XRONO VOLTAMPEROMETRIYA USULING ANALITIK KIMYODAGI O'RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1738.6181640625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: XRONO VOLTAMPEROMETRIYA USULING ANALITIK
KIMYODAGI O'RNI
Reja:
I. KIRISH
II BOB .Xrono voltamperometriya usuling analitik kimyodagi o'rni
II.1 . Xrono voltamperometriyaning prinsipi va o'rni
II.2. Voltamperometriyada Analitik signalni o‘lchash prinsipi.
III BOB . Voltamperogramma
III.1 . Xronovoltamperometriya usulining amaliyotda qo'llanilishi
III.2. Xronovoltamperometriyaning chegaralari va afzalliklari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Analitik kimyo kimyoviy analizning usul va vositalarini
yaratadigan, moddalarni analiz qilish uchun zaruriy usullar bilan ta’minlaydigan,
sanoat, atrof-muhit va sog‘liqni saqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan fan
hisoblanadi. Kimyogar-analitik mavjud analiz usullarini takomillashtirish, yangi
analiz usullarini yaratish, ularni nazariy asoslash, turli analitik asboblar, reaktivlar,
shu jumladan, etalon nam unalar yaratish, yaratilgan analiz usullarining
imkoniyatlarini kengaytirish, ularning aniqligi, sezgirligi va selektivligini
ta’minlash, usullarni avtomatlashtirish va boshqalarni amalga oshira bilishi kerak.
Yangi analitik usullar yaratish uchun bugungi kunda faqat kimyoviy bilimlar
yetarli emas, zamonaviy kimyogar-analitik fizika, biologiya, matematika,
informatika singari fanlarni mukammal bilishi zarur. Bundan tashqari kompyuter
texnika va texnologiyasini chuqur o‘zlashtirgan bo'lishi kerak. Fanning rivojlanish
tarixida analitik kimyo uzoq tarixiy yo'lni bosib o‘tdi. Bugungi analitik kimyo
kimyoning muhim bir tarmog'i sifatida rivojlanib kelmoqda.
Analitik kimyo - moddalarning kimyoviy tarkibi va tuzilishini aniqlash
uchun qo'llaniladigan, analiz usullari va vositalari haqidagi fandir. Analiz usullari
va vositalari doimo o'zgarib turadigan, yangi yondoshuvlardan foydalanadigan, har
qanday kuzatishni asosiy deb bilgan fan sohasidir. Shu negizda analitik kimyoning
nazariy masalalari qarab chiqilishi mumkin.
Kurs ishning tuzilishi. Kurs ishi quyidagicha tuzlishga ega birinchi o’rinda
“Kirish” ikkinchi o’rinda “I-BOB ikkita rejadan iborat”. Uchinchi o’rinda “II-BOB
u ham ikkita rejadan iborat”. Kurs ishning so’ngida “Xulosa” va “Foydalanilgan
adabiyot”lardan iboratdir.
Xronovoltamperometriya (XV) analitik kimyoda quyidagi usullardan biri
hisoblanadi. Bu usulda xronometriya, voltametriya va amperometriya metodlari
birlashtirilgan va ulgurji olishning o'rni hisoblanadi.XV usuli analitik kimyoda
elektrohimoyaning o'rganish, qonuniy tartibot va molekulyar tuzilishi, hamda
kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o'rganishda keng qo'llaniladi. Bu usul bilan
quyidagi ma'lumotlarni olish mumkin:
1. Elektrohimoyaning o'rganish: XV usuli yordamida elektrohimoyaning o'rni
o'rganiladi. Bu, elektroholatkichli kimyoviy tizimlarni o'rganish uchun muhimdir.
Xronovoltamperometriya usulida elektrodo potensialini boshqarish orqali
elektrohimoyaning tartibot va reaksiyalarining kinetikasini o'rganish mumkin.
2. Elektrodo potensiali: XV usuli yordamida elektrodo potensiali o'rniga vaqti olish
mumkin. Elektrodo potensiali vaqtli o'qimlarga bog'liq bo'lib, uning o'zgarishlari
kimyoviy jarayonda yuzaga kelgan o'zgarishlarni bildiradi. Bu ma'lumotlar

kimyoviy tizimlarning o'zgarishlarini va elektrohimoyaning kinetikasini
tushunishga yordam beradi.
3. Kimyoviy reaksiyalarning kinetikasi: XV usuli yordamida kimyoviy
reaksiyalarning kinetikasini o'rganish mumkin. Reaksiya tezligi, qonuniy tartibot
va molekulyar tuzilish haqidagi ma'lumotlar, XV usulining natijasi sifatida olinadi.
Bu ma'lumotlar reaksiyalar davomida o'zgarishlarni tushunish, reaksiya
mehanizmlarini aniqlash va kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda foydali
bo'ladi.
Xronovoltamperometriya usuli, katta molekulyar tuzilishli organik, anorganik va
biologik materiallarning o'rganishida ham foydali bo'ladi. Ushbu usul o'zining
hisob-kitoblari, mahsulotlari va ilovalari bo'lgan maxsus vositalar bilan amalga
oshiriladi.
II BOB. Xronovoltamperometriya usuling analitik kimyodagi o'rni.
1.1Xronovoltamperometriyaning prinsipi va o'rni
Simob tomchi elektrodi menga nazariy va amaliy elektrokimyoda qo‘llanilishi
jihatidan cheksiz imkoniyatlarning instrumentini taqdim etdi.
Yaroslav Geyrovskiy (Praga, 1933)
Voltamperometriya–aniqlanadigan modda ishtirokidagi elektrokimyoviy reaksiya
amalga oshadigan va analiz
qilinadigan eritmaga botirilgan
indikator mikroelektrodning potensiali
bilan elektrolitik yacheykadagi tok
kuchiga bog‘liqligini tadqiq qilishga
asoslangan elektrokimyoviy analiz
usullarining majmuidir.
Bunday usulni birinchi bo‘lib analitik
maqsadlarda Ya. Geyrovskiy
qo‘llagan. U tomonidan ishlab
chiqilgan simob tomchi elektrodidan
foydalanishga asoslangan usul
polyarografiya deb ataladi.

Voltamperometriya atamasini 1940 – yilda I.M.Koltgof taklif etdi.
Xronovoltamperometriya, voltametriya va amperometriya usullarining
birlashtirilgan bir turi hisoblanadi. Bu usulda elektrodo potensialining vaqtli
o'qimlari olinadi, bu o'qimlar esa elektrohimoyaning kinetikasini va
reaksiyalarining tartibotini tushunishga yordam beradi.
Xronovoltamperometriyaning asosiy prinsipi, elektrodo potensialini boshqarish
orqali reaksiya tezligi va qonuniy tartibot haqidagi ma'lumotlarni olishdir. Ushbu
usulda amalga oshiriladigan jarayon quyidagi tartibda olib boriladi:
1. Elektrodo tayyorlash: Xronovoltamperometriya uchun o'zgartirilgan elektrod
tayyorlanadi. Bu elektrodga, umumiy qaydada ishlatiladigan platin, qomadan
iborat metal yoki ildiz metal tufayli, elektrohimoyaning o'rganishini oshirish uchun
xususiyliklar qo'shiladi.
2. Elektrodo potensialini taqsimlash: Elektrod tayyorlandiktan so'ng, u bilan
biriktirilgan elektrolitli tuzli yoqotish olish uchun uyga e'tibor beriladi. Elektrodo
potensiali olib borish jarayonida elektrod va elektrolit orasida o'qim yuzaga keladi.
Bu o'qimlar elektrodo potensialini vaqt bilan bog'liq bo'ladi.
3. Voltamperometriya jarayoni: Elektrodo potensiali vaqtli o'qimlar bilan birgalikda
olinadi va voltamperometriya ustunligi yordamida tushuntiriladi. Ushbu jarayonda,
elektrodning potensiali vaqt o'qimlarida o'zgarib turishi tashkil topadi. Bu
o'zgarishlar kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini va qonuniy tartibotini
ifodalaydi.
4. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Xronovoltamperometriya natijalarining tahlili
o'rganishda foydalaniladi. Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlari, qonuniy
tartibot, kinetika va boshqa ma'lumotlar, kimyoviy reaksiyalarning tushunishida va
o'zgarishlarini tahlil qilishda yordam beradi.
Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy tizimlarni o'rganishda va
kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda keng qo'llaniladi. Ushbu usulga bog'liq
mahsulotlar va vositalar, o'rganish uchun maxsus sharoitlarga ega bo’ladi.

Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy tizimlarni o'rganishda va
kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda keng qo'llaniladi. Ushbu usul bilan
quyidagi ma'lumotlarni olish mumkin:
1. Elektrodo potensiali: Xronovoltamperometriya usulida elektrodo potensiali vaqtli
o'qimlar yordamida olinadi. Bu o'qimlar elektrodning potensialini vaqt bilan
bog'liq bo'ladi va elektrohimoyaning kinetikasini ifodalayadi. Elektrodo potensiali
o'zgarishlarining tahlili, elektrohimoyaviy reaksiyalar va kimyoviy tizimlarning
o'zgarishlari haqidagi ma'lumotlarni beradi.
2. Reaksiya kinetikasi: Xronovoltamperometriya usulida kimyoviy reaksiyalarning
kinetikasi o'rganiladi. Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlarining tahlili, reaksiya
tezligini, qonuniy tartibotni va molekulyar tuzilishni o'rganish imkonini beradi. Bu
ma'lumotlar, reaksiya davomida o'zgarishlarni tushunish va reaksiya
mehanizmlarini aniqlashda foydali bo'ladi.
3. Elektrohimoyaviy reaksiyalar: Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy
reaksiyalar va o'zgarishlarni o'rganishda yordam beradi. Elektrodo potensialining
vaqtli o'qimlarining analizi, reaksiya mekanizmlarini, katalizatorlarning faoliyatini
va elektrohimoyaviy tizimlarning reaksiya sharoitlarini tushunishda foydali bo'ladi.
4. Elektrohimoyaviy analiz: Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy analiz
uchun ham foydali bo'ladi. Ushbu usul, elektrohimoyaviy sensorlarning ish
faoliyatini tahlil qilish, biologik materiallarni o'rganish va konsentratsiya
o'lchashda yordam beradi.
Xronovoltamperometriya usuli, tajribiy laboratoriyalarda, analitik kimyo,
kimyoviy tizimlar o'rganishida va elektrokimyo sohalarida intensiv ravishda
qo'llaniladi. Ushbu usulning mavjudligi, elektrohimoyaviy tizimlarni tahlil qilish,
optimallashtirish va keng qo'llashda foydali ma'lumotlar olish imkonini beradi.
Chex olimi Ya.Geyroskiy Pragada tug‘ilgan. Aniq fanlar vatajribalarga qiziqish
unda gimnaziyada o‘qish chog‘ida paydo bo‘ldi. 1909– yilda u Praga universitetiga
o‘qishga kirib, 1910 yilda o‘qishni
Londondagi universitet qoshidagi kollejda davom ettirdi. Universitetdao‘qish
davomida Geyrovskiy matematika, fizika va kimyo bilan qiziqdi.Taniqli fizik-
kimyogar F.Donnan rahbarligida u alyuminiyli elektrodning potensialini aniqladi.
Shu paytdan boshlab simobtomchi elektrodi uning tadqiqotlarida markaziy o‘rinni

egalladi. 1918 – yilda Geyrovskiy Praga universitetida elektrokimyo bo‘yicha
dessertatsiya himoya qilib, falsafa doktori ilmiy darajasini oldi.
1923 – yilda yapon tadqiqotchisi
M.Shikato bilan birgalikda tok
kuchini potensialga bog‘liqligini qayd
qiluvchi avtomatik asbob
(polyarograf) yaratdi. 1926 – yilda
Praga universitetidagi polyarografik
tadqiqotlar markazining direktori
bo‘ldi. 1933 – yilda uni Amerika
Qo‘shma Shtatlariga taklif etishdi. Bu
yerda u yarim yil davomidda
Kaliforniya va Stenford
universitetlarida maruzalar o‘qidi.
1950 – yilda Geyrovskiy
Polyarografiya institutining direktori
lavozimini egalladi va elektrod
jarayonlarining fundamental
tadqiqotlari bilan shug‘ullandi. 1959
– yilda polyarografik analiz usulini
fanga kiritganligi va rivojlantirganligi
uchun unga kimyo bo‘yicha Nobel
mukofoti taqdim etildi.
1-Rasm
Voltamperometriya usullarini tasniflashning turli usullari mavjud. Indikator
elektrodining tabiatiga bog‘liq bo‘lgan voltamperometrik analiz usullari

polyarografiya va voltamperometriyaning o‘ziga bo‘linadi. Polyarografiyada
indikator elektrodi sifatida “tomchilovchi elektrodlar” (klassik polyarografiyada –
simob tomchi elektrod) ishlatiladi. Voltamperometriyaning o‘zida boshqa
elektrodlar ishlatiladi. Elektrolizni o‘tkazish sharoitiga bog‘liq holda
voltamperometrik usullarni to‘rtta asosiy guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga
kiritiladigan usullarga (klassik doimiy tokli polyarografiya, normal impulsli
polyarografiya va h.k.z. lar) voltamperogramma olish jarayonida indikator
elektrodida elektrolizning boshlang‘ich sharoitlarida davriy yangilanish ro‘y
beradi. Ikkinchi guruhiga potensial o‘zgarishining tezkor chiziqli yoki zinasimon
chiziqli usullari (xronovoltamperometrik usullar yoki ossillografik polyarografiya)
kiradi.
Uchinchi guruh usullariga birinchi tartibli o‘zgaruvchan tokli usullari, differensial
impulsli polyarografiyalar kiradi. Bunday usullarda ta’sir qiluvchi signal kichik
amplitudali va berilgan chastotali nazorat qilinuvchi o‘zgaruvchidan potensial ∆E
sekin o‘zgaruvchi doimiy tashkil etuvchiga E
doim .ga bog‘langandir.
To‘rtinchi guruh usullariga ikkinchi tartibli (yuqori chastotali, modifikatsion, farqli
chastotali, voltamperometriyalar) o‘zgaruvchan tokli nochiziqli usullar kiradi.
Bunday usullarda nazorat qilinadigan potensial sekin o‘zgaruvchi doimiy tashkil
etuvchilarga Edoim yuklangan bir yoki bir necha garmonik tashkil etuvchilardan
tuzilgan. Bunday guruhdagi usullarning signal formasi polyarografik to‘lqinning
ikkinchi tartibli o‘zgaruvchilariga mos keladi.
Analitik signalni o‘lchash sharoitlariga bog‘liq holda potensiostatik (potensial
o‘zgarishi nazorat qilinadi) va galvanostatik (berilgan tok o‘zgarishida elektrod
potensialini o‘lchash) voltamperometrik usullar. Voltamperometriyaning
zamonaviy usullaridan yaxshi metrologik va ekspluatatsion tavsiflari bilan
farqlanadigan potensiostatik o‘lchashdan ko‘proq foydalaniladi.
2-Rasm

II.2. Voltamperometriyada Analitik signalni o‘lchash
prinsipi.
Voltamperometriyada ikki yoki uch elektrodli yacheykalar qo‘llaniladi (3-rasm).
Indikator elektrodining potensialini aniq qayd qilish va qarshilikning ta’sirini
kamaytirish maqsadida ko‘p hollarda uch elektrodli yacheykalar ishlatiladi. Ikki
elektrodli yacheykalar tartibiga indikator elektrodi va taqqoslash elektrodi kiradi.
Uch elektrodli yacheykalarda qo‘shimcha yordamchi elektrod bo‘ladi. Indikator
mikroelektrodda elektrokimyoviy reaksiya amalga oshadi: aniqlanadigan
moddaning anodda oksidlanishi va katodda qaytarilishi. Indikator Elektrodi juda
kichik sirt maydoniga ega, tok zichligi unda juda katta, shuning uchun elektrod
qutblang an: yacheyka orqali elektr toki o‘tganda uning potensiali o‘zgaradi.
3– rasm. Voltamperometrik o‘lchashlar uchun ikki elektrodli (A) va uch
elektrodli (B) yacheykalarning tuzilishi. 1) indikator elektrodi 2) taqqoslash
elektrodi 3) yordamchi elektrod
Klassik polyarografiyada indikator elektrodi sifatida ishlatiladigan simob tomchi
elektrodi ichki diametrik 0,05 – 0,1 mm bo‘lgan qalin devorli shisha kapillyardan

va u bilan nay orqali ulangan simob uchun rezervuardan iborat (4-5 rasmlar).
Simob tomchi elektrodining yutug‘i shundaki, u doimiy yangilanib turadi,
elektrokimyoviy jarayon hamma vaqt sirtdagi efloslanmagan reaksiya mahsulotlari
bilan amalga oshadi, shuning uchun hatto elektroliz jarayonini uzoq muddat davom
ettirganda ham bir – biriga mos yaxshi natijalar olinadi. Simob tomchi elektrodi
potensialning yetarli darajadagi keng intervalida qaytarilish potensiali (-1 dan -1,5
V gacha) bilan yoki fon elektrolitning kationlari (masalan, kaliy ionlari uchun -2V)
bilan aniqlanadi. Ijobiy sohadagi chegara simobning oksidlanish potensiali
(kislotali muhitda +0,4 V va ishqoriy sharoitda +0,06 V) bilan bog‘liq. Shunday
qilib, simob tomchi elektrodidan foydalanish intervali asosan, salbiy potensiallar
sohasida bo‘ladi.
4– rasm. Simob tomchi (A) va aylanuvchi (B) elektrodlarning tuzilishi.
1) simob uchun rezervuar; 2) kapilyar; 3) simob tomchisi; 4) teflonli korpus; 5)
metall o‘tkazgich; 6) disk.

Berilgan kuchlanish +0,3 -2,0 v , simob tomchisining diametri 0,5-1,0 мм,
tomchilash davri 2-6 sek.
5-rasm. Polyarografik yacheykaning umumiy ko‘rinishi.
1-kapillyar nay, 2-simob joylashtirilgan shisha nay, 3-simob, 4- azot gazi uchun
kirish nayi, 5-Tekshiriladigan eritma quyish joyi, 6-simob qavati.
Voltamperometriyaning o‘zida indikator sifatida turli metallar (platina, oltin,
kumush) yoki uglerodli materiallar (grafit, shisha elektrod va h.k.z.) dan
tayyorlangan aylanuvchi elektrod bir necha millimetr diametrli bo‘lib, teflonli
korpus ichiga joylashtirilgan (5-rasmga qarang). Aylanuvchi elektrodlarning sirti

yangilanmaydi, shuning uchun har bir yangi voltamperogrammalarni qayd
qilishdan oldin, albatta, ularni tozalash lozim. Tozalash mexanik (filtr yoki najdak
qog‘ozi bilan ishqalab); kimyoviy (konsentrlangan nitrat kislota bilan qizdirib)
yoki elektrokimyoviy (bir qancha vaqt davomida katta salbiy yoki ijobiy potensial
ta’sirida) bo‘lishi mumkin. Inversion voltamperometriyada statsionar (osilib
turuvchi simob tomchili) va plyonkali simob elektrodlar ham qo‘llaniladi.
Taqqoslash eletrodining sirt maydoni indikator elektrodning sirt maydonidan ko‘p
marta katta; shuning uchun unda tok zichligi indikator elektroddagi o‘nlab marta
kichikdir. Taqqoslash elektrodi qutblanmaydi, uning potensiali yacheyka orqali
elektr toki o‘tkazilganda doimiy qoladi deb hisoblash mumkin. Polyarografik
o‘lchashlar o‘tkaziladigan oddiy ikki elektrodli yacheykada taqqoslash elektrodi
sifatida (shu bilan birgalikda yordamchi elektrod) tagidagi simob qavati ishlatilishi
mumkin. Bunday taqqoslash elektrodining potensiali yacheykada bo‘lgan
eritmaning tarkibiga bog‘liq, shuning uchun ikki elektrodli yacheykalar shunday
hollarda ishlatiladiki, indikator elektrodining aniq potensial qiymatini bilish shart
emas, masalan, eskirgan miqdoriy aniqlashlarni o‘tkazishda, uch elektrodli
yacheykalarda taqqoslash elektrodi sifatida kumush xloridli yoki kalomelli
elektrodlar ishlatiladi. Analizni bajarish jarayonida ular orqali tok o‘tmaydi, bu
elektrodlarning potensiali va mos ravsishda indikator elektrodi va taqqoslash
elektrodining potensiallar farqi doimiy qoladi. Yordamchi elektrod yacheyka orqali
elektr toki oqishi uchun zarur. Bunday elektrod sifatida platina sim yoki plastinka
yoxud yacheyka tagidagi simob qavatidan foydalaniladi.

6-rasm. Klassik polyarografiyada olinadigan polyarogramma (“Klassik
polyarogramma”)
1) qoldiq tok; 2) polyarografik to‘lqin; 3) to‘yingan tok
Voltamperometriyadiagi o‘lchovlar shunday sharoitlarda o‘tkaziladiki, bunda
aniqlanadigan elektroaktiv moddalar zarrachalarining elektrod sirtidan siljishi
(depolyarizator) faqat diffuziya hisobiga – moddani katta konsentratsiyali
sohasidan kihik konsentratsiyali sohaga kimyoviy potensiallar farqi ta’sirida
o‘tkazadi. Aniqlanadigan moddaning migratsiya jarayoni (zaryadlangan
zarrachalarning elektr maydoni ta’sirida tashilishi) va uning konvektiv tashilishi
(makroskopik oqimlar ta’sirida siljishi, masalan, aralashtirish yoki temperatura
farqi hisobiga) istalmagan holatdir.
Voltamperometrik o‘lchovlarni o‘tkazish uchun yacheykada mavjud bo‘lgan analiz
qilinadigan eritmaga katta miqdorda (0,05 – 1 mol) indifferent kuchli elektrolit
(“fon”) qo‘shiladi. Fon elektroliti eritmaning qarshiligini kamaytirish uchun va
aniqlanadigan moddaning indikator elektrodga migratsiyasining oldini olish uchun
zarur. Bundan tashqari bufer eritma kompleks hosil qiluvchi funksiyasini ham
bajarishi mumkin.

Fon elektrolitlari, ishqoriy va ishqoriy yer metallarining xloridlari, xloratlari,
perxloratlari, ishqoriy metallarning sulfatlari, natriy va kaliy karbonatlar,
to‘rtlamchi ammoniy tuzlari, ishqorlar, masalan, LiOH, kislotalar, masalan, HClO4
yoki H2SO4 lar qo‘llaniladi. Elektroaktiv moddaning elektrodga konvektiv
uzatilishining oldini olish uchun yacheykadagi eritma aralashtirilmasligi lozim
(yacheyka to‘ldirilgandan so‘ng biroz vaqt o‘tgach o‘lchovlar boshlanadi), o‘lchov
bajarilishi jarayonida eritma temperaturasi o‘zgarmasligi kerak. Yacheykada
bo‘lgan eritma qandaydir miqdordagi erigan kislorodga ega bo‘lib, u elektroaktiv
modda hisoblanadi. Kislorod ikki bosqichga qaytariladi:
O
2 +2H++2e- = H
2 O
2
H
2 O
2 +2H++2e- = 2H
2 O
Birinchi bosqich – 0,1 dan – 0,2 V gacha bo‘lgan potensialda, ikkinchi bosqich
kalomel elektrodga nisbatan 0,9 V potensialda amalga oshadi. O‘lchashlardan
kislorodni yo‘qotish kerak, masalan, argon, geliy va azotlar yordamida siqib
chiqarish yo‘li bilan. Ba’zan kislorod neytral yoki ishqoriy eritmaga natriy sulfit
qo‘shish yo‘li bilan yo‘qotiladi. Kislotali eritmalarda sulfit kislota hosil bo‘lib,
uning o‘zi simob tomchi elektrodda qaytariladi.
III.1. Xronovoltamperometriya usulining amaliyotda qo'llanilishi
Voltamperogramma deb, elektrolitik yacheykadagi tok kuchining analiz
qilinadigan eritmaga botirilgan indikator mikroelektrodining potensialiga
bog‘liqligiga aytiladi. Voltamperogrammaning (“klassik polyarogramma”)
potensialning monoton o‘zgarishida (chiziqli razvyotkada) simob tomchi elektrodi
yordamida olingan ko‘rinishi 7– rasmda keltirilgan. Aylanuvchi (statsionar uchun
emas) elektrodlar uchun voltamperogrammalar o‘xshash ko‘rinadi. Klassik
polyarogramma uchta maydonga ega. Birinchi maydon, polyarogrammani qayd
qilish boshlanishidan elektrokimyoviy reaksiya boshlanishigacha bo‘lgan qism
qoldiq tok deyiladi. Uning paydo bo‘lishi simobning sirtiga ikkilamchi elektr qavat
(molekulyar kondensator) hosil bo‘lishi bilan hamda elektroaktiv
qo‘shimchalarning qaytarilishi (masalan, O2) bilan asoslanadi.

7-rasm. Klassik polyarografiyada olinadigan polyarogramma
(klassik polyarogramma)
AB- qoldiq tok, BV – diffuzion tok, VG – to‘yingan tok, E ½ - yarim to‘lqin
potensiali. I d=It - Iq, Id - diffuzion tok, I
t – to‘yingan tok, I
q –qoldiq tok
E
1/2 -yarim to‘lqin potensiali, moddaning sifatiy ko‘rsatkichi Iq=Is+If Iq – qoldiq
tok, I
s –sig‘im tok, I
f –Faradey toki . I
s – sig‘im toki yarim to‘lkin potensialiga
yetmaganda elektrod yuzasida to‘planib qolgan moddalar hisobiga yuzaga kelgan
qo‘sh elektr qavat hisobiga, I
f –Faradey toki esa erigan kislorod yoki boshqa
modda hisobiga yuzaga keladi.
1. Jadval. Turli fon elektrolitlardagi E1/2 ning qiymatlari keltirilgan.

Moddalarning yarim to‘lqin potensialiga quyidagi kattaliklar ta’sir etadi: 1.Fon
elektrolitining tabiati. 2. Kompleks hosil qilish natijasida depolyarizatorning
oksidlanish-qaytarilish potensialining o‘zgarishi.
Polyarografik maksimumlarning hosil bo‘lishi diffuzion tok va yarim to‘lqin
potensialini siljitgani sababli analizga halaqit beradi. Ular birinchi va ikkinchi
turlarga bo‘linadi. Ilkovich va Geyrovskiylarning fikricha birinchi tur
maksimumlarga sabab, simob tomchisi sirtida ionlarning adsorbilanishidir. Simob
tomchi yuzasida oldin aniqlanadigan modda yoki ion adsorbilansa, elektroliz
boshlangach, ionlarning adsorbsiya tezligi razryad tezligidan katta bo‘lishi
oqibatida simob sirtida depolyarizatorning ortiqcha miqdori yuzaga keladi.
Natijada tok kuchining qiymati to‘yingan tokning qiymatidan katta bo‘ladi. Bu
vaqtda tok kuchi keskin kamayib to‘yingan tokka tenglashadi. Moddaning simob
tomchisiga adsorbilanishiga tashqaridan kuchlanish berilganda simob tomchisi
sirtining turlicha elektr maydoniga ega bo‘lishi. sabab bo‘ladi. Ushbu elektr
maydoni suvning depol momentini o‘zgartiradi hamda suv dipollari tomchini suv
qavati bilan o‘rab oladi, ushbu qavat yangi ionlarning tomchiga adsorbilanishiga
xalaqit beradi. Ikkinchi tur maksimumlar simob tomchisining deformatsiyasi
natijasida yuzaga kelib, simob tomchisining o‘sish jarayonida simob oqimi
tomchining ichki qavati bo‘ylab harakatlanadi hamda sirt taranglik kuchi oqibatida
tomchi oqimdan chiqolmaydi va uning ichida uyum hosil qiladi. Natijada bu
jarayon polyarogrammaning barcha sohalarida kuzatiladi. Maksimumlarni
yo‘qotish uchun unga sirt aktiv moddalar qo‘shiladi. Bundan tashqari
tekshiriladigan eritmaga depolyarizator yoki fon elektrolitning konsentratsiyalarini
tanlash orqali ham maksimumlarni yo‘qotish mumkin.

8-rasm. Polyarografik maksimumlar:
a) 1 turi. Simob tomchilari ustida depolyarizatorning ortiqcha adsorbsiyaga
duchor bo‘lishi ( razryad tezligining kichikligi)
b) 2 turi. Simob tomchisi yuzasining turlicha adsorbsialanish xossasi. Uni
yo‘qotish uchun yuza aktiv moddalar qo‘shiladi.
Hozirgi zamon voltamperometrik usullar. 1.Ossillografik polyarografiya 2.Impulsli
polyarografiya 3.O‘zgaruvchan tokli polyarografiya 1.Ossillografik polyarografiya
tashqaridan berilgan kuchlanishning o‘zgarish tezligi nihoyatda katta 0,1- 2 v/sek.
(klassik polyarografiyada 0,1-0,4 v/minut) 1. Ossillografik polyarografiya
xususiyatlari: 1. Potensial o‘zgarishi tez bo‘lganligi hisobiga elektrod yuzasidagi
va eritmadagi depolyarizyator konsentrasiya gradiyenti yuzaga keladi. Shuning
hisobiga Imax klassik polyaragrafiyadagi qiymatidan katta. 2.Tajriba bitta simob
tomchisi yashash davrida tugaydi. Bu holat tajriba vaqtini qisqartirish va
sezuvchanlikni oshirishga olib keladi. 3.Tajriba vaqtida elektrod yuzasi
yangilanmaydi. Buning hisobiga ozgina vaqt o‘tgandan keyin, tok maksimumga
yetgandan keyin keskin pasayadi va polyarogramma shakli maksimum shaklga ega
bo‘ladi.
O‘zgaruvchan tokli polyarografiya xususiyatlari: o‘zgaruvchan tokli
polyarografiya ikki turdan iborat: 1. Sinusoidal o‘zgaruvchan –tokli
polyarografiya. 2. Kvadrat to‘lqinli o‘zgaruvchan –tokli polyarografiya.
Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli polyarografiyada chiziqli kuchlanishning o‘zgarishi
bilan bir vaqtda elektrokimyoviy bo‘g‘inga 50 gs ga ega bo‘lgan 10 mV li
o‘zgaruvchan tok beriladi. Eritmadan bir vaqtda o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok
o‘tadi. Elektrod yuzasida aniqlanayotgan moddaning ham oksidlangan ham
qaytarilgan formalari mavjud bo‘ladi. Kvadrat to‘lqinli o‘zgaruvchan tokli
polyarografiyada chiziqli kuchlanishning o‘zgarishi bilan bir vaqtda impuls bilan

o‘zgaruvchan tok beriladi. Bu yerda Faradey toki bilan sig‘im toki nisbati Faradey
toki tomoniga k o‘payishi talab etiladi.
9-rasm. Turli elektrodlar qo‘llanilganda sodir bo‘ladigan elektrokimyoviy
jarayonlarning voltamperogrammadagi ko‘rinishlar.
Voltamperometriya – tomchilaydigan simob elektrodidan tashqari boshqa
elektrodlar ishlatiladigan usullar. 1.To‘g‘ri voltamperometriya. 2.Inversion
voltamperometriya. 3.Amperometrik titrlash. Ishlatiladigan indikator elektrod
turlari: aylanadigan platina elektrodi, aylanadigan grafit elektrodi, statsionar simob
elektrodi. +0,3 -2,0 v.
10-rasm. Statsionar (a) va (b) aylanadigan elektrod
yuzasida olingan voltamper egri chiziqlari.
Tajriba vaqtida elektrod yuzasi yangilanmaydi. Buning hisobiga ozgina vaqt
o‘tgandan keyin, tok maksimumga yetgandan keyin keskin pasayadi va
polyarogramma shakli maksimum shaklga ega bo‘ladi. Voltamperometriyaning
amperometrik titrlashga asoslangan usullarida esa tok kuchining titrant hajmiga

bog‘liqligidan foydalaniladi va ular quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi
(amperometrik titrlash usullariga keyingi boblarda batafsil to‘xtalamiz).
11-rasm. Aniqlanadigan modda, titrant va reaksiya mahsulotlarining
elektroaktivligiga qarab hosil bo‘ladigan amperometrik titrlash egri chiziqlarining
turli shakllari.
Aniqlanadigan elektroaktiv moddaning ishtirokida elektrokimyoviy reaksiya
amalga oshishi bilan yuzaga keladigan tokning ortishiga mos keladigan maydon
to‘lqin deyiladi. Agar modda qaytarilsa to‘lqin katodli bo‘lishi, agar u oksidlansa
anodli bo‘lishi mumkin. Qaytar elektrokimyoviy reaksiyalar uchun polyarografik
to‘lqin tenglamasi quyidagicha ko‘rinishdagi Ilkovich – Geyrovskiy tenglamasi
bilan ifodalanadi:
E=E1/2 – ln
bu yerda E
1/2 – yarim to‘lqin potensiali; I
d – diffusion tok qiymati.
To‘lqin balandligining yarmiga mos keladigan potensial (yarim to‘lqin potensiali)
E
1/2 , har bir elektroaktiv modda uchun o‘zining qiymatiga (fon elektroliyining
tabiatiga ham bog‘liq bo‘ladigan) ega bo‘ladi va shuning uchun ham uni ochish
(sifatiy aniqlash) uchun foydalanilishi mumkin (2 – jadval). Yarim to‘lqin
potensiali qaytariladigan ionlarning har qanday konsentratsiyasida o‘zgarmas
bo‘lib qoladi.Lekin metallar kompleks ionlarining yarim to‘lqin potensiallaridan
farq qiladi.

2-Jadval. Ba’zi kationlar uchun yarim to‘lqin potensiallari qiymatlari
Agar eritmada turlicha E
1/2 qiymatlariga ega bo‘lgan bir nechta elektroaktiv
moddalar ishtirok etsa, u holda polyarogramma xuddi 12-rasmda ko‘rsatilganidek
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Polyarogrammaning bunday ko‘rinishi ionlarning
polyarografik spektri deyiladi.
Imkoniyat derajasida berilayotgan kuchlanish oshirilganda tok kuchi qaysidir
maksimal qiymatga erishadi va bu to‘yingan tok deyilib, shundan so‘ng sezilmas
darajada o‘zgaradi. To‘yingan va qoldiq toklar orasidagi farq diffuzion tok deyiladi
(Jd). Polyarogrammadan diffuzion tok va yarim to‘lqin funksiyali qiymatlarini
aniqlash 5 – rasmda ko‘rsatilgan. Yarim to‘lqin potensiali qiymatini aniqlash
uchun lg [I/I
d -I] ning E ga, ya’ni to‘g‘ri chiziqli bog‘lanishni ifodalaydi. ER=E
1/2
bo‘lganda lg[I/(I
d -I)] qiymat nolga teng.

12– rasm. Moddalar aralashmasining polyarogrammasi.
12– rasm. Yarim to‘lqin potensiali va diffuzion tokni aniqlash.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, voltamperometiyada aniqlanadigan moddaning
indikator elektrodi tomonga kuchishi faqat diffuziya hisobiga ro‘y berishi kerak.
Diffuziya tezligi, shu bilan birgalikda tok kuchi eritmadagi va elektrod sirtidagi
elektroaktiv moddaning konsentratsiyalari farqiga to‘g‘ri proporsionaldir.
To‘yingan tok qiymatiga erishgach elektrod sirtidagi modda konsentratsiyasini
nolga teng deb hisoblash mumkin (modda elektrod sirtiga yetgach, tezda
reaksiyaga kirishadi), shuning uchun:
Id=Kc
Klassik polyarografiyada diffuzion tokning eritmadagi elektroaktiv moddaning
konsentratsiyasiga bog‘liqligi Ilkovich tenglamasi orqali ifodalanadi:
Id = 607 ncD1/2 m2/3 τ1/6 =Kc
I
d – diffuzion tok (mkA); n – elektrod reaksiyasida ishtirok etgan elektronlar soni;
c – elektroaktiv moddaning konsentratsiyasi (mmol/l); D – moddaning diffuziya
koeffitsienti (sm2/c); m – simobning tomish tezligi (mg/c); τ – tomchining yashash
davri (c); K – proporsionallik koeffitsiyenti.
D, m va τ qiymatlar standart sharoitlarda odatda doimiy. Lekin bu qiymatlar
ko‘pchilik omillarga bog‘liq. D – diffuziya koeffitsiyenti temperaturaga,
eritmaning ion kuchiga va qovushqoqligiga bog‘liq. Temperaturaning 1°C ga
ortishi diffuziya koeffitsiyentini 2 – 3% ga oshiradi. Eritma ion kuchining diffuziya
koeffitsiyentiga ta’siri sezilarli darajada murakkabdir. Agar ion kuchi kam bo‘lgan
hollarda D – ning kamayishi kuzatilsa, u holda tuzlarning konsentrlangan
eritmalarida (1,5 – 2M) diffuziya koeffitsiyenti ortadi. Platina va boshqa shu kabi
moddalarni qo‘shish eritmaning qovushqoqligini oshiradi va D qiymatni
kamaytiradi. Diffuziya koeffitsiyenti sezilarli darajada moddaning ion holatiga
bog‘liq bo‘ladi. Masalan, kadmiy ammiakat kationi Cd(NH
3 )
4 2+
kadmiy ionlariga
nisbatan sekin diffuziyalanadi.
Polyarografik analizda sifatiy analiz yarim to‘lqin potensialidan, miqdoriy analiz
esa polyarogrammaning balandligidan iboratdir. Ko‘pincha polyarografik
aniqlashlar jarayoniga migratsion tok ham ta’sir qiladi. Shuning uchun buni
hisobga olish zarur. Bunga ba’zi ionlarning ayni muhitdaqaytarilmasligi sabab
bo‘ladi.
Ko‘pincha polyarografik aniqlashlar jarayoniga migratsion tok ham ta’sir qiladi.
Shuning uchun buni hisobga olish zarur. Bunga ba’zi ionlarning ayni muhitda
qaytarilmasligi sabab bo‘ladi. Masalan, qo‘rg‘oshinni aniqlash paytida K+ ning
qo‘shilib qolishi I–polyarogrammani hosil qiladi.U holda to‘yingan tok qiymati:
JT
d = Jm + J
d
Polyarografiyaning afzalliklaridan yana biri, agar fon elektroliti to‘g‘ri tanlansa, bu
elektrolitda bir qancha metall va metallmas ionlari qaytarila olsa, aniqlanadigan har

bir ion JT
d – ning va E
1/2 ning o‘ziga xos qiymatlarida polyarogrammada ketma–ket
chiqib keladi.
To‘yingan diffusion tok elektroaktiv modda polyarogrammasidagi tokning keskin
oshishiga muvofiq bo‘lgan, depolyarizatorning elektrod sirtiga kelish tezligi
cheklanganligi oqibatida yuzaga keladigan tok to‘yingan tok bo‘lib, simob
tomchisi sirtida elektrokimyoviy o‘zgaradigan modda elektrodga diffuziya tufayli
kelganligi uchun, but ok to‘yingan to‘yingan diffusion tok deyiladi. Diffuzion
tokning qiymati quyidagi omillarga bog‘liq: 1–elektrokimyoviy reaksiyada ishtirok
etuvchi elektronlar soniga; 2–Diffuziya koeffitsiyentiga; 3–Kapilyarning
xususiyatlariga; 4–Fon elektrolitining tabiati va konsentratsiyasiga; 5-
Erituvchining tabiatiga; 6– Bosimga; 7– Elektrodlarga beriladigan kuchlanishning
qiymatiga; 8–Temperaturaga. Qaytar elektrokimyoviy reaksiyaning
polyarogrammasi tikka cho‘ziq poolyarogrammadan qaytmas elektrokimyoviy
reaksiyaning polyarogrammasi esa qiya cho‘ziq polyarogrammadan iborat.
Polyarografik tahlilning afzallik va kamchiliklari unda ishlaydigan tomchilaydigan
simob elektrodining faoliyati, qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Usulning afzalliklari –
vodorod ionlarining vodorodga qaytarilishi, elektrod sirtining yangilanib turishi,
elektrod sirtida adsorbsion hodisalalrnbing uchramasligi, polyarogrammalar qayta
takrorlanuchanligining yuqoriligidan iborat. Kamchiliklari esa – +0,3 – 0,4 V dan
ortiq anod tokida ishlash mumkin emasligi, kapillyarning tezda ifloslanib ishdan
chiqib qolishi, simob bug‘ining zaharliligidan iborat.
Polyarografiyaning qo‘llanilish sohalari quyidagilardan iborat: 1–Ayrim olingan
moddalarni sifatiy va miqdoriy aniqlash; 2–Kimyoviy va elektrokimyoviy
reaksiyalarning kinetikasini o‘rganish; 3–Adsorbsiya hodisalarini o‘rganish; 4–
Organik moddalarning tuzilishini o‘rganish; 5–Reaksiyalarning mexanizmini
o‘rganish; 6– Moddalarning aralashmalari tarkibini sifatiy va miqdoriy aniqlash;
7– Kimyoviy va elektrokimyoviy reaksiyalarning muvozanatini o‘rganish.
Kapillyardan tomayotgan simobning massasi kapillyarning tavsifiga bog‘liq:
uzunligi kichik va diametri katta bo‘lgan kapillyardan ko‘proq simob oqadi. Simob
tomchisining yashash davri (τ) elektrod potensialiga bog‘liq.
Manfiy potensialning – 0,56 V gacha ortishida simob sekin tomadi, keyin esa
tezlasha boshlaydi. m 2/3
∙τ 1/6
ko‘paytma kapillar konsentratsiyasi (tavsifi) deyiladi va
u tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. Ba’zan polyarogrammalarning formasi tok kuchi
kutilganidan yuqori bo‘lib qolgan hollarda (“maksimum” larning paydo bo‘lishi)
maydonlarning paydo bo‘lishi hisobiga o‘zgarib qoladi. Birinchi tur
maksimumlarning paydo bo‘lishiga sabab, eritmaning aralashtirilishi bo‘lib, bunda
simob tomchisining sirtidagi harakat tufayli, unga sirt unga sirt tortilish
qiymatining notekis taqsimlanishidan iborat. Bunday maksimumlar eritmaga simob
tomchisi sirtida adsorbilanish qobiliyatiga ega bo‘lgan sirt aktiv moddalarning

(jelatina, triton X – 100 va h.k.z. lar) qo‘shilishi bilan barqaror qilinadi, lekin
shunday ehtiyot bo‘lish kerakki, sirt aktiv moddalarning ortiqcha qo‘shilishi ham
polyarogrammalardan chetga chiqishlarga sabab bo‘ladi. Ijobiy maksimumlarni
yo‘qotish uchun yaxshisi manfiy zaryadlangan sirt aktiv moddalardan (organik
moddalarning anionlari) foydalanish lozim. Salbiy maksimumlarini bartaraf etish
qobiliyati eritmalardagi sirt aktiv moddalarni aniqlashning yuqori sezgir (10-9 M)
usullarini ishlab chiqilishiga asoslangan. II tur maksimumlar kapillarlardan
simobning juda tez oqishi oqibatida tomchining ichki qisimda uyurmalanishi
natijasida kelib chiqadi. Ularni tuzatish uchun simob bosimini, ya’ni simob
ustunining balandligini kamaytirish zarur. II tur maksimumlar ko‘pincha fonning
konsentrlangan eritmalarida kuzatiladi, elektrolit konsentratsiyasining kamayishi
esa bunday maksimumlarning yo‘qlishiga olib keladi.
III.1. Xronovoltamperometriya usulining amaliyotda qo'llanilishi
Xronovoltamperometriya usulining amaliyotda qo'llanilishi.
Xronovoltamperometriya usuli amaliyotda kimyoviy analiz va elektrohimoyaviy
tizimlarni o'rganishda keng qo'llaniladi. Bu usul, elektrodo potensialining vaqtli
o'qimlarini olish yordamida elektrohimoyaviy jarayonlarni tahlil qilishga imkon
beradi. Amaliyotda xronovoltamperometriya usulini amalga oshirish uchun
quyidagi jarayonlar tavsiya etiladi:
1. Tayyorlash va kalibrlash: Xronovoltamperometriya usulini amalga
oshirishdan oldin, elektrodlar tayyorlanadi va kalibrlanadi. Elektrodlar
o'zgartirilgan yuzasiga ega bo'lishi mumkin va kimyoviy tizimga
moslashtirilishi kerak.
2. Elektrodlarni joylashish: Elektrodlar elektrohimoyaviy tizimga
joylashtiriladi. Ushbu jarayonda elektrodlar, elektrolit bilan bog'lanadi va
elektrodo potensialining vaqtli o'qimlarini olish uchun ularga elektrik
potensiali taqsimlangan bo'ladi.
3. Xronovoltamperogramning olishi: Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlari,
xronovoltamperogramni olish uchun registratsiya qilinadi. Bu o'qimlar
elektronik qurilmalar yordamida amalga oshiriladi va elektrodo
potensialidagi o'zgarishlarni o'qib chiqadi. Xronovoltamperogram, elektrodo
potensialining vaqtga bog'liq o'zgarishlarini ifodalayadi.
4. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Xronovoltamperogramlar tahlil qilinadi va
ma'lumotlar olinadi. Ushbu ma'lumotlar elektrohimoyaviy tizimga tegishli
reaksiya kinetikasini, qonuniy tartibotni, katalizatorlarning faoliyatini va
boshqa ma'lumotlarni beradi. Ma'lumotlar statistik tahlil, grafiklar,
tushuntirishlar yordamida o'rganiladi.

Xronovoltamperometriya usuli amaliyotda kimyoviy analiz, biologik
materiallarni o'rganish, elektrokimyo sohalarida intensiv ravishda qo'llaniladi.
Ushbu usulning amaliyotda qo'llanishi, elektrohimoyaviy tizimlarni tahlil qilish,
optimallashtirish va reaksiyalar tezligini, kinetikasini o'rganishda foydali
ma'lumotlar olish imkonini beradi.
Elektrokimyoviy yacheykada kamida ikkita fizikaviy elektrod bo’lishi kerak.
Lekin elektrokimyoviy o’lchashlarda qo’llaniladigan yacheykada hamisha uchta
elektrod funksiyasi ishtirok etadi. Bu holat muvozanatsiz o’lchovlar o’tkazishda
o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, yacheykadan yetarli qiymatdagi tok o’tkazilganda
uch elektrolidli funksiya uchta turli fizikaviy elektrodlar yordamida amalga
oshiriladi. Lekin hatto agar ularni ikki fizikaviy elektrodlar yordamida ham
muvozanatdagi o’lchovlar uchun bajarish mumkin. Uch elektroddan birinchisi
bajaradigan funksiyasiga binoan indikator elektrodi deyiladi. Ba‘zi adabiyotlarda
mualliflar uni sinov elektrodi yoki ishchi elektrod deb ham ataydilar. Indikator
elektrodida tadqiq qilinadigan elektrokimyoviy o’lchashlar o’tkaziladi. U inert yoki
qandaydir boshqa materiallardan tayyorlanishi mumkin. Ikkinchi funksional
elektrod– bu taqqoslash elektrodi yoki qutblanmagan yoki qutblanmaydigan
elektrod. U doimiy potensialga ega bo’lib, yacheykadagi boshqa elektrodlarning
potensiallari shunga nisbatan taqqoslash etaloni sifatida foydalanish uchun yetarli
darajada stabildir. ―Yetarli darajada doimiy potensial deganda biz quyidagilarni‖
tushunamiz: tok ta‘sirida potensialning o’zgarishi, vaqt yoki boshqa o’zgaruvchi
qiymatlar, albatta, nolga teng bo’lishi shart emas, ammo nisbatan katta bo’lishi va
bundan tashqari, o’tkaziladigan o’lchashlar elektrodlar potensiali qiymatlarining
qaytmas o’zgarishlarini chaqirmasligi lozim. Ushbu elektrod inert materiallardan
tayyorlanmasligi kerak. Uchinchi funksional elektrod qarshi elektrod bo’lib, u
yordamchi elektrod deb ham yuritiladi. U elektronlar manbasi bo’lib xizmat qiladi
yoki yacheyka orqali tok oqishi imkonini ta‘minlaydi. Qoidaga binoan, na uning
toki va na uning potensiali o’lchanmaydi. Uni odatda inert materiallardan
tayyorlashadi.
Klassik polyarografiyada aniqlanadigan konsentratsiyaning quyi chegarasi 10
̴ -5
–10 -
6
M. Uning ahamiyati aniqlanadigan ishtirokidagi elektrod reaksiyasi amalga
oshishi bilan bog‘liq bo‘lgan sig‘im tokiga (qoldiq tok tarkibiy qimlaridan biriga)
Faradey toki nisbatining qiymati bilan bog‘liq. Ushbu qiymatning ortishida
aniqlanadigan konsentratsiyaning quyi chegarasi kamayadi. Faradey va sig‘im
toklarining nisbatini oshirish sig‘im tokini kamaytirish bilan (impulsli
voltamperometriya, potensialni tez yoyish voltamperometriyasi).
Diffirensial impulsli voltamperometriya o‘zgaruvchi doimiy kuchlanish bir xil vaqt
oraliqlari oralab bir xil qo‘shimcha impulslar beradi. Tok kuchi impuls

uzatilguncha va uning so‘ngida o‘lchanadi. Voltamperogramma voltamperometrik
to‘lqinning birinchi hosilasi ko‘rinishida bo‘ladi (29.12 – rasm).
Voltamperogrammadagi maksimum yarim to‘lqin potensialiga mos keladi.
13– rasm. Diffirensial impulsli voltamperometriya.
1) potensialning o‘zgarishi; 2) voltamperogramma
Ushbu usul oddiy voltamperometriydan shu bilan farq qiladiki, o‘lchov jarayonida
potensial qiymati yuqori tezlikda (ulushdan 100 va undan ortiq V/s gacha) chiziqli
qonun bo‘yicha o‘zgaradi. Potensialning o‘zgarish tezligi elektrodning xarakteriga
va eletkrolizning o‘tkazish sharoitiga bog‘liq. 100 mV/s va undan yuqori tezlikda
signalni qayd etish uchun ostsillograf yoki elektron display zarur bo‘ladi. Tok
kuchini o‘lchash tomchi davrining bir necha so‘nggi sekundlari oralig‘ida
o‘tkaziladi. Voltamperogrammaning formasi 14 – rasmda namoyish qilingan.
14– rasm. Chiziqli razvyotkali potensial xronoamperometriyasi.

1) potensialning o‘zgarishi; 2) voltamperogramma
15– rasm. Siklik voltamperometriya:
1) potensialning o‘zgarishi: 2) voltamperogramma
Xronoamperometriyaning yutug‘i yetarli darajadagi yuqori sezgirlikda
voltamperogramma olish tezligining yuqoriligi, elektrokimyoviy reaksiyalarning
oraliq mahsulotlarini topish va aniqlash qobiliyatidir. Uning kamchiliklariga
hisoblash chizig‘i hamisha qiyalikka egaligi; na standart qo‘shimchalar usuli, na
darajalash grafiklari usulini qo‘llab bo‘lmasligi; konsentratsiya bilan cho‘qqining
balandligini bog‘lovchi tenglamani qo‘llashning noqulayligi; maxsus tez
ishlaydigan qayd qiluvchi asboblardan foydalanish zaruriyati kabilar kiradi.
Potensiali tez o‘zgaradigan usullardan, asosan elektrod jarayonlarining kinetikasi
va mexanizmini o‘rganishda foydalaniladi.
Inversion voltamperometriya (IVA)
Ushbu usulda aniqlanadigan konsentratsiyasining quyi chegarasini kamaytirish
maqsadida elektroddagi analitni oldindan konsentrlash uchun quyidagi
jarayonlardan foydalaniladi: oksidlanish darajasining o‘zgarishi bilan boradigan
(elektrokimyoviy konsentrlash), hamda aniqlanadigan moddaning konsentratsiyasi
oksidlanish darajasi o‘zgarmaydigan, masalan, adsorbsion konsentrlash. Inversion
voltamperometriya anodli yoki katodli bo‘lishi mumkin. Anodli IVA qo‘llab
aniqlanadigan moddalar, masalan, metall kationlari elektrodda qaytarilish
mahsulotlari sifatida konsentrlanadi. Katodli IVA da odatda anionlarni aniqlash
uchun qo‘llaniladi va analitlar konsentrlash jarayonida oksidlanadilar.
Elektrokimyoviy konsentrlash bilan anodli IVA ning prinsipi YA rasmda
ko‘rsatilgan. Oldin qat’iy aniq vaqt davomida analiz qilinadigan eritmaning
elektrolizi o‘tkaziladi. Qandaydir miqdordagi aniqlanadigan modda bunda
qaytariladi va elektrodda to‘planadi. Elektroliz tugagach aralashtirgich qo‘shiladi
va eritma tinch qoldiriladi. Keyin potensial chiziqli kamayadi (potensial qiymati
birmuncha manfiy bo‘ladi) va anod tok kuchining E ga bog‘liqligi qayd qilinadi.

Inversion voltamperometriyada elektrod sifatida odatda turli konsentratsiyali
statsionar simob elektrodlari ishlatiladi. Ba’zi hollardagina asl metallardan
tayyorlangan elektrodlar ishlatiladi, bu esa oltin, platina, palladiy, iridiy va boshqa
elektrodlarda vodorodning past kuchlanganligi bilan bog‘liq. Bunday
elektrodlarning sirtida oksidli qavatlarning hosil bo‘lishi ham ulardan keng
foydalanishga imkon bermaydi.
16– rasm. Anodli inversion voltamperometriya
1) potensialning o‘zgarishi; 2) voltamperogramma
Inversion voltamperometriya boshqa voltamperometrik usullarga nisbatan qator
qulayliklarga ega: 40 ga yaqin elementlarni aniqlashning quyi oraliqlari (10 -9
–10 -10
mol/l), yuqori selektivlik va yaxshi metrologik tavsiflar. 10.1 – rasmda tarkibida
(10 -8
M) rux, kadmiy, qo‘rg‘oshin va mis kabilarni juda kam miqdori mavjud
bo‘lgan tabiiy suv namunasining anodli inversion voltamperogrammasi keltirilgan.
17– rasm. Tabiiy suv namunasining anodli inversion voltamperogrammasi

O‘zgaruvchan tokli voltamperometriya
Vaqt oralig‘ida sekin oshib beruvchi kuchlanish bilan birgalikda polyarografik
yacheykaga kichik amplitudali (25 – 30 mV) o‘zgaruvchan kuchlanish beriladi va
o‘zgaruvchan tok amplitudasining kuchlanishga bog‘liqligi qayd qilinadi.
O‘zgaruvchan kuchlanishning maksimal va minimal qiymatlariga mos keluvchi tok
kuchi farqining o‘sishi doimiy kuchlanish qiymati qaytarilayotgan ionlarning
yarim to‘lqin potensialiga teng bo‘lguncha davom etadi. Kuchlanishning keyingi
ortishida toklar farqi kamayadi va to‘yingan tok qiymatiga mos kelgan kuchlanish
qiymatiga erishilganda nolga teng bo‘lib qoladi. Ushbu usulda o‘zgaruvchan tok
farqining unga berilgan doimiy kuchlanishga bog‘liqligi maksimumli egri chiziq
ko‘rinishiga ega. Qaytar tizimlar uchun sezgirligi va o‘zgaruvchan tokli
voltamperometriyaning hal etish qobiliyati odatdagi klassik polyarografiyaga
nisbatan yuqori.
Voltamperometriya tokish, identifikatsiyalash va turli organik va noorganik
moddalarni aniqlash uchun ishlatiladi. Moddalarni topish va identifikatsiyalash
yarim to‘lqin potensiali (E
1/2 ) qiymati bo‘yicha o‘tkaziladi. Yarim to‘lqin potensiali
konsentratsiyaga bog‘liq bo‘lmay ionning sifatiy tavsifidir. Yarim to‘lqin
potensiali qiymati nafaqat noma’lum moddani identifikatsiyalash uchun, balki fon
elektrolitini tanlashda ham qo‘llaniladi. Aniqlanadigan elementning polyarografik
to‘lqini fon elelktrolit elementlarining polyarografik to‘lqinlari bilan buzib
ko‘rsatilmasligi lozim. Aniqlanadigan ionning yarim to‘lqin potensiali muhitga,
konsentratsiyaga va fon elektrolitning tabiatiga bog‘liq ekanligini nazarda tutish
kerak. Eritmada mavjud bo‘lgan ionlarning tadqiq qilinayotgan ionlar bilan
kompleks birikmalar hosil qilishi holida yarim to‘lqin potensialining manfiy
sohaga siljigani kuzatiladi. Bu esa eritmadagi bir qancha tarkibiy qismlarni
odindan ajratmay aniqlash imkonini beradi.
Masalan, 1 M, NaOH eritmasida qo‘rg‘oshin (II) va talliy (I) larni birgalikda
aniqlash mumkin, bunda Pb (II) ning yarim to‘lqin potensiali – 0,755 V, talliy (I)
niki esa – 0,483 V gat eng. 1M KCl eritmasida talliy (I) ning yarim to‘lqin
potensiali amalda o‘zgarmaydi, Pb (II) uchun esa – 0,435 V ga tenbg bo‘lib qoladi.
Yuqori zaryadli metall ionlari (xromatlar, volfrmatlar, molibdatlar va h.k.z.. lar)
qaytarilganda bir nechsa polyarografik to‘lqinlar beradi. Masalan, xromat ionlari
qaytarilganda ikkita xromat ionlarining xrom (III) gacha qatarilishiga, ikkinchi
to‘lqin esa xrom (III) ning xrom (II) gacha qaytarilishiga mos keladi. Ilkovich
tenglamasida D, m va τ doimiy qiymatlar mavjud bo‘lib, ularni tajriba yo‘li bilan
aniqlab, eritmadagi modda konsentratsiyasini anqilashning boshqa usullaridan ham
foydalaniladi: darajalash grafiklari usuli, standart eritmalar usuli, qo‘shmchalar
usuli. Quyida standart qo‘shimchalar usulida modda konsentratsiyasini hisoblash
bo‘yicha misol keltirilgan.

Misol. Foliy kislotasining to‘yilgan kukun holidagi tabletkasining 1,0 gr massali
tortish 0,05 M dagi Na2CO3 da eritildi va eritmaning hajmini 0,1 M NH4Cl ning
etanoldagi eritmasi bilan 50,0 ml gacha yetkazildi. Olingan eritma filtrlandi va
ma’lum sharoitlarda filtratda foliy kislotasini polyarografik aniqlash o‘tkazildi.
Ushbu moddaning tabletkadagi massasini (mg) quyidagilarni hisobga olib
hisoblang: bitta tabletkaning o‘rtacha massasini (0,1009 gr), filtrate uchun
polyarografik to‘lqinning balandligi (37,0 mm), Foliy kislotasining 200 mkg 1 ml
konsentratsiyali eritmasi uchun polyarografik to‘lqinning balandligi 35,0 mm.
III.2. Xronovoltamperometriyaning chegaralari va afzalliklari
Elektrokimyoviy analiz usullaridan elektrod potensialining vaqtga bog’liqligini
aniqlashga asoslangan usuli xronopotensiometrik usul. Birinchi bo’lib, 1879-yilda
G.F. Veber tomonidan taklif etilgan. Tekshiriladigan obyekt tarkibidagi
aniqlanadigan moddani elektroliz qilish jarayoni boshlangunga qadar sarflangan
tok elektrodning zaryadi va potensialini oshirishga sarf bo’ladi, bu potensial
eritmada depolyarizator bo’lmagan hollarda qaytarilish potensialidan musbat
qiymatda bo’ladi. Tizimdagi qo’sh elektr qavatining zaryadlanish
xronopotensiogrammada sig’im sohasining yuzaga kelishiga olib keladi. Zanjirdagi
tokning zichligi qancha ko’p bo’lsa, qaytarilgan shaklning konsentratsiyasi
shuncha yuqori bo’ladi. Kuchlanishning juda yuqori bo’lgan qiymatlarida
qaytarilish jarayoni davom etadi, qo’sh elektr qavatning zaryadlanishi esa
to’xtaydi, hamda indikator elektrodining potensiali Nernst tenglamasi asosida
hisoblanadiganidan manfiy sohaga tomon siljiydi. Elektrolizning boshlanishida
elektrod potensialining keskin darajada o’zgarishi kamayib, asosiy tok
elektrokimyoviy reaksiya amalga oshishiga sarf bo’ladi. Elektrokimyoviy reaksiya
tugagan paytdayoq elektrod yuzasi yaqinida potensial qiymati keskin o’sadi. Shu
paytda elektrod yaqinidagi sohada depolyarizatorning oksidlangan formasi tugab,
yana qo’sh elektr qavat zaryadlanadi va reaksiya diffuzion tok sohasida davom
etadi. Xronopotensiogrammadagi ikkita sig’im sohalari orasidagi davr
elektrolizning boshlanishidan depolyarizatorning to’liq qaytarilishigacha bo’lgan
davr –o’tish davri( τ ) deyiladi. Ushbu qiymat diffuziya uchun tok zichligi va
depolyarizatorning kosentratsiyasiga bog’liq bo’ladi.
Amperometrik titrlash titrimetrik analiz usullaridan biri bo‘lib, bunda titrlashning
oxirgi nuqtasi voltamperometrik usulda o‘tkaziladi. Indikator elektrodi sifatida
statsionar va aylanuvchi platina yokim grafit elektrodlaridan foydalaniladi. Simob
tomchi elektrodi kam ishlatiladi, chunki erigan kislorod aniqlashga xalaqit beradi
va uni, albatta, yo‘qotish zarur. Ma’lumki, masalan, nikel ionlarini dimetilglioksim

eritmasi bilan amperometrik usulda titrlashda simob tomchi elektrodida nikel
ionlari (E1/2= – 1,2 V) bilan birgalikda dimetilglioksim (E1/2= – 1,55
V) ham bog‘liq holda amperometrik titrlash egrilari har xil formaga ega bo‘ladi.
Taqqoslash elektrodlari sifatida kalomel va kumush xloridli elektrodlar
qo‘llaniladi. Fon eritmalari elektrokimyoviy noaktiv elektrolitlardan iborat.
Amperometrik titrlashni o‘tkazishda eritmaga navbatdagi titrant tomchisi
qo‘shilganda tok kuchining o‘zgarishi qayd qilinadi. Titrlash to‘yingan tok
qiymatiga mos potensialda o‘tkaziladi. Amperometrik titrlash egrilari tok kuchi –
titrant hajmi yoki titrlanganlik darajasi koordinatalari orasida tuziladi.
Amperometrik titrlash egrilariga misollar 19 – rasmda ko‘rsatilgan.
18– rasm. Amperometrik titrlash egrilari.
1) aniqlanadigan modda elektroaktiv; 2) titrant elektroaktiv;
3) aniqlanadigan modda ham titrant ham elektroaktiv
1 – egri chiziq elektroaktiv Pb +2
ionlarini sulfat ionlari bilan titrlashga mos keladi.
Ekvivalent nuqtagacha diffuzion tok kuchi kamayadi, keyin esa ortadi. Sulfat
ionlarini Pb 2+
ionlari (2 – egri chiziq) bilan titrlashda tok kuchining keskinortishi
ekvivalent nuqtadan keyin sodir bo‘ladi, unda eritmada erkin Pb 2+
ionlari paydo
bo‘ladi. Aniqlanadigan modda (Pb 2+
) va titrant (CrO
4 2-
) elektroaktiv bo‘lgan holda
titrlash egrisining minimum nuqtasi mos keladi. Agar titrant, aniqlanadigan modda
va reaksiya mahsuloti elektrokimyoviy passiv bo‘lsa, u holda amperometrik
indikatordan foydalaniladi. Elektrodda oksidlanadigan yoki qaytariladigan modda
amperometrik indikator bo‘la oladi va shundan keyingina aniqlanadigan moddani
oksidlashi yoki qaytarishi mumkin. Masalan, Zn 2+
ionlari Ca 2+
ionlarini
kompleksonometrik aniqlashda amperometrik indikator vazifasini bajaradi.
Titrlashda Zn 2+
ionlari qaytarilishi uchun potensial o‘rnatiladi, Ca 2+
ioni esa
qaytarilmaydi. Ca 2+
ionlari kompleksga to‘liq bog‘langandan keyin Zn 2+
ionlari
titrant bilan o‘zaro ta’sirga kirishgandan so‘ng Zn 2+
ionlarining qaytarilish toki
kamayib boshlaydi. Nazariy va tajribaviy egrilar hamisha ham mos kelavermaydi.
Amalda tajribaviy egrilar ekvivalent nuqta yaqinida birmuncha og‘ishga ega.

Elektrokimyoviy reaksiyaning muvozanat konstantasi qancha katta bo‘lsa, bunday
egrilik sezilarli bo‘lmaydi. Agar titrantning hajmi namuna hajmini sezilarli
darajada oshirib yuborsa, u holda titrlash egrilari to‘g‘ri chiziqli bo‘ladi. Shuning
uchun aniqlanadigan modda eritmasiga nisbatan, titrant eritmalari 10 – 20 barobar
konsentrlangan bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Amperometrik titrlashda oksidlanish –
qaytarilish, kompleks hosil bo‘lishi va cho‘ktirish reaksiyalaridan foydalanish
mumkin. Bunday reaksiyalarga qo‘yiladigan asosiy talablarga yetarlicha reaksiya
tezligi va reaksiyaning to‘liq borishidan iborat. Qaytaruvchilarni amperometrik
titrlash usulida aniqlashda titrant sifatida kaliy dixromat, seriy (IV) tuzi va yod
ishlatiladi. Qaytaruvchi – titrantlar (temir (II) sulfat, askorbin kislotasi, natriy
tiosulfat) oksidlovchilarni aniqlashda ishlatiladi. Amperometrik titrlashda
kompleks hosil bo‘lish reaksiyalaridan asosan turli elementlarning agregat
komplekslari hosil bo‘lishidan foydalaniladi. Masalan, vismut (III) ionlari kislotali
eritmada (pH=1–2) natriy ededat bilan, rux ionlari esa undan past bo‘lgan kislotali
eritmada (pH=4,5–5,0) titrlanadi. Cho‘ktirish reaksiyalarida titrant sifatida bariy
ionlarini aniqlash uchun kaliy xromatdan, galogenid, sulfat va molibdan ionlarini
aniqlashda esa qo‘rg‘oshin tuzlari qo‘llaniladi. Metall ionlari bilan kam eruvchan
cho‘kmalar hosil qilish uchun organik reagentlardan (8-gidroksixinolin,
dimetilglioksim va h.k.z.. lar) foydalaniladi. Amperometrik titrlash usuli bevosita
voltamperometriya usuliga nisbatan ma’lum yutuqlarga (ekspressligi, oddiyligi,
universalligi) ega. Potensiometrik titrlashusuliga o‘xshab, amperometrik titrlash
usulida ham loyqa va rangli eritmalarni analiz qilish mumkin, lekin amperometrik
titrlash ancha sezgir.
Amperometrik titrlashning ikkita bir indikator eletrodini qo‘llaydigan
(biamperometrik titrlash yoki o‘lik so‘ngi nuqta) turli ham ma’lum. Agar eritmada
tutashgan oksidlangan yoki qaytarilgan formasi ishtirok etayotgan bo‘lsa, u holda
oksidlangan formasi shu elektrodlardan biriga qaytariladi, qaytarilgani esa
boshqasida oksidlanadi. Natijada zanjirdan elektr toki o‘tadi. Agar eritmada faqat
oksidlangan yoki faqat qaytarilgan forma bo‘lsa, u holda zanjirdan yok o‘tmaydi.
Ikki indikator elektrodi titrlashning oxirgi nuqtasini amperometrik aniqlashdan,
masalan, Karl Fisher usulida suvni aniqlashda foydalaniladi. Buning uchun
mikroampermetr, ikkita platina elektrodi, o‘zgaruvchan qarshilik orqali bog‘langan
batareyadan tuzilgan elektr zanjiri qo‘llaniladi. Titrlanadigan eritmaga Karl Fifer
reaktivining har bir qo‘shilishidan keyin mikroampermetr strelkasi oldin
chetlanadi. Titrlashning oxirgi nuqtasida strelka 10 – 15 sekund chetlangan holda
qoladi. Ikkita qutblangan elektrod bilan amperometrik titrlashning bitta qutblangan
amperometrik titrlashga nisbatan asosiy yutug‘i yuqori selektivlik hisoblanadi.
Biamperometrik titrlash ko‘pchilik analiz obyektlari yodometrik, nitritometrik
aniqlashlarda qo‘llaniladi.

Xulosa
Zamonaviy ta‘lim sohasidagi islohatlar oliy o’quv yurtlari oldiga bir qator yangi
talablarni qo`ymoqda. Bunda o`quv jarayonida uning samarali hisoblangan
yangiliklarini, nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etisg bilan bevosita bog`liqdir.
Ma`lumki, universitetlarda professor o`qituvchilarning faoliyati o`ziga xos
xususiyatlarga ega bo`lib, ma‘lum bir pedagogik va kasbiy mahoratni talab qiladi.
Mutaxassislikka tegishli bilim va mahorati hamda tajribalarini talabalarga yetkazib
berish, bilim va malakasini oshirish uchun mustaqil ishlashni tashkillashtirishni,
talabalarning ilmiy tadqiqot va uning dunyo qarashini shakllantirish, talabalarni
asosiy dars mashg`ulotlaridan tashqari qo`shimcha ilmiy adabiyotlar vositasida
zamonaviy fan asoslarini egallashlari, ishlab chiqarish jarayonlari, pedagogik va
ijtimoiy hayotga tayyorlash jarayonlarini ham boshqarishdan iborat. Ushbu o`quv
qo`llanmada ham hozirgi paytda zamonaviy analitik kimyo muammolarini hal
qilishda o`z o`rniga ega bo`lgan elektrokimyoviy analiz usullaridan biri
hisoblanadigan potensiometrik analizning muhim ahamiyatga ega bo`lgan
turlaridan biri ionometrik analizning nazariy asoslari, amaliy va laboratoriya
ishlarini o`z ichiga olgan ma‘lumotlar o`rin olgan. Ionometriya analiz usuli sifatida
suvdagi eritmalarda, ya‘ni suvda yaxshi eriydigan tarkibiy qismlarni miqdoriy
aniqlashda ideal usullardan biri hisoblanadi. Analitik kimyo - moddalarning
kimyoviy tarkibi va tuzilishini aniqlash uchun qo'llaniladigan, analiz usullari va
vositalari haqidagi fandir. Analiz usullari va vositalari doimo o'zgarib turadigan,
yangi yondoshuvlardan foydalanadigan, har qanday kuzatishni asosiy deb bilgan
fan sohasidir. Shu negizda analitik kimyoning nazariy masalalari qarab chiqilishi
mumkin. Usulning o’ziga xosligi ion selektiv elektrodlardan indikator elektrodi
sifatida foydalanishga asoslanganligidadir. Hozirgi paytda ionometrik analiz usuli
turli biologik faol organik birikmalar va dorivor preparatlarni ham aniqlashda keng
qo`llanilmoqda. Ionometriyaning keng qo`llaniladigan sohalaridan biri
gidrokimyoviy tadqiqotlar bo`lib, bunda har xil suv obyektlari tarkibidagi kationlar
va anionlarni sezgirligi talab darajasida bo`lgan kation selektiv va anion selektiv
elektrodlarning imkoniyatlaridan foydalanish qulaydir.Analitik kimyo moddalar va
ular aralashmalarining tarkibini o‘rganuvchi fan. Uning asosiy maqsadi moddalarni
sifat va miqdoriy tarkibini aniqlashdan iborat. Analitik kimyo kimyoviy analizning
nazariy asoslari va usullarini ishlab chiqadigan fan bo‘lib, u mavjud analiz
usullarini takomillashtiradi va yangi analiz usullarini yaratadi.Analitik kimyoning
usullari yordamida moddalarning tarkibi va tuzulishi aniqlanadi. Bunga zamonaviy
sensorlardan foydalanishga asoslangan distansion, avtomatlashtirilgan va
kompyuterlashtirilgan usullar, namunani buzmasdan tezkor aniqlashga imkon
beradigan usullari va boshqalar kiradi. Analitik kimyo sifat va miqdoriy analizga
bo‘linadi. Amalda avvalo sifat, so‘ngra miqdoriy analiz bajariladi.

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Fayzullayev O. Analitikkimyo. Toshkent, «Yangi asravlodi», 2006, 488 b.
2. Vasilyev V.P.Analitik kimyo. 1-qism.Toshkent: O‘zbekiston.1999,337b.
3. Золотов Ю.А., Дорохова Е.Н., Фадеева В.И. и др. Основы аналитической
химии: Учеб.пособ. М.: Высшая школа, В 2 кн. Кн.2. М.: Высшая
школа.2004, 496 с.
4. Fayzullayev O. Turabov N., Ro‘ziev E., Quvatov A., Muhamadiev N. Analitik
kimyo. Laboratoriya mashg‘ulotlari. Toshkyent, «Yangi asr avlodi», 2006, 448 b.
5. Харитонов Ю . Я . Аналитическая химия . Аналитика. Общие теоретические
основы. Качественный анализ. Кн.1, М.: Высщая школа. 2001. 615 стр.
http / WWW . Shemport . ru .
6. Кристиан Г., Бином М. //Аналитическая химия, том 1, 2009. 623 с.
7. Кристиан Г., Бином М. //Аналитическая химия, том 2, 2009. 504 с.
8. Donald Ckoog M. West. Fundamentals of Analytical Chemistry Brouks.Cole.
Cengage, 2014.
9. Василев В.П. Аналитическая химия. М.: Высшая школа, 1989, В 2 кн.
10. Пилипенко А.Т., Пятниский И.В. Аналитическая химия. В 2 т. М.: Химия
1990
11. Василев В.П. Аналитическая химия. М.: «Дрофа», 2004 В 2-х кн.
12. Коренман Я.И. Практикум по аналитической химии. М.: 2005, «Колос»
Кн.1.
13. Коренман Я.И. Титриметрические методы анализа. М.: 2005, «Колос»
Кн.2.
14. Под ред. Золотова Ю.А. Основы аналитической химии, Книга 1. Общие
вопросы. Методы разделения. М.: Высщ. шк. 2000. 351 с.
15. Янсон Е.Ю. Теоретические основы аналитической химии: Учебное
пособие. М.: Высщая школа. 1987, 261 с.
16. Алексеев В.Н. Курс качественного химического полумикроанализа.
М.:Химия, 1973, 584 c .
17. Ф.Гелс. Основы тонкослойной хроматографии, том 1, 2006, 400 с.
18. Под ред. Золотова Ю.А. Основы аналитической химии, Книга 2. Методы
химического анализа. М.: Высщ. шк. 2004. 503 с.
19. Tolipov Sh.T., Xusainov X. Analitik kimyodan masalalar to‘plami.Toshkent.
O‘qituvchi, 1983.
20. Келнер Р, Мерме Ж.М., Отто М, Видмер Г.М. Аналитическая химия.
Проблемы и подходы. Том 1. М.: Мир, АСТ, 2004. 607 с.
21. Келнер Р, Мерме Ж.М., Отто М, Видмер Г.М. Аналитическая химия.
Проблемы и подходы. Том 1. М.: Мир, АСТ, 2004. 605 с.

22. Отто М. Современные методы аналитической химии. 3-е изд. Москва,
Техносфера. 2008, 544 с.
23. Гилманшина С.И., Основы аналитической химии. Питер. 2006, 223 стр.
ҳттп/ WWW .Субс c рибе.ру.
24. Г. Хенце. Полярография и вольтамперометрия. Теоретические основы и
аналитическая практика/ Г. Хенце; пер. с нем. А.В. Гармаша и А.И.
Каменева. – М.: БИНОМ. лаборатория знаний. 2008. – 284 с.
25. Л.К. Неудачина, Ю.С. Петрова. Н.В. Лакиза, E .Л. Лебедева.
Электрохимические методы анализа: руководство к лабораторному
практикуму: (учеб.–мет. пособие). Екатеринбург: Изд. Урал. ун–та, 2014.–136
с.
26. Н.А. Малахова, А.В. Ивойлова, Н.Н. Малышева, С.Ю. Сараева, А.В.
Охохонин. Потенциометрические и вольтамперометрические методы
исследования и анализа. Учеб. мет. пособие.– Екатеринбург: Изд. Урал. ун–
та, 2019.– 160 с.
27. Г. Кристиан. Аналитеческая химия: в 2 кн. /Г. Кристиан: пер. А.Гармаша,
Н. Колычевой и др. М.: БИНОМ: Лаборатория знаний, 2013
28. А.Н. Козицина, А.В. Иванова и др. Электрохимические методы анализа:
Изд. Урал. ун–та, 2017.
29. А.И. Жебентяев, А.К. Жерносек, И.Е. Талуть. Электрохимические методы
анализа. Витебск.: 2015–106 с.
30. И.И. Жерин. Основы электрохимических методов анализа, часть 1. Томск:
Изд. Томск. политех. ун–та, 2013. – 101 с.
31. В.Морф. Принцип работы ионоселективных электродов и мембранный
транспорт. М.: 1985. -280 с
32. Д.Скуг, Д.Уэст. Основы аналитической химии. В двух книгах. Пер. с анг.
М.: Мир, 1979. Т. 1,2.
33. O. Fayzullayev. Elektrokimyoviy tekshirish usullari. O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – 176 b.
34. Справочное руководство по применениго ионоселективных электродов –
М.: Мир, 1986.
35. O.Fayzullayev. Analitik kimyo. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. – 488 b.
36. O.Fayzullayev. Suvsiz eritmalar elektr kimyoviy analiz usullari. O‘quv
qo‘llanma. –Samarqand: SamDU nashr-matbaa markazi, 2002.-103 b.
37. Рекомендация ИЮПАК по образцам сравнения при измерения pH . журн.
аналит. химии. -2005. –Т.60, №.11. -с.1220-1225.
38. И.А.Шевчук, Т.Н. Симонова. Ионоселективные электроды в анализе
природных и промышленных объектов. Уч. пособие. -Донецк:
«Нордкомпъютер», 2007. -2006 с.

39. Дж. Плембек. Электрохимические методы анализа. Пер. с. англ.––
М.:Мир, 1985. – 496 с.
40. Л.И.Антропов. Теоретическая электрохимия: Учеб. для хим. технол. спец.
вузов.–4-е изд., перераб, и доп.–М.: Высш. шк. 1984.–519 с.
41. В.Д. Пономарев. Аналитическая химия. ч. 2. –М.: Высш. шк.,1982-288 с.
42. Э.А.Рузиев. Электрохимический контроль содержания растворенной
воды в нефтепродуктах. Дисс. на соиск. Уч. степ. к.х.н.-Самарканд: 1990, -
166 с.
43. Кристиан Г., М. Аналитическая химия, том 2, Бином. 2009. 504 с.
44. Donald Ckoog,M. West. Fundamentals of Analytical Chemistry. ninth Edition.
Brooks/Cole Cengage, 2014. 996 p.
45. Золотов Ю.А., Дорохова Е.Н., Фадеева В.И. и др. Основы аналитической
химии: учебник, М.: Высшая школа, Кн.2. М.: Высшая школа.2004, 496 с.
46. Келнер Р, Мерме Ж.М., Отто М, Видмер Г.М. Аналитическая химия.
Проблем и подход. учебник, Том 1. М.: Мир, АСТ, 2004. 728 с.
47. Отто М. Современые методы аналитической химии. учебник, 3-е изд.
Москва, Техносфера. 2008, 544 с.
48. Becker J. S. Inorganic Mass Spectrometry. Principles and Applications. John
Wiley & Sons Ltd, 2007, 496 p.

Mavzu: XRONO VOLTAMPEROMETRIYA USULING ANALITIK KIMYODAGI O'RNI Reja: I. KIRISH II BOB .Xrono voltamperometriya usuling analitik kimyodagi o'rni II.1 . Xrono voltamperometriyaning prinsipi va o'rni II.2. Voltamperometriyada Analitik signalni o‘lchash prinsipi. III BOB . Voltamperogramma III.1 . Xronovoltamperometriya usulining amaliyotda qo'llanilishi III.2. Xronovoltamperometriyaning chegaralari va afzalliklari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Analitik kimyo kimyoviy analizning usul va vositalarini yaratadigan, moddalarni analiz qilish uchun zaruriy usullar bilan ta’minlaydigan, sanoat, atrof-muhit va sog‘liqni saqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan fan hisoblanadi. Kimyogar-analitik mavjud analiz usullarini takomillashtirish, yangi analiz usullarini yaratish, ularni nazariy asoslash, turli analitik asboblar, reaktivlar, shu jumladan, etalon nam unalar yaratish, yaratilgan analiz usullarining imkoniyatlarini kengaytirish, ularning aniqligi, sezgirligi va selektivligini ta’minlash, usullarni avtomatlashtirish va boshqalarni amalga oshira bilishi kerak. Yangi analitik usullar yaratish uchun bugungi kunda faqat kimyoviy bilimlar yetarli emas, zamonaviy kimyogar-analitik fizika, biologiya, matematika, informatika singari fanlarni mukammal bilishi zarur. Bundan tashqari kompyuter texnika va texnologiyasini chuqur o‘zlashtirgan bo'lishi kerak. Fanning rivojlanish tarixida analitik kimyo uzoq tarixiy yo'lni bosib o‘tdi. Bugungi analitik kimyo kimyoning muhim bir tarmog'i sifatida rivojlanib kelmoqda. Analitik kimyo - moddalarning kimyoviy tarkibi va tuzilishini aniqlash uchun qo'llaniladigan, analiz usullari va vositalari haqidagi fandir. Analiz usullari va vositalari doimo o'zgarib turadigan, yangi yondoshuvlardan foydalanadigan, har qanday kuzatishni asosiy deb bilgan fan sohasidir. Shu negizda analitik kimyoning nazariy masalalari qarab chiqilishi mumkin. Kurs ishning tuzilishi. Kurs ishi quyidagicha tuzlishga ega birinchi o’rinda “Kirish” ikkinchi o’rinda “I-BOB ikkita rejadan iborat”. Uchinchi o’rinda “II-BOB u ham ikkita rejadan iborat”. Kurs ishning so’ngida “Xulosa” va “Foydalanilgan adabiyot”lardan iboratdir. Xronovoltamperometriya (XV) analitik kimyoda quyidagi usullardan biri hisoblanadi. Bu usulda xronometriya, voltametriya va amperometriya metodlari birlashtirilgan va ulgurji olishning o'rni hisoblanadi.XV usuli analitik kimyoda elektrohimoyaning o'rganish, qonuniy tartibot va molekulyar tuzilishi, hamda kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o'rganishda keng qo'llaniladi. Bu usul bilan quyidagi ma'lumotlarni olish mumkin: 1. Elektrohimoyaning o'rganish: XV usuli yordamida elektrohimoyaning o'rni o'rganiladi. Bu, elektroholatkichli kimyoviy tizimlarni o'rganish uchun muhimdir. Xronovoltamperometriya usulida elektrodo potensialini boshqarish orqali elektrohimoyaning tartibot va reaksiyalarining kinetikasini o'rganish mumkin. 2. Elektrodo potensiali: XV usuli yordamida elektrodo potensiali o'rniga vaqti olish mumkin. Elektrodo potensiali vaqtli o'qimlarga bog'liq bo'lib, uning o'zgarishlari kimyoviy jarayonda yuzaga kelgan o'zgarishlarni bildiradi. Bu ma'lumotlar

kimyoviy tizimlarning o'zgarishlarini va elektrohimoyaning kinetikasini tushunishga yordam beradi. 3. Kimyoviy reaksiyalarning kinetikasi: XV usuli yordamida kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o'rganish mumkin. Reaksiya tezligi, qonuniy tartibot va molekulyar tuzilish haqidagi ma'lumotlar, XV usulining natijasi sifatida olinadi. Bu ma'lumotlar reaksiyalar davomida o'zgarishlarni tushunish, reaksiya mehanizmlarini aniqlash va kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda foydali bo'ladi. Xronovoltamperometriya usuli, katta molekulyar tuzilishli organik, anorganik va biologik materiallarning o'rganishida ham foydali bo'ladi. Ushbu usul o'zining hisob-kitoblari, mahsulotlari va ilovalari bo'lgan maxsus vositalar bilan amalga oshiriladi. II BOB. Xronovoltamperometriya usuling analitik kimyodagi o'rni. 1.1Xronovoltamperometriyaning prinsipi va o'rni Simob tomchi elektrodi menga nazariy va amaliy elektrokimyoda qo‘llanilishi jihatidan cheksiz imkoniyatlarning instrumentini taqdim etdi. Yaroslav Geyrovskiy (Praga, 1933) Voltamperometriya–aniqlanadigan modda ishtirokidagi elektrokimyoviy reaksiya amalga oshadigan va analiz qilinadigan eritmaga botirilgan indikator mikroelektrodning potensiali bilan elektrolitik yacheykadagi tok kuchiga bog‘liqligini tadqiq qilishga asoslangan elektrokimyoviy analiz usullarining majmuidir. Bunday usulni birinchi bo‘lib analitik maqsadlarda Ya. Geyrovskiy qo‘llagan. U tomonidan ishlab chiqilgan simob tomchi elektrodidan foydalanishga asoslangan usul polyarografiya deb ataladi.

Voltamperometriya atamasini 1940 – yilda I.M.Koltgof taklif etdi. Xronovoltamperometriya, voltametriya va amperometriya usullarining birlashtirilgan bir turi hisoblanadi. Bu usulda elektrodo potensialining vaqtli o'qimlari olinadi, bu o'qimlar esa elektrohimoyaning kinetikasini va reaksiyalarining tartibotini tushunishga yordam beradi. Xronovoltamperometriyaning asosiy prinsipi, elektrodo potensialini boshqarish orqali reaksiya tezligi va qonuniy tartibot haqidagi ma'lumotlarni olishdir. Ushbu usulda amalga oshiriladigan jarayon quyidagi tartibda olib boriladi: 1. Elektrodo tayyorlash: Xronovoltamperometriya uchun o'zgartirilgan elektrod tayyorlanadi. Bu elektrodga, umumiy qaydada ishlatiladigan platin, qomadan iborat metal yoki ildiz metal tufayli, elektrohimoyaning o'rganishini oshirish uchun xususiyliklar qo'shiladi. 2. Elektrodo potensialini taqsimlash: Elektrod tayyorlandiktan so'ng, u bilan biriktirilgan elektrolitli tuzli yoqotish olish uchun uyga e'tibor beriladi. Elektrodo potensiali olib borish jarayonida elektrod va elektrolit orasida o'qim yuzaga keladi. Bu o'qimlar elektrodo potensialini vaqt bilan bog'liq bo'ladi. 3. Voltamperometriya jarayoni: Elektrodo potensiali vaqtli o'qimlar bilan birgalikda olinadi va voltamperometriya ustunligi yordamida tushuntiriladi. Ushbu jarayonda, elektrodning potensiali vaqt o'qimlarida o'zgarib turishi tashkil topadi. Bu o'zgarishlar kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini va qonuniy tartibotini ifodalaydi. 4. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Xronovoltamperometriya natijalarining tahlili o'rganishda foydalaniladi. Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlari, qonuniy tartibot, kinetika va boshqa ma'lumotlar, kimyoviy reaksiyalarning tushunishida va o'zgarishlarini tahlil qilishda yordam beradi. Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy tizimlarni o'rganishda va kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda keng qo'llaniladi. Ushbu usulga bog'liq mahsulotlar va vositalar, o'rganish uchun maxsus sharoitlarga ega bo’ladi.

Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy tizimlarni o'rganishda va kimyoviy tizimlarni optimallashtirishda keng qo'llaniladi. Ushbu usul bilan quyidagi ma'lumotlarni olish mumkin: 1. Elektrodo potensiali: Xronovoltamperometriya usulida elektrodo potensiali vaqtli o'qimlar yordamida olinadi. Bu o'qimlar elektrodning potensialini vaqt bilan bog'liq bo'ladi va elektrohimoyaning kinetikasini ifodalayadi. Elektrodo potensiali o'zgarishlarining tahlili, elektrohimoyaviy reaksiyalar va kimyoviy tizimlarning o'zgarishlari haqidagi ma'lumotlarni beradi. 2. Reaksiya kinetikasi: Xronovoltamperometriya usulida kimyoviy reaksiyalarning kinetikasi o'rganiladi. Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlarining tahlili, reaksiya tezligini, qonuniy tartibotni va molekulyar tuzilishni o'rganish imkonini beradi. Bu ma'lumotlar, reaksiya davomida o'zgarishlarni tushunish va reaksiya mehanizmlarini aniqlashda foydali bo'ladi. 3. Elektrohimoyaviy reaksiyalar: Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy reaksiyalar va o'zgarishlarni o'rganishda yordam beradi. Elektrodo potensialining vaqtli o'qimlarining analizi, reaksiya mekanizmlarini, katalizatorlarning faoliyatini va elektrohimoyaviy tizimlarning reaksiya sharoitlarini tushunishda foydali bo'ladi. 4. Elektrohimoyaviy analiz: Xronovoltamperometriya usuli, elektrohimoyaviy analiz uchun ham foydali bo'ladi. Ushbu usul, elektrohimoyaviy sensorlarning ish faoliyatini tahlil qilish, biologik materiallarni o'rganish va konsentratsiya o'lchashda yordam beradi. Xronovoltamperometriya usuli, tajribiy laboratoriyalarda, analitik kimyo, kimyoviy tizimlar o'rganishida va elektrokimyo sohalarida intensiv ravishda qo'llaniladi. Ushbu usulning mavjudligi, elektrohimoyaviy tizimlarni tahlil qilish, optimallashtirish va keng qo'llashda foydali ma'lumotlar olish imkonini beradi. Chex olimi Ya.Geyroskiy Pragada tug‘ilgan. Aniq fanlar vatajribalarga qiziqish unda gimnaziyada o‘qish chog‘ida paydo bo‘ldi. 1909– yilda u Praga universitetiga o‘qishga kirib, 1910 yilda o‘qishni Londondagi universitet qoshidagi kollejda davom ettirdi. Universitetdao‘qish davomida Geyrovskiy matematika, fizika va kimyo bilan qiziqdi.Taniqli fizik- kimyogar F.Donnan rahbarligida u alyuminiyli elektrodning potensialini aniqladi. Shu paytdan boshlab simobtomchi elektrodi uning tadqiqotlarida markaziy o‘rinni

O'xshashlar

Yadro magnit rezonansi spektroskopiyalarini organik kimyodagi ahamiyati.

SUVSIZ ERIТMALAR ANALITIK KIMYOSI ASOSLARI

Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o'rni

Voltamperametriyaning zamonaviy usullari. Tenzammetriya

Psixologik xizmat tizimida oilaviy psixoterapiyaning o'rni