XVIII asrlarda Prussiyaning ichki va tashqi siyosati

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.55859375 KB

Ko'chirib olish

Reja:
KIRISH.....................................................................................................................3
I.BOB. YETTI YILLIK URUSHDAN KEYINGI PRUSSIYANING
XALQARO MAVQEI.............................................................................................5
1.1. Buyuk Fridrix II..................................................................................................5
1.2. II ning Prussiyadagi siyosati...............................................................................9
1.3. Fridrix II davridagi Prussiya tashqi siyosati.....................................................14
II.BOB. FRIDRIX VILGELM II VA UNING ICHKI SIYOSATI...................21
2.1. Fridrix Uilyam II ning ichki va tashqi siyosati..................................................21
XULOSA................................................................................................................29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................31
2

KIRISH
Ushbu tadqiqot ishi Prussiya tarixidagi juda muhim davrni XVII asrning
oxirgi uchdan bir qismini o'rganishga qaratilgan. Bu davrda Prussiya Germaniya
imperiyasining yetakchi qirolligiga aylandi va uning atrofida 1871 yilda o'ta
muhim voqea - Germaniyaning birlashishi sodir bo'ladigan markazga aylanishiga
zamin yaratdi. Shuningdek, Prussiya Qirolligi Yevropa siyosatidagi yetakchi
o‘yinchilardan biriga aylanadi. Ketma-ket harbiy to'qnashuvlar paytida u o'zining
ustunligini isbotlaydi va dunyodagi etakchi davlatlardan biriga aylanadi.
Ushbu tadqiqot ob'ekti XVIII asrning oxirgi uchdan biridagi Prussiya
davlatining siyosati bo'ladi.
Mavzu Prussiya Qirolligi bilan Etti yillik urush tugaganidan Fridrix Uilyam
III hukmronligining boshlanishigacha bo'lgan davrda sodir bo'lgan tashqi va ichki
siyosiy voqealar va jarayonlar bo'ladi.
Bu asar bir qancha muhim tarixiy mavzularga bag‘ishlangan. Ulardan
birinchisi - Yetti yillik urush. Ushbu masala bo'yicha ko'plab tadqiqotlar mavjud
bo'lib, ularning har biri ma'lum bir bilim muammosiga qaratilgan. Alohida
e'tiborga loyiq asar N. N. Yakovlev tomonidan yozilgan "Yetti yillik urush
arafasida Evropa" deb nomlanadi. Bu asarda urush boshlanishidan oldin sodir
bo'lgan jarayonlar batafsil ko'rsatilgan. Bu urushda davlatlarning ittifoqlari qanday
tuzilganligi ko'rib chiqiladi. U kuchlar muvozanati nima ekanligini va hokazolarni
qamrab oldi.
Fridrix II ning shaxsiyati va faoliyatiga oid ko'plab asarlar ham mavjud.
F.A.ning mehnati alohida ahamiyatga ega. U 1844 yilda yozgan "Buyuk
Fridrixning tarixi" nomli otlar. Unda Fridrix II hayoti va faoliyati batafsil tahlil
qilingan. Shuningdek, Yu Nenaxovning "Buyuk Fridrixning urushlari va
kompaniyalari" asari alohida qiziqish uyg'otadi. Bu Fridrix II ni harbiy rahbar va
uning tashqi siyosiy faoliyati sifatida tavsiflaydi. Shuningdek , N.I.Kareevning
"Yangi tarixning o'quv kitobi" asari katta qiziqish uyg'otadi . U Fridrix II va
Fridrix Uilyam II siyosatlarini diqqat bilan o'rganadi.
3

Ushbu mavzu bo'yicha manbalar.
Ushbu ishning maqsadi XVIII asrning oxirgi uchdan biridagi Prussiya
siyosatini o'rganishdir.
Maqsad quyidagi vazifalarni hal qilishni talab qiladi:
1. 1763 yildan 1798 yilgacha bo'lgan davrda Prussiya tashqi siyosatini
yoritib bering.
2. Fridrix II va Fridrix Uilyam II ning ichki siyosatini tushuntiring.
Xronologik doirani tanlash Prussiya siyosatining to'liq va har tomonlama
tasvirini berish zarurati bilan izohlanadi. Shuning uchun xronologik tuzilma 1763
yildan 1797 yilgacha bo'lgan davrni qamrab oladi.
Xronologik doira Evropa hududini qamrab oladi, chunki bu davrda Prussiya
siyosati sohasi ushbu mintaqada to'plangan.
4

I.BOB. YETTI YILLIK URUSHDAN KEYINGI PRUSSIYANING
XALQARO MAVQEI
1.1. Buyuk Fridrix II
Yetti yillik urush ikki guruh Yevropa davlatlari o rtasidagi ziddiyat edi: birʻ
tomondan Angliya va Prussiya, ikkinchi tomondan Rossiya, Fransiya, Avstriya,
Saksoniya va Shvetsiya. Albatta, barcha ishtirokchi davlatlar faqat o'z maqsadlarini
ko'zlaganlar. Buyuk Britaniya Fransiyaning Amerikadagi mustamlakalarini
egallab, dengizlarda hukmronlik o‘rnatmoqchi edi. Frantsiya Amerikadagi
mustamlakalarini himoya qilishi va Prussiyaning kuchayishiga yo'l qo'ymasligi
kerak edi. Prussiya Saksoniyani anneksiya qilishni, Polshani o ziga
ʻ
bo ysundirishni va Yevropa siyosatida birinchi o rinni egallashni maqsad qilgan
ʻ ʻ
edi. Avstriya Markaziy Evropada ta'sir o'tkazish uchun Prussiya bilan
raqobatlashdi. Rossiya Yevropada o'z ta'sirini kengaytirishga harakat qildi.
Angliya uchun bu urush g'alaba qozondi. Frantsiya bilan uzoq davom etgan
raqobatdan so'ng, u nihoyat uni asosiy dengiz kuchidan siqib chiqarishga muvaffaq
bo'ldi. Bu urushda frantsuzlarning asosiy dengiz kuchlari yo'q qilindi. 1763 yilda
imzolangan Parij shartnomasiga ko'ra, Frantsiya Angliyaga Kanadaga o'zining
barcha hududlari bilan o'tdi va bu Cap Breton oroli, Sankt-Peterburg orollari.
Lourens, butun Ogayo vodiysi, Missisipining butun chap qirg'og'i, Yangi Orlean
bundan mustasno. Angliya, shuningdek, Ispaniya qirg'oqlari yaqinida joylashgan
strategik ahamiyatga ega Minorka orolini oldi. Ispaniya bu imtiyozga rozi bo'ldi va
qo'shimcha ravishda Angliya va Floridani berdi. Bu Angliya va Frantsiya uchun
natijalar edi.
Rossiyaga kelsak, u etti yillik urushda alohida rol o'ynaganligini aytish
kerak. Harbiy amaliyotlar davomida Rossiya o'zining jangovar tayyor armiyasiga
ega ekanligini, yevropaliklarning ilg'or armiyalari bilan tenglasha olishini
namoyish etdi. Bir lahzada Rossiya urushning natijasini hal qilishi va kuchlari
deyarli tugab qolgan Prussiyani butunlay yo'q qilishi mumkin edi, ammo "
Brandenburg uyining mo''jizasi " sodir bo'ldi, ikkinchisi, aytmoqchi, qator. Bu
5

mo''jiza Buyuk Fridrixning qasamyodli dushmani bo'lgan va qanday xarajat
bo'lishidan qat'i nazar, urushni g'alaba bilan yakunlashga va'da bergan Yelizaveta
Petrovna 1761 yil 25 dekabrda vafot etdi. 1762 yil 5 yanvarda Pyotr III rus taxtiga
o'tirdi, u o'zining azaliy buti Fridrix bilan Sankt-Peterburg tinchligini tuzish orqali
Prussiyani haqiqatda mag'lubiyatdan qutqardi. Natijada, Rossiya ushbu urushdagi
barcha sotib olishlaridan ixtiyoriy ravishda voz kechdi va bu Koenigsberg bilan
Sharqiy Prussiya bo'lib, uning aholisi allaqachon rus tojiga sodiqlikka qasamyod
qilgan va Frederikni urush uchun graf Z. G. Chernishev qo'mondonligi ostida
korpus bilan ta'minlagan. avstriyaliklarga, ularning yaqindagi ittifoqchilariga
qarshi. Ammo adolat uchun shuni aytish kerakki, Rossiya uchun bu urush to'liq
muvaffaqiyatsizlik emas edi. Ushbu urush tufayli Rossiya kelajakda o'zini
namoyon qiladigan bebaho tajribaga ega bo'ldi.
Prussiya uchun urushning tugashi 1763-yil 15-fevralda bir tomondan
Prussiya, ikkinchi tomondan Avstriya va Saksoniya o rtasida Hubertsburg tinchlikʻ
shartnomasining imzolanishi bilan belgilandi. Ushbu kelishuv uchta vakil
tomonidan ishlab chiqilgan. Prussiyadan taniqli davlat arbobi va vazir Evald
Fridrix fon Gertsberg yuborilgan. Mariya Tereza va imperator nomidan Frish va
Kollenbax yuborilgan. Saksonlik saylovchi Avgust III Brühl tomonidan taqdim
etilgan. Shartnoma Leyptsig yaqinidagi Sakson ov qal'asi Hubertusburgda
imzolangan. Hujjat 11 ta modda va Prussiya bilan Saksoniya o rtasida 3 ta alohida
ʻ
shartnomadan, Prussiya bilan Avstriya o rtasida esa 21 ta modda va ikkita
ʻ
qo shimcha maxfiy bitimdan iborat edi.
ʻ
Avstriya va Prussiya o'rtasidagi kelishuvning asosiy mavzusi Sileziya
hududi edi. Eslatib o'taman, Sileziya Prussiyaga Avstriyaning vorisligi uchun
Prussiya urushining bir qismi bo'lgan ikkita Sileziya urushi natijasida borgan.
Birinchi Sileziya urushi 1740 yildan 1742 yilgacha, Ikkinchi Sileziya urushi 1744
yildan 1745 yilgacha bo'lgan. va asosiy natija, yuqorida aytganimdek, Avstriya
Sileziyasining Prussiyaga qo'shilishi edi. Shunday qilib, kelishuvga ko'ra, Avstriya
Sileziya bilan bog'liq barcha da'volardan voz kechdi. Prussiya Sileziyaning tub
katolik aholisiga din erkinligini berishga va ularning mulki va imtiyozlarini hurmat
6

qilishga va'da berdi. Yashirin maqolalarda Prussiya Muqaddas Rim imperiyasining
yangi rahbarini saylashda o'z ovozini Mariya Tereza o'g'liga berishga va
Italiyaning Modena gersogligiga Avstriyaning merosxo'rlik da'volarini qo'llab-
quvvatlashga va'da berdi. Prussiya ham urush bilan bog'liq xarajatlar uchun
kompensatsiya talab qilishdan bosh tortdi.
Prussiya va Saksoniya o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra, Prussiya Saksoniya
yerlaridan qo‘shinlarini olib chiqib ketdi. Barcha garovga olinganlar va harbiy
asirlar zudlik bilan ozod qilindi, harbiy xizmatga majburiy chaqirilganlar esa
demobilizatsiya qilindi. Buning evaziga Avstriya o'z qo'shinlarini Glaz grafligidan
olib chiqib ketdi. Prussiya, shuningdek, Saksoniyaga Polsha bilan aloqa erkinligini,
shu jumladan Prussiya hududidan qo'shinlarning o'tishini kafolatladi. Tomonlar
o‘zaro savdoni rivojlantirishga ko‘maklashishga va’da berishdi.
Xulosa qilib aytamanki, yetti yillik urush Prussiya uchun o'z ambitsiyalarini
ro'yobga chiqarish maydoni bo'lgan. Birinchidan, Prussiya uzoq vaqtdan beri
Avstriya bilan nemis zaminida ustunlik uchun kurashib kelgan va
prussiyaliklarning bu harbiy to qnashuvdan g olib sifatida chiqib ketishiʻ ʻ
Prussiyaning nafaqat Avstriyadan kuchli, balki Germaniyani o z rahbarligida
ʻ
birlashtirishga qodir ekanligini ko rsatdi. Ikkinchidan, Prussiya harbiy ishlarda
ʻ
dunyodagi eng yaxshilaridan biri ekanligini ko'rsatdi. Axir, urush boshida
Prussiyada atigi 200 ming kishi bor edi va Angliya bilan ittifoqda u 300 mingga
yaqin odamni, tuzilgan ittifoq esa 1 millionga qarshi chiqdi. Inson. Uchinchidan,
250 mingga yaqin odamni tashkil etgan katta yo'qotishlar va katta moliyaviy
qiyinchiliklarga qaramay, Prussiya buzilmadi, oyoqqa turib, yanada rivojlana oldi.
1740 yilda Fridrix II Prussiya taxtiga o'tirdi, uning zamondoshlari unga
Buyuk nomini berishdi. U "Askar qiroli" sifatida ham tanilgan Frederik Uilyam I
ning o'g'li edi. Valiahd shahzoda o'zining ilk yoshligida o'qishga bo'lgan ishtiyoqni
rivojlantirdi va bundan tashqari, uning jiddiy intellektual manfaatlarini qo'llab-
quvvatlagan frantsuz o'qituvchisi unga katta ta'sir ko'rsatdi. Podshoh-ota bundan
juda norozi bo'lib, o'g'liga tinmay norozi bo'lib, ba'zida uni kaltaklagan. U
pastorning darslari va harbiy mashg'ulotlariga qiziqmasligi, aksincha, frantsuz
7

yozuvchilari va dunyoviy o'yin-kulgilar tomonidan olib ketilganini yoqtirmasdi.
1730 yilda valiahd shahzoda, o'sha paytda atigi 18 yoshda, chet elga qochishga
qaror qildi, ammo uning rejasini qochishga yordam bermoqchi bo'lgan yosh
ofitserlardan birining akasi aniqladi. Qirol Fridrixni harbiy sudga qochqin sifatida
olib keldi va u hibsda saqlanayotgan xonaning derazalari ostida uning o'rtoqlaridan
biri qatl etildi. Ular yosh valiahd shahzodaning boshiga ham shunday taqdir
bo‘ladi, deb o‘ylar, otaning o‘zi esa o‘g‘lini taxt huquqidan mahrum etish haqida
o‘ylardi. Biroq ish Fridrixning Kyustringa surgun qilinishi bilan tugadi, u erda u
davlat muassasasida oddiy amaldor sifatida biznesni o'rganishi kerak edi. Bu yerda
Prussiya xo‘jaligini boshqarish mexanizmi bilan tanishib, keyinchalik armiyada
xuddi shu amaliy maktabdan o‘tgan. Bu yigitni bilim va tajriba bilan boyitdi, lekin
uning xarakterida juda yomon iz qoldirdi. Valiahd shahzoda g'azablanib,
ikkiyuzlamachi bo'lishga va otasini rozi qilish uchun har qanday yo'l bilan harakat
qilishga odatlanib qoldi. Otasining ko'rsatmalariga ko'ra, u hatto turmushga chiqdi,
lekin u hech qachon xotinini sevmagan va shuning uchun oilaviy hayotni umuman
bilmas edi. Biroq, istaksiz amaldor bo'lib, polk qo'mondoni bo'lgan Fridrix qattiq,
ba'zan mayda, ammo g'amxo'r va tejamkor Prussiya ma'muriyatining yaxshi
tomonlarini qadrlay oldi. Umrining oxirida Fridrix Uilyam I endi Prussiya
taqdiridan xavotir olmadi.
Fridrix II valiahd shahzoda bo'lganida, Volter bilan yozishmalarga kirishdi
va unga o'z asarlarini yuborishni boshladi. U nafaqat ajoyib hukmdor, balki
frantsuz tilida sermahsul yozuvchi ham edi. Fridrix II ortda falsafiy, tarixiy va
siyosiy mazmundagi bir qancha asarlarni qoldirdi. Uning falsafiy va siyosiy
g'oyalari 18-asr ratsionalizmi bilan sug'orilgan. Dinda u diniy bag'rikenglik
tarafdori edi. Uning so'zlariga ko'ra, o'z davlatida har kim o'zini "o'z yo'lida"
qutqara oladi va o'zi "Rim va Jeneva o'rtasida betaraf bo'lishni" xohlaydi. Fridrix II
ning eng qadimgi siyosiy risolalaridan biri Makiavelianning "Shahzoda" ni rad
etishga bag'ishlangan edi, lekin aslida Prussiya qirolining siyosati eng katta
makiavelizm bilan ajralib turardi. Fridrix II uchun davlat hokimiyatining asosi asl
shartnoma edi, lekin u Xobbs bilan birgalikda bu shartnoma xalqning barcha
8

huquqlarini hukumatga o'tkazadi, degan nuqtai nazardan turib oldi. U o'zining
absolyutizmini juda rashk bilan qo'riqladi, lekin bu: "davlat, bu menman" degan
Lui XIVning absolyutizmi yoki "bizdan keyin suv toshqini bo'lishi mumkin" degan
Lui XV emas. Otasi va bobosi singari, Fridrix II ham Prussiya oldidagi burch
tuyg'usi bilan sug'orilgan va o'zini (va umuman suverenni) davlatning birinchi
xizmatkori deb atagan. Fridrix II ham o‘zidan oldingilardan davlat boshqaruviga,
eng avvalo, intizom va tejamkorlikni talab qiladigan masala sifatida qarashni
meros qilib oldi. Prussiyada uning hukmronligi davrida otasi davridagidek yashash
qiyin edi, chunki faylasuf-qirol butun jamiyatni itoatkor va ehtiyotkor amaldorlari
qaramog'ida ushlab turdi va Fridrix II sub'ektlari faqat mavhum fikrlash sohasida.
hali ham bir oz erkinlikdan zavqlaning.
Fridrix II - qiziqarli va ko'p qirrali shaxs. U, bir tomondan, ma'rifatli
monarxning barcha xususiyatlarini o'zida mujassam etgan bo'lsa, ikkinchi
tomondan, beqiyos harbiy rahbar va strateg edi. Menimcha, o'sha paytda
Prussiyaga aynan shunday monarx kerak edi.
1.2. II ning Prussiyadagi siyosati
Fridrix II "ma'rifiy absolyutizm"ning vakili va hatto asoschisi edi, ammo bu
uning ichki siyosati ayniqsa innovatsion ekanligini anglatmaydi. Fridrix II o zʻ
oldiga qo ygan asosiy maqsadga erishish, ya ni qudratli kuch yaratish jamiyat va
ʻ ʼ
xalqdan ko p qurbonliklarni talab qildi. Ko'pincha yangi paydo bo'lgan ehtiyoj va
ʻ
intilishlarni, nazariy jihatdan qanchalik nomukammal bo'lsa ham, eski
munosabatlarni saqlab qolish davlat manfaatlariga mos kelishi sababli
qondirilmaydi. Fridrix II mavhum g'oyalar sohasidagi barcha progressivligiga
qaramay, o'zi qabul qilgan "falsafa" ga zid ravishda eski Gogenzollern an'analariga
amal qilishi kerak edi. Biroq, ko'p narsa Fridrix II ning shaxsiy psixologiyasi, ya'ni
uning tug'ma xarakteri, tarbiya sharoitlari va atrof-muhitning ta'siri bilan
izohlanadi. Inson sifatida asrning madaniy g'oyalarini o'zlashtirgan Frederik
hukmdor sifatida antik davrga amal qilishda davom etdi. Prussiyaning ijtimoiy
tizimida Frederik hamma narsani avvalgidek qoldirdi. Uning monarxiyasida turli
9

sinfiy huquqlar va zodagonlarning afzalliklari, siyosiy ahamiyatini yo'qotganlik va
ayniqsa, armiyadagi xizmat uchun kompensatsiya shaklida saqlanib qolgan;
zodagonlar kam maosh oladigan va shuning uchun dehqonlardan daromadga
muhtoj bo'lgan zobitlarni ta'minlagan. Fridrix II nafaqat bu tartibni saqlab qoldi,
balki zodagonlarga ham yuqori irq vakillari sifatida qaradi. Kustrin palatasining
auditori rolida u aristokratik qarashlarni ifoda etdi va qirol bo'lgach, faqat
zodagonlar sharaf va jasorat tuyg'usiga ega, shuning uchun faqat ular ofitser
lavozimlarini egallashga qodir deb o'ylashda davom etdi. Prussiyada zodagonlar
uchun faqat soliq imtiyozlari mavjud emas edi, lekin bu Fridrix II dan oldinroq
joriy qilingan. Qadimgi harbiy-iqtisodiy tuzum tomonidan qondirilgan davlat
ehtiyojlari ko'pincha Fridrixni Prussiyaning burger va dehqon aholisiga faqat soliq
to'lovchi massa sifatida qarashga majbur qiladi, bu birinchi navbatda qat'iy davlat
va yer egalari intizomini talab qiladi. Mirabo Fridrixning dehqon masalasiga
munosabatini juda to‘g‘ri belgilab, shunday degan edi: “Prussiya hukmdorlari
krepostnoylik huquqini bekor qilib, dvoryanlarni xafa qilishni xohlamadilar, lekin
ular o‘z manfaatlarini juda yaxshi tushundilar va shuning uchun krepostnoylikni
Fridrixni tor doiraga solishga harakat qildilar II bu vaziyatni o'zgartirishga u er-
xotinning erkinligini katta farovonlik vositasi sifatida ko'rmadi, lekin agar shunday
bo'lsa, ko'p fikrlar uni bunday qadam tashlashdan to'xtatib qo'yishi mumkin edi o'z
mamlakatining barcha yirik egalarini dehqonlarni ozod qilishga majbur qildi, lekin
u o'z armiyasi uchun zarur bo'lgan zodagonlarni begonalashtirishni xohlamadi.
Boshqa tomondan, davlat o'z manfaatlarini ko'zlab, dehqonlarni o'z himoyasiga
olmasdan qololmadi. Fridrix II ikki marta katta va kattaroq jarimalar tahdidi ostida
dehqon xo'jaliklarini (1749 va 1764) buzishni taqiqlovchi farmonni tasdiqlashi
kerak edi . Amaldorlarning o‘zlari xalqqa zulmkor edilar, go‘yo faylasuf
podshohning bir farmoni shu munosabat bilan aytganidek, dehqonlar ularning
serflari edi. Mashhur Prussiya byurokratik intizomi jamiyat urf-odatlarida chuqur
ildiz otgan narsalarga qarshi ojiz edi. Dvoryanlar va amaldorlar nafaqat qirollik
ko'rsatmalariga rioya qilmadilar, chunki bu masala dehqonlarga tegishli edi, balki
yangi voqealarga har tomonlama aralashdi. Faqat keyingi boblarda batafsilroq
10

muhokama qilinadigan Polshadan olingan viloyatda Fridrix II er egalari
hokimiyatining eng qo'pol suiiste'mollarini bekor qila oldi.
Faylasuf qirolning islohotlari asosan boshqaruv, moliya, sud va faqat qisman
yer egalari va dehqonlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga taalluqli bo'lib, siyosiy
va ijtimoiy tuzumning eski asoslarini to'liq saqlab qolgan. Fridrix II ning eng
muhim tashabbuslaridan biri sud islohoti bo'lib, uning asosiy figurasi tabiiy huquq
ta'limotiga sodiq qolgan bilimdon huquqshunos, kansler Samuel fon Kotsey edi.
Qirol sudning ma'muriyatdan to'liq mustaqilligi tarafdori edi va otasining g'oyalari
va amaliyotidan farqli o'laroq, sudyalar "qirollik idorasidan kelgan bo'lsa ham,
reskriptlarga e'tibor bermasliklari kerak" deb topdi. Isloh qilingan sudlar bu g'oya
bilan sug'orildi va Prussiya adolati sudyalarning mustaqilligi va halolligida haqli
ravishda namunali deb hisoblana boshladi. Moddiy va protsessual huquqni
rivojlantirish bo'yicha ishlarni fon Karmer (1779 yildan kansler) va ayniqsa uning
yordamchisi Svarets davom ettirdi, ammo u 1794 yilda nashr etilgan keyingi
hukmronlik davrida yakunlandi. Sudlardagi avvalgi o'zboshimchalik o'rniga to'g'ri
tartib o'rnatilishi davlat vazifalarini yanada yuqoriroq tushunishga to'liq mos edi.
O'sha yili (1748) sud islohoti bilan Bosh direktorlik o'z faoliyatini
takomillashtirishga qaratilgan yangi ko'rsatmalar oldi, garchi ayni paytda qirol
amaldorlarining vakolatlari hali ham mavjud bo'lgan viloyatlarda zemstvo
amaldorlari hisobidan kengaytirilgan. 1781 yilda Fridrix Prussiyaning etakchi
huquqshunoslari, xususan, fon Karmer bilan birgalikda yangi qonunlarni ishlab
chiqdi: "Umumjahon fuqarolik huquqi" va "Sud ishlarini yuritishning umumiy
tartibi".
Fridrix, ayniqsa, davlat va xalq xo'jaligi sohasidagi hukumat faoliyatini
rivojlantirdi. Uning muhim qismlarida merkantilistik iqtisodiy nazariyasi bor edi; u
mamlakatda oltin va kumushni saqlab qolish, Prussiyaning o'zida sanoatni
rivojlantirishga homiylik qilish, shu bilan birga qishloq xo'jaligini himoya qilish va
yaxshilash bilan yakunlandi. Fridrix kam aholi yashaydigan yerlarni mustamlaka
qilish, botqoqlarni quritish, yangi ekinlarni o zlashtirish, zavod va fabrikalar barpoʻ
etish, kredit berishni osonlashtirish, aloqa va savdo shartlarini yaxshilash, davlat
11

xazinasini ko paytirish haqida g amxo rlik qildi. va bularning barchasida u judaʻ ʻ ʻ
ko'p narsaga erishdi, garchi o'sha paytda men ko'p katta xatolarga yo'l qo'ygan
bo'lsam ham. Hukmronligining ikkinchi yarmida (1763-1786) u yetti yillik urush
natijasida Prussiyaga etkazilgan yaralarni davolashdek qiyin vazifani oldi. O'z
faoliyatini xazinaga pul yig'ish va sun'iy ravishda Prussiya kabi mamlakatda
(masalan, ipakchilik) mavjud bo'lmagan, har doim ham zarur bo'lmagan va hatto
har doim ham imkoni bo'lmagan tarmoqlarni yaratishga yo'naltirgan Fridrix
aholining to'lov kuchlarini haddan tashqari oshirdi. keskinlik, bir vaqtning o'zida
shaxsiy manfaatlarni xazina ehtiyojlariga qurbon qilish. Eng zarur bo'lgan
narsalarga bilvosita soliqlar dahshatli miqyosga yetib, iste'molni kamaytirdi,
masalan, tuz, pivo, qahva va boshqalar. Monopoliya kontrabanda va ayg'oqchilikni
keltirib chiqardi. Ayniqsa, Frederik tomonidan "Bosh ma'lumotnoma" ning fikriga
zid ravishda tashkil etilgan va frantsuzlar uchun mas'ul bo'lgan "Aktsizlar va bojlar
bo'yicha umumiy ma'muriyat" nafratlangan. Turli xil avantyuristlar biriktirilgan bu
muassasa qirollik daromadini oshirdi, lekin har xil tovlama va zulmlarga duchor
bo'lgan odamlarning haddan tashqari yuki va noroziligi uchun.
Ta'limga kelsak, quyidagilarni aytish mumkin. 1763 yilda qishloq maktablari
to'g'risida farmon chiqarildi, uning kirish qismida qishloq aholisining johilligi katta
yovuzlik va ommani o'qitish zarurligi haqida gapiriladi. Ushbu qoidaga sharh
Frederikning o'zi yozgan ba'zi bir parchalar bo'lishi mumkin, bu uning "yoshlar
tarbiyasi" ma'nosini umumiy manfaat nuqtai nazaridan qanchalik to'g'ri
baholaganligini ko'rsatadi. 1763 yilgi qoidalar qishloq aholisining bolalarini
boshlang'ich maktablarda o'qishni majburiy qilib qo'ydi; Ushbu qoidaga rioya
qilmaganlik uchun ota-onalar, vasiylar va yer egalari javobgarlikka tortilishi kerak
edi. Biroq, maktablar uchun pul berilmadi, nogironlar, albatta, yomon o'qituvchi
bo'lganlar o'qituvchilikka (pensiya evaziga) ishga qabul qilindi.
Fridrix II diniy bag'rikenglikni qo'llab-quvvatlagan holda, katolik
fuqarolarini g'azablantirmaslikka harakat qildi; uning davrida Prussiya papalik
bilan tinchlikda edi, garchi qirol davlat hokimiyatini himoya qilgan. Rim papasi
Iezuit tartibini yo'q qilganda, Prussiyada mavjud bo'lishga ruxsat berildi. Fridrix
12

buning uchun minnatdorchilik bildirgan holda, yezuitlar unga Avstriyadan olib
kelingan Sileziyaning katolik aholisini yangi vaziyat bilan yarashtirishga yordam
beradi deb umid qildi. Umuman olganda, agar Fridrix, nemis tarixchilari
ta'kidlaganidek, ko'p jihatdan sobiq politsiya davlatini zamonaviy davrning
madaniy davlatiga aylantirgan bo'lsa, bu Prussiyadagi "eski tartib" ning mohiyatiga
hali ham ta'sir qilmadi, bundan yigirma yil o'tib. Buyuk qirolning o'limi birinchi
jiddiy sinovdan o'ta olmadi: Napoleon I bilan urushdagi bitta jang Prussiyani o'lim
yoqasiga olib keldi va uning kelajagini saqlab qolish uchun aynan shu sohada ichki
munosabatlar sohasida islohotlarni boshlash kerak edi. faylasuf podshoh birinchi
navbatda konservativ edi. Ayni paytda, bu islohotlar zarurligini Frederikning
muxlisi bo'lgan Mirabeau aniq ko'rdi va hatto ularsiz to'liq mag'lubiyat uchun bitta
mag'lubiyat etarli bo'lishini bashorat qildi. Mirabbodan tashqari, Frederik Volter va
Reynal tomonidan ham ulug'langan, hatto Russo "shohlarning dushmani, agar u
"nihoyat o'z shtatidagi odamlarga baxt baxsh etsa va ularning otasi bo'lsa"
taxtining tagida o'lishni va'da qilgan". Fridrix buyuk monarxlardan xalq baxtini
kutgan zamondoshlari ongida kuchli taassurot qoldirdi, chunki Frederik o'z
hukmronligining boshidayoq tan olingan edi. Nemis va chet el suverenlari va
ularning vazirlari Fridrixda hukmdor va transformator idealini teng ravishda
ko'rdilar va o'z harakatlarida unga taqlid qilishga harakat qildilar.
Fridrix II ning ichki siyosatini sarhisob qilish uchun shuni aytmoqchimanki,
Fridrix II tomonidan milliy iqtisodiyot, adliya va xalq ta’limi sohalarida
takomillashtirish va islohotlar amalga oshirildi. Birinchi jihatdan, botqoqlarni
quritish, mamlakatga mustamlakachilarni jalb qilish, aloqalarni yaxshilash va
Kolbert tizimi ruhida ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish choralari muhim edi.
Fridrix II sud ishlarini yuritish sohasida ko'p ishlarni amalga oshirdi. Maxsus
komissiya (kansler Koksey raisligida) barcha oldingi Prussiya qonunlarini ko'rib
chiqishi va bir butunga birlashtirishi kerak edi, ammo bu qayta ko'rib chiqish,
Fridrix II fikriga ko'ra, yangi falsafiy g'oyalar ruhida amalga oshirilishi kerak edi.
Ushbu ishning natijalari birinchi navbatda sud ishlarini takomillashtirish Fridrix
kodeksi, keyin esa faqat Fridrix II vorisi ostida nashr etilgan Umumiy Yer qonuni
13

edi. Qirol sudning ma'muriyatdan to'liq mustaqilligi tarafdori bo'lib, sudyalardan
tashqaridan hech qanday taklifga quloq solmasdan, qonunga qat'iy rioya
qilishlarini xohlardi. Fridrix IIning o'zi Sans Souci qirollik saroyi yaqinidagi
tegirmonini buzishni istamagan tegirmonchi bilan tortishuvda sudga itoatkorlik
namunasini ko'rsatdi. Biroq, podshoh har doim ham shunday yo'l tutmagan. Bir
marta unga sudyalar ishni mansabdor shaxs foydasiga, shuningdek, bitta
tegirmonchiga nisbatan noto'g'ri hal qilganday tuyuldi va u o'z kuchi bilan
sudyalarni jazolab, hukmni bekor qildi. Qanday bo'lmasin, Prussiya Fridrix II
davrida o'z davri uchun namunali sud oldi. (Podshoh taxtga o'tirgandan so'ng
darhol qiynoqlarni bekor qildi.) Xalq ta'limi sohasida Fridrix II oliy va o'rta
ta'limda bir qator yaxshilanishlarni amalga oshirdi. Hukmronligining boshida
uning birinchi harakatlaridan biri, erkin fikrlashi uchun otasi tomonidan
Prussiyadan haydalgan faylasuf Volfning taxtga qaytishi edi. Bundan tashqari,
Fridrix II Berlindagi Qirollik Fanlar akademiyasini isloh qildi. Faqat 19-asrning
birinchi yarmida hukumatlar tomonidan umuman e'tibordan chetda qolgan quyi
ta'lim faylasuf qirol davrida unchalik katta muvaffaqiyatga erishmadi. Nazariy
jihatdan u qishloq aholisining jaholatini davlatning katta illati deb tan oldi va hatto
dehqon bolalarining boshlang‘ich maktablarga majburiy qatnashishi to‘g‘risida
farmon chiqardi, lekin bu maktablarni tashkil etish uchun pul bermadi va
maktablar bor joyda nogironlar xizmat uchun mukofot sifatida o'qituvchi etib
tayinlangan va buning evaziga ularga pensiya tayinlangan.
1.3. Fridrix II davridagi Prussiya tashqi siyosati
O'z hukmronligining birinchi yarmida Fridrix II ikkita urush olib bordi,
birinchisi, 1740-1748 yillarda. "Avstriya merosi uchun", keyin 1756-1763 yillarda
uni oliy qo'mondon sifatida ulug'lagan etti yil, Sileziyani qo'shib Prussiyani
ko'paytirdi va bu davlatni birinchi darajali kuch va Habsburglarning xavfli raqibi
darajasiga ko'tardi. monarxiya. Garchi bu urushlar umumevropa xarakteriga ega
bo'lsa-da, Evropaning barcha asosiy davlatlari ularda turli xil kombinatsiyalarda
qatnashganligi sababli, ular Prussiya uchun eng katta ahamiyatga ega edi. Avstriya
14

vorisligi uchun urush Prussiyaning Sileziyaga hujumi bilan boshlandi, Frederik II
uni Gabsburglar uyidan olishni rejalashtirgan; yetti yillik urush yana Fridrix
tomonidan boshlandi, unga qarshi Prussiyani parchalash vazifasini qo‘ygan kuchli
Yevropa koalitsiyasi tuzildi; bu urushlarda eng yorqin g'alabalarni Prussiya qiroli
qo'lga kiritdi, u ham koalitsiyaga qarshi kurashda juda ko'p dahshatli
mag'lubiyatlarga uchradi; bir so‘z bilan aytganda, Fridrix II ham harbiy, ham
siyosiy jihatdan bu urushlarning haqiqiy qahramoni edi. Uolpol Evropaning
muvozanati Prussiya qirolining qo'lida ekanligini va Angliya uchun qanchalik
yoqimsiz bo'lmasin, buni o'zgartirib bo'lmasligini allaqachon tan olishi kerak edi.
Prussiya va uning monarxining ahamiyati, ayniqsa, Fridrix II ning Yetti yillik
urush davrida Yevropa koalitsiyasi bilan olib borgan kurashi natijasida
ortdi.Bundan tashqari, Fridrix II Polshaning birinchi bo'linishini tashkil etishga
muvaffaq bo'lib, umumevropa siyosatida yorqin diplomatik g'alaba qozondi. Uning
asosiy mulki Brandenburg va Prussiya ("Sharqiy Prussiya") bir-biridan Vistula
daryosining quyi oqimidagi Polsha mintaqasi ("G'arbiy Prussiya") tomonidan
ajratilgan va Fridrix II bu chiziqli erni har qanday holatda ham yo'q qilmoqchi edi.
shu jumladan Polsha viloyatini o'z monarxiyasiga kiritdi. Polsha o'zining
kuchsizligini yetti yillik urush paytida, rus qo'shinlari betarafligiga qaramay, o'z
hududidan bemalol o'tib ketganda to'liq ochib berdi. Aynan shu betaraflik
Polshaning o'z chegaralarida bo'layotgan urushdan hech qanday foyda ko'rishning
iloji yo'qligini ko'rsatdi, garchi Polsha qiroli Avgust III ning o'zi Saksoniya elektori
unvoni tufayli bu kurashda qatnashgan. Bu vaqtda Polsha qo'shnilari uchun oson
o'lja edi va faqat ular o'rtasidagi raqobat tufayli saqlanib qoldi. Uning uchun eng
xavfli kuchlar Rossiya va Prussiya edi, ammo ularning Polsha haqidagi qarashlari
bir-biriga mos kelmadi. Moskva Buyuk Gertsoglari va podshohlarining Polsha
siyosati uning Rossiya hududlarini Polsha-Litva Hamdo'stligidan ajratish istagi
bilan belgilandi, ammo Buyuk Shimoliy urush paytida Polshani Rossiya ta'siriga
bo'ysundirgan Buyuk Pyotrdan beri Rossiyaning maqsadi bo'ldi. Polsha
hududining bo'linmasligini himoya qilish va shu bilan birga bu davlatni
bo'ysundirish. Ketrin II ham xuddi shu narsaga intildi, Fridrix II esa Prussiyani
15

yig'ish uchun zarur bo'lgan hududni qo'lga kiritish uchun Polshaning bo'linishini
xohladi.
Etti yillik urush tugaganidan ko'p o'tmay, Polsha qiroli Avgust III vafot etdi
va Ketrin II unga shaxsan yaqin bo'lgan polshalik zodagon Stanislav
Ponyatovskiyni nomzod qilib ko'rsatdi. U Rossiya tomonida bo'lgan va uning
yordami bilan Polsha-Litva Hamdo'stligining davlat tuzilmasida zaruriy
yaxshilanishlarni kiritishni rejalashtirgan asil magnat "oilasi" Czartoryskisning
qarindoshi edi. Prussiya tomonidan ma'qullangan Ponyatovskiyning nomzodi rus
qo'shinlari tomonidan qo'llab-quvvatlandi va Ponyatovski Stanislav Avgust (1764-
1795) nomi bilan Polsha qiroli bo'ldi. Biroq, ko'p o'tmay, Polshadan to'liq
bo'ysunishni talab qilgan Yekaterina II va ko'proq mustaqillikni istagan
Czartoryski partiyasi o'rtasida tushunmovchiliklar paydo bo'ldi. Polyaklar
tomonidan dissidentlarning zulmi Ketrin II ga pravoslav xristianlar
konfederatsiyasini Czartoryskilarga qarshi tuzish uchun asos berdi va Fridrix II
dissidentlar masalasida Rossiya bilan hamkorlikda harakat qilib, xuddi shu
protestantlar konfederatsiyasini uning himoyasiga qabul qildi. Polsha
vatanparvarlari Polsha-Litva Hamdo'stligi mustaqilligini himoya qilishga qaror
qildilar va Barda (Podoliyada) uchinchi konfederatsiyani tuzdilar, bu esa Rossiya
bilan urush boshladi (1768-1772). Aynan o'sha paytda Fridrix II Polshani bo'linish
rejasini ishlab chiqdi. Ketrin II uzoq vaqt davomida bunga rozi bo'lmadi va hali
ham butun Polshada hukmronlik qilishni afzal ko'rdi.
Fridrix II tomonidan ixtiro qilingan kombinatsiya bu masalada boshqa
qo'shni Avstriyaning ishtirokini talab qildi. Mariya Tereza ham bo'linishga qarshi
edi, ammo Prussiya qiroli Iosif II ni o'z tomoniga yutib olishga muvaffaq bo'ldi.
Aynan o'sha paytda Ketrin II Turkiya bilan g'alabali urush olib bordi (1768-1774),
bu Iosif IIni juda xavotirga soldi va Fridrix II Avstriya va Rossiya o'rtasida o'zi
uchun xavfli mojaroning oldini olish uchun Rossiyani o'z qo'lidan voz kechgani
uchun mukofotlashni taklif qildi. Turkiyada (Moldova va Wallachia) Polsha
Belarusiyadagi fathlar, Avstriya esa muvozanatni saqlash uchun Galisiyani olishga
majbur bo'ldi, bu esa, aytmoqchi, Sileziyani yo'qotishni unutishga imkon beradi.
16

Fridrix II va Iosif II o'rtasidagi kelishuv Ketrin II ga, agar u davom etsa, yangi
asoratlar bilan tahdid qildi va rus imperatori Avstriya va Prussiyaning turklar bilan
tinchlik o'rnatishda vositachiligini qabul qilib, bo'linishga rozilik berdi. 1772 yilda
Polshaning birinchi bo'linishi bilan Avstriya Galisiyani, Prussiya-Polshaning quyi
Vistula bo'yidagi erlarini (Dansig va Torndan tashqari), Rossiya-Belarusni va
Polshaning qolgan qismi ustidan protektoratni oldi.
Bavariya vorislik urushi 1778-yilda bir tomondan Prussiya va Saksoniya va
boshqa tomondan Avstriya o rtasida Bavariya vorisligi masalasi yuzasidan vujudgaʻ
kelgan va 1779-yilgacha (kartoshka urushi deb ataladi) davom etgan nizodir.
Qachon, 30 dekabr kuni Bavariyalik saylovchi Maksimilian Jozefning vafoti bilan.
1777 yilda Vittelsbaxlarning yosh (Lyudvig) avlodi nobud bo'ldi, keyin 1329 yilda
Paviyada tuzilgan oilaviy kelishuvga ko'ra, Bavariyaga bo'lgan huquqlar eski
(Rudolfin) boshlig'iga - Saylovchiga o'tishi kerak edi. Pfalz, Karl Teodor.
Saksoniya, Meklenburg va Avstriya tomonidan bahsli bo'lgan merosga bo'lgan
huquqlarini ta'minlash uchun Karl-Teodor 1778 yil 3 yanvarda Venada
konventsiya tuzdi, unga ko'ra Quyi Bavariya va boshqa ba'zi hududlar Avstriyaga
berildi, buning evaziga. ikkinchisi hamma narsaga huquqini tan oldi, qolganlari
meros. Fridrix V. Avstriya mulklarining bunday kengayishiga qarshi chiqdi, bu esa
butun janubiy Germaniyani imperatorlik uyi nazorati ostiga qo'yish bilan tahdid
qildi, bu esa Ansbax va Bayroytga bo'lgan merosxo'rlik da'volariga xavf
tug'dirishini ko'rdi. Uning elchisi graf Gerts Saylovchidan hech narsaga erisha
olmagani uchun qirol Saylovchilar oilasining eng yaqin erkak avlodi, Gertsog
Charlz Tsvaybryukenni Avstriyaga erlarni berish to g risidagi kelishuvga qarshi
ʻ ʻ
norozilik bildirishga ko ndirdi. Boshqa tomondan, Frederik Venada Avstriya o'z
ʻ
da'volarini Reyxstagga topshirishni va oxirgi qarorni qabul qilishdan oldin, u bosib
olgan Bavariya hududlarini tozalashni talab qildi. Avstriyaning da'volari, asosan,
1426 yilda imperator Sigismund tomonidan Avstriya gertsogi Albrextga Quyi
Bavariya uchun berilgan nizomga asoslangan bo'lib, uning haqiqiyligi ko'pchilik
tomonidan bahsli va juda shubhali edi. Imperator Jozef qurol kuchi bilan egallab
olgan hududlarni himoya qilishga moyil edi, ammo Mariya Tereza urushdan
17

qochishni va har qanday holatda ham imperiyaning jamoatchilik fikrini o'z
foydasiga burishni xohladi. Shuning uchun u agar Prussiya bo'lsa, Bavariya
hisobiga har qanday o'sishni rad etishga tayyorligini e'lon qildi; o'z navbatida, u
Nyurnberg Burgraviatini to'g'ridan-to'g'ri o'z tojiga qo'shib olmaslik majburiyatini
oladi - bu taklif Frederik tomonidan rad etilishini kutish bilan qilingan.
Shunday qilib, urush muqarrar bo'lib tuyuldi. Lassi va Laudon
qo'mondonligi ostida Avstriya qo'shinlari Sileziya va Saksoniya chegaralarida
birlashdilar; imperatorning o'zi armiyaga otlandi va Prussiya qo'shinlari ham
Fridrix II va uning ukasi Genrix qo'mondonligi ostida oldinga siljishdi. Fridrixga
saksonlik saylovchi Frederik Avgust III qo'shildi, u Maksimilian Jozefning yagona
qizining o'g'li sifatida uning butun allodial merosiga da'vo qildi. Prussiya
qo'shinlari Chexiya chegarasini kesib o'tganiga qaramay , ikkala tomon ham
masalani ochiq yorilishga olib kelmaslikni maqsad qilgan. 1778 yilda dushmanlik
harakatlari strategik qo'shinlar harakati bilan cheklandi va qishning boshlanishi "bu
qurolli muzokaralarni" to'xtatdi, chunki Prussiyaliklar Bogemiyani tark etib,
Saksoniya va Sileziyadagi qishki kvartallarga chekinishdi. Saylovchi Karl-
Teodorning o'zi shu vaqtgacha befarq tomoshabin rolini o'ynab, o'zini noloyiq
tutdi. Faqat Avstriya o ziga berilgan hududlardan tashqari yana 21 ta aholi punktiniʻ
qo lga kiritgach, u norozilik bildirgan va shartnoma moddalariga qat iy rioya
ʻ ʼ
qilishni talab qilgan. O'z harakatida u uzoq vaqtdan beri butun Bavariyada rejaga
ega bo'lgan Avstriyaning kuchidan qo'rqish va qonuniy avlodlar yo'qligi sababli
kelajakdagi merosxo'rlarga befarqlik bilan emas, balki asosan o'zining ko'p sonli
odamlariga bo'lgan muhabbat bilan boshqargan. noqonuniy bolalar, u Avstriya
bilan kelishuv orqali turli imtiyozlar berishga umid qilgan.
Reyxstag va Venadagi muzokaralar uzoq vaqt davomida hech qanday natija
bermadi; ammo 1778 yil dekabr oyida imperator Ketrin II Avstriyaga qarshi
aralashish bilan tahdid qilganda, Mariya Tereza tinchlikka moyil bo'lib, Rossiya va
Frantsiyani vositachi sifatida taklif qildi. Fridrix II bunga rozilik bergan va faqat
Ansbax va Bayreutga merosxo'r huquqlarini tan olishni talab qilganligi sababli,
1779 yil 13 mayda Teschenda tinchlik shartnomasi tuzildi, uning asosiy ta'riflari
18

qayd etilgan Prussiyani tan olishdan tashqari. talablar quyidagicha edi: Karl-
Teodor Avstriyaga borgan Inn kvartalidan tashqari butun Bavariyani qabul qildi;
Imperiyaning barcha bahsli fieflari va Bavariyaning marhum Elektoriga tegishli
bo'lgan Bogemiya toji yangi Elektorga qoldirildi. Saksoniyaning da'volari uning
Schönburg mulklariga va Karl-Teodor to'lashi kerak bo'lgan 4 million floringa
bo'lgan suveren huquqlarini tan olish orqali sotib olindi. Meklenburg o'zi da'vo
qilgan Leuchtenberg Landgraviate o'rniga cheksiz huquq oldi. Shu bilan birga,
Bavariya merosiga eng yaqin huquq Avstriyaning Bavariyaga tajovuzkor
bosqinlarini abadiy yo'q qilgan Tsvaybryukken gertsogi Karl avlodiga tegishli
ekanligiga qaror qilindi.
Prussiya qirolining oxirgi muhim ishi Germaniyada knyazlar ligasi deb
ataladigan tashkilotni tashkil etish edi. Bu vaqtda Germaniyaning alohida
knyazliklarining Avstriya yoki Prussiya tomonidan kelajakda o'zlashtirilishi
allaqachon belgilab qo'yilgan edi va o'rta asrlardagi Buyuk nemis va kichik nemis
partiyalarining o'tmishdoshlari bo'lgan Kesariylar (Avstriya) va Konfederatsiyalar
(Prussiya) partiyalari tuzildi. 19-asr. Fridrix II va nemis knyazlari bir-birlariga
hamdardlik bildirishmadi. Prussiya qiroli ularni masxara qildi, ular esa unga
“sotqin”, o‘z davrining Makiavelli kabi nafrat bilan munosabatda bo‘ldilar. Ammo
Iosif II Belgiyani Bavariyaga almashish rejasini tuzganida, bu deyarli urush
boshlanishiga olib keldi. Umumgerman urushi, - Fridrix II imperator
hokimiyatining kuchayishidan nemis ozodligi himoyachisiga, ya'ni Vestfaliya
tinchligi bilan Germaniyaga berilgan tuzilmaning himoyachisiga aylandi. Keyin
Frederik mashhur "knyazlar ittifoqi" ni (1785) tuzishga muvaffaq bo'ldi. Bu
nafaqat Prussiya ittifoqi qarshilik ko'rsatgan Avstriya ustidan, balki imperator
knyazlarining ishonchsizligi ustidan ham yirik diplomatik g'alaba edi. Garchi o'sha
vaqt uchun ittifoq muhim emas edi - va u ayniqsa kuchli bo'lishi mumkin edi, faqat
tashkilotchining so'zlariga ko'ra, "ko'p boshlarga bitta shlyapa kiyish" kerak edi -
shunga qaramay, birlashishning birinchi tajribasi. Prussiya gegemonligi ostidagi
Germaniya tuzildi, bu imperiyada mutlaqo yangi tuzumga asos soldi. Germaniya
nihoyat Gabsburg manfaatlariga xizmat qilishdan xalos bo'ldi va Gogenzollernlar,
19

aksincha, nemis xalqining milliy intilishlari vakillariga aylandilar. 1757 yilda
Fridrix II ning Rosbaxda frantsuzlar ustidan qozongan g'alabasi nemislardan
g'arbiy qo'shnisi tomonidan oldingi doimiy mag'lubiyatlarning sharmandaligini
yuvib tashladi, Prussiya qirolini Germaniyaning milliy qahramoniga aylantirdi;
uning butun keyingi Germaniya siyosati faqat nemis milliy manfaatlarining asosiy
ko'rsatkichi va himoyachisi Prussiya ekanligi haqidagi g'oyani qo'llab-quvvatladi.
Fridrix II ning tashqi siyosati tarixidagi boshqa faktlar qatoriga 1744 yilda Sharqiy
Frizani qo lga kiritish (meros bo yicha) va qirolning Shimoliy Amerikaʻ ʻ
qo zg oloniga xayrixoh munosabati kiradi. Fridrix II ning Prussiyani tashqi
ʻ ʻ
mustahkamlashga qaratilgan siyosiy faoliyati uning ichki siyosatining tabiatida aks
ettirilishi mumkin emas edi: yangi buyuk davlatni yaratishda tashqi maqsad va
manfaatlar ustunlik qildi, unga nisbatan hamma narsa bor edi. vositalar rolini
o'ynash. Kuchli monarxiyalar qatoriga qo'yilgan zaif va yo'l-yo'l Prussiya har xil
bo'linishlar rejalashtirilgan davrda asosan armiya va pulga muhtoj edi. Fridrix II
ning o tmishdoshlari tomonidan yaratilgan harbiy-iqtisodiy ma muriyat qo shin va
ʻ ʼ ʻ
moliyaga bo lgan bu ehtiyojga ko proq mos kela olmas edi va u faqat avvalgi
ʻ ʻ
tizimni saqlab qolish va takomillashtirishdan iborat edi. Fridrix hukmronligi
davrida Prussiya 120 583 kvadrat metrdan oshdi. km gacha 193546 kv. km. Uning
taxtga o'tirganida 2 million 240 ming, vafot etgan yili esa 6 milliondan ortiq
fuqarolari bor edi. O‘lgan (1786 yil 17 avgust) Fridrix II jiyani Fridrix Vilyam II ni
o‘sha davr uchun boy xazina (70 million taler) va namunali hisoblangan 200 ming
kishilik armiyani qoldirdi.
Fridrix II hukmronligi Prussiya Yevropaning yetakchi davlatlaridan biriga
aylangan davr edi. Prussiya tashqi siyosatda strategiya ishlab chiqdi, uning
ma'nosi, birinchi navbatda, qo'shnilarining yangi boy erlarini qo'shib olish orqali
mamlakat hududini kengaytirish edi. Ikkinchidan, strategiya Avstriyani chetga
surib, Germaniyada yetakchi o'rinni egallashni nazarda tutgan. Uchinchidan,
barcha Yevropa ishlariga ta'sirni kengaytirish. Men yuqorida tasvirlangan voqealar
Prussiya muvaffaqiyat qozonganini tasdiqlaydi.
20

II.BOB. FRIDRIX VILGELM II VA UNING ICHKI SIYOSATI
2.1.Fridrix Uilyam II ning ichki va tashqi siyosati
Fridrix Uilyam II Buyuk Fridrix II ning jiyani va vorisi (uning ukasi Avgust
Vilgelmning o g li) edi. U 1744 yil 25 sentyabrda tug'ilgan va otasi vafotidanʻ ʻ
keyin (1788) taxt vorisi deb e'lon qilingan.
Taxtga o‘tirgan F.Vilgelm o‘zining buyuk amakisi siyosatining mohiyatini
darhol o‘zgartirdi. Bu shahvoniylik, past ehtiros va fahshkorlik,
ikkiyuzlamachilikka aylangan xurofiy dindorlik va hozirgi axloqqa qoyil qolish
bilan uyg'unlashib, himoya qilishni o'z oldiga vazifa qilib qo'ygan odam edi. U,
ayniqsa, o z mustaqilligini tashqi ta sirlardan himoya qilish haqida qayg urar edi,
ʻ ʼ ʻ
biroq qirolning aynan mana shu zaifligidan turli talonchilar uzoqni ko ra
ʻ
olmaydigan, o qimishli va irodasi zaif F. Vilyam II ni nazorat qilish uchun
ʻ
foydalangan. Unga eng yaqin odamlar orasida xurofotchi Bishofsverder va
ratsionalizmdan qaytgan Velner F. Vilgelm siyosatiga reaktsion xarakter
bag‘ishlagan edi. Diniy va falsafiy masalalarda vijdon erkinligi va matbuot
erkinligi bekor qilindi; Hatto, masalan, tibbiy kitoblar uchun ham qattiq tsenzura
joriy qilingan. Qirolning sevimlilari va vazirlari bir-biriga qarshi qiziqish uyg'otdi
va Prussiyada hukumat anarxiyasi davri keldi.
Siyosat donoligidan bosh tortmagan Fridrix Vilgelm amakisi kabi stolda
o'tirib, davlatni qanday boshqarishni bilmas edi. Fridrix Vilgelm II hukumat
kabinetini tayinladi, unda Kristof fon Vollner alohida ta'sirga ega edi. "Har kim o'z
yo'lida najot topadi" deb ishongan Frederikdan farqli o'laroq, Fridrix Vilgelm
o'zining islohotga sodiqligini e'lon qildi. Shunga qaramay, 1788-yil 9-iyuldagi
“Dinlar to‘g‘risida”gi farmoni bilan u din erkinligini kafolatladi. Farmon
Prussiyada qizg'in munozaralarga sabab bo'ldi va undan keyin 1788 yil 19
dekabrda tsenzura to'g'risidagi farmon e'lon qilindi, bu esa yana shaxsiy
erkinliklarni cheklaydi.
22

Fridrix Uilyamning Prussiyaning ichki siyosatidagi yana bir muhim
e’tiborsizligi Buyuk Fridrix davridagi eski ma’muriy tuzilma, byurokratiya va
zobitlarning saqlanib qolganligi edi. Ularning aksariyati 1763 yildan beri
lavozimlarda ishlagan va Frederik ularni minnatdorchilik bilan iste'foga
chiqarmagan. Yoshliklarida ular Prussiya va ularning qirollari uchun ko'p ish
qildilar. Biroq, Fridrix Vilgelm II davrida ular allaqachon 65 va hatto 70 yoshdan
oshgan va bu nafaqat davlat boshqaruviga, balki harbiy sohaga ham salbiy ta'sir
ko'rsatdi. Yetti yillik urush faxriylari 1789 yildan keyin frantsuz kuchlariga qarshi
qat'iy harakat qila olmadilar, chunki ular yangi frantsuz harbiy tushunchalarini
e'tiborsiz qoldirdilar.
Uning ichki siyosatida 1794-yil 1-iyunda “Prussiya davlatlari uchun umumiy
yer to g risida”gi qonunning qabul qilinishi alohida o rin tutadi. XVIII asrdaʻ ʻ ʻ
Germaniyaning taniqli huquqshunoslaridan biri qonunlar kodeksining o ziga xos
ʻ
rivojlanishi bilan shug ullangan. . Berlinga taklif qilingan K. G. Svarets. Svarets
ʻ
tabiiy huquq maktabining ta'sirini qonunlarni kodlashtirish, xususan, fuqarolik
tengligi va qonuniylik tamoyillarini himoya qilish masalasiga olib keldi. 1784-
1787 yillar oralig'ida “Umumiy Kodeks loyihasi” tayyorlandi, u 1792 yil iyun
oyida umumxalq muhokamasidan so'ng kuchga kirishi kerak edi. Biroq kodeksni
tasdiqlash murakkablashdi. Birinchidan, Prussiya taxtida monarxning o'zgarishi.
Ikkinchidan, fuqarolik tengligi motivlari juda aniq eshitilgan konservativ
amaldorlar va aristokratiyaning ishlab chiqilgan kodeksga hujumlari. Bahsning eng
muhim nuqtalaridan biri Svarets va uning hamkasblarining monarxning sudlar
ishiga sud aralashuvi amaliyotini yo'q qilishga urinishi bo'lib, bunday farmonlar
"na huquq va na qonuniy majburiyat yaratmaydi" deb yozgan. Davlat hokimiyati
organlarining jamoat manfaatini va shunga mos ravishda fuqarolarning huquqlarini
hurmat qilish majburiyatlari to'g'risidagi qoidalar o'ta liberal yangradi.
Ko'proq statistik va konservativ ruhda qayta ko'rib chiqilgan kodeks 1793
yilga kelib yakunlandi. Polsha erlarining bir qismining Prussiyaga qo'shilishi uning
kuchga kirishini yana kechiktirdi. Nihoyat, 1794 yil 1 iyunda Prussiyaning yangi
23

qonunlari to'plami kuchga kirdi va avvalgi barcha huquq manbalari o'z kuchini
yo'qotdi.
Prussiya davlatlari uchun universal yer huquqi mohiyatan qonunlar majmui,
maxsus kodekslar to plami edi. Kodeks juda katta edi (bitta raqamlanmagan 15ʻ
mingdan ortiq maqola) va odatda 2 qismga bo'lingan: umumiy qonun va maxsus
qonun. Birinchisi, barcha fuqarolar sub'ektlariga tegishli bo'lishi kerak va mulkiy
va javobgarlik huquqlarini o'z ichiga oladi (21 kitobda). Ikkinchisi huquqiy
tartibga solishning ixtisoslashgan masalalarini qamrab oldi: nikoh va oila huquqi
(1-4 kitoblar), xo'jayinlar va xizmatchilar o'rtasidagi munosabatlar, shirkatlar,
uyushmalar va jamiyatlarning holati, davlatdagi uchta eng muhim sinfning huquq
va majburiyatlari ( 7-9-kitoblar), shuningdek mansabdor shaxslar, ruhoniylar va
boshqalar, davlat hokimiyati organlari, ma'muriy va politsiya muassasalari
faoliyatining umumiy qoidalari, odil sudlovni tashkil etish (13-17-kitoblar),
vasiylik to'g'risidagi qonun va ijtimoiy yordam to'g'risidagi huquqiy qoidalar.
kambag'allar va yordamga muhtojlar (18-19-kitoblar) va nihoyat, alohida jinoyat
kodeksi (1200-moddadagi 20-kitob).
Universal Zemstvo qonuni (ZZL) sof tizimlashtirish emas edi. Unda tabiiy
huquq va qonuniylik tamoyillari asosida amalga oshirilgan muhim huquqiy
islohotlar o‘z ifodasini topdi. Bundan buyon davlat fuqarolari yashaydigan huquqiy
normalar faqat qonun bilan shakllantirildi. Prussiyaning har xil turdagi provinsiya
nizomlari faqat qonun bilan tasdiqlangan taqdirdagina saqlanib qolgan. Huquqiy
manba sifatida advokatlarning ilmiy fikrlariga murojaat qilish bundan buyon man
etildi. Albatta, eski qonun normalari ham muayyan me'yoriy hujjatlarda o'z aksini
topgan, biroq ko'p narsa yangidan shakllantirilib, yozib olindi.
Qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish qonunchilik bo'yicha maslahat
komissiyasi ishtirokida amalga oshirilishi kerak edi. Qonun qonunlarni kuchga
kiritish va ularni bekor qilishning aniq qoidalarini belgilab berdi; qonunlarni bekor
qilish, sharhlash va kuchini cheklash bo'yicha barcha harakatlar "yuqori
hukumat"ning vakolati edi.
24

VZP fuqarolarning davlat va qonun oldida rasmiy tengligini e'lon qildi.
Davlatning har bir rezidenti undan o'z shaxsi va mulkini himoya qilishni talab
qilishga haqli. Shu bilan birga, har bir fuqaro o'zining ahvoli va mulkiga ko'ra
umumiy ishlarning farovonligi va xavfsizligini ta'minlashga majbur edi.
Tabiiy huquq g'oyalari davlat hokimiyati va fuqarolar o'rtasidagi
munosabatlarning asosiy tamoyillarini shakllantirishga hech qanday ta'sir
ko'rsatmadi - bu erda hamma narsa an'anaviy absolyutizm asosida hal qilindi:
"Davlatning o'z fuqarolariga nisbatan barcha huquq va majburiyatlari. oliy
hukumatga birlashganlar”. Davlat hokimiyatining barcha huquqlari va afzalliklari
"umumiy farovonlikni mustahkamlash" uchun zarur bo'lgan vositalarga qarab
belgilandi. Qonunchilik butunlay suverenning vakolati deb e'lon qilindi,
shuningdek, o'lchovlar, og'irliklar, tangalar, shuningdek, davlat ehtiyojlari bilan
bog'liq bo'lgan sub'ektlarning majburiyatlarini belgilash. Boshqa davlat ishlari
(tashqi dushmanlardan mudofaa, urush olib borish, tinchlik o'rnatish, imtiyozlar
berish, og'ir jinoyatlar uchun hukmlarni tasdiqlash, soliqlarni taqsimlash va h.k.)
"yuqori hukumat" mas'uliyatiga bo'ysungan (bu PSAda mavhum tarzda
belgilangan edi) ). Bu qandaydir o'ziga xos va shartli bo'linish, go'yo qonunchilik
sohasini va ijro etuvchi yoki hukumat hokimiyatini ajratish istagi tufayli yuzaga
keldi. Bu istak, shuningdek, "ma'rifiy absolyutizm" yo'li bilan bog'liq
yangiliklarning muhim xususiyati edi.
Davlat va cherkovlar o'rtasidagi munosabatlar kabi muhim sohada Ulug'
Vatan urushi diniy e'tiqod va vijdon erkinligini, diniy masalalarda davlat
qoidalariga rioya qilishni taqiqlashni e'lon qildi. Biroq, davlat fuqaroning
fuqarolik-huquqiy harakatlari doirasini u o'zini qaysi dinga mansub deb
hisoblaganiga qarab belgilashga haqli edi . Uylarda xizmat ko'rsatishga ruxsat
berildi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Fridrix Uilyam II qattiq tsenzurani joriy
qildi, otasi amal qilgan diniy bag'rikenglik siyosatini tugatdi, shu bilan birga
masonlikka yaqin bo'lgan "Ros and Cross" maxfiy jamiyati a'zolari bo'lgan
rosicruciansga homiylik qildi. 1796 yilda u Fridrix II davrida tayyorlangan
25

universal yer qonunini kiritdi, bu qaram dehqonlarni feodal kishanlaridan ozod
qilish imkoniyatini yaratdi.
Fridrix Uilyam II Polsha bilan Rossiyaga qarshi ittifoq tuzishda yoki
Rossiya bilan Polshaga qarshi ittifoq tuzishda o z oldiga Polshadan quyiʻ
Vistuladagi shartnomaga ko ra unga qolgan ikki shaharni (Dansig va Torn) olish
ʻ
vazifasini qo ydi. 1772. Shuning uchun u polshaliklarning Rossiyaga nisbatan
ʻ
noroziligidan foydalanib, ularni ochiq tanaffusga olib keldi. Uning yordamisiz
polyaklar o'z davlatlarini qayta qurishni o'z zimmalariga oldilar va 1791 yilda
Rossiyaga qarshi qaratilgan yangi konstitutsiyani (“3-may Konstitutsiyasi”)
kiritdilar. Ketrin II oldingi tartibni tiklash uchun Polshaga qo'shin yubordi;
Frederik Uilyam II ham o'z polklarini o'z chegaralariga ko'chirdi. Bu Polshaning
Rossiya va Prussiya o'rtasida ikkinchi bo'linishiga olib keldi (1793). Ketrin II
Belorussiyaning yana bir qismini va Podoliya bilan Volinni, Prussiya esa
Poznanning bir qismi bilan Danzig va Tornni egalladi. Keyingi yili polyaklar chet
el kuchlarini yo'qotish va ulardan tortib olingan erlarni qaytarib olish uchun
umidsiz urinishdi va ularga ajoyib lider Kosciushko paydo bo'ldi, ammo bu
korxona polyaklarning to'liq mag'lubiyati va qo'lga olinishi bilan yakunlandi.
Suvorov tomonidan Varshava. 1795 yilda uchinchi Polsha bo'linishi sodir bo'ldi.
Avstriya Kichik Polshani (Krakov bilan), Prussiya Buyuk Polshaning qolgan
qismini va Masoviyani (Varshava bilan), Rossiya Litvani (Vilna bilan) va
Kurlandiyani oldi. Polshaning bu bo'linishi allaqachon Frantsiya inqilobi davrida
sodir bo'lgan.
Aytgancha, Prussiya Buyuk Frantsiya inqilobini "e'tiborsiz" qoldirmadi, deb
aytishimiz mumkin. 1791 yil avgust oyida Fridrix Uilyam va imperator Leopold II
inqilobiy Frantsiyaga qarshi birgalikda harakat qilish to'g'risida kelishib oldilar.
1792 yil aprel oyida Frantsiyaning o'zi "Vengriya va Bogemiya qiroli" ga, lekin
aslida butun imperiyaga qarshi urush e'lon qildi. Dastlab Prussiya armiyasi
avstriyaliklar bilan birlashib, frantsuzlarni orqaga sura boshladi. Valenciennes,
Longwy va Verdun shaharlari qo'lga olindi Prusslar Shampanni bosib olishdi va
Parijga tahdid sola boshladilar. Ammo ko'p o'tmay, general Dumouriez armiyasi
26

Valmi jangida (20 sentyabr) nemislarning oldinga siljishini to'xtatdi va ularni Reyn
bo'ylab chekinishga majbur qildi va Mayns va Frankfurtni egallab oldi. Dekabr
oyining boshida teskari harakat boshlandi - Brunsvik gertsogi yana Frankfurtni
egallab oldi. 1793 yil mart oyida imperator armiyasi Reyn daryosidan o'tdi. Faqat
Mayns to'rt oy davomida prussiyaliklarga qarshi o'jarlik bilan o'zini himoya qildi.
Yakobinlarning hokimiyatga kelishi bilan frontdagi vaziyat yana o‘zgardi. Yangi
generallar Peshegru va Gauche vaziyatni o'zgartirishga muvaffaq bo'lishdi va qonli
janglardan so'ng yil oxiriga kelib Prussiya qo'shinini Reyn daryosidan tashqariga
siqib chiqarishdi. 1794 yilda Kayzerslautern yaqinida ikkita shiddatli jang bo'lib
o'tdi. Ikkinchi jang prussiyaliklarning mag'lubiyati bilan yakunlandi. Podshoh bu
cheksiz urushga aralashganidan xursand emas edi. Jang katta xarajatlarni talab
qildi, shu bilan birga xazina bo'sh edi va Fridrix Vilgelm tinchlikka intila boshladi.
Oktyabr oyida u Frantsiya hukumati bilan muzokaralarga kirishdi. 1795 yil aprel
oyida Bazelda tinchlik shartnomasi tuzildi, ammo uning shartlariga ko'ra Prussiya
qiroli Reynning chap qirg'og'ini Frantsiyaga berishga rozi bo'ldi.
Bundan tashqari, Buyuk Frantsiya inqilobi ta'siri ostida, 1789 yilda Avstriya
Gollandiyada ham Brabant inqilobi deb nomlangan inqilob sodir bo'ldi. 1788-yilda
Usmonli imperiyasiga qarshi 1787-1792 yillardagi rus-turk urushiga Rossiya
imperiyasi tomonida kirgan va Prussiya bilan diplomatik ziddiyatda bo‘lgan
Avstriya qiyin ahvolga tushib qoldi. Ikkinchisi bu vaziyatdan foydalanishga qaror
qildi.
O'sha paytda Prussiya Buyuk Britaniya va Gollandiya bilan ittifoqda edi.
Avstriyani urush bilan tahdid qilib, Prussiya qiroli Fridrix Uilyam II undan zudlik
bilan Usmonli imperiyasi bilan sulh tuzishni, 1718 yildagi Pozarevac tinchligi
bilan belgilangan chiziq bo'ylab Avstriya-Turkiya chegarasini tiklashni va
Galisiyaning bir qismini Polsha-Litvaga o'tkazishni talab qildi. Hamdo'stlik.
Shunga ko'ra, Polsha-Litva Hamdo'stligi, Prussiya rejasiga ko'ra, Gdansk va Torun
shaharlarini Prussiyaga berishi kerak edi. Shu tariqa shohlik hech qanday
qurbonlarsiz yangi hududlarga ega bo‘lardi.
27

Avstriya imperatori Leopold II yangi urushdan qochishni istab, Prussiyani
diplomatik yo'l bilan o'z talablaridan voz kechishga majburlashga umid qilib,
kongressda barcha kelishmovchiliklarni hal qilishni taklif qildi. Shu bilan birga,
Leopold II Prussiya o'zining ittifoqchisi Buyuk Britaniyaning yordamisiz
dushmanlik harakatlariga jur'at eta olmasligini tushunib, Britaniya hukumati
Uilyam Pitt bilan muzokaralar boshladi.
Avstriyani Rossiya bilan ittifoqchilikdan ajratib, Turkiyani mag lubiyatdanʻ
qutqarib qolishga intilgan Buyuk Britaniya, o z navbatida, Prussiyaning
ʻ
kuchayishiga yo l qo ymoqchi emas edi. Shu sababli, Reyxenbaxdagi kongressga
ʻ ʻ
kelgan Buyuk Britaniya va Gollandiya vakillari (Evart va Rid) Prussiya va
Avstriya o'rtasida urush bo'lgan taqdirda ikkala dengiz kuchlari ham o'zlarini
Prussiya bilan ittifoqchilik majburiyatlari bilan bog'langan deb hisoblamasliklarini
ta'kidladilar. Ikkinchisi, shuning uchun yakkalanib, o'z rejalaridan voz kechishga
majbur bo'ldi.
Shuning uchun Reyxenbax konventsiyasi Buyuk Britaniya tomonidan
buyurilgan shartlar asosida imzolandi. U ikki deklaratsiya shaklida tuzilgan -
Avstriya va Prussiya. Avstriya o'z deklaratsiyasida Usmonli imperiyasi bilan
mavjud vaziyat asosida tinchlik o'rnatishga harakat qilishga va'da berdi.
Kelajakdagi tinchlik kongressi Angliya, Prussiya va Gollandiya vositachiligida
o'tkazilishi kerak edi va unda Avstriya foydasiga ba'zi chegara o'zgarishlari amalga
oshirilishi belgilandi. Bunday holda, Prussiya birinchi imkoniyatda ekvivalent
tovon olishi kerak edi.
Prussiya o'z deklaratsiyasida yuqoridagilarning barchasini hisobga oldi va
Avstriyadan Turkiya bilan urushda Rossiyaga yordam bermaslikni talab qildi. U,
shuningdek, Brabant inqilobi paytida yo'q qilingan Avstriya Gollandiyadagi
Avstriya hukmronligini tiklashga yordam berishga va'da berdi va dengiz kuchlari
bilan birgalikda uning saqlanishini kafolatladi.
Reyxenbax konventsiyasining to'g'ridan-to'g'ri natijasi 1791 yilda Sistova
shartnomasining tuzilishi va Avstriya Gollandiyadagi inqilobning bostirilishi
bo'lib, u yana avstriyaliklar qo'liga o'tdi.
28

Buyuk Britaniya Reyxenbax konventsiyasidan eng katta foyda oldi: Pitt
Avstriyani Turkiya bilan urushdan chiqishga majbur qildi va u bilan Prussiya
o'rtasidagi to'qnashuvning oldini oldi, Angliya uchun foydali "muvozanat" ni
saqlab qoldi va Usmonli imperiyasi bilan urushda Usmonli imperiyasining
mavqeini mustahkamladi. Rossiya.
Reyxenbax konventsiyasi Fransiyaga qarshi aksilinqilobiy koalitsiyada
ishtirok etish uchun Avstriya va Prussiya o‘rtasida yanada yaqinlashuv va
ittifoqchilikka olib keldi va 1792-1797 yillardagi birinchi anti-fransuz
koalitsiyasini yaratishga yordam berdi.
Natijada, Frederik Uilyam 1791 yil avgust oyida Pillnitzda Leopold II bilan
mashhur shartnoma tuzdi, shundan so'ng 1792 yilda Avstriya Frantsiya bilan
urushda qatnashdi. Xalq bu urushga qarshi edi, bu juda qimmatga tushdi va
Prussiya Frantsiya Respublikasi bilan tinchlikka erishishga majbur bo'ldi (1795 yil
Bazel shartnomasi). Fridrix Uilyam II Polshaga nisbatan ancha muvaffaqiyatli
harakat qildi, polshaliklarga Rossiyaga qarshi yordam berishga va'da berdi, keyin
ikkinchi va uchinchi Polsha bo'linmalarida qatnashdi. Ikkinchi qism Danzig, Torn
va 60 570 kvadrat metr maydonni Prussiyaga etkazib berdi. km, aholisi 1 200 000
kishi, uchinchisi - 54 500 kvadrat metr maydon. km (Varshava bilan), aholisi 1 000
000 kishi. Bundan tashqari, Prussiya Anspax va Bayret knyazliklari qirolligini
qo'lga kiritdi.
29

XULOSA
18-asrning oxirgi uchdan bir qismi Prussiya Qirolligi o'z ambitsiyalarini
amalga oshirish vaqti bo'ldi. Bu vaqtda Prussiya yetakchi kuchga aylandi, uning
fikri dunyoning barcha mamlakatlari tomonidan inobatga olindi. U etti yillik urush
paytida Prussiya armiyasi eng yaxshi ekanligini isbotladi. Shuningdek, u kuchli
armiya bilan bir qatorda diplomatiya sohasida ham eng zo'r ekanligini ko'rsatdi. U
bu urushdan g'alaba qozonib, Sileziyaga bo'lgan huquqini himoya qildi va shu
bilan tarixiy raqibi Avstriyani bosdi.
Harbiylashtirilgan tabiatiga qaramay, Prussiya "ma'rifiy absolyutizm" vakili
edi. Fridrix II nafaqat bu siyosatning izdoshi, balki uning asoschisi ham
hisoblangan. U Prussiyani vasiylik ostida ushlab turganiga qaramay, u juda liberal
islohotlar va o'zgarishlarni amalga oshirdi. Sud-protsessual sohadagi islohotlar
tarixiy ahamiyatga ega bo'ldi. Chalkashib ketgan Prussiya qonunlari kodifikatsiya
qilindi, huquqiy tizimni ancha soddalashtirdi va foydalanish mumkin bo'ldi.
Sudning ma'muriyatdan mustaqilligi tamoyili ham belgilab berildi.
Keyin xalq ta’limi sohasida islohotlar o‘tkazdi. Fridrix II jaholat Prussiya
jamiyatining illatlaridan biri ekanligini tan oldi. Ushbu muammoni hal qilish uchun
u o'rta va oliy ta'limga bir qator o'zgarishlar kiritdi. Natijada, ta'lim oddiy aholi
uchun qulayroq bo'ldi. Aytish mumkinki, Fridrix II ning deyarli barcha islohotlari
liberal g'oyalar bilan sug'orilgan.
Fridrix II va Fridrix Uilyam II o z davlatlarini kengaytirdilar vaʻ
mustahkamladilar. Shu maqsadda Polshaning bo'linishida ishtirok etish to'g'risida
qarorlar qabul qilindi. Prussiya mohir diplomatiya yordamida G arbiy Polshaning
ʻ
boy hududlarini, jumladan Varshavani ham o z tarkibiga qo shib olishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo ldi. Bu Prussiya uchun katta diplomatik g'alaba edi.
ʻ
Agar biz Prussiyaning tashqi siyosati haqida qisqacha gapiradigan bo'lsak, u
Evropada ustunlik qilishda davom etdi, deb aytishimiz mumkin.
O'zining ichki siyosiy yo'nalishida Fridrix Uilyam II qattiq tsenzurani joriy
qildi, otasi amal qilgan diniy bag'rikenglik siyosatini tugatdi, shu bilan birga
30

masonlikka yaqin bo'lgan "Atirgul va Xoch" maxfiy jamiyati a'zolari bo'lgan
Rosicrucianlarga homiylik qildi. 1796 yilda u Fridrix II davrida tayyorlangan
universal yer qonunini kiritdi, bu qaram dehqonlarni feodal kishanlaridan ozod
qilish imkoniyatini yaratdi.
18-asrning oxirlarida Prussiyaning bir oz muvaffaqiyatsizlikka uchraganiga
qaramay, Prussiya rivojlanishda davom etdi va Germaniyani birlashtiradigan
markazga aylanishiga imkon beradigan poydevor qo'ydi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yu. Nenaxov urushlari va Buyuk Fridrixning kompaniyalari. Minsk: Hosil,
2002. -812 p.
2. N.I.Kareev Yangi tarix o'quv kitobi. Sankt-Peterburg: 1900. -346 b.
3. Karnatsevich V.L. 100 mashhur janglar. - Xarkov., 2004. - 940 b.
4. Arhengolts I.V Yetti yillik urush tarixi. Moskva: nashriyot uyi M.K. Lipsa
(Sankt-Peterburg), 1844. -680 b.
5. Yakovlev N. N. Evropa, etti yillik urush arafasida. Moskva: IVI RAS, 1997.
-500 p.
6. "Yetti yillik urush", M., 1948 yil.
7. Gratsianskiy N.P., Prussiya va Prussiyaliklar, M., 1945 yil.
8. Pertsov V.I., 18-asrda Germaniya, Minsk, 1953 yil.
9. Shchepkin E., Yetti yillik urush davridagi Rossiya-Avstriya ittifoqi, 1746 -
1757, Sankt-Peterburg, 1902 y.
10. Epshteyn A.D., O rta asrlarning oxirlaridan 1848-yilgi inqilobgacha bo lgan ʻ ʻ
Germaniya tarixi, M., 1961 (5-bob).
Allbest.ru saytida e'lon qilingan
32

Reja: KIRISH.....................................................................................................................3 I.BOB. YETTI YILLIK URUSHDAN KEYINGI PRUSSIYANING XALQARO MAVQEI.............................................................................................5 1.1. Buyuk Fridrix II..................................................................................................5 1.2. II ning Prussiyadagi siyosati...............................................................................9 1.3. Fridrix II davridagi Prussiya tashqi siyosati.....................................................14 II.BOB. FRIDRIX VILGELM II VA UNING ICHKI SIYOSATI...................21 2.1. Fridrix Uilyam II ning ichki va tashqi siyosati..................................................21 XULOSA................................................................................................................29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................31 2

KIRISH Ushbu tadqiqot ishi Prussiya tarixidagi juda muhim davrni XVII asrning oxirgi uchdan bir qismini o'rganishga qaratilgan. Bu davrda Prussiya Germaniya imperiyasining yetakchi qirolligiga aylandi va uning atrofida 1871 yilda o'ta muhim voqea - Germaniyaning birlashishi sodir bo'ladigan markazga aylanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, Prussiya Qirolligi Yevropa siyosatidagi yetakchi o‘yinchilardan biriga aylanadi. Ketma-ket harbiy to'qnashuvlar paytida u o'zining ustunligini isbotlaydi va dunyodagi etakchi davlatlardan biriga aylanadi. Ushbu tadqiqot ob'ekti XVIII asrning oxirgi uchdan biridagi Prussiya davlatining siyosati bo'ladi. Mavzu Prussiya Qirolligi bilan Etti yillik urush tugaganidan Fridrix Uilyam III hukmronligining boshlanishigacha bo'lgan davrda sodir bo'lgan tashqi va ichki siyosiy voqealar va jarayonlar bo'ladi. Bu asar bir qancha muhim tarixiy mavzularga bag‘ishlangan. Ulardan birinchisi - Yetti yillik urush. Ushbu masala bo'yicha ko'plab tadqiqotlar mavjud bo'lib, ularning har biri ma'lum bir bilim muammosiga qaratilgan. Alohida e'tiborga loyiq asar N. N. Yakovlev tomonidan yozilgan "Yetti yillik urush arafasida Evropa" deb nomlanadi. Bu asarda urush boshlanishidan oldin sodir bo'lgan jarayonlar batafsil ko'rsatilgan. Bu urushda davlatlarning ittifoqlari qanday tuzilganligi ko'rib chiqiladi. U kuchlar muvozanati nima ekanligini va hokazolarni qamrab oldi. Fridrix II ning shaxsiyati va faoliyatiga oid ko'plab asarlar ham mavjud. F.A.ning mehnati alohida ahamiyatga ega. U 1844 yilda yozgan "Buyuk Fridrixning tarixi" nomli otlar. Unda Fridrix II hayoti va faoliyati batafsil tahlil qilingan. Shuningdek, Yu Nenaxovning "Buyuk Fridrixning urushlari va kompaniyalari" asari alohida qiziqish uyg'otadi. Bu Fridrix II ni harbiy rahbar va uning tashqi siyosiy faoliyati sifatida tavsiflaydi. Shuningdek , N.I.Kareevning "Yangi tarixning o'quv kitobi" asari katta qiziqish uyg'otadi . U Fridrix II va Fridrix Uilyam II siyosatlarini diqqat bilan o'rganadi. 3

Ushbu mavzu bo'yicha manbalar. Ushbu ishning maqsadi XVIII asrning oxirgi uchdan biridagi Prussiya siyosatini o'rganishdir. Maqsad quyidagi vazifalarni hal qilishni talab qiladi: 1. 1763 yildan 1798 yilgacha bo'lgan davrda Prussiya tashqi siyosatini yoritib bering. 2. Fridrix II va Fridrix Uilyam II ning ichki siyosatini tushuntiring. Xronologik doirani tanlash Prussiya siyosatining to'liq va har tomonlama tasvirini berish zarurati bilan izohlanadi. Shuning uchun xronologik tuzilma 1763 yildan 1797 yilgacha bo'lgan davrni qamrab oladi. Xronologik doira Evropa hududini qamrab oladi, chunki bu davrda Prussiya siyosati sohasi ushbu mintaqada to'plangan. 4

I.BOB. YETTI YILLIK URUSHDAN KEYINGI PRUSSIYANING XALQARO MAVQEI 1.1. Buyuk Fridrix II Yetti yillik urush ikki guruh Yevropa davlatlari o rtasidagi ziddiyat edi: birʻ tomondan Angliya va Prussiya, ikkinchi tomondan Rossiya, Fransiya, Avstriya, Saksoniya va Shvetsiya. Albatta, barcha ishtirokchi davlatlar faqat o'z maqsadlarini ko'zlaganlar. Buyuk Britaniya Fransiyaning Amerikadagi mustamlakalarini egallab, dengizlarda hukmronlik o‘rnatmoqchi edi. Frantsiya Amerikadagi mustamlakalarini himoya qilishi va Prussiyaning kuchayishiga yo'l qo'ymasligi kerak edi. Prussiya Saksoniyani anneksiya qilishni, Polshani o ziga ʻ bo ysundirishni va Yevropa siyosatida birinchi o rinni egallashni maqsad qilgan ʻ ʻ edi. Avstriya Markaziy Evropada ta'sir o'tkazish uchun Prussiya bilan raqobatlashdi. Rossiya Yevropada o'z ta'sirini kengaytirishga harakat qildi. Angliya uchun bu urush g'alaba qozondi. Frantsiya bilan uzoq davom etgan raqobatdan so'ng, u nihoyat uni asosiy dengiz kuchidan siqib chiqarishga muvaffaq bo'ldi. Bu urushda frantsuzlarning asosiy dengiz kuchlari yo'q qilindi. 1763 yilda imzolangan Parij shartnomasiga ko'ra, Frantsiya Angliyaga Kanadaga o'zining barcha hududlari bilan o'tdi va bu Cap Breton oroli, Sankt-Peterburg orollari. Lourens, butun Ogayo vodiysi, Missisipining butun chap qirg'og'i, Yangi Orlean bundan mustasno. Angliya, shuningdek, Ispaniya qirg'oqlari yaqinida joylashgan strategik ahamiyatga ega Minorka orolini oldi. Ispaniya bu imtiyozga rozi bo'ldi va qo'shimcha ravishda Angliya va Floridani berdi. Bu Angliya va Frantsiya uchun natijalar edi. Rossiyaga kelsak, u etti yillik urushda alohida rol o'ynaganligini aytish kerak. Harbiy amaliyotlar davomida Rossiya o'zining jangovar tayyor armiyasiga ega ekanligini, yevropaliklarning ilg'or armiyalari bilan tenglasha olishini namoyish etdi. Bir lahzada Rossiya urushning natijasini hal qilishi va kuchlari deyarli tugab qolgan Prussiyani butunlay yo'q qilishi mumkin edi, ammo " Brandenburg uyining mo''jizasi " sodir bo'ldi, ikkinchisi, aytmoqchi, qator. Bu 5

O'xshashlar

XVI-XVIII asrlarda Usmoniylar imperiyasi tashqi siyosati.

ELXONLAR DAVRIDA ERONNING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI

Avstiya-Vengriya vujudga kelishi va ichki siyosati siyosati

Abbosiylar sulolasi ichki siyosati

Kapetinglar hukmronligi davrida Fransiyaning ichki siyosati