XX asr oxiri XXI asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlarida ta`lim tizimi
![XX asr oxiri XXI asr boshlarida Markaziy Osiyo
davlatlarida ta`lim tizimi
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………...…......3-8
I Bob. Sovet davlatida deportatsiya siyosati
1.1 -§. Ikkinchi jahon urushi yillarida deportatsiya siyosatining boshlanishi va
bunda Stalin shaxsining roli………………………………………………...….9-20
1. 2 -§. Kavkaz xalqlarining deportatsiyasi sabablari………………...………...21-33
II Bob. Qorachoy va bolqorlarning deportatsiyasi siyosati
2.1-§. Qorachoy avtonom viloyatining tugatilishi. Qorachoylarning Qozog‘iston
SSR va Qirg‘iziston SSR hududlariga deportatsiya qilinishi…………………34-45
2.2-§. Bolqorlarning deportatsiyasi oqibatlari………………….…………...... 46-58
III bob. Qalmoqlar va mesxeti turklarning deportatsiyasi
3. 1 -§. Qalmoqlar deportatsiyasi oqibatlari….………………………………...59-75
3.2- §. M esxeti turklar deportatsiyasi… …………………………….. ………... 76-86
Xulosa……………………………………………………………………...…8 7-90
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………...9 1 -9 5](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_1.png)
![Kirish
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, barcha sohalarda islohotlar
o‘tkazilishi uzluksiz davom etmoqda. Tarix ilmida ham ochiqlikka e’tibor
qaratilib, hozirgi globallashuv davrida mustaqillikkacha bo‘lgan davrdagidek ilmiy
izlanishlardagi senzura va cheklovlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Mamlakatimizda tarix
sohasini yanada rivojlantirish maqsadida yurtimiz tarixini o‘rganishdan tashqari,
jahon tarixini o‘rganishga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim tizimidagi
islohotlarni yanada takomillashtirish borasida zamonaviy yechimlar ishlab chiqish
ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “ Biz
ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari
asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz ” 1
degan fikrni bildirib o‘tgan.
Jahon tarixida chuqur iz qoldirgan ikkinchi jahon urushi tarixi hamisha
dolzarb mavzu bo‘lib kelgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining
Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlari borasidagi
izlanishlar bugungi kungacha qisman mavjud. Ammo, bu mavzuni o‘rganish
natijasida, uning yangi jihatlari kelib chiqaveradi. Tadqiqotchilarning turlicha
nuqtai nazarlari bir to‘xtamga kelishda chalg‘ituvchi omil sanaladi. Ikkinchi jahon
urushi davrida ommaviy deportatsiyalarning amalga oshirilishi sobiq sovet ittifoqi
davrida Xrushchev davrigacha umuman tilga olinmaydigan mavzulardan biri edi.
Bu boradagi arxiv hujjatlari esa yaqin davrlargacha maxfiylikda saqlab kelindi.
Xrushchev davrida Stalin shaxsiga sig‘inishning fosh etilishi va deportatsiyalar
borasidagi dastlabki eslatmalar paydo bo‘la boshlagandi. Umuman sobiq sovet
ittifoqi davrida xalqlarning tub yashash yerlaridan deportatsiya qilinishlari
1
Mirziyoyev Sh. M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi” T.: O‘zbekiston, 2017. 24-b.
2](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_2.png)
![borasidagi ma’lumotlar kam uchraydi. Bu mavzuga murojaat etishga tegishli
tartibdagi cheklovlar mavjud bo‘lgan. Deportatsiyalarning asosiy qismi
maxfiylikda olib borilgan bo‘lib, uni ovoza qilish davlat manfaatlariga zid kelishi
aniq edi.
Sovet ittifoqi parchalangandan so‘ng, tadqiqotchilarning deportatsiyalar va
shunga yaqin mavzularda izlanishlar olib borishlariga cheklovlar yo‘qqa chiqdi.
1990-yillardagi tarixchilarning aksariyati deportatsiyalar Stalin shaxsining istagi
bilan amalga oshirilgan degan fikrda qoladi. Ammo, 2000-yillardan keyingi davrda
va yaqin yillarda ikkinchi jahon urushi davridagi deportatsiyalar borasidagi maxfiy
hujjatlarning oshkoralikka berilishi yangi ma’lumotlarning yuzaga chiqishiga olib
keldi. Bu esa tadqiqotchilarning mavzuga yangicha burchakdan nazar solishga
imkon berdi. Sobiq sovet tuzumi davridagi tadqiqotchilarning ilmiy ishlari, maxfiy
arxiv hujjarlari va ommaviy deportatsiya guvohlarining ma’lumotlari birgalikda
bizga reallikka yaqinlashgan tarixni ochib beradi. Sobiq sovet ittifoqi 30-40-
yillarda umumiy 3 mlndan ortiq aholini tub yashash yeridan nisbatan noqulay
bo‘lgan hududlarga ko‘chirishi, ko‘chirish jarayonlaridagi qiyinchiliklar, o‘lim
holatlarining oshib ketishi va shu kabi omillar ko‘plab xalqlarning taqdirida
o‘chmas qora dog‘ bo‘lib qoldi. 2010-yildan boshlab tadqiqotchilar Stalin
davridagi deportatsiyalarni ochiqchasiga qoralay boshlashdi.
Shuning uchun ham “Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining
Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlari” mavzusi bugungi
kundagi dolzarb mavzulardan biriligicha saqlanib qolmoqda.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz
xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlarini
ilmiy jihatdan yoritib berish tadqiqot obyekti hisoblanadi.
Ayni shu davrdagi sobiq sovet ittifoqi hukumatining Kavkaz xalqlariga
nisbatan olib borgan siyosati tadqiqot ishining predmeti bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi
ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya
qilinishi sabablari va oqibatlarini ilmiy tomondan ochib berish. Bu xalqlarning tub
3](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_3.png)
![yashash joyidan boshqa hududlarga ko‘chirilishida qanday omillarga
asoslanganligi, ularning ko‘chirilgan hududlarga taqsimlanishi xususiyatlari, bunga
kimlar tashabbus bildirganligi, ko‘chirish jarayonlaridagi o‘lim holatlari rasmiy
ma’lumotlari va guvohlar ma’lumotlarining nomutanosibligiga aniqlik kiritishdan
iborat. Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagilar magistrlik
dissertatsiyasining vazifalari sifatida belgilab olindi:
Kavkaz xalqlarining deportatsiya qilinishi zaruratining kelib chiqishi sabablarini
aniqlash;
Kavkaz x alqlari deportatsiya qilinishida Stalin shaxsining rolini aniqlash;
deportatsiyalardagi L.Beriyaning roli;
chechen va ingushlarning deportatsiya qilinishi sabablarini aniqlash;
qalmoqlarning surgun qilinishi sabablarini o‘rganish;
milliy avtonomiyalarning tugatilishi, nomining o‘zgartirilishi yoki boshqa bir
viloyatga qo‘shib berilishida qanday omillarga asoslanganligini ochib berish;
qorachoy, bolqorlar va shu kabi xalqlarning asosiy qismi Markaziy Osiyoga
ko‘chirilishi sabablarini o‘rganish;
mesxeti turklarining Turkiyaga josuslik qilishda ayblanishi sabablarini aniqlash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasi ikkinchi jahon
urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi
sabablari va oqibatlarini yoritishga xizmat qiladi. Bugungi kungacha ikkinchi
jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi
sabablari va oqibatlari mavzusida magistrlik dissertatsiyasi himoya qilinmagan.
Shundan kelib chiqib tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga
deportatsiya qilishi sabablari va oqibatlari bilan bog‘liq jihatlariga e’tibor
qaratilganligi;
nisbatan yangi ya’ni sobiq sovet ittifoqi parchalangan davrdan keyingi va
so‘nggi yillarda nashr etilgan ilmiy izlanishlardan foydalanilganligi;
deportatsiyalar tashabbuskori sifatida faqatgina I.Stalin emas, boshqa shaxslar
ham muhim rol o‘ynaganligiga e’tibor qaratilganligi;
4](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_4.png)
![ xalqlarning tub yashash yeridan o‘zga hududlarga deportatsiya qilinishida
qanday jihatlarga asoslanib joylashtirib chiqilganligiga e’tibor qaratildi;
Markaziy Osiyoga joylashtirilgan xalqlarga berilgan imtiyozlar borasidagi
ma’lumotlar ko‘rsatib o‘tildi;
mavzu yuzasidan rus, ingliz tilidagi adabiyotlar, ilmiy jurnallar,
monografiyalarda chop etilgan maqolalar, Rossiya, Kavkaz davlatlari va ingliz
mutaxasislarining ilmiy tadqiqot ishlarini o‘zbek tiliga tarjimasi va ularning
tahlili yuzasidan xolisona, ilmiy yondashuv.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ikkinchi jahon urushida SSSR
hukumatining kun tartibidagi masalalaridan biri – bu urush davrida harbiy
xizmatdan bo‘yin tovlagan, nemislar va turklarga ayg‘ochilik qilgan, sovet ittifoqi
hukumatiga qarshi bo‘lgan kuchlarni munosib jazolash edi. Shu masalalarni asos
qilib ko‘rsatgan holda hukumatining boshqa maqsadlarini ham amalga oshirish,
xususan, ommaviy deportatsiyalarga ham shu sabablar ko‘rsatib o‘tilgandi.
Deportatsiyalarning haqiqiy sabablarini ochib berish maqsadida quyidagilar ilmiy
ishning asosiy masalalari va farazlari sifatida belgilandi:
turli sabablar asosida Kavkaz xalqlarining nisbatan noqulay hududlarga surgun
qilinishi;
Kavkaz xalqlarining ko‘chirish jarayonidagi yo‘qotishlari;
ayrim shaxslar va guruhlar jinoyati tufayli butun xalqlarning deportatsiya
qilinishi;
I.Stalinning gruziyalik bo‘lishiga qaramay, Gruziya SSR dan ko‘plab xalqlarni
ko‘chirib yuborishi;
qalmoq, chechen, ingush, bolqor, kabardin va boshqa xalqlarning Markaziy
Osiyoga ko‘chirilishi jarayoni;
Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga joylashishi uchun yaratib berilgan
imkoniyatlar.
Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz
xalqlarining deportatsiya qilinishi tarixini Rossiya, Kavkaz va Markaziy Osiyo
davlatlari mutaxassislari keng ko‘lamda o‘rganib chiqqan. Xususan, Rossiya
5](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_5.png)
![tadqiqotchilaridan: Земсков В . Н . 2
, Бугай Н . Ф . 3
, Полян П.М. 4
, Бердинских В . А . 5
,
Козлов В . А . 6
, Безугольный А.Ю. 7
, Максимов К.Н. 8
, Яковлев А.Н. 9
, Поляков
Ю.А. 10
, Стецковский Ю.И. 11
, Темукуев Б . Б . 12
, Кольцов В . 13
; Kavkaz davlatlari
tadqiqotchilaridan: Кулаев Ч.С. 14
, У.Б.Очилов, П.Д.Бакаев, Эдиев Д.М. 15
,
O‘zbekiston tarixchilaridan M.M.Xashimova kabi tarixchilar o‘rganishgan.
Dissertatsiya tayyorlanishida boshqa mualliflarning ilmiy asarlari, o‘quv
qo‘llanmalari, kitoblari, jurnal, gazeta va internet manbalarida chop etilgan
maqolalaridan ham foydalanildi.
Tadqiqotning davriy va xronologik chegalari. Tadqiqotning davriy va
xronologik chegarasi ikkinchi jahon urushining 1942-1945-yillarini o‘z ichiga
oladi.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning qisqacha tavsifi. Mazkur mavzuni
o‘rganishda avvalo, sobiq sovet ittifoqi parchalanishigacha bo‘lgan davr
mualliflarining ilmiy asarlari va sovet ittifoqi parchalangandan keyingi davr ilmiy
asarlarini solishtirgan holda xolis fikr hosil qilishga e’tibor qaratildi. Tarixda
xolislik nuqtai nazardan mavzuni ilmiy-metodologik me’yorlar asosida yoritishga
harakat qilindi. Mavzuni yoritib berishda ma’lumotlarni solishtirish va analiz yo‘li
bilan maqbul holatini belgilab bergan holda unga yondashish ustuvor ahamiyat
kasb etdi.
2
Земсков В.Н. - Спецпоселенцы в СССР. 1930-1960. М.: Наука, 2003.
3
Бугай Н.Ф. - Иосиф Сталин — Лаврентию Берии : «Их надо депортировать»: документы, факты,
комментарии. — Дружба народов, 1992.
4
Полян П.М. - Депортации и этничность // Сталинские депортации. 1928—1953. — М.: МФД,
Материк, 2005.
5
Бердинских В.А. - Спецпоселенцы: Политическая ссылка народов Советской России. — М., 2005.
6
Козлов В.А. – Вайнахи и имперская власть : проблем ы Чечни и Ингушетии во внутренней
политике России и СССР. – М.: 2011.
7
Безугольный А.Ю. - Г орцы северного кавказа в великой отечественной войне 1941–1945:
проблемы истории, историографии и источниковедения. М.2012.
8
Максимов К.Н. – Трагедия Народа : Репрессии и Калм ыкии. 1918-1940 годы. М.: 2004 .
9
Яковлев А.Н. – Омут памяти. М. : 2001.
10
Поляков Ю.А. – Историческая наука : Люди и проблемы. М.: 1999.
11
Стецковский Ю.И. – История совеиских репрессий. 1917-1995 гг. М. :1997.
12
Темукуев Б.Б. - Спецпереселенцы: в 3 т. — Изд-во М. и В. Котляровых, 2009.
13
Кольцов В.. Месхи: Народ между колёсами империй. M .: 1990.
14
Кулаев Ч.С. - Народы Карачаево-Черкесии в годы ВОВ 1941—1945 гг. — Черкесск: Ставроп.
книжное изд., Карачаево- Черкесское отд., 1990.
15
Эдиев Д.М. - Демографические потери депортированных народов СССР. — Ставрополь, 2003.
6](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_6.png)
![Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur dissertatsiya
ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya
qilinishi tarixini o‘z ichiga olgan muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Bu
dissertatsiya nafaqat MDH davlatlari doirasida, balki butun jahon tarixida o‘chmas
iz qoldirgan ommaviy surgun jarayonlarini o‘rganishda gumanitar yo‘nalishda
tahsil olayotgan talabalar va tadqiqotchilar uchun ilmiy-amaliy qo‘llanma sifatida
tavsiya etiladi.
Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, 3 ta bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Birinchi bob, Sovet davlatida deportatsiya siyosati boshlanishi, bu
deportatsiyada I.Stalin va L.Beriyaning roli, Kavkaz xalqlarining deportatsiyasi
oqibatlari haqida so‘z boradi.
Ikkinchi bob, Qorachoy va bolqorlarning deportatsiyasi siyosati,
deportatsiyaning borishi, unga jalb qilingan NKVD va NKGB xizmatchilari
harakatlarining qonuniy asoslari, Qorachoy avtonom viloyatining tugatilishi,
bolqorlarning ko‘chirilishi jarayonidagi muammolar kabi masalalar ochib berilgan.
Uchinchi bob, Qalmoqlar va mesxeti turklarning deportatsiyasi, u qalmoqlar
deportatsiyasi oqibatlari, mesxeti turklarning Turkiyaga ma’lumot yetkazib
turishda ayblanishi va deportatsiyasi jarayonlari, uning oqibatlari haqida so‘z
yuritiladi.
I Bob. Sovet davlatida deportatsiya siyosati
7](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_7.png)
![1.1 -§. Ikkinchi jahon urushi yillarida deportatsiya siyosatining boshlanishi va
bunda Stalin shaxsining roli
Deportatsiya atamasi fransuz jinoyat huquqida XVII-XVIII asrlarda
surgunning maxsus turlarini bildirish uchun paydo bo lgan. Birinchi marta siyosiyʻ
jihatdan ishonchsizlarni Gvianaga deportatsiya qilish 1791-yilgi qonun bilan
o‘rnatildi. Deportatsiya, shu jumladan umrbod surgun qilish 1810-yilgi Fransiya
Jinoyat kodeksida ko‘zda tutilgan bo‘lib, 1872-yil 23-martdagi qonun bilan
belgilangan deportatsiya joylarida umrbod qolishdan iborat edi.
SSSRda deportatsiya qatag‘on shakllaridan biri bo‘lib, sovet demografik va
milliy siyosatining o‘ziga xos vositasi bo‘lib xizmat qildi. Rasmiy hokimiyat
tomonidan ijtimoiy xavfli deb tan olingan shaxslar ham, butun xalqlar deportatsiya
qilingan. Xalqlarni deportatsiya qilish - bu fuqarolarning milliy va ijtimoiy
sabablarga ko‘ra, SSSRning turli mintaqalariga majburiy ko‘chirilishi bo‘ldi.
Deportatsiya sabablari va davlatning iqtisodiy ehtiyojlariga qarab, deportatsiya
joylari xilma-xil bo‘lishi mumkin - Sibir, Ural shaharlari, Qozog‘iston, O‘rta Osiyo
va boshqalar. Deportatsiya qilinganlarning aksariyati maxsus ko‘chmanchilarga
aylandi, ko‘plab huquqlardan mahrum bo‘lgan va komendaturalarga muntazam
hisobot berishga majbur bo‘lgan, ularni saqlash uchun pul maoshlaridan ushlab
qolingan.
I.V.Stalinning hokimiyat teppasiga kelishi bilan birinchi jahon urushi yakuni
bo‘yicha turli xil ayblovlar bilan repressiyalar amalga oshirildi. Hukumatga qarshi
qaratilgan har qanday harakat va fikr jinoyat sifatida ko‘rilardi. 1920-1950-yillarda
I.V.Stalin va uning qo‘l ostidagi xizmatchilar harakatlari tufayli 10 mlnga yaqin
sovet fuqarolari repressiyaga uchradi. Ular tub yashash yerlaridan surgun qilindi,
lagerlarga joylashtirildi va kattagina qismi otib tashlandi. Repressiyalar 1937-
1938-yillar hamda ikkinchi jahon urushi davrida o‘zining ko‘lami jihatidan
cho‘qqiga chiqqandi.
Stalin qatag‘onlari qurbonlari soni bo‘yicha hisob-kitoblar keskin farq qiladi.
Ba'zilar o‘n millionlab odamlarning raqamlarini keltirsa, boshqalari yuz minglab
odamlar bilan cheklaydi. Ulardan qaysi biri haqiqatga yaqinroq?
8](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_8.png)
![Bugungi kunda jamiyatimiz deyarli teng ravishda stalinchilar va
antistalinchilarga bo‘lingan. Birinchisi Stalinizm davrida mamlakatda sodir
bo‘lgan ijobiy o‘zgarishlarga e'tibor qaratsa, ikkinchisi Stalinistik rejim
qatag‘onlari qurbonlarining ko‘p sonini unutmaslikka chaqiradi. Biroq, deyarli
barcha stalinchilar qatag‘on faktini tan olishadi, lekin ularni siyosiy zarurat bilan
oqlaydilar. Bundan tashqari, ular ko‘pincha qatag‘onni Stalin nomi bilan
bog‘lamaydilar. Tarixchi Nikolay Kopesovning yozishicha, 1937-1938 yillarda
qatag‘on qilinganlar ustidan olib borilgan tergov ishlarining aksariyatida Stalinning
qarorlari bo‘lmagan - hamma joyda Yagoda, Yejov va Beriyaning hukmlari
bo‘lgan. 16
Stalinistlarning fikriga ko‘ra, bu jazo organlari rahbarlarining
o‘zboshimchalik bilan shug‘ullanganligidan dalolat beradi va buni qo‘llab-
quvvatlash uchun ular Yejovning iqtibosini keltiradilar: "Kimni xohlasak, biz qatl
qilamiz, kimga xohlasak, biz rahm-shafqat qilamiz". Rossiya jamoatchiligining
Stalinni repressiya mafkurachisi deb biladigan qismi uchun bu qoidani tasdiqlovchi
tafsilotlardir. Yagoda, Yejov va inson taqdirining boshqa ko‘plab hukmdorlari
terror qurboni bo‘lishdi. Bularning ortida Stalindan boshqa kim turgan edi? –
degan ritorik savol berishadi. Tarix fanlari doktori, Davlat arxivi bosh mutaxassisi
Oleg Xlevnyuk Stalinning imzosi ko‘p qatl ro‘yxatlarida bo‘lmaganiga qaramay, u
deyarli barcha ommaviy siyosiy qatag‘onlarga ruxsat berganligini ta'kidlaydi.
Qurbonlar masalasi Stalinizm qatag‘onlari bilan bog‘liq bahslarda yanada
jiddiy ahamiyat kasb etdi. Stalinizm davrida kim va qanday maqomda azob
chekdi? Ko‘pgina tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, "Qatag‘on qurbonlari"
tushunchasi juda noaniq. Tarixshunoslik bu masala bo‘yicha aniq ta'riflarni ishlab
chiqmagan. Albatta, qamoq va lagerlarda qamalgan, otib tashlangan, deportatsiya
qilingan, mol-mulkidan mahrum etilgan mahkumlar hokimiyatning xatti-
harakatlari qurbonlari qatoriga kirishi kerak. Jinoiy va siyosiy mahbuslarni
farqlashimiz kerakmi? Kichik yakka o‘g‘irlikda qo‘lga olingan va davlat
jinoyatchilariga tenglashtirilgan “Bezorilarni” qaysi toifaga kiritishimiz kerak?
Deportatsiya qilinganlar alohida e'tiborga loyiqdir. Ular qanday toifaga kiritilishi
16
Земсков В.Н. - Спецпоселенцы в СССР. 1930-1960. М.: Наука, 2003. С. 307 .
9](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_9.png)
![kerak - qatag‘on qilinganmi yoki ma'muriy deportatsiya qilinganmi? Mulkdan
mahrum qilish yoki deportatsiyani kutmasdan qochib ketganlar haqida qaror qabul
qilish yanada qiyinroq. 17
Qatag‘on uchun kim mas’ul ekani, jabrlanganlar toifalarini aniqlash va
qatag‘on qurbonlarini qaysi davrga hisoblash kerakligi haqidagi noaniqliklar
butunlay boshqacha raqamlarga olib keladi. Eng ta'sirli raqamlarni iqtisodchi Ivan
Kurganov keltirgan (bu ma'lumotni Soljenitsin "Gulag arxipelagi" romanida
keltirgan), u 1917-yildan 1959-yilgacha 110 million odam Sovet rejimining unga
qarshi ichki urushi qurboni bo‘lganligini hisoblagan. Bu raqamga ocharchilik,
kollektivlashtirish, dehqon surgunlari, lagerlar, qatllar, fuqarolar urushi qurbonlari,
shuningdek, "Ikkinchi jahon urushining beparvolik" qurbonlari kiradi. Bunday
hisob-kitoblar to‘g‘ri bo‘lsa ham, bu raqamlarni Stalin qatag‘onlarining aksi deb
hisoblash mumkinmi? Mutaxassisning o‘zi bu savolga "Sovet rejimining ichki
urushi qurbonlari" iborasini ishlatib javob beradi. Ta'kidlash joizki, Kurganov faqat
vafot etganlarni hisoblagan. Agar mutaxassis ko‘rsatilgan davrda sovet tuzumidan
jabrlanganlarning barchasini hisobga olgan bo‘lsa, qanday raqam paydo bo‘lishini
tasavvur qilish qiyin.
Inson huquqlari jamiyati rahbari keltirgan raqamlar. Arseniy Roginskiyning
“Memorial” asari realroq ko‘rinishga ega. U shunday yozadi: “Butun Sovet Ittifoqi
miqyosida 12,5 million kishi siyosiy repressiya qurboni hisoblanadi”, lekin keng
ma’noda 30 milliongacha odam repressiya qilingan deb hisoblanishi mumkinligini
qo‘shimcha qiladi. Yelena Kriven va Oleg Naumovlar Stalinistik tuzum
qurbonlarining barcha toifalari, shu jumladan lagerlarda kasalliklar va og‘ir mehnat
sharoitida vafot etganlar, mulkdan mahrum bo‘lganlar, ochlik qurbonlari, asossiz
shafqatsiz farmonlardan aziyat chekkanlar va qonunchilikning repressiv xususiyati
tufayli yengil jinoyatlar uchun haddan tashqari qattiq jazolanganlar deb
hisoblashadi.
17
Земсков В.Н. - Репатриация перемещенных советских граждан // Война и общество. 1941-1945.
Кн. 2 М.: 2004 . С.331 .
10](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_10.png)
![Yakuniy ko‘rsatkich - 39 million deya taxmin qilinadi. Tadqiqotchi Ivan
Gladilin bu borada ta kidlaydiki, agar qatag on qurbonlarini sanash 1921-yildanʼ ʻ
beri olib borilayotgan bo lsa, demak, jinoyatlarning katta qismi uchun Stalin emas,
ʻ
balki “Leninistik gvardiya” mas uldir. Oktyabr inqilobi oq gvardiyachilar,
ʼ
ruhoniylar va quloqlarga qarshi terrorni boshlagandi. 18
Qatag‘on qurbonlari sonining hisob-kitoblari hisoblash usuliga qarab juda
farq qiladi. Agar biz faqat siyosiy ayblovlar bo‘yicha mahkumlarni hisobga
oladigan bo‘lsak, SSSR KGB mintaqaviy bo‘limlari ma'lumotlariga ko‘ra, 1988-
yilda keltirilgan ma'lumotlarga ko‘ra, Sovet hukumati (GPU, OGPU, NKVD,
NKGB, MGB) 4,308,487 kishini hibsga olgan, ulardan 835,194 nafari otib
tashlangan. Siyosiy sudlar qurbonlarini hisoblaganda, Memorial jamiyati xodimlari
bu raqamlarga yaqin, garchi ularning ko‘rsatkichlari hali ham sezilarli darajada
yuqori - 4,5-4,8 million sudlangan, ulardan 1,1 millioni otib tashlangan. Agar biz
GULAG tizimidan o‘tgan har bir kishini stalinistik tuzum qurbonlari deb
hisoblasak, bu raqam, turli hisob-kitoblarga ko‘ra, 15 milliondan 18 million
kishigacha o‘zgaradi. Ko‘pincha Stalin qatag‘onlari faqat 1937-1938 yillarda eng
yuqori cho‘qqisiga chiqqan "Buyuk terror" tushunchasi bilan bog‘liq. Akademik
Pyotr Pospelov boshchiligidagi komissiya ma'lumotlariga ko‘ra, ommaviy
qatag‘onlarning sabablarini aniqlash uchun quyidagi raqamlar e'lon qilindi: 1 548
366 kishi antisovet faoliyatida ayblanib hibsga olindi, ulardan 681 692 kishi o‘lim
jazosiga hukm qilindi. Tarixchi Viktor Zemskov, SSSRdagi siyosiy qatag‘onning
demografik jihatlari bo‘yicha eng nufuzli ekspertlardan biri. "Buyuk terror"
yillarida hukm qilinganlarning kamroq sonini - 1 344 923 kishini nomlaydi, garchi
uning ma'lumotlari qatl etilganlar soniga to‘g‘ri keladi. Mulkidan mahrum bo‘lgan
odamlarning soni o‘sha Zemskov tomonidan keltirilgan. Majburiy deportatsiyaga
uchragan ayrim xalqlar – nemislar, polyaklar, finlar, qorachoylar, qalmoqlar,
armanlar, chechenlar, ingushlar, bolqarlar, qrim tatarlari ham Stalin qatag‘onlari
18
Эдиев Д.М. - Демографические потери депортированных народов СССР. — Ставрополь, 2003.
С.225.
11](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_11.png)
![qurbonlari edi. Ko‘pgina tarixchilar deportatsiya qilinganlarning umumiy soni
qariyb 6 million kishi ekanligiga qo‘shiladilar. 19
Yuqoridagi raqamlar asosan OGPU, NKVD, MGB hisobotlariga asoslanadi.
Biroq, jazo bo‘limlarining barcha hujjatlari saqlanib qolmagan, ularning ko‘plari
ataylab yo‘q qilingan, ko‘plari hali ham yopiq. Shuni tan olish kerakki, tarixchilar
turli maxsus idoralar tomonidan to‘plangan statistik ma'lumotlarga bog‘liq. Ammo,
qiyinchilik shundaki, hatto mavjud ma'lumotlar ham faqat rasman qatag‘on
qilinganlarni aks ettiradi va shuning uchun ta'rifga ko‘ra, to‘liq bo‘lishi mumkin
emas. Bundan tashqari, uni birlamchi manbalardan faqat kamdan-kam hollarda
tekshirish mumkin. Ishonchli va to‘liq ma'lumotlarning keskin tanqisligi ko‘pincha
stalinchilarni ham, ularning raqiblarini ham o‘z pozitsiyalari foydasiga tubdan farq
qiluvchi shaxslarni nomlashga undadi.
Aytish mumkinki, bizda mavjud bo‘lgan manbalarga asoslanib, Stalinist
qatag‘onlarning ko‘lami taxminiy bo‘lishi mumkin. Federal arxivlarda
saqlanadigan hujjatlar zamonaviy tadqiqotchilar uchun yaxshi yordam bo‘ladi,
ammo ularning ko‘pchiligi qayta tasniflangan.
SSSR Bosh prokurori Rudenko taqdim etgan ma’lumotga ko‘ra, 1954-yil
fevral oyida ichki ishlar vaziri Kruglov va adliya vaziri Gorshenin 1921-yil 1-
fevraldan 1954-yil 1-fevralgacha 3 770 380 kishi "Aksil-inqilobiy jinoyatlar"
uchun sudlangan, shu jumladan o‘lim jazosiga 642 980 nafar fuqaro, lager va
qamoqxonalarda saqlashga 2 369 320 fuqaro mahkum etilgan edi. Ayrim
ma’lumotlarga ko‘ra, Stalin hokimiyati davrida lagerlarda 1,76 mln inson vafot
etgandi. Bu holat I.V.Stalin hukumat teppasida bo‘lgan vaqtda amalga oshganligi
barcha aybni uning bo‘yniga qo‘yilishda oddiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ammo,
Stalindan tashqari partiyaning boshqa a’zolarining ham alohida xalqlarga,
guruhlarga, shaxslarga nisbatan rejalari ham repressiyalarga asos bo‘lgan. Birgina
Beriya shaxsining ko‘pgina masalalardagi ta’siri yuqoriligini ko‘rib bilish mushkul
emas. 20
19
Земсков В.Н. - К вопросу о масштабах репрессий в СССР // М. : 1995 С.118 .
20
Земсков В.Н. - Демография заключенных, спецпоселенцев и ссыльных. 1930-е - 1950-е годы //
Население России в XX веке: Научная конференция в ознаменование десятилетия Центра
12](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_12.png)
![Deportatsiya qilingan xalqlar turli manbalardagi turlicha fikrlarni solishtirish
natijasida xolis fikr keltirib chiqarish ham mushkul ish hisoblanadi. Chunki,
Xrushchev davridan boshlab, repressiyalar I.V.Stalinning shaxsiy irodasi bilan
uyushtirilganligi aytib kelindi. 1990-yillargacha deportatsiya qilingan xalqlar
to‘g‘risida, umuman, deportatsiyalar to‘g‘risida deyarli so‘z ochilmasdi. Bu haqida
gap borganda ham, urush davrida xoinlikda, Qizil Armiyaga qarshi harakatlarda,
harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash kabi jinoyatlar deportatsiyaga asos qilib
ko‘rsatilardi. 1990-yillarning oxirlarida 2000-yildan keyingi davrlardagi ilmiy
ishlarda bu masala boshqacharoq ko‘rib chiqilmoqda. Sababi oxirgi vaqtlarda
maxfiylikda saqlangan deportatsiya jarayonlari to‘g‘risidagi arxiv hujjatlar
oshkoralikka berildi. Bu esa vaziyatni asosli ravishda ochib berish imkoniyatini
beradi. Albatta, hujjatlar o‘lim holatlari nisbatan kamaytirib berilsa-da, umumiy
jihatlari, deportatsiya jarayonlari, deportatsiya sabablari, natijalari va oqibatlari
to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lishimizga imkoniyat yaratadi.
Xalqlarni deportatsiya qilish SSSRdagi siyosiy repressiya shakllaridan biri
edi. Deportatsiyaning qatag‘on sifatidagi asosiy xususiyatlari ularning suddan
tashqari, umumbashariy, majburlash va ijtimoiy xavfli tabiati - odamlarning katta
massasining geografik jihatdan uzoq, notanish va ko‘pincha xavfli muhitga
ko‘chishi edi.
Ikkinchi jahon urushining dramatik epizodlaridan biri dushman bilan
hamkorlikda ayblangan SSSRning bir qator xalqlarining ko‘chirilishi
edi. Xrushchev davridan boshlab bu deportatsiyalar hech qanday asosga ega emas
deb hisblanib, bu ish faqat Stalinning xohishiga ko‘ra amalga oshirilgan deyilardi.
Mana, universitet darsligidan olingan odatiy iqtibos:
"Nima uchun NKVD qo‘shinlari va Sovet armiyasining zaxira bo‘linmalari
yuz minglab begunoh odamlarni yashash uchun mo‘ljallanmagan joylarga olib
borishlari, askarlarni frontdan olib chiqishlari, minglab vagonlarni egallab olishlari
va temir yo‘llarni yopib qo‘yishlari kerak edi. Ehtimol, bu ish rahbarning injiqligi
демографии и экологии человека. Москва, 21-22 декабря 1998 года. Тезисы докладов. М.:
ИНПРАН, 1998 С. 39-41
13](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_13.png)
![edi, u NKVDdan ba'zi millat vakillarining nemis bosqinchi hokimiyatiga
muxtoriyat so‘rab murojaat qilgani haqida xabar oldi. Stalin mustaqillikka bo‘lgan
intilishlarini sindirish va o‘z imperiyasini mustahkamlash uchun kichik xalqlarni
bo‘ysundirishga umid qilgan.
Xuddi shunday xulosa V.N.Zemskovning kitobida keltirilgan:
“Barcha ko‘rsatkichlarga ko‘ra, I.V.Stalin va uning atrofidagilar o‘zlari
boshqargan davlatning milliy xilma-xilligidan g‘azablangan. Bir qator mayda
xalqlarning deportatsiyasi sovet jamiyatida assimilyatsiya jarayonlarini
tezlashtirish maqsadiga aniq xizmat qildi. Bu kichik xalqlarni katta etnik
hududlarga assimilyatsiya qilish orqali kelajakda ularni yo‘q qilish uchun ataylab
olib borilgan siyosat edi va ularning tarixiy vatanlaridan quvib chiqarilishi bu
jarayonni tezlashtirishi kerak edi". 21
So‘nggi bayonot muallifi salohiyatsiz jurnalist emas, balki u jiddiy
tadqiqotchi bo‘lgani uchun uning qarashlarida qaysi manbalarga asoslanganligini
bilish kerak. “Sovet jamiyatida assimilyatsiya jarayonlarini tezlashtirish”
tushunchasiga milliy respublikalar barpo etish, qator xalqlar uchun milliy yozuvni
rivojlantirish, ularning ona tilida o‘qitishni joriy etish kabi chora-tadbirlar qay
darajada mos kelishini ham bilib olishimiz kerak. Nihoyat, nima uchun "Mayda
xalqlarni yo‘q qilish bo‘yicha maqsadli siyosat"ga bunchalik katta harakatlar
amalga oshirildi? Bu jarayonda bolqorlar quvilgan, ammo kabardinlar qolgan,
chechenlar va ingushlar deportatsiya qilingan, ammo osetinlarga tegilmagan?
Stalinni ayblovchilar ikkinchi jahon urushi yillarida xalqlarning
deportatsiyasini misli ko‘rilmagan vahshiylik sifatida ko‘rsatmoqdalar. Ayni
paytda, bunday choralar g‘ayrioddiy emas edi.
Urushdan oldingi deportatsiyalar, masalan, Uzoq Sharqdan ko‘chirish Sovet
hukumati tomonidan "Ixtiyoriy ko‘chirish" deb ta'riflangan, chunki operatsiyani
tayyorlashda ko‘chirilgan xalqlarning partiya amaldorlari qatnashgan va yangi
joyda ular partiya vakolatlari hamda lavozimlarini qabul qilishgan. Keyinchalik
21
Земсков В.Н. Демография заключенных, спецпоселенцев и ссыльных. 1930-е - 1950-е годы //
Мир России. Т. VIII . Социология. Этнология. 1999 № 4 С. 114.
14](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_14.png)
![deportatsiya holatlari salbiy baholandi va postsovet davrida ular Yevropa
parlamenti tomonidan genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar sifatida qaraladigan
bo‘ldi. 22
SSSRda RSFSR Oliy Kengashi tomonidan 1991-yil 26-aprelda qabul
qilingan “Qatag on qilingan xalqlarni reabilitatsiya qilish to g risida”gi qonungaʻ ʻ ʻ
muvofiq, xalqlar, millatlar, millatlar yoki etnik guruhlar va boshqa tarixiy jihatdan
tashkil etilgan boshqa madaniy va etnik jamoalar qatag‘on qilingan deb e'tirof
etilgan. Ularga nisbatan milliy yoki boshqa mansublik asosida tuhmat siyosati olib
borilgan genotsid davlat darajasida amalga oshirildi, bu ularni majburan ko‘chirish,
milliy-davlat tuzilmalarini tugatish, milliy-hududiy chegaralarni o‘zgartirish,
maxsus aholi punktlarida terror va zo‘ravonlik rejimini o‘rnatish bilan birga
amalga oshirildi.
2010-yillarda bir qator tarixchilar (Nikolay Bugay va boshqalar) SSSR
aholisini Sovet Ittifoqi chegaralariga majburan ko‘chirishga nisbatan
"Deportatsiya" tushunchasidan foydalanishni tanqid qilishdi. "Deportatsiya"
tushunchasi o‘rniga Nikolay Bugay va boshqalar "Majburiy ko‘chirish" atamasini
qo‘llashni taklif qilishdi.
Sovet davridagi majburiy migratsiyaga nisbatan turli tushunchalar
qo‘llaniladi. Masalan, tarixchi olim L.N.Dyachenko 2013-yilda Qirg‘iziston
SSRga majburiy migratsiya masalalari bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasida
quyidagi tushunchalardan foydalangan: "Jami deportatsiyalar"; "Repressiv
deportatsiya"; "Majburiy deportatsiya"; "Milliy mansubligi bo‘yicha" deportatsiya;
"Geosiyosiy deportatsiyalar". Bunday atamalar SSSRdagi majburiy migratsiya
bo‘yicha mashhur tadqiqotchi Nikolay Bugayning tanqidiga sabab bo‘ldi.
Bugayning fikricha, bunday tushunchalardan foydalanish maqsadga muvofiq emas.
Bugayning o‘zi bu migratsiyalarni ko‘rib chiqishda “Majburiy ko‘chirish”
tushunchasidan foydalanadi. Sovetlarning majburiy ko‘chirilishi munosabati bilan
"Deportatsiya" atamasi qo‘llanilishini faqat Bugay tanqid qilmaydi.
22
Полян П.М. - Любимые игрушки диктатора. Размышления о советской депортационной
политике // М. : 2001. C .268.
15](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_15.png)
![1943-1944-yillarda qalmoqlar, ingushlar, chechenlar, qorachoylar, bolqorlar,
qrim-tatarlar, nog‘aylar, mesxeti turklari, pontik yunonlar, bolgarlar, kurdlarni
ommaviy surgun qilish, asosan, nemis fashistlari bilan hamkorlikda ayblash va
qurolli kuchlarga qarshi keng qamrovli qurollar bilan qurollangan. 23
Ikkinchi jahon urushi yillarida 61 millatdan iborat xalqlar va aholi guruhlari
ko‘chirilishi kerak edi. Deportatsiyaning asl sabablari, tarixchi Aleksandr
Statiyevning fikricha, ko p hollarda urushdan oldingi yillardagi deportatsiyaʻ
qilingan xalqlar va davlat vakillari o rtasidagi mojarolar, geosiyosiy mulohazalar,
ʻ
mahalliy partiya organlarining siyosiy o‘yinlari, Stalinning shaxsiy injiqliklari,
etnik yuqori martabali amaldorlarning noto‘g‘ri qarashlari va shundan keyingina -
urush yillarida haqiqatda antisovet faoliyati rasmiylarning ichki yozishmalarida
ham Sovet hukumati Qrimda jiddiy gumon qilganligini ko‘rsatadigan biror-bir
hujjatni topish mumkin emas edi.
I.V.Stalin ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan avvaldan rejalashtirilgan
deportatsiya jarayonlarini boshlab yubordi. Ikkinchi jahon urushidagi
deportatsiyalarning oldingilaridan farqi, uning ko‘lam jihatdan kengligi edi, yuz
minglab aholi bir necha kunlarda ko‘chirilganligini bir necha voqelikda ko‘rish
mumkin edi. Ko‘chirishning ijrosini amalga oshirishda NKVDning nizomi asosida
tizimli ravishda amalga oshirildi. 1939-1941-yillarda G‘arbiy Ukraina va G‘arbiy
Belorussiyaning yuz minglab polyaklari deportatsiya jarayonlari amalga oshirildi.
Ularning ko‘pchiligi maxsus ko‘chirilganlar saflarini to‘ldirishdi. Ularning maxsus
ko‘chirilgan hududlari tez orada 1941-yil kuzida ozod qilingandi.
1940-1941-yillarda SSSR g‘arbiy hududlaridan “Antisovet kuchlar”ni surgun
qilish jarayonlari avj oldi (ularning ko‘pchiligi ikki kunda – 1941-yil 13-14-iyun
kunlari surgun qilindi). Milliy jihati ochiqchasiga aytilmagan bo‘lsa-da, lekin
amalda harakatlar milliy tozalashlar ko‘rinishiga ega bo‘ldi, buni qrim tatarlari,
23
Бердинских В.А. Спецпоселенцы: Политическая ссылка народов Советской России. — М., 2005.
— С. 650.
16](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_16.png)
![chechen-ingushlar, qorachoylar, qalmoqlar misolida ko‘rish mumkin. 1937-yilda
boshlangan kurdlar deportatsiyasi 1944-yilda o‘z nihoyasiga yetdi. 24
Ko‘pgina deportatsiyalarning tashabbuskori NKVD xalq komissari Lavrentiy
Beriya bo‘lib, u bosh qo‘mondonga tavsiyalar bilan hisobotlar taqdim etgan.
Ammo, qaror Iosif Stalin tomonidan qabul qilingan va u mamlakatda sodir bo‘lgan
hamma narsa uchun shaxsan javobgar edi. Butun bir xalqni o‘z vatanidan mahrum
qilish, uni cho‘l, sovuq dashtda bolalar va qariyalar bilan qoldirish uchun qanday
sabablar yetarli deb hisoblangan?
- Josuslik, istisnosiz barcha qatag‘on qilingan xalqlar bunda ayblangan.
"Mahalliy bo‘lmaganlar" o‘z ona mamlakatlari uchun josuslik qildilar deya talqin
qilinadi. Koreyaliklar xitoyliklar bilan Yaponiya foydasiga josuslik qilishgan
degan fikrlar ham mavjud edi. Mahalliy xalq esa nemislarga ma'lumot
yetkazganlikda ayblanardi.
- Dushman bilan hamkorlik. Urush paytida ko‘chirilganlarni nazarda tutadi.
Bu nemislar tomonidan tashkil etilgan armiya, politsiya va boshqa tuzilmalardagi
xizmatni nazarda tutadi. Masalan, nemis feldmarshali Erix fon Manshteyn shunday
deb yozgan edi: "...Qrimning tatar aholisining aksariyati bizga juda samimiy
munosabatda bo‘ldi. Biz tatarlardan o‘z-o‘zini himoya qilish qurolli
kompaniyalarini tuzishga muvaffaq bo‘ldik, ularning vazifasi qishloqlarini himoya
qilish edi. Yayla tog‘larida yashiringan partizanlarning hujumlaridan. 1942-yil
mart oyida 4 ming kishi o‘zini himoya qilish kompaniyalarida xizmat qilgan, yana
5 ming kishi zaxirada edi. 1942-yilning noyabriga kelib, 8 ta batalyon, 1943-yilda
yana 2 ta. Qrimdagi fashistik qo‘shinlar tarkibidagi Qrim tatarlarining soni, N.F.
Bugay ma’lumotlariga ko‘ra, 20 mingdan ortiq kishidan iborat edi.
I.V.Stalinning ommaviy surgun qilish jarayonlari markaziy hokimiyatni
yanada mustahkamlash, hukumatga qarshi kuchlarni ildizi bilan yo‘qotish, yagona
sovet xalqini yaratish va shu kabilar edi. U qatag‘on jarayonlarini uyushtirishda
yana qanday maqsadlarni ko‘zlagandi?
24
Полян П.М. - Депортации и этничность // Сталинские депортации. 1928—1953. — М.: МФД,
Материк, 2005. — С. 546.
17](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_17.png)
![- Mumkin bo‘lgan uchinchi jahon urushi arafasida mamlakat uchun eng
muhim hududlarni markazga so‘zsiz bo‘ysunishini ta’minlash. Biror-bir muhim
voqea uchun joyni "Tayyorlash". Yalta konferensiyasi oldidan Qrim tatarlari quvib
chiqarildi. Abverning mahalliy tatarlar orasida qanchalik keng agent bazasi
borligini Sovet maxsus xizmatlari juda yaxshi bilishardi. 25
- Katta milliy nizolar, ayniqsa Kavkazda yuzaga kelishi ehtimolidan qochish.
SSSR aholisining katta qismi Moskvaga sodiqlikni saqlab qoldi, ular bosqinchilar
bilan hamkorlik qilgan xalqlardan qasos olishni boshlashi mumkin edi, shuning
uchun buning oldi olinishi kerak edi.
- Milliy avtonomiyalarni batamom tugatish, uning aholisini iloji boricha keng
hududlarga tarqatib yuborish.
Deportatsiyaning istalgan ko‘rinishi salbiy jihat, albatta. Ammo,
Stalinchilarning bu harakatlarni oqlashga urinishida quyidagi fikrlar bildiriladi.
Xalqlarining deportatsiyasi ikkinchi jahon urushi davrida faqatgina SSSRning
amaliyoti bo‘libgina qolmasdan, AQShning yaponlarga nisbatan siyosati va shu
kabi g‘arb davlatlarining olib borgan deportatsiya siyosati qiyoslab ko‘rsatiladi.
Stalinchilar Stalin siyosati bilan g‘arb davlatlari, xususan, Angliya va Fransiya
mustamlakachi ma'muriyatlarining harakatlari o‘rtasida o‘xshashliklarni
o‘rnatishga harakat qilishadi. Yevropa mustamlakachi imperiyalari
mustamlakalarda (masalan, Jazoir yoki Hindiston) titulli millat vakillarining
mavjudligini ko‘paytirdi. Britaniya hukumat doiralari har doim o‘z imperiyasida
kuchlarning etno-konfessional muvozanatini o‘zgartirishga qarshi bo‘lgan.
Xalqlardan shaxmat donalari sifatida foydalanishni amalda qo‘llagan yagona
imperiya Usmonlilar imperiyasi edi. Aynan o‘sha yerda ular Kavkazdan musulmon
qochqinlarni (chechenlar, cherkeslar, avarlar va boshqalar) Bolgariya, Bolqon va
Yaqin Sharqdagi arab mamlakatlariga joylashtirish g‘oyasini ilgari surdilar. Stalin,
ehtimol milliy siyosatni turk sultonlaridan o‘rgangan.
25
Бугай Н.Ф. - Защита состоялась, проблемы остаются… // Приволжский научный вестник. —
2014. С.135.
18](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_18.png)
![Xullas, I.V.Stalinning ikkinchi jahon urushida o‘z hokimiyati davridagi
ikkinchi yirik repressiyalari yuz minglab aholini tub yashash yerlaridan o‘zga
yurtlarga surgun qilinishi yirik ko‘lamda amalga oshirildi. Barcha holatlarda ham
I.V.Stalinning shaxsiy buyrug‘i bilan deportatsiyalar amalga oshmagan bo‘lsa-da,
davlat boshlig‘i sifatida bunday ko‘lamdagi repressiyalarga javobgarlik aynan unga
yuklanadi.
1. 2 -§. Kavkaz xalqlarining deportatsiyasi sabablari
Ikkinchi jahon urushi davrida Kavkaz xalqlarining deportatsiya qilinishi
mavzusi, xususan, chechen-ingushlar deportatsiyasi 1980-yillargacha eng yopiq
19](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_19.png)
![mavzulardan biri edi. Uning maxfiy hujjatlari saqlanish muddati nihoyasiga yetib
yaqin vaqtlardan birin-ketin oshkora qilina boshlandi. Endilikda bu nozik mavzuni
yoritish imkoniyati ham mavjud bo‘ldi. 1950-yil o‘rtalarida Xrushchevning Stalin
faoliyatining salbiy jihatlari fosh qilinganida, deportatsiya ma’lumotlari sir
saqlanganligi, hattoki, deportatsiya o‘tkazilganligining o‘zi ham yashirib kelingan.
Bilmaganlar chechen va ingushlar to‘g‘risida deportatsiyagacha yoki
deportatsiyadan keyingi davr ma’lumotlaridangina bilib olishi mumkin edi.
Bu xalqlarning reabilitatsiya qilinishidan keyin ham ularning deportatsiyasi
to‘g‘risidagi “Ortiqcha” ma’lumotlar berilishi taqiqlangandi. SSSRda amalga
oshirilgan deportatsiyalar haqida birinchi G‘arbda so‘z ochilgandi. Jazolangan
xalqlar reabilitatsiyasi boshlanishidan uch yil o‘tiboq 1960-yilda AQShda
R.Konkvestning “Sovet xalqlarining deportatsiyasi” nomli kitobi nashr etildi. U
SSSRdagi etnik deportatsiyalarni podsho Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining
davomi sifatida ko‘rardi. Konkvest ishonchli bo‘lmagan manbalarga tayanib ish
ko‘rdi, masalan, u Qozog‘istonda chechenlar bilan muloqotda bo‘lgan avstriyalik
asirlardan ma’lumot to‘plashda foydalangandi. Undan tashqari,
N.S.Xrushchevning KPSSning XX qurultoyidagi “Maxfiy” hisobotidan ham
foydalanildi. Aniq bo‘lmasa ham R.Konkvest “Jazolangan xalqlar” deportatsiyasi
xronologiyasi va statistikasi to‘g‘risida dastlabki yo‘nalishni bera oldi. U
SSSRdagi jazolangan xalqlarning birinchi xaritasini ham ishlab chiqdi. 26
1978-1979-yillarda nashr etilgan A.Nekrichning “Jazolangan xalqlar” nomli
kitobi alohida e’tiborga molik. Bu kitob muallif tomonidan SSSRda yashagan
vaqtida yozilgandi. Bu kitobda deportatsiya ilk bor to‘liq ko‘rinishda ko‘rib
chiqilib, yirik ilmiy muammo ekanligi ta’kidlangan. Unda Qrim, Qalmoq va
Shimoliy Kavkaz xalqlarining deportatsiyalariga alohida e’tibor qaratilgan. Uning
asarlariga asos sifatida o‘sha davrdagi kam sonli ikkinchi jahon urushi tarixiga
tegishli manbalar xizmat qilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘sha davrda bu
masalaga oid arxiv hujjatlari maxfiyligi yuqori darajada bo‘lgan. 2000-yillardan
26
Козлов В.А. – Вайнахи и имперская власть : проблем ы Чечни и Ингушетии во внутренней
политике России и СССР. – М.: 2011. C .640.
20](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_20.png)
![so‘ng arxiv hujjatlarining aksariyati maxfiylik muddati tugashi natijasida
oshkoralikka berilgan. Shu sababli, 2000-yildan keyingi davrdagi ilmiy izlanishlar
nisbatan xolisona yaratilganligini ko‘rishimiz mumkin.
Deportatsiyalar bo‘yicha ilk ilmiy maqolalar hamda asosli asarlar SSSR va
Rossiya tarixchilari tomonidan 1980-yillarning oxirlarida yaratila boshlandi.
Rossiya va MDH davlatlarining maxfiylikka ega bo‘lgan arxiv hujjatlarining
oshkora qilinishi natijasida, deportatsiya mavzusiga qiziqish yanada ortishiga olib
keldi. Bu sohada mehnat qilgan tarixchi, etnograf va arxivistlar ilmiy izlanishlar
juda muhim. Xususan, S.U.Aliyeva, N.F.Bugay, M.A.Viltsan, X.M.Ibragimbeyli,
O.L.Milova, V.P.Sidorenko, I.V.Pixalov, P.Polyan va boshqalarni aytishimiz
mumkin. Ayrim maqolalarning nomlari SSSR davrida yaratilganligini yaqqol
namoyon etadi, chunki u davrda davlat nomonidan nashriyot qat’iy tartibda
nazoratga olingan bo‘lib, ruxsat etilgan mavzulardagina nashriyotga berish
mumkin edi. Masalan, “1941-1942-yillarda Qizil Armiya ortidan pichoq sanchgan
chechen natsionalistlari” nomidan kelib chiqib, o‘sha davr talablarini bilib olish
qiyin emas. 2000-yillardan so‘ng bu tendensiya o‘zgara bordi, endilikda, Kavkaz
xalqining ayrim vakillarining jinoyatlari tufayli butun xalqlarning tub yashash
yeridan surgun qilinishi qoralana boshlandi. 27
Ikkinchi jahon urushi arafasida sovetlar va Kavkaz aholisi o‘rtasidagi
munosabat ziddiyatga bora boshladi. Bunga sabab, ularning umumiy harbiy
safarbarlikka jalb qilinganligi edi. 1938-yilgacha chechen va ingushlarning harbiy
xizmatga jalb qilinishi deyarli amalga oshmasdi, ulardan yiliga 300-400 nafarigina
armiyada xizmat qilardi. 1938-1939-yillarda harbiy xizmatga jalb qilish keskin
oshirildi, 1940-1941-yillardan boshlab esa chechen-ingushlar umumiy harbiy
majburiyatga jalb qilina boshlandi. NKVD ma’lumotlariga ko‘ra, birinchi harbiy
safarbarlik vaqtida – 1941-yil avgust oxiri – sentyabr boshlarida harbiy xizmatga
jalb qilingan 8 ming chechen-ingushlarning 450 nafari yo‘lda, 269 nafari
yo‘naltirilgan yerda harbiy xizmatdan bo‘yin tovladilar. 1941-yil oktyabrda 1922-
27
Ситнянский Г.Ю., Бушков В.И. – Миграции населения в Центральной Азии прошлое, настоящее
и будущее. М. 2016. C .53.
21](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_21.png)
![yilda tavallud topgan chaqiriluvchilarning 4733 nafaridan 362 nafari chaqirilgan
harbiy xizmatga kelmay harbiy xizmatdan bo‘yin tovladilar.
1942-yil 17-25-mart kunlari chechen-ingushlarning ikkinchi ommaviy harbiy
safarbarligi e’lon qilindi. Bunda harbiy safarbarlik ro‘yxati bo‘yicha 14 577 nafar
nomzod kelishi ko‘zda tutilgandi, ammo ulardan 4395 nafarinigina harbiy
xizmatga jalb qilish imkoni bo‘ldi, xolos. 1942-yil martiga kelib Chechen-Ingush
ASSR harbiy chaqiriluvchilari orasida harbiy xizmatdan bo‘yin tovlaganlar soni
13 500 nafarga yetdi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ikkinchi jahon urushi davrida
sovet hukumati va chechen-ingushlar o‘rtasidagi ziddiyat kuchaya borgan. Ammo,
turli ma’lumotlarga ko‘ra 9-40 ming chechen-ingush Qizil Armiya saflarida xizmat
qilib fashizmga qarshi kurashgan, bu esa ular orasida ham sovet hukumatiga qarshi
bo‘lgan va sovet hukumati tomon bo‘lgan ikki yo‘nalish shakllanganligini
ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Tarixchilarning ko‘plab ma’lumotlarining bir-biriga
zid kelganligi sababli, ikkinchi jahon urushida chechen-ingushlarning sodda qilib
aybdor yoki aybdor emas deyish qiyin, bunda ko‘plab omillar tarixchilarni qiyin
vaziyatga keltirib qo‘yadi. 28
1941-yil kuzida bir qator tog‘li hududlarda chekistlar harbiy bo‘linmalari
yaratila boshlandi. Undan tashqari, Xasan Isroilov tomonidan ko‘tarilgan
qo‘zg‘alon bostirilishi uchun ham maxsus guruh shakllantirildi. 1941-yil oktyabrda
ikkita alohida qo‘zg‘alon Shatoyev, Cheberloyev, Itum-Kalin, Veden va Galanchoj
tumanlarini qamrab oldi. 1942-yil boshlarida bu qo‘zg‘alonlarning yetakchilari –
Xasan Isroilov (Terloyev) va Mairbek Sharipov birlashib Chechen-Ingushetiya
xalq-inqilobiy hukumatini tashkil etishdi.
1942-yil yozida Shimoliy Kavkazga fashistlar bostirib kirishdi, ammo
Chechen-Ingush ASSR hududi amalda qamalda bo‘lmadi. Gitler Grozniy neft
korxonalarigacha qancha intilmasin yeta olmadi. SSSRdagi boshqa xalqlarda ham
o‘z qahramonlari va xoinlari bo‘lgan, ammo chechen-ingushlar hududi qamalda
bo‘lmagan, qalmoq, qorachoy, bolqorlar hududlari esa qamalda bo‘lgandi. Ammo,
28
Полян П.М. - Насильственные миграции в бывшем СССР // Миграционная ситуация в странах
СНГ. М., 1999. С. 272
22](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_22.png)
![ayrim xoinlar sababli nemislarni ko‘rmagan butun xalqni surgun qilish mushkul
edi. Shuning uchun, deportatsiyaga asos bo‘luvchi rasmiy tarzdagi ayblov: “…
Sovetlar va Qizil Armiyaga qarshi qaratilgan terrorchilik harakatlaridagi deyarli
barchaning qatnashganligi va faol ishtiroki” ko‘rsatildi.
Bunday ayblovning qayerdan paydo bo‘lganligiga e’tibor qilsak, 1942-yilda
front chizig‘ining Chechen-Ingushetiya chegaralariga yaqinlashib qolganligi
natijasida antisovet kuchlari faollashdi. 1942-yil avgust-sentabr oylarida
chechenlarning kolxozlarining deyarli barchasi tarqatib yuborildi, undan keyin
Isroilov-Sharipov qo‘zg‘aloni avj olib ketdi. 1942-yilda qo‘zg‘alonchilarning
uchinchi yetakchisi Javotxon Murtazaliyev bo‘ldi. Chechenistonda ilgariroq
harakatda bo‘lgan kuchlar vakillari qo‘zg‘alonchilarga qo‘shildi, jumladan Amchi
Badayev, Idris Magadanov, Qudus Xamzayev, Ismoilov, Sangiriyev, Dibzeligov,
Sirali Maxmudov hamda dog‘istonlik Muhammad Gadjiyevlar harakatning faol
a’zolariga aylanishdi. Aynan shu vaqtda – 1942-yil kuzida nemislarning desant
orqali tushirilgan ayg‘oqchilari ham kelib tushdi.
Chechen-Ingushetiyadagi 1941-1943-yillardagi qo‘zg‘alonlarning ko‘lami
kattaligiga qaramasdan, ularning soni butun hudud xalqlarining to‘liq
qatnashganligiga asos bo‘la olmaydi. 29
Ikkinchi jahon urushi davrida jinoyatchi to‘dalarning sovetlarga qarshi
harakatlari faollikda davom etdi. Bu esa ularga qarshi kurashuvchi tashkilotlarning
ishini ko‘paytirardi, lekin bunda jinoiy to‘dalarning a’zolari soni jihatidan umumiy
miqdori bir necha mingni tashkil qilardi. Bundan kelib chiqadiki bir necha ming
kishilik jinoyatchilar ko‘chirilgan yuz minglab aholiga to‘g‘ri kelmaydi.
1943-yil oktabrida vaziyatni o‘rganish uchun respublikaga ichki ishlar
narkom o‘rinbosari B.Kobulov tashrif buyurdi. Shu yilning noyabrida
V.Chernishev qalmoqlar surgun qilingan hududlar NKVD rahbarlari bilan yig‘ilish
o‘tkazdi. U 0,5 mln vaynaxni (chechen va ingushlar) deportatsiya qilishni nazarda
tutgan va yaqin fursatda o‘tkazilishi rejalashtirilgan “Chechevitsa” maxfiy
operatsiyasi to‘g‘risida ham maslahatlashdi. 200 ming odamni Novosibirsk
29
Полян П.М. – Не по своей воле... М. 2001. С.116 .
23](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_23.png)
![viloyatiga joylashtirish, 35-40 ming aholini Oltoy, Krasnoyarsk viloyati va Omsk
viloyatlariga joylashtirish ko‘zlangandi. Ammo, bu hududlar bunday jarayondan
chetlashishga muvaffaq bo‘lishdi. Beriyaning dekabrdagi dislokatsiyasi bo‘yicha
chechen-ingushlar Qozog‘iston va Qirg‘iziston viloyatlariga joylashtiriladigan
bo‘ldi.
1944-yil 29-yanvarida Beriya “Chechen va ingushlarning surgun qilinishi
tartiblari bo‘yicha yo‘riqnoma”ni tasdiqladi, 31-yanvarda esa GKO chechen va
ingushlarga bag‘ishlangan bir yo‘la ikkita qaror qabul qildi. Birinchisi № 5273 –
“Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR hududida maxsus ko‘chirilganlarni joylashtirish
tadbirlari to‘g‘risida”, ikkinchisi – “Shimoliy Kavkazda qoramol va qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini qabul qilib olish to‘g‘risida” edi.
11-fevralda chechen va ingushlarning deportatsiyasi kommunistik partiya
markaziy komiteti Siyosiy byurosida ko‘rib chiqildi. Qarama-qarshilik, faqatgina,
operatsiya o‘tkazilishi muddatlari borasidagina kelib chiqdi. Unda Molotov,
Jdanov, Voznesenskiy va Andreyevlar deportatsiya jarayonini zudlik bilan
o‘tkazilishini talab qildi; Voroshilov, Kaganovich, Xrushchev, Kalinin va Beriya
nemislarning SSSR chegaralaridan chiqarib yuborilganidan so‘nggina bu ishni
amalga oshirish kerakligini istashayotgandi. Albatta, oxirgi so‘zni partiya bosh
kotibi aytgandi. 30
1944-yil 17-fevralida Beriya Stalinga hisobotida, ko‘chirish uchun barcha
ishlar tayyorlab qo‘yilganligi, aholi hisobga olinganligi va ular 459 486 kishini
tashkil etishi bildirildi, bunda Vladikavkaz va Dog‘istondagi aholi ham hisobga
olingandi. Operatsiya o‘tkazilishi hududiy jihatdan to‘rtta sektorga bo‘lingandi.
Operatsiyaning o‘zi sakkiz kunga mo‘ljallangandi. Bu muddatning o‘zi ikki
bosqichga bo‘lingandi. Birinchi bosqichda, dastlabki eshelonlar jo‘natilib, unda
300 ming aholi olib ketilishi rejalashtirilgandi. Tog‘li hududlarda yashovchi qolgan
150 ming aholini ko‘chirishga esa 4 kun sarflanishi ko‘zlanib, yo‘lning noqulayligi
va olisligi hisobga olingandi. Har bir tezkor guruhda NKVDning bittadan ishchisi
30
Козлов В.А. – Вайнахи и имперская власть : проблем ы Чечни и Ингушетии во внутренней
политике России и СССР. – М.: 2011. c .648
24](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_24.png)
![va ikkitadan jangchi jamlangan bo‘lib, bu guruhlarning har biri bir vaqtning o‘zida
4 tadan oilani nazoratga olishi zarur edi.
1944-yil 20-fevralda Grozniyga I.Serov, B.Kobulov va S.Mamulov bilan
birgalikda shaxsan Beriya ham kelgandi. U operatsiyaning borishini o‘zi shaxsan
nazoratga oldi. Operatsiyaga nihoyatda katta kuch jalb qilindi. Unda 120 mingga
yaqin NKVD, NKGB, SMERSH ofitser va jangchilari jalb qilingandi. Ular “Tog‘li
hududlardagi o‘quv mashqlari”ga deya jalb qilingandi. Bunday yirik miqdordagi
askarlar hattoki ayrim frontlarga ham jalb qilinmagandi. Bu esa surgun qilish
jarayoniga qanchalik jiddiy qaralganligini ko‘rish mumkin bo‘ldi. 21-fevralda
Beriya NKVD bo‘yicha qaror qabul qildi, unda ko‘ra chechen va ingushlarni
deportatsiya qilish jarayoni boshlanishi belgilab olindi. 22-fevralda operatsiyaga
tayyorgarlik jarayonlari o‘z nihoyasiga yetdi. Shu kuni Beriya respublika
boshqaruv vakillari va diniy yetakchilari bilan uchrashdi. Beriya ularga aholi
o‘rtasida kerakli darajada tushuntirish ishlarini olib borishni buyurdi. Tekislikdagi
qishloqlarda erkaklar yig‘inlari rejalashtirilgandi, ularning yig‘inlarini o‘zida ularni
qurolsizlantirib, ko‘chirish jarayoni va rejalarini chechen tilida tushuntirish maqsad
qilindi. Tog‘li hududlarda yig‘inlar rejalashtirilmadi.
Ko‘chirish jarayoni muammosiz o‘tdi deb ham bo‘lmaydi, chunki unda 2016
odam hibsga olindi, 20 072 ta o‘qotar qurollar musodara qilindi.
23-fevral kuni Checheniston va Ingushetiya harbiylari bayram bilan
tabriklanmaydi. Chunki vaynaxlar uchun bu ommaviy deportatsiyani xotirlash kuni
sanaladi.
Stalinistik SSSRda ko‘plab Kavkaz xalqlari umumiy majburiy ko‘chirilishni
boshdan kechirdilar: chechenlar, ingushlar, qalmoqlar, qorachoylar, bolqorlar,
kabardin, mesxeti-turklar va boshqalar. Ular ham milliy, ham sinfiy asosda
ko‘chirildi. Ommaviy deportatsiyalar Boltiqbo yi davlatlari va G arbiy Ukrainada,ʻ ʻ
Kavkazda, Leningrad va Kareliyada sodir bo ldi, urush va blokada haqida
ʻ
gapirmasa ham bo ladi.
ʻ Hammasi bo‘lib 1944-yilda sharqga 873 ming kishi, 1948-
yil oktyabr oyida esa 2 million 247 ming kishi surgun qilindi. Vaynaxlarni quvib
25](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_25.png)
![chiqarish bo‘yicha “Chechevitsa” nomida shifrlangan operatsiya eng yirik
operatsiyalardan biri bo‘ldi.
U 1944-yil 23-fevralda mahalliy vaqt bilan soat 02:00 da 9 marta bloklangan
radioda Panter kod signali yangradi. Unda NKVD, NKGB va "SMERSH" harbiy
kontr-razvedkasining 19 mingga yaqin tezkor xodimlari va NKVD qo‘shinlarining
100 ming nafar harbiy xizmatchilari - har to‘rtdan bittasi, batafsil ma'lumotlarga
ko‘ra ishtirok etdi. Bu tashkilotlar qo‘shinlari Shimoliy Kavkazda qayta jangovar
shaylikka tayyorgarlik bahonasida joylashtirib qo‘yilgandi. Ertalab soat oltida
harbiylar uylarni taqillatib, uy egalarini uyg‘ota boshladilar va ularga
tayyorlanishlari uchun ikki soat vaqt berdilar. Keyin ular yuk mashinalari bilan eng
yaqin temir yo‘l stantsiyalariga olib ketildi. Birinchi kunda 333 739 kishi aholi
punktlaridan olib chiqildi, 176 ming 950 kishi esa eshelonlarga yuklandi. Ertalab
soat 11 da Beriya Stalinga telegraf orqali: "Ko‘chirish rejadagidek davom
etmoqda. E'tiborga loyiq voqealar yo‘q” - va kechqurun u Grozniyda ziyofat
uyushtirdi.
Stalin Beriyadan voqealar rivoji to‘g‘risida ma’lumot olib turdi. Fevral oyi
oxiriga kelib 478 479 kishi surgun qilib yuborildi. Jumladan, 91 250 ingush va 387
229 chechen badarg‘a qilindi. NKVD kolonnasi boshlig‘i general Bochkovning
Beriyaga hisobotidan ma'lum bo‘lishicha, 180 eshelonda odamlar jo‘natilib, har bir
eshelonda 65 tadan vagon bor edi. Har bir eshelonda o‘rtacha 2740 nafardan odam
joylangandi. Ularda umumiy 493 269 kishi jo‘natildi. Asosan shamollash yoki
surunkali kasalliklarning kuchayishi tufayli 1272 kishi vafot etdi, yo‘lda 56 nafar
bola tug‘ildi. 20-mart holatiga kelib, ko‘chirish joyiga 491 748 nafar deportatsiya
qilinganlar yetib keldi. Har bir oilaga 500 kg gacha yuk olishga ruxsat berildi,
lekin aslida ko‘p narsalarni qoldirish kerak edi, chunki 45 kishi barcha narsalari
bilan birga vagonga sig‘ishi kerak edi. "Maxsus ko‘chirilganlar" chorva va
g‘allalarini topshirishlari hamda buning evaziga yangi ko‘chib kelgan yerlarida shu
miqdorda mahsulotlar olishlari kerak edi, lekin ko‘p hollarda bu to‘g‘ri
bajarilmadi.
26](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_26.png)
![Oxirgi poyezdlar chechen va ingush nomenklaturasi hamda ruhoniylarning
yuqori qismi edi. Hech kimga o‘z ona yurtida qolishga ruxsat berilmagan. Elita
uchun yagona qulaylik shundaki, ular oddiy yengil avtomashinalarda tashilgan va
ko‘proq narsalarni olishga ruxsat berilgan. 1944-yil iyul oyida Beriya Stalinga
yakuniy hisobotni taqdim etdi: "NKVD Davlat mudofaa qo‘mitasining qarorini
bajarish uchun 1944-yil fevral-mart oylarida Shimoliy Kavkazning 602 193 nafar
aholisi Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSRda doimiy yashash uchun ko‘chirildi.
Jumladan 496 460 chechen va ingushlar, qorachoylar - 68 327, bolqorlar - 37 406
kishini tashkil etdi. Qozog istonga 411 mingga yaqin vaynaxlar (85 ming oila),ʻ
Qirg izistonga 85,5 ming (20 ming oila) joylashtirildi. Chechen-ingush Avtonom
ʻ
Sovet Sotsialistik Respublikasi tugatildi va uning hududi qo‘shni viloyatlar -
Stavropol, Dog‘iston va Shimoliy Osetiya o‘rtasida bo‘lindi.
"Chechevitsa" operatsiyasi 1943-yil oktyabr-noyabr oylarida tayyorlana
boshlandi. Dastlab, Novosibirsk va Omsk viloyatlariga, Oltoy va Krasnoyarsk
viloyatlariga ko‘chirish rejalashtirilgan edi. Keyin yo nalish Markaziy Osiyoga
ʻ
o zgartirildi. Operatsiyani boshlash sanasi ham bir necha bor o‘zgargan. Nima
ʻ
uchun oxir-oqibat Qizil Armiya kunida tanlov to‘xtatilganligi noma'lum. 1944-yil
29-yanvarda NKVD maxfiy "Chechenlar va ingushlarni ko‘chirish tartibi
to‘g‘risida yo‘riqnoma" chiqardi. 1-fevralda qaror nihoyat Siyosiy byuro
tomonidan tasdiqlandi. Operatsiyani Beriya shaxsan nazorat qilgan. 1944-yil 17-
fevralda u Grozniydan Stalinga hamma narsa tayyorligi haqida xabar berdi, 21-
fevralda NKVD bo yicha tegishli buyruqni imzoladi, 22-fevralda esa respublika
ʻ
rahbariyati va oliy ruhoniylarga kutilayotgan ko chirish haqida xabar berdi. Beriya
ʻ
Stalinga xabar berganidek, Chechen-Ingushetiya Xalq Komissarlari Kengashi raisi
Mollayev "Ko‘z yoshlarini to‘kdi, lekin o‘zini yig‘ishga va'da berdi va ko‘chirish
bilan bog‘liq holda unga berilgan barcha vazifalarni bajarishga va'da berdi".
Imomlar va mullalarga Beriya “Aholi orasida kerakli ishlarni olib borishni”
buyurdi.
Kuchlar nisbati qizil armiya foydasiga ishlaganligi sababli xalqlar tomonidan
qarshilik harakatlari deyarli kuzatilmadi. Rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, operatsiya
27](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_27.png)
![davomida 780 kishi halok bo‘lgan, "Antisovet elementlari" deya hisoblangan 2016
kishi hibsga olingan, 20 mingdan ortiq o‘qotar qurollar musodara qilindi. 6544
kishi tog‘larda yashiringan. Narkomat ayrim ishchilarining ta’kidlashicha,
ko‘chirilishi belgilangan, lekin qariyaligi yoki nogironligi sababli bu jarayonda
qatnasha olmaydigan aholi ayovsiz otib tashlanishi holatlari ko‘plab uchragandi,
ammo bu ishni bajarganlar hech qanday javobgarlikka tortilmagandi. Aksincha,
1944-yil 8-martdagi buyrug‘i bilan deportatsiyaning 714 nafar ishtirokchisi
"Maxsus vazifalarni namunali bajarganligi uchun", shu jumladan Suvorov,
Kutuzov va Qizil nishon ordenlari bilan taqdirlangan. Eng dahshatli fojia Xaybax
qishlog‘ida bo‘lib o‘tdi, u yerda 705 kishi bor edi. Ovul o‘rnida faqatgina xaroba
qolganligini ko‘rish mumkin bo‘ldi. Ovul ahlining yagona aybi, 23-fevralda qattiq
qor yog‘ib, aholi tog‘dan tusha olmaganligi edi, bu esa ko‘chirish rejalari
muddatiga zarar yetkazayotgandi. Davlat xavfsizligining 3-darajali komissari
Mixail Gvishiani ovul ahlini otxonaga qamab yoqib yuborishni buyurdi. Bu holat
nemis fashistlarining uslubiga o‘xshab ketadi. 31
1980-yillarda noma'lum qahramonlarcha qidiruv urushida qatnashgan harbiy
jurnalist Stepan Kashurko Novgorod-Severskiy yaqinidagi Desna qirg‘og‘ida
1943-yil 12-martda o‘ldirilgan 2-gvardiya ko‘rgazmasi skautining qoldiqlarini
topdi. Suv o‘tkazmaydigan sumkada uning ustiga Xaybax nomiga jo‘natilmagan
xat bor edi. Jurnalist Chechen-Ingushetiyadagi respublika harbiy ro‘yxatga olish
bo‘limiga xat yozdi, javob xatda esa bunday nuqta yo‘q ekanligi, ilgari ham
mavjud bo‘lmaganligi aytildi. Kashurkoni qiziqtirgan masala yuzasidan Grozniyga
borishga erinmadi va viloyat qo‘mitasining birinchi kotibi Doku Zavgayev bilan
uchrashdi, u istamasgan tarzda "Deportatsiya paytida odamlar yonib ketgan" deb
tan oldi. 1991-yilda harbiy prokuratura Xaybax qirg‘ini bo‘yicha ish qo‘zg‘atdi va
asosiy jinoyatchilarning o‘limi tufayli yopildi. Chechenlar qayerdadir
Gvishianining bir yarim metrlik portretini qo‘lga olib, qirg‘in sodir bo‘lgan joyda
baraban ostida yoqib yuborishdi. 32
31
Козлов В.А. – Вайнахи и имперская власть : проблем ы Чечни и Ингушетии во внутренней
политике России и СССР. – М.: 2011. c .652
32
Поболь Н.Л., Полян П.М. – Сталинские депортации.1928-1953. М. 2005. С.358.
28](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_28.png)
![Chechenlar va ingushlarni deportatsiya qilish to g risidagi qarorga SSSR Oliyʻ ʻ
Kengashi Prezidiumi “Ulug Vatan urushi yillarida, ayniqsa fashistlar
ʻ
qo shinlarining Kavkazdagi harakatlari paytida ko plab chechenlar va ingushlar
ʻ ʻ
o z vatanlariga xiyonat qilganliklari sabab bo lgan. Ular fashist bosqinchilari
ʻ ʻ
tomoniga o‘tib, nemislar tomonidan Qizil Armiyaning orqa tomoniga tashlangan
diversantlar va skautlar safiga qo‘shildi, Sovet hokimiyatiga qarshi kurashish
uchun nemislarning buyrug‘iga binoan qurolli to‘dalarni tuzganligi” bilan asoslab
beradi. Beriyaning o‘rinbosari Bogdan Kobulovning eslatmasiga ko‘ra, 1941-
1942-yillarda armiyaga chaqirilishi kerak bo‘lgan 30 309 Chechen-Ingushetiya
aholisidan 16 ming 511 kishi xizmatdan bo‘yin tovlagan, shu sababli respublika
ixtiyoriy ravishda chaqirilishini e'lon qilishi va 114-chechen-ingush otliq
diviziyasini tuzish rejalaridan voz kechishga majbur bo‘ldi. Boshqa tomondan, rus
tarixchisi Vasiliy Filkin tomonidan e'lon qilingan ma'lumotlarga ko‘ra, 28,5 ming
chechen va ingush ikkinchi jahon urushi frontlarida jang qilgan (19,5 ming
ko‘ngilli frontga ketgan, shuningdek, armiyada topilganlarning to‘qqiz ming nafari
jahon urushiga jalb qilingan. Checheniston urush faxriylari jamiyati ma'lumotlariga
ko‘ra - hatto 44 ming kishi jahon urushida qatnashgan ekan. Urushda 2300 ga
yaqin chechen va ingush halok bo‘ldi. Brest qal'asining so‘nggi askarlaridan biri
millati ingush edi.
Ulardan to‘rt nafari Sovet Ittifoqi Qahramoni bo‘ldi, yana olti nafariga esa
qatag‘on qilingan xalqlar reabilitatsiya qilinganidan keyin bu unvon orqaga qarab
berildi. Shu bilan birga, mavjud ma'lumotlarga ko‘ra, 40 ga yaqin mukofotlar
tayyorlandi, ammo 1942-yil fevral oyidan beri mukofotlar ro‘yxatini "Ushlab
turish" to‘g‘risida og‘zaki buyruq mavjud edi. Sovet Ittifoqi Qahramoni mergan
Abuxodji Idrisov 349 nafar dushman harbiylarini o ldirgan bo lsa, yana bir
ʻ ʻ
qahramon Xonposha Nuradilov 12 ta dushmanni yo‘q qildi. Brest qal'asi
himoyachilari yodgorlik majmuasida uchta chechen va bir ingushning nomlari
abadiylashtirilgan. Shu bilan birga, 1944-yilda ko‘chirish jarayonlarida hech kim
uchun istisno qilinmadi. Vaynaxlarning ba'zilari zudlik bilan frontdan olib
tashlandi, boshqalariga jang qilish uchun ruxsat berildi, ammo urushdan keyin
29](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_29.png)
![hamma qat'iy ravishda aholi punktiga yuborildi, jumladan podpolkovnik Mavlidi
Visaitov Elbada ittifoqchilarni kutib olgan birinchi yuqori martabali sovet zobiti
edi. U Amerika ordeni bilan taqdirlangan. Urush yillarida Chechen-Ingushetiya
hududiga jami 77 kishidan iborat sakkizta nemis parashyutchi guruhi tashlandi,
NKVD-NKGB ma'lumotlariga ko‘ra ularning "Ko‘pchiligi" nemislar tomoniga
o‘tib ketgan mahalliy aholidan iborat edi. 33
1941-yil oktyabr oyida Shatoyskiy, Itum-Kalinskiy, Vedenskiy,
Cheberloyevskiy va Galanchojskiy tumanlarida Xasan Isroilov va Mairbek
Sharipov boshchiligida Sovet Ittifoqiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarildi, lekin u
birinchi navbatda kolxoz tuzumiga qarshi qaratilgan edi. Qo‘zg‘olonchilarning
nemis razvedkasi bilan aloqasi haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri dalil yo‘q. Rasmiy sovet
ma'lumotlariga ko‘ra, urush boshlanganidan to Chechen-Ingushetiyada
deportatsiya qilingan paytgacha 1901 nafar jinoyatchi hibsga olingan va 973
jinoyatchi o‘ldirilgan. Germaniya maxsus xizmatlari homiyligida Berlinda
"Bolshevik vahshiyligi va rus despotizmiga qarshi kurash" shiorini e'lon qilgan
Kavkazning 11 xalqi vakillarini o‘z ichiga olgan Kavkaz jangchilari partiyasi
faoliyat yuritdi va "G‘azavat" gazetasi nashr etildi, ammo bu asosan fuqarolar
urushi davrida emigrantlar tomonidan amalga oshirilgan. Tarixchi Nikolay
Tolstoyning yozishicha, “1946-yilda G‘arbda go‘yoki 80 mingga yaqin musulmon
bo‘lgan”, ammo ularning qanchasi chechenlar va ingushlar ekanligi noma’lum.
Mavjud ma'lumotlarga ko‘ra, Amerika va Britaniya hukumati Kavkaz, Volgabo‘yi
va Markaziy Osiyo musulmonlarini harbiy asirlar va slavyan millatiga mansub
"Vlasovitlar" kabi faol ravishda ekstraditsiya qilmagan.
Chechenlar va ingushlarning xatti-harakatlari istisno emas edi. Hammasi
bo‘lib, urush yillarida 800 mingdan milliongacha Sovet fuqarolari nemislarga
qo‘llarida qurol bilan xizmat qilishgan. Nima bo‘lganda ham, jamoaviy javobgarlik
tamoyilini qo‘llash va etnik tozalash inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzish edi.
Deportatsiya fashistlarning allaqachon Kavkazdan yuzlab kilometr uzoqga
33
Безугольный А.Ю. , Бугай Н.Ф. , Е.Ф.К ринко - Г орцы северного кавказа в великой отечественной
войне 1941–1945: проблемы истории, историографии и источниковедения. М.2012. С. 1 07.
30](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_30.png)
![tashlangan paytda sodir bo‘lgan va shuning uchun harbiy zarurat emas, balki jazo
harakati edi. Tarixchi Boris Sokolovning yozishicha, “Stalin uzoq vaqtdan beri
sovet hokimiyatini tan olmagan, itoatkor Kavkaz xalqlari muammosini hal qilishni
rejalashtirgan va urush buning uchun qulay bahona bo‘lgan”.
Surgun abadiy deb e'lon qilindi, lekin aslida 13 yil davom etdi.
Ko chmanchilar, jumladan, bolalar ham har hafta maxsus komendaturalargaʻ
hisobot berib turishlari shart edi. Yashash joyini ruxsatsiz tark etganlik uchun 20
yillik lagerlar tashkil etilishi kerak edi. 34
Rasmiylar yangi kelganlarni oziq-ovqat,
ish va boshpana bilan ta'minlay olmadilar. Bu yerda nima ko‘proq bo‘lganini
aytish qiyin: "Xoinlarga" nisbatan shafqatsizlik yoki shoshilinch va ommaviy
ko‘chirish paytida muqarrar bo‘lgan odatiy tartibsizlik. 1957-yil 9-yanvarda SSSR
va RSFSR Oliy Kengashlari Prezidiumlari Vaynaxlarni quvib chiqarishni bekor
qilish va Chechen-Ingush Avtonom Respublikasini tiklash to‘g‘risida qo‘shma
farmon chiqardilar. Bu vaqtga kelib Qozog‘istonda 315 mingga yaqin chechen va
ingushlar, Qirg‘izistonda esa 80 mingga yaqin chechen va ingushlar yashagan.
Shunday qilib, surgun yillarida Vaynaxlar soni 100 mingga yaqin kishiga kamaydi.
1957-yil bahor va yoz oylarida 140 mingga yaqin odam o‘z vatanlariga qaytdi,
ammo ularning uylarini ruslar, Checheniston va Ingushetiyaga ko‘chirilgan
SSSRning boshqa xalqlari vakillari egallab olishdi. Ingushetiyaning Prigorodniy
viloyati Osetiyaga o‘tkazildi. 35
Chechenlar va ingushlar deportatsiyadan oldin o‘zlariga tegishli bo‘lgan
uylarda yashashni xohlashdi. 1958-yil avgust oyida Grozniydagi uydagi qotillikdan
keyin millatlararo to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tdi, natijada ikki kishi halok bo‘ldi, 32
kishi yaralandi va 60 ga yaqin kishi hibsga olindi. Biroq, 1959-yilning bahoriga
kelib, asosan qaytish amalga oshirildi. 1989-yil 14-noyabrda va 1991-yil 26-
aprelda SSSR va RSFSRning "Qatag‘on qilingan xalqlarni reabilitatsiya qilish
to‘g‘risida"gi qonunlari qabul qilindi, ular asosan bir-birini takrorladi. Bir
tomondan, ular "Chegaralarni majburan o‘zgartirish bo‘yicha konstitutsiyaga zid
34
Поболь Н.Л., Полян П.М. – Сталинские депортации.1928-1953. М. 2005. С.362.
35
Безугольный А.Ю. , Бугай Н.Ф. , Е.Ф.К ринко - Г орцы северного кавказа в великой отечественной
войне 1941–1945: проблемы истории, историографии и источниковедения. М.2012. С. 112.
31](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_31.png)
![siyosatdan oldin mavjud bo‘lgan hududiy yaxlitlikni tiklash, ular bekor
qilinishidan oldin shakllangan milliy-davlat tuzilmalarini tiklash huquqini tan olish
va amalga oshirishni nazarda tutgan davlat tomonidan yetkazilgan zararni qoplash
uchun edi». Boshqa tomondan, “Reabilitatsiya jarayoni hozirda ushbu hududlarda
istiqomat qilayotgan fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlariga putur
yetkazmasligi kerakligi” ta’kidlandi.
II Bob. Qorachoy va bolqorlarning deportatsiyasi siyosati
2.1-§. Qorachoy avtonom viloyatining tugatilishi. Qorachoylarning
Qozog‘iston SSR va Qirg‘iziston SSR hududlariga deportatsiya qilinishi
32](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_32.png)
![Qadim zamonlardan beri qorachoylar Shimoliy-G‘arbiy Buyuk Kavkaz
tizmasining eng go‘zal tog‘larida yashagan. Ularning ajdodlari - Tsbsrda, Dom-
bay, Arxyz, Maxar, G‘arbiy Elbrus hududlarida yashagan. SSSR hukumati
qorachoylarning tub yashash yerlaridan surgun qilish rejasi ikkinchi jahon urushi
davrida yuzaga keldi.
Qorachoylarning deportatsiya qilinishi sabablari sifatida ularning
kollaboratsionizm (kollaboratsionizm - Gitlerga qarshi bo‘lgan davlat
fuqarolarining fashizm bilan kelishuvga borishi) va banditizmda ayblanishi
ko‘rsatiladi. Ularning deportatsiya jarayoni 1943-yil 2-22-noyabr kunlari
o‘tkazildi. 68 614 nafar qorachoy o‘zga hududlarga ko‘chirildi. Ularning erkak
aholi qismi deportatsiya jarayonida Qizil Armiya saflarida xizmat qilganligi
vaziyatni yanada murakkablashtirdi.
SSSR PVSning “Qorachoy avtonom viloyatining tugatilishi va uning
ma’muriy tuzilishi to‘g‘risida”gi № 115/13 sonli qarorida qorachoylarning
xoinliklari aytilib, ular sovetlarga qarshi tuzilgan nemis guruhlarida qatnashganligi
aytiladi. Sovet fuqarolarining nemislar qo‘liga topshirganlikda ayblovlar,
perevallarda nemislarga yo‘l boshlovchilar sifatida qorachoylar xizmat
qilganligida, sovet hokimiyati tiklanganligidan so‘ng ularga qorachoylarning
qarshilik ko‘rsatganligida, banditizmni qo‘llab-quvvatlashda hamda ularni sovet
hokimiyatidan yashirishda, nemis ayg‘oqchilariga doimiy ko‘maklashishda
ayblandilar.
Boshqa ishg‘ol qilingan davlat va hududlarda bo‘lgani kabi, gitlerchilar
qo‘mondonligi ham rejimni saqlab qolish uchun “Qorachoy milliy qo‘mitasi”ni
tuzdi. Bu butun qorachoy xalqini deportatsiya qilish to‘g‘risidagi qarorni oqlash
uchun yetarli bo‘ldi. Keyinchalik ma'lum bo‘lishicha, Qorachoylarni deportatsiya
qilish to‘g‘risidagi ushbu farmon faqat rasmiy asos bo‘lib, o‘zboshimchalikni
qonuniy ravishda yashirgan va butun bir xalqning deportatsiyasining qonuniyligi
ko‘rinishini bergan, u xalqaro huquqqa zid bo‘lishidan tashqari, bu qaror SSSR
konstitutsiyasiga ham zid edi.
33](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_33.png)
![Deportatsiyadan maqsad, kengroq ma’noda jamiyatni stalinizmning hozirgi va
ehtimoliy dushmanlaridan tozalash edi. 1993-yilda Qorachoy xalqini reabilitatsiya
qilish bo‘yicha komissiya (davlat urush komissiyalarining hujjatlarini, markaziy,
mintaqaviy arxivlarning materiallari va hujjatlarini chuqur o‘rganib chiqqandan
so‘ng) Qorachoylarni deportatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunni e'lon qildi. 1943-yil
12-oktyabrdagi farmondan ancha oldin rejalashtirilgan edi va uning asl sababi
qorachoylarga hayoliy xiyonati emas, balki butunlay boshqacha sabablar edi.
Ushbu aktga ko‘ra, tog‘li xalqlarning (shu jumladan qorachoylarning) ko‘chirilishi
Gruziyaning etnik hududini kengaytirish muammosini hal qildi, L.P.Beriyaning
o‘zi esa Kabardin-Bolqor viloyat qo‘mitasining birinchi kotibi bilan suhbatida buni
yashirmadi. Butunittifoq Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Kumexovga
shunday dedi: "... Elbrus hududini Gruziyaga o‘tkazish taklifi bor, chunki Gruziya
Kavkaz tizmasining shimoliy yon bag‘irlarida mudofaa chizig‘iga ega bo‘lishi
kerak". 36
Qorachoy xalqining milliy avtonomiyasi Lenin davridan shakllanib keldi.
Lenin tashabbusi va ko magi bilan markazi Kislovodskda bo lgan Qorachoyʻ ʻ
muxtoriyati tashkil etildi. Odamlar g‘ayrat bilan - chinakam va misli ko‘rilmagan -
yangi hayot qurishga kirishdilar. Kollektivlashtirishning halokatli oqibatlari
Qorachoy ovullarini shafqatsizlarcha bosib o‘tdi. O‘sha davrdagi o‘zboshimchalik,
vahshiylik haqidagi gap-so‘zlar hamon xalq orasida hozirgacha yashab kelmoqda.
1943-yilda deportatsiya qilingan qorachoylar nafaqat mulkidan mahrum bo‘lgan
rus dehqonlari izidan borishdi – ular ham avvalroq deportatsiya qilingan –
“Huquqsiz” vatandoshlari izidan borishdi. Kollektivlashtirish Qorachoy iqtisodini
va uning asosiy tarmog‘i - chorvachilikni qanchalik izdan chiqarganini aytish
qiyin. Qanday bo‘lmasin, urushdan oldingi yillarda kichik avtonom viloyatda
odamlarning mehnat qahramonligi tufayli kichik bir avtonom viloyatda chorva
mollari soni ko‘paygan.
36
Шаманов И.М., Караева З.Б., Кечеруков К.А., Алиев А.М., Карачаевцы: выселение и
возвращение: 1943-1957: материалы и документы / Алиев И. И. — сборник актов комиссии по
реабилитации карачаевского народа. — Черкесск: «ПУЛ», 1993. C .96.
34](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_34.png)
![Urush boshlanganda 80 000 kishilik xalq o‘zlarining 15 000 nafar o‘g‘illarini
frontga yubordilar, yana 2 000 kishi mehnat frontida ishladi. KPSS Markaziy
Qo‘mitasining tashkiliy bo‘limi instruktori Mixaylovning ko‘rsatmalariga ko‘ra,
"Har beshinchi qorachoy dushmanga qarshi jang qilgan..." 9 ming yigit o‘z harbiy
vazifalarini to‘liq bajarib, urushdan qaytmagan. Kam sonli xalq uchun tuzatib
bo‘lmaydigan yo‘qotish. Front ortidagi ishlarni hech bo‘lmaganda baholash
mumkin, chunki faqat Malokarachaevskiy tumani ishchilari ikkita havo otryadini -
"Krasniy Karachay" va "Kolxoznik Karachay" ni qurish uchun 2,5 million rubl
yig‘ishgan, buni Stalin maxsus tabrikda qayd etgan. Mudofaa fondiga millionlab
rubllar ajratildi, front askarlariga yuz minglab issiq kiyimlar va boshqa sovg‘alar
yuborildi. VIII o‘lka partiya konferensiyasida so‘zga chiqqan Stavropol viloyati
komitetining birinchi kotibi M.Suslov qorachoylarning vatanparvarligini osmonga
ko‘tarib maqtagandi.
Suslovning Stavropol viloyati qo‘mitasining birinchi kotibi sifatidagi
vazifasi ham aholini, ham moddiy resurslarni evakuatsiya qilishni, ham partizan
harakatini tashkil qilishni o‘z ichiga oldi. Nashrlar, mahalliy arxiv materiallariga
ko‘ra, viloyat qo‘mitasi kotibi bu vazifalarning hech birining uddasidan
chiqmaganini ko‘rish qiyin emasdi.
Stavropol viloyatining bosib olinishi xavfi 1942-yil iyul oyidayoq ayon edi:
jangovar tayyor armiya qismlari deyarli yo‘q edi. 27-iyul kuni viloyat qo‘mitasi
byurosining moddiy resurslar va chorva mollarini evakuatsiya qilish to‘g‘risida
qarori qabul qilindi. 1-avgust - "Mintaqaning ayrim hududlari aholisini oziq-ovqat,
asbob-uskunalar, xom-ashyo, materiallar"ni evakuatsiya qilish to‘g‘risidagi
navbatdagi farmon qabul qilindi. 37
Qorachoy ham, Cherkes avtonom viloyatlari
ham "Ayrim viloyatlar" qatoriga kiritilmagan. 3-avgust kuni fashistlar Stavropolni
bosib oldilar. Dushman samolyotlari yo‘llarni yaroqsiz holatga keltirdi. Viloyat
qo‘mitasi xalq xo‘jaligini evakuatsiya qilishga kechikdi, chunki aholini
evakuatsiya qilish yaxshi tashkil etilmagan, lekin viloyat qo‘mitasi apparati
37
Эдиев Д.М. - Демографические потери депортированных народов СССР. — Ставрополь, 2003.
C .245.
35](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_35.png)
![Xasavyurtga evakuatsiya qilingan, Suslovning o‘zi esa uzoqroqqa, Kizlyar
shahriga ko‘chib o‘tishni afzal ko‘rgan.
Endi "Qorachoy masalasi" uchun eng muhim narsa - partiya harakati haqida
gapirsak. Viloyatda partizan harakatini tashkil etish rejasi 1942-yil 22-iyulda
viloyat komiteti tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan. Ammo, agar umumiy
notinchlik sharoitida ikki hafta ichida otryadlarni tashkil etishni tayyorlash
mumkin deb hisoblasak, moddiy va oziq-ovqat bazalarini tayyorlash, partizanlarni
ta'minlash tizimi haqida o‘ylash haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Partizanlarning
Qorachoy o‘rmonlari va daralaridagi harakati maqsadga muvofiq edi, chunki
dashtda o‘rnashib olish ayniqsa mushkul edi. Fashistlar bosqinining dastlabki
kunlaridayoq tog‘larda yo‘llar yaqinida tashkil etilgan deyarli barcha partizan
bazalari dushman qo‘lida edi. Harakat tarqoq edi, alohida bo‘linmalar va rahbariyat
o‘rtasida aloqa yo‘q edi – hududdan 500 km uzoqlikda joylashgan Kizlyar shahrida
joylashgan viloyat shtab-kvartirasida eng muhimi: o‘q-dori, oziq-ovqat zaxirasi –
asosan, non yo‘q edi. Partizanlarning fojiasi, shuningdek, ular dushman chizig‘i
orqasida emas, balki asosiy Kavkaz tizmasining chizig‘i bo‘lgan oldingi chiziqda
harakat qilganlarida edi: dovonlar uchun o‘jar janglar bo‘ldi.
Suslov boshchiligidagi partizan harakatining mintaqaviy shtab-kvartirasi
1942-yil 30-noyabrda Qizil Armiyaning Shimoliy Kavkaz bo‘ylab hal qiluvchi
hujumi arafasida tashkil etilgan. Ko‘rib turganingizdek, bu kelajakdagi "Kulrang
kardinal" kon'yukturaning fazilati edi: u o‘z vaqtida qanday qilib "Kirish" va
"Oldinga borishni" bilardi. 38
Tog‘larda kelayotgan, qattiq qish tufayli partizan
otryadlari bir-biridan va rahbariyatdan ajratilgan, o‘q-dorisiz va oziq-ovqatsiz,
aholi punktlaridan uzilib, dushman tomonidan eng ilg‘orlarga siqib qo‘yilgan
daralarning qoplariga qamalgan. Partizan harakati faqat partizanlarning shaxsiy
jasorati, ularning yetakchilari va mahalliy aholining yordamiga asoslangan edi.
Bunday vaziyatda eng mantiqiy narsa Qizil Armiyaning muntazam bo‘linmalariga
o‘tish edi, bu amalga oshirildi.
38
Бугай Н.Ф. - Гонов А. М. Кавказ — народы в эшелонах: (20—60-е годы). C .128.
36](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_36.png)
![G‘arbiy partizanlar guruhi (Qorachoy tog‘larida) bilan vaziyat qandayligini
bilmasdan, Suslov 1942-yil 31-dekabrda "Partizan harakatining Qorachoy va
Cherkesdagi otryadlarining kurashini kuchaytirish to‘g‘risida”gi viloyat shtabi
boshlig‘ining 12-sonli buyrug‘ini chiqardi. "Afsuski, sovet partizanlariga xos
bo‘lgan zukkolik, fidokorona jasoratni ko‘rsatadigan hech kim yo‘q edi".
Viloyatning cho‘l rayonlaridagi partizanlar guruhi qisman fashistlar tomonidan
yo‘q qilindi va qisman Qizil Armiya bilan birlashtirildi. Ammo, Suslov partizan
harakatiga "Rahbarlik qilishda" davom etdi: apparat yaratilganidan keyin u ishlashi
kerak ... agar qo‘shni Krasnodar viloyatining birinchi kotibi qo‘lida qurol bilan o‘z
shahrini ozod qilgan bo‘lsa, M.Suslov 1943-yil 22-yanvarda shahar ozod
qilinganidan bir kun o‘tib, tantanali ravishda Voroshilovskga (hozirgi Stavropol)
kirdi. Kizlyardan Stavropolgacha - taxminan 700 kilometr... 39
Viloyatdagi partizanlik harakati viloyat arxivlari materiallari, kitoblar, gazeta
nashrlari asosida chuqur ilmiy tahlil qilindi. Bu ish mustaqil qiziqish uyg‘otadi.
"Partizan to‘sig‘i" kitobi mualliflari A.Poputko va V.Gneushevlarning ohangiga
hayron bo‘lish mumkin. Ayniqsa, Suslovning "Yetakchi", "Hayotiy" rolining
chiqishi bilan bog‘liq. Mualliflaga achinish mumkin: ular kitobni hayotlari
davomida yozgan va qayta yozgan va takomillashtirish uchun "Kulrang
kardinal"dan topshiriqlar bo‘lgan, ehtimol.
Viloyatning ozod qilingan poytaxtidagi viloyat qo‘mitasining dastlabki
yig‘ilishlaridan birida Suslov partizan harakatining go‘yo muvaffaqiyatlarga
erishayotganligini e'lon qila boshladi. Viloyat qo‘mitasining sobiq kotibi, janubiy
shtabning razvedka guruhining sobiq boshlig‘i, ishg‘ol paytida bevosita G‘arbiy
Kavkazda partizan harakati keskin rivojlangan zonada bo‘lgan Mudalif Batchayev
bundan norozi bo‘lib chiqdi. U Suslovga muvaffaqiyatlar hayoliy, harakat tashkil
etilmagan, moddiy ta'minlanmagan va shuning uchun mohiyatan
muvaffaqiyatsizlikka uchragan ruhda e'tiroz bildirdi. Bu e’tiroz uchun
39
Шнайдер В.Г. - Советская национальная политика и народы Северного Кавказа в 1940—1950-е
гг. — Directmedia, 2015. C .286.
37](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_37.png)
![M.Batchaevni hibsga olindi va o‘n yil qamoq jazosiga mahkum etildi. Suslovning
qo‘li mustahkam edi, bundan tashqari, u boshidanoq barcha aybni aholiga qo‘ydi.
Taqdir Suslovga yana bir "Sovg‘a" yubordi. Teberda qo‘shni partizan otryadi
bilan aloqa o‘rnatishga urinayotganda, G‘arbiy partizanlar guruhining shtab
boshlig‘i, deputat, viloyat NKVD boshlig‘i o‘rinbosari, podpolkovnik Unux
Qo‘chqorov nemislar qo‘liga tushib qoldi, u ham qorachoy edi. Qiynoqlardan
so‘ng (hozirda Qo‘chqorovni Zelenchukskaya stantsiyasidagi postga tikanli simlar
bilan bog‘lab qo‘yganliklari guvohlari bor), undan hech qanday natijaga erisha
olmagan nemislar uni Kislovodskga o‘tkazib yuborishga qaror qilishdi.
Biroq, tog‘li o‘rmon yo‘lida ketayotib, U.Qo‘chqorov qochishga muvaffaq
bo‘lgan. U o‘rmonlar bo‘ylab tarqalib ketgan partizanlar bilan yana aloqa o‘rnatdi.
Qorachoy ozod etilgandan so‘ng, Qo‘chqorovlar bir guruh sheriklari bilan joylarda
Sovet hokimiyati organlarini tiklashga kirishdilar. Biroq, ko‘p o‘tmay, u NKVD
xodimlari tomonidan hibsga olindi, u xiyonatda ayblandi va ko‘p
aniqlashtirishlarsiz otib tashlandi.
Qo‘chqorovning xiyonatining aniq versiyasini tasdiqlash va uni mintaqadagi
partizan harakatining muvaffaqiyatsizligida ayblashdek ko‘rinadigan maqsadli bu
dramatik voqea Poputko va Gneushevning o‘sha kitobida bayon etilgan. Mualliflar
hatto oddiy mantiqiy tuzilmalar bilan ham o‘zlarini bezovta qilmaydilar, ularning
vazifalari boshqacha va ularning ma'naviy xarajatlari juda tushunarli: mualliflar
e'tirof etganidek, tog‘larni biladigan ajoyib shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lgan NKVD
podpolkovnigining xiyonatini oqlash edi. Ulardan biri - A.Poputko - Beriyaning
soxtalashtirishlari va "Kerakli" hujjatlarni soxtalashtirishning hozirda tan olingan
ommabopiga aylandi. Qo‘chqorovning ishi esa haligacha yopiq, KGB arxivida
ko‘milgan. 40
Suslovga ham, Beriyaga ham ma'qul keladigan navbatdagi "Sovg‘a",
shubhasiz, "Qorachoy siyosiy banditizmi" edi, bu atama 70-80-yillarda yaratilgan.
Tuxachevskiyning fikricha, siyosiy banditizm fuqarolar urushining davomidir.
40
Шаманов И. М., Караева 3. Б., Кечеруков К. А., Алиев А.-М. Ч. Карачаевцы: выселение и
возвращение : 1943-1957 : материалы и документы / Алиев И. И. — сборник актов комиссии по
реабилитации карачаевского народа. — Черкесск: «ПУЛ», 1993. C .130.
38](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_38.png)
![Mana shu uchinchi omil, ehtimol, cho‘kib keta boshlagan viloyat partizan
harakatining baxtsiz rahbarini oyoqqa turg‘izgan asosiy hayot yo‘li edi. Stalin hazil
qilishni yoqtirmasdi, lekin hazilda u qandaydir bir xildagilikni ko‘rsatdi... 1943-
yilning bahorida, Stavropol ozod qilinganidan 4 oy o‘tgach, Moskvadan
Beriyaning o‘rinbosari Serov boshchiligidagi "Umumiy komissiya" keldi, uning
maqsadi viloyatdagi partizan harakatining samarasiz sabablarini o‘rganish edi.
Nega Cherkesiyada emas, Qorachoyda? Chunki, aynan Qorachoy tog‘larida
mintaqaning ham, Cherkesning ham, Qorachoyning ham partizan otryadlari
joylashgan edi.
Deportatsiyada ko‘proq "Oliyjanob" niyatlar bor edi - Shimoliy Kavkaz
hisobiga Gruziyani yerlarini kengaytirish edi. "Kengaytirish" sodir bo‘lganda va
GSSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1944-yil 4-noyabrdagi “Karachayni qo‘shib
olish to‘g‘risida”gi farmoni e'lon qilinganida, Teberda okrug qo‘mitasi organi
"Gantiadi" gazetasi shunday deb yozgan edi: “Yangi tashkil etilgan Teberda
tumani, markazi Mikoyani... Fashistik zulm va hukmronlikdan ozod bo‘lishimiz
uchun biz buyuk Stalin va uning eng yaxshi jangovar safdoshi, o‘rtoq L.P.
Beriyadan qarzdormiz. ..."Xo‘sh, rahmat aytadigan narsa bor edi... Lekin
"Banditizm" ga qaytaylik. Tan olish qanchalik og‘riqli bo‘lmasin, qorachoylar
orasida dindan qaytganlar, xoinlar ham bor edi. O‘tgan yigirma yil ichida ularga
ma'lum doiralarning "Qiziqishi" shunchalik kattaki, biz ularni deyarli nomma-nom
bilamiz, aytmoqchi, mintaqaning boshqa xalqlari orasidan sotqinlar haqida gapirib
bo‘lmaydi”. 41
1943-yil aprel oyida, Qorachoy ozod qilinganidan to‘rt oy o‘tgach, Qorachoy
viloyat sudi 270 kishini Sovet Ittifoqiga qarshi turli harakatlar uchun hukm qildi,
ulardan faqat 60 nafari qorachoylar edi. Bu haqda viloyat prokurori S.Medvedev
tomonidan imzolangan guvohnoma hozirgacha arxivda mavjud. Hudud ozod
etilganidan keyin u yerdan chiqarib yuborilgan fashist sheriklarining oilalariga
hamrohlik qilganlar hozirgacha hayot. Ulardan 112-113 tasi bor edi, ulardan faqat
6 tasi qorachoy edi.
41
Поболь О.Н. - Сталинские депортации. — МФД, 2005. C .448.
39](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_39.png)
![Qorachoy hududida ishg‘ol paytida (avgust-dekabr, yanvar oyining boshi) va
undan bir-ikki oy o‘tgach, uchta to‘da paydo bo‘ldi. Ulardan biri fashistlar
ketganidan keyin 60 kishiga yetdi. 1943-yil 10-fevralda bir kompaniyagacha
bo‘lgan maxsus maqsadli otryadga qarshi jang olib bordi va u 38 jangchini, shu
jumladan qorachoy millatiga mansub jangchilarni o‘ldirdi. Biroq, fevral oyida bu
to‘da Qizil Armiya tomonidan yo‘q qilindi. Jinoiy guruh rahbarlari Dudov va
Magayev o‘zlarining sherigi tomonidan o‘ldirilib, jasadlarini NKVDga topshirib,
buning uchun afv etilgan. Sobiq Qizil Armiya ofitseri Popov boshchiligidagi
kabardinlar, qorachoylar (20 kishigacha), ruslar, bolqorlardan iborat yana bir
"Xalqaro" to‘da Kabardino-Bolqoriya va Qorachoy o‘rtasidagi chegarada harakat
qildi. 1943-yil aprel oyida u mag‘lubiyatga uchradi. Xetag Xetagurov
boshchiligidagi 20 kishigacha bo‘lgan uchinchi to‘da osetinlardan - Kosta-
Xetagurovo qishlog‘i aholisidan iborat bo‘lib, 1943-yil bahorida ham tugatilgan.
Qorachoylar quvg‘in qilingan paytga kelib qochqinlar va yolg‘iz qaroqchilarning
kichik to‘dalari qo‘lga olindi yoki qorachoylar ishtirokida yo‘q qilindi.
Hammasi bo‘lib 270 kishi sudlangan, shundan 60 nafari qorachoylar edi. Bu
"Qorachoy siyosiy banditizmi"ning haqiqiy va huquqiy tomoni.
Bu masalani chuqur o‘rgangan tarix professori, urush faxriysi K.T.Laypanov
keltirgan ma'lumotlarga ko‘ra, qorachoylik sotqin va sheriklar soni 250-300 dan
oshmagan. Bu barcha qorachoylarning 0,4 foizini tashkil qiladi. 42
Keltirilgan raqamlar butun bir xalqni “Sotqin xalq” yoki “Dushman xalq” deb
qoralash uchun yetarli emasligi barchaga ayon. Aynan o‘sha paytda Berisvian
jamoasi tomonidan tayyorlangan qorachoy xalqiga qarshi "Ayblovchi dalillar"
paydo bo‘la boshladi. Rasm ta’sirchan bo‘lib chiqdi: ommaviy banditizm, bir
tomondan, Karachas Qo‘chqorovdagi partizan harakati yetakchilaridan biriga
xiyonat qilish va bu bilan bog‘liq harakatning muvaffaqiyatsizligi, ikkinchi
tomondan... Bu murosa dalillarida nima bor? Bugungi kunda ular o‘zlarining
42
Кулаев Ч.С.. Народы Карачаево-Черкесии в годы ВОВ 1941—1945 гг. — Черкесск: Ставроп.
книжное изд., Карачаево- Черкесское отд., 1990. C .322.
40](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_40.png)
![ommaboplari A.Poputko, Y.Xristinin, V.Gneushev, X.O.Laypanov va
boshqalarning sa'y-harakatlari bilan mashhur.
Deportatsiya masalasini ochib beradigan manbalar SSSR Mudofaa vazirligi
arxivlarida, X.M.Ibrohim-Beyli, O.L.Oprishko nashrlarida, guvohlarning
hikoyalarida aks ettirilgan. Beriyaning boshqa materiallariga ko‘ra, Qorachoy
hududida umumiy soni 4000 kishigacha bo‘lgan 65 ta siyosiy to‘dalar faoliyat
yuritgani aytiladi. 43
Shu bilan birga, qorachoy xalqining muammoga duch kelgan odamlarni
qutqarish borasidagi ulkan fidoyiligi hayratlanarli va faqat bugun biz uning yangi
sahifalarini qayta-qayta ochamiz. Yahudiylar va kommunistlarni, bolalar va
kattalarni natsistlardan yashirish, ular uchun "Afsonalar" o‘ylab topish, ularga
qorachoy ismlarini berish, odamlar eng aql bovar qilmaydigan usullardan
foydalanganlar.
1943-yil 12-oktyabrda SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining qorachoylarni
ko‘chirish to‘g‘risidagi farmoni imzolandi, so‘ngra Davlat Mudofaa Qo‘mitasining
(GKO) qarori qabul qilindi.
Odamlar dala ishlaridan, tog‘lardagi chorvachilik punktlaridan, marshrutdan,
kiyim-kechaksiz, oziq-ovqatsiz, ko‘pincha minimal yashash vositalarisiz olib
ketilgan. NKVD qo‘shinlari ofitserlari va askarlarining harakatlari tizimli va
amaliy edi. Batalpashinskaya vokzalidan O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning turli
hududlarigacha bo‘lgan ko‘p sonli yuk poyezdlari, odamlar bilan gavjum, eshiklari
mahkam yopilgan, harbiylar tomonidan ehtiyotkorlik bilan qo‘riqlanadigan yuk
poyezdlari cho‘zilgan. Insonlarga to‘g‘ri kelmaydigan sharoitdagi vagonlarda
qorachoylar yuklangandi, ularning yo‘lda kasallik orttirishi va o‘lim holatlari ham
ko‘plab uchragani qayg‘uli holatlardandir.
Dastlabki ikki yil ichida qorachoylarning 40% gacha sovuq, ochlik va
kasallikdan vafot etdi. Bunga Stalin-Beriya-Suslov va ularning yordamchilarining
jinoiy harakatlari sabab bo‘ldi. Qorachoy xalqining “Qaroqchi” xalq deyilishida
ularning keksalari ham, kichkina bolalari ham, ayollari ham, urushdan nogiron
43
Земков В.Н. – Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: 2003. C .255.
41](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_41.png)
![bo‘lib qaytganlari ham ayblangandi. "Qaroqchilar" qatorida hatto ona qornida
bo‘lganlar ham, yillar o‘tib, surgunda tug‘ilganlar ham bir xilda ayblanardi.
Xalq nafaqat repressiyaga uchradi, balki odamlar so‘zning to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ma'nosida talon-taroj qilindi - axir, odamlar uylarini, mol-mulkini, chorva mollari
musodara qilindi. Bir million bosh qorachoy qo‘ylari, bir necha yuz ming bosh
qoramollar - tog‘lilarning asosiy boyligi tog‘larda hokimiyat ixtiyorida qoldi.
SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1948-yil 26-noyabrdagi qarori kabi sovet
fuqarolarini faqat millat “Aybi” bilan huquqsiz qul va krepostnoylarga
aylantiruvchi hujjatni jahon amaliyotida yana qayerdan topish mumkin? Bu esa
barcha xalqlar uchun erkinlik, tenglik, insonparvarlik va adolatni e'lon qilgan
mamlakatda shu holat amalga oshgandi. 44
1948-yilda BMTning Genotsid to‘g‘risidagi konvensiyasi qabul qilingan
bo‘lib, uni insoniyatga qarshi jinoyat sifatida qoralagan. Biroq, konvensiya Stalin
hukumati tomonidan ratifikatsiya qilinmadi. U SSSR tomonidan faqat 1954-yilda
qabul qilingan. Ammo, Stalin davrida bu haqda hech qanday tasavvurga ega
bo‘lmagan mamlakatimiz xalqlari o‘zlarining harakatlari va qalblari bilan
tasdiqlangan.
Mahalliy aholi tomonidan maxsus ko‘chirilganlarga nisbatan shafqatsiz
munosabatda bo‘lish holatlari ko‘p bo‘lgan. Kuzatuv ostidagilar hokimiyat
tomonidan xoin, dushman, jinoyatchi sifatida ko‘rsatildi. Ammo, aynan mana shu
fojiali yillarda qirg‘iz va rus, qozoq va o‘zbek, musofir yurtlarda yashagan har bir
kishining donoligi, tabiiy rahm-shafqati o‘zini namoyon qildi. Keksa odamlarning
hikoyalariga ko‘ra, "Ko‘chmanchilar" taqdirida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan
rus xalqi - 30-yillarda egalikdan mahrum bo‘lgan, butun Rossiyadan bu yerga
surgun qilingan va bu yerga ko‘proq joylashishga muvaffaq bo‘lgan
ko‘chmanchilarning o‘zlari egallagan.
Hukumat boshqa yo‘llar bilan ham muvaffaqiyatga erishdi. Darhol, bolqorlar
quvilganidan keyingi kun 1944-yil 3-avgustda Pravdada 1944-yil 3-sentyabrda
44
Шаманов И.М., Караева 3. Б., Кечеруков К. А., Алиев А. Карачаевцы: выселение и возвращение :
1943-1957 : материалы и документы / Алиев И. И. — сборник актов комиссии по реабилитации
карачаевского народа. — Черкесск: «ПУЛ», 1993. C .142.
42](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_42.png)
!["Maxsus hukumat topshirig‘ini muvaffaqiyatli bajarganlik uchun" odamlarning
katta guruhini mukofotlash to‘g‘risida farmon e'lon qilindi. 700 dan ortiq kishi
orden va medallar bilan taqdirlangan. Ro‘yxatni, albatta, NKVD Bosh komissari
L.Beriya (1-darajali Suvorov ordeni), keyin - 2-darajali komissarlar Z.Kobulov,
I.Serov (qorachoylarni quvib chiqarishga rahbarlik qilgan) boshqargan. General-
polkovnik S. Kruglo (1-darajali Kutuzov ordeni)...
Komendant soatlarining aholi punktlarida o‘rnatilgan maxsus rejimining
shafqatsizligi shu darajada ediki, bepoyon viloyat bo‘ylab tarqalib ketgan va
frontdan kelayotgan odamlar yillar davomida o‘z oilasi, yaqinlarini izlab yurgan.
Xalq butunlay assimilyatsiya bo‘lib aralish ketish va yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida
bo‘lgan. Oilalar ochlikdan o‘lmasligi uchun go‘zal mag‘rur tog‘lik ayollar bir
parcha non uchun o‘zlarini qurbon qilib, mahalliy aholi orasidan keksalarga
turmushga chiqishdi. Bir hovuch don uchun odamlar so‘nggi unutilmas oilaviy
merosxo‘rlarni sotishdi. “Bu qo‘llar bilan, – dedi menga olijanob cho‘ponimiz,
Sotsialistik Mehnat Qahramoni Magomet Cherkesov o‘zining qotib qolgan
baquvvat qo‘llarini ko‘rsatib, – qo‘shnining besh nafar bolasini bir kunda ko‘mib
qo‘ydim. Va bugun, oradan o‘n yillar o‘tib, men o‘sha yillar haqida chuqur his-
tuyg‘ularsiz gapiradigan bironta ham guvohni ko‘rmadim va bugun ularning
ko‘zlarida yosh bor...”. 45
Bu genotsidning yana bir kutilmagan tomoni bor edi: fashistlar bilan
jabhalarda fidokorona kurashgan qorachoy pariyalari hech qanday marosimsiz
front chizig‘idan olib tashlandi va chuqur orqaga, qoida tariqasida, kesish uchun
yuborildi. Frontda oldingi safdagi komandirlar qat'iyat bilan tik turganlar qoldi.
Lekin, o‘zingizga ma’lumki, armiyada “Tozalash” olib borgan “Maxsus ofitserlar”
har bir qo‘mondonni mojaroda hal qilmagan. Shu bilan birga, Karachay faxriylar
kengashining ma'lumotlariga ko‘ra, o‘n beshdan ortiq qorachoy jangchilari Sovet
Ittifoqi Qahramoni unvoniga nomzod bo‘lgan, ulardan ikkitasi ikki marta. Ammo,
faqat ikkitasi - Dneprni birinchilardan bo‘lib kesib o‘tgan tank brigadasi
qo‘mondoni polkovnik Xorun Bogatyrev va Mo-Gilevshindagi Belorussiyadagi
45
Поболь О.Н. - Сталинские депортации. — МФД, 2005. C .482.
43](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_43.png)
![partizan polkining afsonaviy yaratuvchisi va qo‘mondoni kapitan Usmon Kasayev
(o‘limidan keyin) olishdi. O.Kasayev polki dushmanning 27 ta garnizonini
mag‘lub etdi, 4 ming nafargacha fashistlarni yo‘q qildi, 100 dan ortiq boshqa yirik
operatsiyalar va sabotajlarni amalga oshirdi. Dushmanning 34 ta eshelonlari, 379 ta
vagonlari relsdan chiqib ketdi. O.Kasaev taklif qilgan va “Bolshaya Zemlya” bilan
kelishilgan rejaga ko ra, sovet uchuvchilari tomonidan amalga oshirilgan yirikʻ
bombali hujum natijasida dushmanning frontga ketayotgan tank diviziyasi yo q
ʻ
qilindi. Qahramonning onasi “Vatan xoini” sifatida Qozog‘istonga surgun qilingan.
Belorussiyadagi, Smolensk viloyatidagi, Bryansk viloyatidagi partizan
otryadlariga Yu.Karakstov, K.Xairkpzov, A.Barxozov boshchilik qilgan.
Matrosovning jasoratini shimollik X.Xachirov ham takrorladi. 46
Assimilyatsiya va halokatga mahkum bo lgan xalq nafaqat yo q bo lib
ʻ ʻ ʻ
ketmadi, balki KPSS XX qurultoyiga nisbatan o zining g oyat mehnatsevarligi va
ʻ ʻ
mehr-oqibati tufayli o zining etnik qiyofasini saqlab qoldi, O rta Osiyo xalqlari
ʻ ʻ
orasida e tirof va do st topdi. Aynan maxsus komendaturaning g‘azabi qo‘zg‘algan
ʼ ʻ
bir paytda, qorachoylik ikki qiz Nuzula Kurjiyeva va Patiya Shidakova lavlagi
yetishtirishda barcha mumkin bo‘lgan rekordlarni qo‘lga kiritib, ular uchun barcha
mumkin bo‘lgan to‘siqlar va huquqlarning buzilishiga qaramay, mutlaqo yangi
biznesga aylandi. Qorachoylarning Kavkazga qaytishi to‘g‘risida savol
qo‘yilganda, mahalliy hokimiyat ulardan qolishni so‘ragani, Qozog‘istonning
istalgan viloyatidagi Sovet muxtoriyatiga ajratishni taklif qilgani bejiz emas.
Umuman olganda, qorachoylarning tub yashash yerlaridan uzoq hududlarga
ko‘chirilishi bir qator salbiy oqibatlarga olib keldi. Tashabbuskor kuchlarning
harakatlari bilan ular reabilitatsiya qilindi.
2.2-§. Bolqorlarning deportatsiyasi oqibatlari
Bolqorlar turkiyzabon xalq bo‘lib, ular asosan Shimoliy Kavkazning
markaziy qismida yashovchi, uning tog li va tog oldi (Balkariya) mintaqalarining
ʻ ʻ
yuqori oqimida istiqomat qiluvchi Kabardin-Bolqoriyaning tub aholisi sanaladi.
46
Ситнянский Г.Ю., Бушков В.И. – Миграции населения в Центральной Азии прошлое, настоящее
и будущее. М. 2016. C .158.
44](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_44.png)
![Baksan, Chegem, Xaznidon, Cherek-Bolqor daryolari, Cherek-Xulamskiy
(Bezengiyevlar, Xolamlar). Ular yirik kavkaz irqining kavkaz antropologik turiga
mansub. Aslida ular qo‘shni Qorachoy-Cherkesiyada yashovchi qorachoylar bilan
bir-biriga etnik jihatdan yaqin xalq. Ular turkiy oilaning qorachoy-bolqor tilida
so‘zlashadi.
Bolqorlarning taqdiri ham ikkinchi jahon urushida hal qilindi, ular bir qator
Kavkaz xalqlari kabi tub yashash yerlaridan o‘zga hududlarga ko‘chirildi. Chechen
va ingushlarning ko‘chirilishini amalga oshirib bo‘lgan Beriya Kavkazni tark
etishga shoshilmadi. Kabardin-Bolqoriya viloyat komiteti bosh kotibi
Z.D.Kumexov ham 1944-yil 25-fevralda Grozniy shahriga bejizga bormagandi. U
I.Serov va B.Kobulovlar bilan ham uchrashdi. Undan keyingi navbatda Kabardin-
Bolqoriyaning janubiy tog‘li hududlari – Elbrus yaqinidagi hududlarda yashovchi
bolqorlar ko‘chirildi.
Beriya bolqorlarni ko‘chirishga asos qilib, ularning Elbrusni himoya qilishga
qodir emasliklarini ko‘rsatdi. 1942-yil avgustida Kabardin-Bolqoriya hududining
nemislar tomonidan bosib olinishi jarayoni boshlandi. 1943-yil 11-yanvarida esa
nemislar Kabardin-Bolqoriya ASSR hududidan quvib chiqarilgandi.
1944-yil 24-fevralida Beriya Stalinga bolqorlarni boshqa hududga
ko‘chirishni taklif qildi. 26-fevralda esa NKVD ning “Kabardin-Bolqoriya
hududidan bolqor aholisini ko‘chirish to‘g‘risida”gi buyrug‘i chiqarildi. 47
Operatsiyani amalga oshirishga NKVD ning 4 ming nafar operativ xodimlari va 17
ming nafar harbiy xizmatchilari jalb qilindi. Operatsiya general-mayor I.I.Piyashev
tomonidan boshqarildi. Uning o‘rinbosarlari etib general-mayor M.I.Sladkevich va
ikki mahalliy narkom raislari – S.I.Filatov va K.P.Bziavalar tayinlandilar.
Ko‘chirilishi ko‘zlangan hududlar 5 qismga: Elbrus, Chegem, Xulamo-
Bezengiyev, Cherek va Nalchikga bo‘lindi.
2-mart kuni Beriya B.Z.Kobulov va S.S.Mamulova xamrohligida Nalchikga
tashrif buyurib, Elbrusga ham bordi. U bolqorlarni hozirgi yashash hududlaridan
47
Бугай Н. Ф., Иосиф Сталин — Лаврентию Берии : «Их надо депортировать»: документы, факты,
комментарии. — Дружба народов, 1992. C .162.
45](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_45.png)
![ko‘chirib, ularning yerlarini Gruziyaga qo‘shib berish hamda shu bilan
Gruziyaning Katta Kavkazning shimoliy hududlarini mudofaasini samarali tashkil
qilishiga yordam bo‘lishini Kumexovga ma’lum qildi. Kabardin esa Qorachoy va
Cherkesiya yerlari hisobiga to‘ldirilardi.
5-mart kuni KBASSR aholisining ko‘chirilishi borasidagi GKO qarori qabul
qilindi. Operatsiyaning boshlanish sanasi etib 10-mart belgilandi. Ammo, bu
jarayon ertaroq 8-9-mart kunlari o‘tkazildi. Chechen-ingushlarni ko‘chirish oldida
bolqorlarni ko‘chirish ancha yengildek ko‘rindi. 37 107 nafar bolqorning
deportatsiya qilinganligi borasidagi hisobotni Beriya Stalinga 11-martdayoq
taqdim etdi. Huddi shunday hisobot bilan Beriya KP MK siyosiy byurosi oldida
14-mart kuni chiqish qildi. Shu yig‘ilish yakuniy qarorida Z.D.Kumexov ham
egallagan lavozimidan ozod qilingandi.
1944-yil 8-aprelda PVS ning bolqorlarni ko‘chirish va Kabardin-Bolqor
ASSR ning Kabardin ASSR ga nomini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qarori qabul
qilindi. Bo‘shab qolgan yerlarni Kabardin ASSR ning kam yerli dehqonlariga
taqsimlab berish ya’ni kabardinlarga berishga qaror qilindi. Gruziyaga
respublikaning janubi-g‘arbiy hududlari berildi, bu hududlar 2 ming kv.kmni
tashkil qilardi. 48
Ma’muriy-hududiy repressiyalardan so‘ng toponimik o‘zgarishlar ro‘y berdi.
1944-yil 29-mayda RSFSR PVS ning shu boradagi qarori qabul qilindi: Xulamo-
Bezengiyev tumani Sovetskiy nomiga, uning markazi Qashqatau qishlog‘idan -
Sovetskoye qishlog‘iga o‘zgartirildi; Nagorniy tumani markazi Kamennomostkoye
qishlog‘idan Sarmakovo qishlog‘iga, Urvan tumani markazi Cherek qishlog‘idan
Dokshukino qishlog‘iga (hozirgi Nartkala shahri) ko‘chirildi; Chegem tumani
markazi N.Chegem qishlog‘i nomidan Chegem-I nomiga o‘zgartirildi; Cherek
tumani tugatildi, uning hududlari Sovetskiy va Leninskiy tumanlariga qo‘shib
berildi. Keyinchalik, 1944-yil dekabrda Gruziya PVS ning yana shunday
qarorlaridan biri bilan Zemo-Svanetkiy tumanidagi 5 ta aholi manzilgohlarining
nomlari o‘zgartirildi.
48
Поболь О.Н. Сталинские депортации. — МФД, 2005. C .484.
46](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_46.png)
![Tub yashash yeridan ko‘chirilgan bolqorlar soni 37 044 nafarni tashkil qildi.
Ularning 60 %i Qirg‘iziston va Qozog‘iston hududlariga ko‘chirildi. Oktabr oyiga
kelib, ularning umumiy soni 33 100 nafarni tashkil qildi. Bunda hisobdagi farq
faqatgina vafot etganlar hisobigagina emas, balki adashib qo‘shib keltirilgan
kabardinlar ham hisoblangandi. Ular keyinchalik qaytarib jo‘natildi.
1944-yil 5-10-may kunlari yana 20 ta bolqor oilalari ko‘chirildi, ular sobiq
Qorachoy viloyati hududida yashardilar. May-iyun oylarida esa kabardinlar ham
noxush xabar eshitishdi. Huddi bolqorlarda bo‘lgani kabi 1944-yil 20-iyunda
nemis fashistlari bilan hamkorlikda ayblangan 2492 nafar kabardinlar Qozog‘iston
hududiga ko‘chirilishi maqsad qilindi. Qizil Armiyada xizmat qilganlar va 70
yoshdan oshgan qariyalarning deportatsiyadan ozod qilinishi hisobiga 1672 nafar
kabardin Jambul va Janubiy Qozog‘iston viloyatlariga deportatsiya qilindi. Ammo,
kabardinlarning ommaviy surgun qilinishi amalga oshirilmadi.
Ikkinchi jahon urushida Kabardin-Bolqor ASSR hududida ham boshqa
hududlardagi kabi banditizm holatlari ham uchrab turdi. 1943-yil 29-martda VV
NKVD SKO shtabi boshlig‘i Malikov, davlat xavfsizligi komissari Gorlinskiy
boshchiligida Kabardin-Bolqor ASSR ning “Baliq” (Malka) tumanida
yashirinayotgan bandit-isyonchi guruhini yo‘q qilish bo‘yicha reja tasdiqlandi.
Nemis fashistlarining Kabardin-Bolqor va Qorachoy hududlaridan quvib
chiqarilganidan so‘ng, natsionalistik ruhdagi banditlar, politsiya, nemis jazolov
ma’muriyati, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlaganlar va shu toifadagi shaxslar Sovet
hukumatiga qarshi ochiqcha qarshilikka chiqib, nemislar Kabardin-Bolqor va
Qorachoyda tuzib ketgan “Yangi tartib”ni saqlab qolishni talab qila boshlashdi. 49
Cherek va Uchqulon tumanlarida isyonchilarga qarshi olib borilgan
operatsiyalar natijasida jinoiy to‘dalar qisman yo‘q qilindi.
Isyonchilarning bir qismi hamda ularning boshliqlari tog‘li hududlarga
yashirinishdi, ular Sovet hukumatiga qarshi kurash uchun yangidan kuch to‘play
boshladi. Tezkor tergov-surishtiruv organlari ma’lumotlariga ko‘ra, tog‘larda
49
Полян П.М. - Историмор, или Трепанация памяти. Битвы за правду о ГУЛАГе, депортациях,
войне и Холокосте. M .: 2017. — 365 с.
47](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_47.png)
![yashiringan jinoyatchilar alohida jinoiy to‘dalarga birlasha boshlashdi. Ular
Qorachoy va Bolqoriya jinoiy to‘dalar shtablarini yaratishga ham muvaffaq
bo‘lishdi, ularning qarorgohi Malka daryosining yuqori oqimida “Baliq” hududida
joylashgandi.
Isyonchi to‘dalar shtablari boshliqlari: Kislovodskning sobiq burgomistri
Qo‘chqorov, sobiq knyaz Dudov Islom, sobiq knyaz Anzarov Asqarxon, Ulbashev
Xusayn va boshqalar edi.
Xavfsizlik organlarining ma’lumotlariga ko‘ra, “Baliq” hududidagi jinoiy
guruhlar a’zolarining soni 400-500 kishini tashkil qilardi. Ular qurollangan
qorachoy va bolqorlardan iborat edi. Undan tashqari, Malkaga tutash hududlardan
– KB ASSR ning Elbrus va Nagorniy tumanlari va Qorachoyning Mikoyanovskiy
tumanlarida yana 500 nafar jinoiy guruh a’zolari mavjud bo‘lgan.
So‘nggi vaqtlarda yuzaga chiqqan ma’lumotlarga ko‘ra, Malka daryosining
yuqori oqimlarida bolqorlarning Xabez qishlog‘idan bo‘lgan 45-50 kishidan iborat
jinoiy to‘dasi faoliyat olib borib, ularga Ulbashev Xusayn boshchilik qilgan.
Qorachoylar jinoiy to‘dasi 25-30 nafardan iborat bo‘lib, ularga Bayrakumov Xoxur
boshchilik qilgan, bunday jinoiy to‘dalardan yana bir qanchasi sovet hukumatiga
qarshi harakatlarda ishtirok etgan. Ular sovet hukumati kuchlari bilan
to‘qnashuvlarida qo‘l pulyemyotlari, granatalar, avtomat, miltiq, revolver va
boshqa qurollaridan foydalanishgan. 50
Malka daryosining yuqori oqimida, xususan, “Baliq”-Boshi, Ulubek, Karali-
Kol, Bosh-siz, Kinjal-Tyube, Jugutyurle-Tyube, Xalxuxa-Kol, Karani-Kol va
Xarbez hududlarining o‘rmonli, tog‘li yerlari, tabiiy g‘orlari qish mavsumida
isyonchi to‘dalarga mudofaa uchun qulay sharoit yaratardi. Bu hududlarga
kelaverish yerlarida isyonchi to‘dalar tomonidan yigirma to‘rt soatlik qo‘riqlov
tashkil etilgandi.
KB ASSR ning “Baliq” (Malka) hududida bo‘lgan yuqorida sanab o‘tilgan
jinoiy to‘dalarni yo‘q qilish KB ASSR, Qorachoy AO, Stavropol mahalliy NKVD
organlari hamda Groznen shtabi tezkor guruhlari zimmasiga yuklatilgandi. Jinoiy
50
Темукуев Б.Б. - Спецпереселенцы: в 3 т. — Изд-во М. и В. Котляровых, 2009. C .318.
48](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_48.png)
![to‘dalarni yo‘q qilish bo‘yicha operatsiya 1-apreldan 15-aprelgacha davom etishi
rejalashtirilib, umumiy qo‘shinga VV NKVD ning Groznen shtabi boshlig‘i –
polkovnik I.S.Yaximovich, Groznen diviziyasi boshlig‘i mayor Mitskevich, davlat
xavfsizlik komissari Gorlinskiy hamda uning o‘rinbosari polkovnik Jukovlar
boshchilik qilishdi. 51
Jinoiy to‘dalarni qurshovga olish va ularni yo‘q qilish bo‘yicha 3 ta qiruvchi
guruh shakllantirildi:
a) Gundelen guruhi – 170 SP – yettita o‘qchi rota, avtomatchilar rotasi,
minrota, kavvzvod, 12 nafar tezkor tarkib va 15 nafar yo‘l boshlovchilardan iborat
edi. 170 SP guruhi boshlig‘i polkovnik Shufinskiy edi. Tezkor tarkib rahbari
polkovnik Tur va davlat xavfsizlik kapitani Dolgopolov edi. Rezerv – bitta o‘qchi
rota edi.
Ularning vazifasi – ikki rota kuchi bilan 1943-yil 5-aprelidan Baksan darasini
yopib qo‘yish, yo‘l to‘siqlarini qo‘yish, Elbrus tumanidagi Irik dovonida bitta
vzvod kuchi bilan qo‘riqlash postini yaratish, V.Baksan tumanida bir vzvod,
“Baliq” tumanida ikkita vzvod, Lokshuti tumanida bir vzvod qoldirish kabilardan
iborat edi. Bundan ko‘zlangan maqsad – jinoiy guruhlarning sharqqa harakatini
to‘xtatish edi.
Birlashgan harbiy guruhni Gundelen qishlog‘ida 3-aprel kuniga to‘plash,
undan Tizil, Kertmen shaharlari yo‘nalishida harakatlanib, yo‘lda uchragan jinoiy
guruhlarni birma-bir yo‘q qilish 1943-yil 6-aprelgacha yakunlanishi kerak edi. 7-
aprel kuni “Baliq” hududida yashiringan asosiy jinoiy guruhlar kuchlarini yo‘q
qilish maqsad qilindi.
b) Xasaut guruhi – 18 KP tarkibida – to‘rtta qilichbozlar eskadronasi,
mineskadron, aloqa eskadroni, puleskadron, tankchilar vzvodi va 3/284 SP, 9
nafardan iborat bo‘lgan tezkor tarkib va 10 nafar yo‘l boshlovchilar mavjud edi.
Guruh boshliqlari – 18 KP rahbari podpolkovnik Raximov, tezkor tarkib boshlig‘i
Stavropol OBB UNKVD rahbari davlat xavfsizligi podpolkovnigi Rijkov, davlat
51
Шнайдер В.Г. - Советская национальная политика и народы Северного Кавказа в 1940—1950-е
гг. — Directmedia, 2015. C .355.
49](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_49.png)
![xavsizligi katta leytenanti Suxorukovlardan iborat edi. Rezervda – bitta eskadron
bor edi.
Guruhning asosiy vazifalari – Narzan suvi olinadigan Mineralniy qishlog‘i va
Xasaut hududida harbiy guruhni 1943-yil 5-aprelgacha to‘plash, 6-aprelidan
tankchilar vzvodi bilan Mineralniy qishlog‘i, Xasautga boradigan yo‘lni to‘sib
qo‘yishdan iborat edi. Bunda asosiy maqsad, jinoiy to‘dalarning Sharqqa
harakatini to‘xtatib qo‘yish edi. 1943-yil 7-aprel tongida uchta qiruvchi guruhlar
o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha tozalashlarga chiqdi. Birinchi guruh Mineralniy
qishlog‘idan Janubga harakat qildi; ikkinchi va uchinchi guruh Xasautdan Mushta
daryosiga qarab harakatini boshladi. Ikkinchi va uchinchi guruh Gundelen guruhi
bilan hamkorlikda harakatlarini umumlashtirgan holda “Baliq” tumanidagi jinoiy
guruh kuchlarini yo‘q qilishi kerak edi.
v) Xurzuk guruhi – 284 SP tarkibida – to‘rtta o‘qchi rota, minrota,
avtomatchilar rotasi, 10 kishidan iborat tezkor tarkib, 8 nafar yo‘l boshlovchi bor
edi. Guruh boshliqlari – 284 SP rahbari podpolkovnik Bashilov, tezkor tarkib
rahbari militsiya katta leytenanti Schyotchikov va davlat xavfsizligi leytenanti
Shestopalovlar edi. 52
Guruhning asosiy vazifalari – 1943-yil 6-aprelda Burun-Tosh tumani,
Borkulnaun va Bechasin shaharlari kesishmasi hududlarini nazoratga olish, Xuzruk
va Uchqulon tomonga jinoiy guruhlarning o‘tib ketishini oldini olishdan iborat edi.
Jinoiy to‘dalarning shu ikki hududga bostirib kirishga urinishi bo‘lgan taqdirda
Xasaut guruhi bilan hamkorlikda ularni yo‘q qilish ham maqsad qilingandi. Qo‘lga
olingan jinoiy to‘da a’zolarini saqlab turish joylarini tashkil qilish rejalashtirildi.
Gundelen guruhi uchun Xabaz va Gundelen qishloqlari, Xasaut guruhi uchun
Xasaut qishlog‘i, Xurzuk guruhi uchun esa Xurzuk va Xasaut hududlarida qo‘lga
olinganlarni saqlashni tashkillashtirish belgilandi.
Tashkil qilingan bu 3 guruhning boshliqlariga doimiy ravishda jangovar
shaylikda bo‘lish topshirildi. Chunki, bu tog‘li hududlar jinoiy to‘dalari istalgan
tomondan hujum qilish ehtimoli mavjud edi. Undan tashqari, guruhlarning butun
52
Шабаев Д.В. - Правда о выселении балкарцев. — Эльбрус, 1992. — 203 с.
50](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_50.png)
![tarkibida ikkitadan qurol komplekti, 10 kunga yetadigan quruq payok, tog‘li
hududlardagi to‘siqlarni yo‘q qilishga yetadigan portlovchi moddalarga ega
bo‘lishlari shart edi. Shu tariqa bolqorlarning jinoiy guruhlariga qarshi kurashishda
tizimli ketma-ketlik tashkil qilindi.
Bolqorlarning tub yashash yeridan o‘zga hududga ko‘chirishda Beriyaning
Stalinga yuborgan murojaat telegrammasida barchasi ko‘rsatilgandi. U o‘z
telegrammasida, bolqorlarning ko‘chirilishidan oldinroq Shimoliy Kavkazdagi
holat bilan tanishganligi, nemis fashistlarining Kavkazga bostirib kelishi vaqti va
fashistlarning bu hududlardan siqib chiqarilganidan keyingi vaqtdagi bolqorlarning
o‘zini qanday tutganligini o‘rganib chiqganligini aytib o‘tdi. 1942-yil Rostov
yaqinidagi frontning nemislar tomonidan yorib o‘tilishida Bolqoriyadagi antisovet
kuchlarining faollashganligini ko‘rish mumkin edi. Ular frontdan dezertirlik qilgan
bolqorlardan jinoiy to‘dalar tashkil qila boshlashgandi. 1942-yil oktyabrda 37-
armiya Kavkazning asosiy tog‘ tizmasidan Bolqoriya orqali chekinayotganda
bolqorlarning jinoiy to‘dalari harbiy qismlarga hujum qilib, ularning transporti,
qurollari va oziq-ovqatlariga talonchilik hujumlarini uyushtirib keldilar. 53
Cherek tumanida bolqorlar harbiy bo‘linmaga hujum qilib, ofitserlar tarkibini
yo‘q qilishdi. Bolqoriyaning tumanlarining ayrim sovet boshqaruv vakillari va
partiya xizmatchilari jinoiy guruhlar tarkiblariga xizmatga o‘tib ketishdi. Bunga
misol tariqasida, Cherek tumanidagi jinoiy to‘dalardan biriga ishchi deputatlar
tuman kengashi ijroya qo‘mitasining sobiq raisi Mechukayev boshchilik qilgandi.
Beriyaning fikriga ko‘ra, nemis fashistlarning Bolqoriya hududlariga kirib kelishi,
bolqorlar tomonidan iliq kutib olingandi. Nemislar partizan guruhlariga qarshi
kurashda bolqorlardan faol foydalanib kelishdi. Undan tashqari, nemislarning
tog‘li mintaqada harakatlanishida bolqor yo‘l ko‘rsatuvchilari ham faol
ko‘maklashib kelishgan.
Nemislarning ko‘rsatmasi va ular keltirgan emigrantlar – Shokmanov va
Kemmetovlar undovi bilan bolqorlar va qorachoylar Bolqoriya hamda Qorachoyni
53
Эдиев Д. М. Демографические потери депортированных народов СССР. — Ставрополь, 2003.
C .361.
51](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_51.png)
![birlashtirish yo‘lidan borishdi. Qizil Armiyaning qarshi hujumi vaqtida,
chekinayotgan nemis fashistlari bolqorlardan jinoiy to‘dalar tashkil etib, ulardan
Cherek va Chegem tumanlarida sovet qo‘shinlariga qarshi harakatlarda
foydalanishdi.
1942-1943-yillarda banditizm va sovetlarga qarshi harakatlarda 1227 nafar
bolqor hibsga olindi. Bu songa otishmalarda halok bo‘lganlarni qo‘shsa undan ham
katta raqamlar hosil bo‘ladi. Hibsga olinganlarning 186 nafari kommunist va
komsomollar edi. Nemislar bilan birgalikda Bolqoriyadan 362 nafar shaxs qochib
ketdi. L.Beriya ta’kidlashicha, Bolqoriyadagi antisovet kuchlari nemislar
chekinganidan so‘ng ham faol qarshilik harakatlarini amalga oshirishmoqda edi. U
chechen-ingushlarning ko‘chirilishi nihoyasiga yetayotganligini bildirib, bo‘shagan
organ vakillaridan bir qismini bolqorlarni ko‘chirishga jalb qilishni taklif qildi.
Ularni ko‘chirish 1943-yil 15-20-mart kunlarigacha yakunlash ko‘zlangandi,
chunki bu davrgacha o‘rmon daraxtlari barglar bilan hali qoplanmagan bo‘lardi
hamda o‘rmondagi kutilmagan holatlarni oldini olgan bo‘lardi. Bu vaqtga kelib
bolqorlar 40 900 nafarni tashkil qilardi. Ularning aksariyati 4 ta asosiy tumanda
yashardilar. Bu 4 ta tuman Kavkazning asosiy bo‘g‘iz qismini tashkil qilib,
umumiy 503 ming gektarda joylashgandi. Undan 300 ming gektari o‘tloqlar va
o‘rmonlardan tashkil topgandi. 54
1944-yil 26-fevralda NKVD ning “Bolqor aholisini Kabardin-Bolqoriya
ASSR hududidan ko‘chirish to‘g‘risida”gi № 00186 c/c sonli buyrug‘i chiqarildi.
Unga ko‘ra, bolqorlarni ko‘chirish jarayoniga tayyorgarlik ko‘rish va uni
boshqarish borasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish masalalari general-mayor
Piyashev zimmasiga yuklatildi. Unga o‘rinbosarlar sifatida: Kabardin-Bolqoriya
ASSR ichki ishlar narkomi davlat xavfsizligi polkovnigi Bziava; Kabardin-
Bolqoriya ASSR davlat xavfsizligi narkomi polkovnik Filatov; general-mayor
Sladkevichlar tayinlanishdi. 55
54
Полян П.М. - Историмор, или Трепанация памяти. Битвы за правду о ГУЛАГе, депортациях,
войне и Холокосте. M .: 2017. — 412.
55
Поболь О.Н. - Сталинские депортации. — МФД, 2005. C .492
52](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_52.png)
![Ko‘chirish jarayonini amalga oshirish uchun 5 ta tezkor sektorlar tashkil
qilindi:
1) Birinchi sektor – Elbrus tumani, dislokatsiyasi – Nijniy Baksan. Unga
general-mayor Petrov rahbar etib tayinlandi. Uning o‘rinbosarlari etib esa davlat
xavfsizligi mayori Afanasenko va polkovnik Drojenkolar tayinlandilar.
2) Ikkinchi sektor – Chegem tumani, dislokatsiyasi – Nijniy Chegem. Unga
davlat xavfsizligi komissari Proshin rahbar etib tayinlandi. Uning o‘rinbosarlari
etib davlat xavfsizligi podpolkovnigi Partsxaladze va polkovnik Shevtsov
tayinlandi.
3) Uchinchi sektor – Xulamo-Bezengiyev tumani, dislokatsiyasi – Qashqatau
qishlog‘i. Unga davlat xavfsizligi podpolkovnigi Shestakov rahbar etib tayinlandi.
Uning o‘rinbosarlari etib davlat xavfsizligi podpolkovnigi Krasnov va
podpolkovnik Kamenev tayinlandi.
4) To‘rtinchi sektor – Cherek tumani, dislokatsiyasi – Kustparti qishlog‘i.
Unga davlat xavfsizligi komissari Klepov rahbar qilib tayinlandi. Uning
o‘rinbosarlari etib davlat xavfsizligi podpolkovnigi Xapov va polkovnik Alekseyev
tayinlandi.
5) Beshinchi sektor – Nalchik shahri (Lesken tumanining Toshli-Tala
qishlog‘i, Nagorniy tumanining Xabaz va Kichmala qishloqlari ham shu sektorda
edi), dislokatsiya – Nalchik shahri. Unga davlat xavfsizligi podpolkovnigi Zolotov
rahbar etib tayinlandi. Uning o‘rinbosarlari etib militsiya podpolkovnigi Yegorov
va polkovnik Xorkovlar tayinlandilar.
Bolqorlarning ko‘chirilishi operatsiyasiga: Moskva o‘qchi diviziyasi, 23-
o‘qchi brigada, 263-o‘qchi polk, 266-o‘qchi polk, 3-motoo‘qchi polk, 136-o‘qchi
polk, 170-o‘qchi polk, Moskva harbiy-texnik bilim yurti, Saratov harbiy bilim
yurti, Orjonikidze chegara harbiy bilim yurti, Siyosiy tarkibni takomillashtirish
maktabi, Alohida sanoat qo‘shini batalyoni kabi qo‘shindan umumiy 17 000 kishi
jalb qilindi. 56
56
Бугай Н.Ф. - Иосиф Сталин — Лаврентию Берии : «Их надо депортировать»: документы, факты,
комментарии. — Дружба народов, 1992. C .189.
53](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_53.png)
![Undan tashqari, tezkor tashkiliy masalalar uchun yana 4 000 nafar NKVD –
NKGB tezkor xodimlarini jalb qilish belgilandi. Yuqorida sanab o‘tilgan qo‘shinni
1944-yil 5-martgacha belgilangan sektorlarda to‘plash buyurildi.
Ko‘chiriluvchilarni yo‘lda qo‘riqlab borish uchun NKVD ning 244-konvoy
(eskort) qo‘shini ajratildi. Ularni 1944-yil 1-martigacha Nalchik shahrida to‘plash
belgilab olindi. Temir yo‘l bo‘yicha ko‘chirish masalalariga davlat xavfsizligining
3-darajaga ega komissari Milshteyn tayinlandi. Bolqorlarni ko‘chirish muddati etib
dastlab 1944-yil 10-mart sanasi belgilandi. Operatsiyaga tayyorgarlik va uning
borishi borasidagi kunlik hisobotni general-mayor Piyashev 5-mart sanasidan
boshlab SSSR NKVD ga telegraf orqali yetkazib turishi buyurildi.
1944- yil 5-mart kuni GKO ning (Davlat mudofaa komitetining)
“Bolqorlarning Kabardin-Bolqoriya ASSR hududidan ko‘chirilishi to‘g‘risida”gi
№ 5309 сс – sonli qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, 1944-yil 31-yanvarda qabul
qilingan GKO ning № 5073 cc – sonli qaroriga qo‘shimcha sifatida Kabardin-
Bolqoriya ASSR dan Qozog‘iston SSR va Qirg‘iziston SSR hududlariga 40 ming
nafar maxsus ko‘chiriluvchilarni yo‘naltirish SSSR NKVD (L.Beriya) zimmasiga
yuklatildi.
Bolqorlarning joylashtirilishi borasidagi mutanosiblik bo‘yicha – Qozog‘iston
SSR ga 25 ming nafar, Qirg‘iziston SSR ga esa 15 ming nafar maxsus
ko‘chiriluvchi yo‘naltirildi. Qozog‘izton SSR XKS (Xalq komissarlari soveti) va
Qirg‘iziston SSR XKS ga maxsus ko‘chiriluvchilarni qabul qilish hamda ularni
joylashtirish majburiyati yuklatildi. Kabardin-Bolqoriya aholisidan musodara
qilingan qoramol hamda donli mahsulotlarni qabul qilib olish va hisobini chiqarish
Gritsenko zimmasiga yuklatildi. 40 ming nafar maxsus ko‘chiriluvchi bolqorlarni
eshelonlarga joylashtirish, Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR hududlariga yetkazish
NKPS (Kaganovich) zimmasiga yuklatildi. O‘z o‘rnida № 5309 cc – sonli qarorga
ko‘ra, maxsus ko‘chiriluvchilarni issiq ovqat bilan ta’minlash ham ko‘zda tutilgan
bo‘lib, bu vazifa Narkomtorg (Lyubimov) zimmasida edi. 57
57
Ситнянский Г.Ю., Бушков В.И. – Миграции населения в Центральной Азии прошлое, настоящее
и будущее. М. 2016. C .212.
54](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_54.png)
![Bolqorlarni ko‘chirishdagi transportga yoqilg‘i yetkazish maqsadida
Qozog‘iston SSR XKS dan 50 tonna, Qirg‘iziston SSR XKS dan 30 tonna
avtobenzin tashkil qilib berish talab qilindi. Bu esa boshqa maqsadlarga
yo‘naltirilgan avtobenzin hisobidan olinishi holatini yuzaga keltirdi.
Ko‘plab manbalarda ko‘chirishlarda umuman tibbiy xizmat yo‘lga
qo‘yilmagan degan fikrlar yuzaga chiqadi. Ammo, aynan GKO ning № 5309 cc –
sonli qaroriga ko‘ra, bolqorlarni ko‘chirishdagi eshelonlarda tibbiy xizmatni
tashkil qilish Narkomzdrav (Miterev) zimmasida edi. Maxsus ko‘chirilganlarning
dastlabki vaqtdagi kun kechirishi uchun talab etiladigan oziq-ovqat mahsulotlarini
yetkazib berish ham Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR lari XKS zimmasiga
yuklatildi. Bunda Qozog‘iston SSR XKS 300 tonna un, 150 tonna yorma va shu
kabi mahsulotlar; Qirg‘iziston SSR XKS esa 200 tonna un, 100 tonna yorma va
boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berishi belgilandi.
1944-yil 10-martga rejalashtirilgan ko‘chirish jarayoni oldinroq amalga
oshiriladigan bo‘ldi. 1944-yil 8-mart kuni erta tongda aholiga narsalani yig‘ishtirib
yo‘lga chiqish buyurildi. Ularga ikki soat vaqt berildi, oddiy fuqarolar, ikkinchi
jahon urushi ishtirokchilari, ularning ota-onalari, qariyalar, bolalar, deputatlar,
rahbarlar, istisnosiz barcha deportatsiyaga uchradi.
KB ASSR ning barcha hududidan bolq o rlar Nalchikdagi temir yo‘l
stantsiyasiga olib ketildi. Ular yo‘lovchi tashishga mo‘ljallanmagan tovar tashish
vagonlariga joylandi. Hammasi bo‘lib 14 ta eshelon tashkil qilindi. Har bir tarkib
56 ta vagondan iborat bo‘lib, vagonga 40–45 kishi joylashtirilga n . Hujjatlarda
bolqorlar joylashtirilgan eshelonlar "Shimoliy Kavkaz - 455" kodi deb nomlangan.
NKVD bolqorlarning Bolqoriya ASSR hududidan ko‘chirish 9-martda
tugallanganligi to‘g‘risida hisobot berdi. Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR
hududiga ko‘chirilgan bolqorlar 37 103 nafarni tashkil qildi. Ko‘chirish jarayonida
478 nafar bolqor hibsga olindi. Ulardan 288 ta o‘qotar qurollar musodara qilindi.
Ko‘chirilganlarni taqsimlashda hududiy jihatdan aniq ko‘rsatmalar asosida
joylashtirildi.
55](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_55.png)
![Qirg‘iziston SSR ga umumiy 15 ming bolqor ko‘chirilishi ko‘zlandi, ulardan
5000 nafari Frunze viloyatiga, 5000 nafari Osh viloyatiga, 2500 nafari Issiqko‘l
viloyatiga, 2500 nafari Jalol-Obod viloyatiga joylashtirilishi rejalashtirildi.
Qozog‘iston SSR ga umumiy 25 ming bolqor ko‘chirilishi ko‘zlangandi,
ulardan 5000 nafari Janubiy-Qozog‘iston viloyatiga, 5000 nafari Olmaota
viloyatiga, 2500 nafari Semipalatinsk viloyatiga, 2500 nafari Shimoliy-
Qozog‘iston viloyati, 2500 nafari Kustanay viloyatiga, 2500 nafari Pavlodarsk
viloyatiga, 5000 nafari Akmolinsk viloyatiga joylashtirilishi rejalashtirildi.
Ko‘chirilganlarga dastlabki vaqtdagi oziq-ovqat ta’minotini mahalliy hokimiyat
organlari tashkillashtirishi belgilangandi. 58
Nemis-fashist bosqinchilari Kabardin-Bolqoriya ASSR ga hujum vaqtida
ko‘plab bolqorlar xoinlikda ayblandilar. Shu sababli, SSSR Oliy soveti prezidiumi
“Kabardin-Bolqoriya ASSR da yashovchi bolqorlarni ko‘chirish va Kabardin-
Bolqoriya ASSR ning nomi Kabardin ASSR ga o‘zgartirilishi to‘g‘risida”gi №
117/6 – sonli qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra:
1) Barcha bolqorlarni Kabardin-Bolqoriya ASSR hududidan SSSR ning
boshqa hududlariga ko‘chirish;
2) Bolqorlarni ko‘chirilgan hududlarida yer bilan ta’minlash va xo‘jalik
ishlarini yuritib olishga ko‘maklashish;
3) Bolqorlardan bo‘shagan yerlarni Kabardin ASSR ning kam yerli
kolxozlariga bo‘lib berish;
4) Kabardin-Bolqoriya ASSR nomini Kabardin ASSR o‘zgartirish;
5) Gruziya SSR ning Verxne-Svanetskiy tumani tarkibiga Kabardin SSR ning
Elbrus va Nagorniy tumanlarining janubi-g‘arbiy qismlarini qo‘shib berish kabi
qarorga kelindi.
L.Beriyaning Leninga 1944-yil 20-maydagi hisobotiga ko‘ra, bolqorlarning
ko‘chirilganidan so‘ng ham Kabardin ASSR hududida nemis fashistlariga xizmat
qiluvchi bir qancha xoin oilalar mavjudligi aniqlandi. L.Beriyaning taklifiga ko‘ra,
xoinlikda ayblanayotgan oilalarni aybini isbotlovchi dalillar to‘planganidan so‘ng,
58
Шабаев Д.В. - Правда о выселении балкарцев. — Эльбрус, 1992. — 235 с.
56](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_56.png)
![ularni Kabardin ASSR hududidan Qozog‘iston SSR ning Jambul va Janubiy-
Qozog‘iston viloyatlariga ko‘chirish maqsadga muvofiq edi. Bu oilalarning soni
710 ta bo‘lib, bu oilalar a’zolari soni 2467 nafar edi. Ularni ko‘chirish ham
chechen, ingush, qorachoylardagidek ketma-ketlikda amalga oshirish maqsad
qilindi. 59
III bob. Qalmoqlar va mesxeti turklarning deportatsiyasi
3.1-§. Qalmoqlar deportatsiyasi oqibatlari
Ikkinchi jahon urushi sovetlarning alohida xalqlarga bo‘lgan rejalarini amalga
oshirish uchun qulay fursat yuzaga keldi. Ikkinchi jahon urushining dastlabki
yillaridanoq SSSRning boshqa hudud xalqlari kabi qalmoq xalqi ham vatan
himoyasiga turdi. 1941-yil 22-iyundagi kutilmagan fashistlarning SSSRga hujumi
ro‘y berdi. Qalmoq viloyat komiteti urushning birinchi oyidagi vaziyatni hisobga
59
Поболь О.Н. Сталинские депортации. — МФД, 2005. C .498.
57](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_57.png)
![olib, 1941-yil 30-iyuldagi hisobotga ko‘ra, qalmoqlarda birorta harbiy xizmatdan
bo‘yin tovlash ro‘y bermagan. Aksincha, frontga birinchilardan bo‘lib yozilish
uchun 2 mingdan ortiq qalmoq xalqi ariza topshirganligini ko‘rish mumkin bo‘ldi.
1941-yil noyabrida SSSR davlat mudofaa komiteti tomonidan Shimoliy-Kavkaz
harbiy okrugi doirasida milliy otliq bo‘linma yaratilishi, xususan Qalmoq ASSRda
ham shunday bo‘linmalardan ikkitasini tashkil qilishga qaror qabul qilindi. Qizil
Armiya general-polkovnigi O.I.Gorodovikov 1941-yil 16-avgustda Shimoliy
Kavkaz viloyat komiteti yig‘ilishida otliq qo‘shin tuzilishi zarurati ta’kidlab
o‘tilgandi.
Keyingi davrlarda respublikaning moddiy ahvolidan kelib chiqqan holda ikki
harbiy diviziya shakllantirish borasida qaror qabul qilindi. 110-qalmoq otliq
diviziyasi 1942-yil 20-aprelda SSSR Narkomat budjeti hisobidan 4600 nafar askar
(ularning 63%i qalmoqlar edi), 4744 ot jalb qilindi. Diviziyalar boshliqlarning
eslashicha o‘sha davrda jalb qilingan aholining harbiy tayyorgarligi yo‘q edi.
Undan tashqari ular rus tilida ham erkin so‘zlasha olishmasdi. 60
Umuman olganda aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, 1939-yil
SSSR aholisi orasida qalmoqlarning umumiy soni 134 402 nafarga yetgandi.
Qalmoq ASSRdan tashqari qalmoqlar Stalingrad viloyatida va Stavropol vodiysida
yashardilar. Ularning turmush tarzida chorvachilik ustuvor ahamiyat kasb etardi.
1942-yil avgust boshlarida Qalmoq ASSR uluslari (tumanlari)ning katta qismi
va poytaxti Elista hududi fashistlar tomonidan bosib olindi. Aholining 25 %i Volga
bo‘ylari va egallanmagan uluslar hududlariga ko‘chib o‘tishdi. Ularning hududlari
1943-yilning boshlarida ozod etildi.
Qalmoqlarni surgun qilishda milliy kelishmovchiliklarni tartibga solishdan
tashqari, qalmoqlarning 110-otliq diviziyaning taslim bo‘lib, ularning asirlikka
o‘tib ketishidagi harakati xoinlik deya ko‘rsatildi. 1943-yil 27-28-dekabr kunlari
SSSR Oliy Kengash Prezidiumining “Qalmoq ASSR tugatilishi va RSFSR
tarkibidagi Astraxan viloyati tuzilishi to‘g‘risida”gi qarorni qabul qildi. Undan
60
Максимов К.Н. – Трагедия Народа : Репрессии и Калм ыкии. 1918-1940 годы. М.: 2004 . С.252.
58](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_58.png)
![tashqari, SNKning qalmoqlarni Oltoy va Krasnoyarsk viloyati, Omsk va
Novosibirsk viloyatlariga badarg‘a qilish borasida tegishli qarorlari qabul qilindi.
Qalmoqlar surgun qilinishiga: “Vatanga xoinlik; Qizil Armiyaga qarshi
nemislar tomonidan tuzilgan harbiy guruhlar safida xizmat qilganligi; halol sovet
fuqarolarini nemislar qo‘liga berganligi; Rossiya va Ukrainadan haydab kelingan
chorvalarni nemislar qo‘liga yetkazganligi; Qizil Armiya tomonidan fashistlar
qalmoqlar hududidan quvib chiqarilganligidan so‘ng, sovet hukumatiga qarshilik
ko‘rsatadigan jangovar guruhlar tuzganligi; fashistlar yo‘q qilgan xo‘jaliklardagi
sovetlar olib borayotgan tiklash ishlariga faol qarshilik ko‘rsatganligi; kolxozlarda
yashovchilarga hujumlar va tinch aholiga tajovuz qilganligi” sabab etib ko‘rsatildi.
Sobiq Qalmoq ASSR hududida Astraxan viloyati shakllantirildi, ammo
ikkitadan tuman (ulus) Stalingrad va Rostov viloyatlariga, yana bir tuman
Stavropol viloyatiga qo‘shib berildi. Undan tashqari, 211 gektar o‘tloq yerlari
(“Qora yerlar”) Dog‘iston kolxozlariga berildi. Poytaxt Elistaning o‘zi ham
Stepnoy nomiga o‘zgartirildi. Keyingi davrlarda ham qalmoqlar yashaydigan
boshqa hududlar bartaraf etildi. Xususan, Rostov viloyatidagi qalmoqlar tumani
(1944-yil 9-martda), Stavropoldagi Priyutnin tumani (1944-yil 15-mayda),
Astraxan viloyatidagi 4 ta tuman 1944-yil 25-mayda tugatildi. Ularning hududlari
tutush viloyatlar hududiga qo‘shib berildi. Qalmoqlar tumanlarining milliy
nomlanishlari ko‘p hollarda ruscha nomlarga o‘zgartirib qo‘yildi. 61
Qalmoqlarni deportatsiya qilish bo‘yicha yirik ko‘lamli operatsiyaning o‘zi
1943-yil 28-29-dekabrlarda o‘tkazildi. Operatsiya “Uluslar” nomini oldi, unda
NKVDning 2975 nafar ofitserlari ishtirok qildi. Deportatsiya jarayonlarini
tashkillashtirishda NKVDning 3-motoo‘qchi bo‘linmasi ham qatnashgan bo‘lib,
e’tiborlisi shunda ediki, ular oldinroq qorachoylarni deportatsiya qilish
jarayonlarida ham ishtirok etishgandi. Operatsiyaning umumiy harakatlarini
boshqarish UNKVDning Ivanov viloyati bo‘limi boshlig‘i general-mayor
Markeyev qo‘lida edi.
61
Очилов У.Б. – Военн ые мобилизации в Калмыцкой АССР. Элиста.: 2001. С.148.
59](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_59.png)
![Deportatsiya jarayonlarining dastlabki bosqichida 91 919 qalmoq ko‘chirildi,
ularning ko‘pchiligi qariyalar va bolalar edi. 1944-yil yanvarida ko‘chirilganlar
safiga 1014 nafar qalmoq qo‘shildi. Ko‘chirilgan hududlar joylashuvi bo‘yicha ular
deyarli teng miqdorda joylashtirildi. 1944-yil yanvar oyida ma’lumotlarga ko‘ra,
Omsk viloyatiga – 24 325 nafar, Krasnoyarsk viloyatiga – 21 164 nafar, Oltoy
viloyatiga – 20 858 nafar va Novosibirsk viloyatiga – 18 333 nafar qalmoqlar
ko‘chirildi. Ko‘chirish jarayonlari qishning o‘rtasida o‘tkazilganligi sabab yo‘ldagi
o‘lim holatlari ko‘paya bordi.
“Jazolangan xalqlar” orasida qalmoqlar ko‘chirilish hududi jihatidan eng
iqlimi noqulay hududlarga joylashtirildi, xususan, Sibir va Qozog‘iston
hududlarining qishdagi iqlimi kavkazliklar uchun katta noqulayliklar yuzaga
keltirdi. Omskka ko‘chirilgan qalmoqlarning yarmidan ortig‘i hududning shimoliy
qismiga – Yamalo-Nenetsk, Xanti-Mansiysk va Tobol okruglariga joylashtirildi.
Qalmoqlarning boshqa deportatsiya qilingan xalqlardan yana bir farqi – bu
ularning katta hududga tarqatib yuborilganligi edi. Qalmoqlar Qozog‘istondan
Saxalingacha bo‘lgan yirik hududga bir-biridan uzoq bo‘lgan viloyatlarga
joylashtirildi. Ko‘chirilganlarning yashash sharoitlari ham talabga javob bermasdi.
Sanitariya holati ham achinarli ahvolda edi, buning natijasida bir necha bor
epidemiyalar avj oldi. Ulardan eng og‘iri sil kasalligi epidemiyasi bo‘ldi. Oqibatda,
deportatsiyaga uchragan xalqlar orasida qalmoqlarning o‘lim darajasi eng
yuqorilaridan biri bo‘lib qoldi. 62
1944-yil qalmoqlarning deportatsiyasi davom etdi, bu Qalmoq ASSR
hududida yashamaydigan qalmoqlar hisobiga to‘g‘ri keldi. Ularni 1944-yil martida
Rostov viloyatiga to‘plashdi (ulardan 2536 nafari 1945-yil 25-martida Omsk
viloyatiga ko‘chirildi), aprelda Stalingrad viloyatiga to‘plash jarayoni ham amalga
oshirildi (ulardan 1178 nafari Sverdlovsk viloyatiga 1944-yil 2-4-iyun kunlari
ko‘chirildi).
Undan tashqari, ikkinchi jahon urushi yillarida xizmatda bo‘lgan
qalmoqlarning 4105 nafari armiyadan demobilizatsiya qilindi va ko‘chirilganlar
62
Яковлев А.Н. – Омут памяти. М. : 2001. С.189.
60](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_60.png)
![safini to‘ldirdi, bundan ko‘chirilganlar orasida mashhur shoirlardan biri David
Kugultinov ham bor edi.
Qalmoqlar mehnatidan qishloq xo‘jaligida, o‘rmon xo‘jaligidagi daraxt
kesishlarda, baliqchilik sanoatida, chorvachilikda foydalanildi.
O‘zi qalmoqlarning surgun qilinishiga asosiy sabablaridan biri etib
baholangan 110-qalmoq otliq diviziyasi haqida gapiradigan bo‘lsak, u haqida
birmuncha salbiy fikrlar mavjud.
1941-yil 1-yanvarda 2686 nafar qalmoq Qizil Armiya safida xizmat qildi.
Ikkinchi Jahon urushi boshlanganidan so‘ng, 1941-yil noyabr oyining oxirida
Qalmoq ASSR hududida Qizil Armiyaning 110-qalmoq otliq diviziyasining
tuzilishi boshlandi, ularning jangchilari va qo‘mondonlari orasida qalmoq millatiga
mansub harbiy xizmatchilar juda ko‘p bo‘lgan. Mashg‘ulotlarni tugatgandan so‘ng,
diviziya 51-armiya tarkibiga kiritildi va 1942-yil iyun-iyul oylarida Don daryosi
yaqinida va Shimoliy Kavkazda mudofaa janglarida qatnashdi.
SSSR NKVD banditizmga qarshi kurash bo‘limi boshlig‘i A.M.Leontyevning
hisobotiga ko‘ra: "Rostov-Don viloyatida frontda bo‘lgan 110-qalmoq milliy otliq
diviziyasi beqarorlikni ko‘rsatdi. Bo‘linma qismlarida ommaviy dezertirlik
boshlandi. Guruh bo lib qochqinlar, ba zi hollarda qo mondonlari bilan uylarigaʻ ʼ ʻ
qaytib, aholi o rtasida har xil mag lubiyatga uchragan mish-mishlarni tarqatishdi.
ʻ ʻ
Front Qalmog istonga yaqinlashar ekan, mahalliy antisovet, millatchi va bandit
ʻ
unsurlar faollasha boshladi. 110-diviziya dezertirlaridan ular yirik to‘dalarni
tuzdilar, ular o‘z harakatlari bilan Qalmog‘istondan mollarni evakuatsiya qilishga
to‘sqinlik qildilar”.
Shu bilan birga, bir qator zamonaviy tarixchilar 110-qalmoq otliq
diviziyasining jangovar yo‘lini ijobiy baholaydilar. 110-qalmoq otliq diviziyasi
Shimoliy Kavkaz frontining yomon jihozlangan 51-armiyasining bir qismi sifatida
birinchi olovga cho‘mdi. U jangovar tajribaga ega bo‘lmaganiga qaramay, ikki
haftalik qonli janglarga (1942-yil 15-27-iyul) sharaf bilan dosh berdi va jangovar
topshiriqni bajardi.
61](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_61.png)
![Ikki haftalik qonli janglarda 110-qalmoq otliq diviziyasi minggacha askar va
qo‘mondonlarini (ulardan 600 dan ortig‘i halok bo‘ldi, 200 nafari bedarak
yo‘qoldi: ko‘pchiligi cho‘kib ketdi) va 700 nafari yarador bo‘ldi. Uning umumiy
yo‘qotishlari xodimlarning 37% ni tashkil etdi, ya'ni kuniga o‘rtacha - 2,33%.
110-qalmoq otliq diviziyasi askarlari va komandirlarining jasorati 37-armiya
qo‘mondonligi tomonidan yuqori baholandi (janglar paytida u diviziyaga tezkor
ravishda qayta tayinlangan) o‘ziga yuklangan jangovar topshiriqni bajargan. 1942-
yil Janubiy frontdagi og‘ir yozgi kampaniyasidagi janglarda ko‘rsatgan jasoratlari
uchun 110-otliq diviziyasining ko‘plab jangchilari va komandirlari orden va
medallar bilan taqdirlangan, PTR otryadi komandiri serjant E.T.Delikov vafotidan
keyin Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berilgan.
Nufuzli tarixiy manbalarga ko‘ra, ushbu jabhalarning qo‘mondonliklari va
Qizil Armiya Bosh shtabi yozgi Don va kuz-qish janglaridan keyin 110-qalmoq
otliq diviziyasi haqida salbiy fikrlarga ega emas edi. 63
Bundan farqli o‘laroq, jangovar bo‘linishning Janubiy va Shimoliy Kavkaz
frontlarining qarashlari, ommaviy qahramonlikning inkor etilmaydigan haqiqati,
shu jumladan Dondagi divizion serjanti E.T.Delikova (1942-yil 30-iyulda SSSR
Oliy Kengashi Prezidiumining farmoni bilan Sovet Ittifoqi Qahramoni unvonini
vafotidan keyin berilganligi to‘g‘risida), SSSR NKVD banditizmga qarshi kurash
bo‘limi boshlig‘i A.M.Leontyev 1944-yil 30-avgustdagi deputatga yo‘llagan
yodnomasida aytilgan. SSSR NKVD xalq komissari S.N.Kruglova noma'lum
sabablarga ko‘ra, "SSSRda 3 yillik urush davomida (1941-yil 1-iyuldan 1944-yil 1-
iyulgacha) banditizm, dezertirlik va Qizil Armiya safida xizmat qilishdan bo‘yin
tovlashga qarshi kurash natijalari to‘g‘risida" hech narsani asoslamasdan, qaror
qabul qildi. "Rostov-Don viloyatida 110-qalmoq milliy otliq diviziyasi beqarorlik
ko‘rsatdi. Bo‘linma bo‘linmalarida ommaviy dezertirligi boshlandi” deyiladi.
Bir qator zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bo‘linish "Beqarorlik
ko‘rsatdi", "Qochib ketdi", "To‘dalarga ketdi", "Nemislarga ketdi" degan gaplar
haqiqatga hech qanday aloqasi yo‘q.
63
Поляков Ю.А. – Историческая наука : Люди и проблемы. М.: 1999. С.194.
62](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_62.png)
![110-qalmoq otliq diviziyasi jangni davom ettirdi va nafaqat Kavkazni
mudofaa qilishda, balki Stavropol viloyati, Qalmog‘iston, Rostov viloyati -
Budennovsk, Praskoveya, Petrovskiyning yuzdan ortiq shahar va qishloqlarini
ozod qilishda qatnashishga muvaffaq bo‘ldi. Vinodelniy (hozirgi Ipatovo),
Bashanti (hozirgi Gorodovikovsk ) va boshqalar shular jumlasidandir. Keyinchalik,
1942-yil yozgi hujum paytida "A" armiya guruhining nemis-rumin qo‘shinlari
Qalmog‘iston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining katta qismini egalladi
(beshta ulus to‘liq, yana uchta ulus qisman bosib olindi).
Bu vaqtda bosib olingan hududga nemis harbiy qo mondonligi, Qalmoqʻ
otliqlari korpusi va boshqa politsiya, ma muriy va maxsus organlar joylashtirildi.
ʼ
Shunday qilib, ishg‘ol qilingan Elistada SS Gauptsturmfuehrer Rolf Maurer
boshchiligidagi “D” maxsus guruhining Sonderkommandoga ("Sonderkommando
Astraxan") joylashtirildi, harbiy komendatura va maxsus nemis bo‘linmasi ham
Sovet partizanlari va razvedkachilariga qarshi kurashish uchun joylashtirildi.
Kelajakda Qalmog‘iston hududi "Kavkaz" Reyxskommissariyatiga kiritilishi
kerak edi. Shu maqsadda “Sharqiy hududlar vazirligi” Alfred Rozenbergning
“Qalmoq bo limi” tashabbusi bilan 1942-yilda Berlinda “Kalmukischen
ʻ
Nationalkomitee” va “Qalmoq xurul”lari tashkil etilib, ular o z faoliyatini 1942-
ʻ
yilda boshlagan nemislar tomonidan bosib olingan Qalmog‘istonda tashkil
etdilar. 64
Germaniya nazorati ostida, Qalmog‘iston ASSRning bosib olingan hududida
mahalliy aholidan fuqarolik ma'muriyati, yordamchi politsiya va boshqa qurolli
xavfsizlik va politsiya bo‘linmalarini yaratish boshlandi.
Qalmoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining bosib olingan hududida
yordamchi politsiya 1942-yil avgust oyida tashkil etilgan bo‘lib, yordamchi
politsiyada xizmat qilganlarning umumiy soni 800-900 kishini tashkil etdi
(shundan 170 nafar militsiya xodimi shahar politsiyasida xizmat qilgan. Elista,
qolganlari esa qishloq politsiyasida xizmat qilgan)...
64
Бакаев П.Д. – О трагедии в истории калмыцкого народа. Элиста.: 2003. С.116.
63](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_63.png)
![Shuningdek, aholini Vermaxt bo‘linmalarida xizmat qilish uchun jalb qila
boshladilar (xususan, qalmoqlar Qalmoq otliqlari korpusi, Vermaxtning 1-kazak
diviziyasi va “Turkiston legioni” tarkibida xizmat qilgan) va boshqa
harbiylashtirilgan qurolli tuzilmalar tashkil etdi.
K.M. Aleksandrovning ma'lumotlariga ko‘ra, 1941-1945-yillarda fashistlar
Germaniyasi tomonida 5 mingga yaqin qalmoqlar xizmat qilgan; SI Drobyazkoga
ko‘ra - 7 minggacha qalmoqlar.
Elista shahrida joylashgan "Abwehrgroup-103" mahalliy aholidan agentlarni
yollashni boshladi.
Qalmoqlardan tuzilgan qurolli tuzilmalar nemislar tomonidan ob'yektlarni
qo‘riqlash, patrul xizmatini amalga oshirish, nemis bo‘linmalarining qanotlarini
qo‘riqlash, razvedka va kuzatuvlar o‘tkazish, sovet partizanlari, razvedka va
sabotaj guruhlariga qarshi kurashda ishlatilgan. 65
Hamkorlikning boshqa shakllari va ko‘rinishlari mavjud edi, xususan,
tashviqot organlarida ishlash va tashviqotda ishtirok etish, bosib olingan Elistada
“Svobodnaya zemlya” (haftada uch marta 16000 nusxada chiqadi) va “Teegin
xurd” (qalmoq tilida) gazetalarini chop etuvchi tahririyati bor edi; Qalmoq milliy
qo‘mitasi "Xalmag" jurnalini nashr etdi; qalmoq korpusi va boshqa "Sharqiy"
tuzilmalardagi qalmoq legionerlari uchun rus va qalmoq tillarida "Khalmg Dääch"
gazetasi nashr etilgan;
Bundan tashqari, 1943-yil iyul oyida Germaniya targ‘ibot vazirligi tashabbusi
bilan Berlin radiosining sharqiy bo‘limi qoshida Vineta tarkibiy bo‘linmasiga
bevosita bo‘ysunuvchi Qalmoqcha tahririyati tashkil etildi. P.Jevzinov muharrir,
S.Stepanov, B.Bembetov, D.Churyumov, S.Arshinov, S.Baldanovlar tahririyatga
tayinlandilar. Sharq vazirligining Qalmoq bo‘limi xodimlari S.Dalantinov,
D.Remelev, S.R.Menkov, A.Bormanjinov, X.Churyumov, S.Kuldinov,
S.Kuldinova, S.Badminov, N.Nembrikov va boshqalar. Birinchi ko‘rsatuv 1943-yil
3-avgustda SSSR qalmoqlariga murojaat qilib, qalmoq tilida efirga uzatildi. Ularni
nemis armiyasi safiga qo shish, uning g alabasini tezlashtirish uchun fuqarolikʻ ʻ
65
Земков В.Н. – Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: 2003. С.211.
64](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_64.png)
![ma'muriyati xodimlari (tarjimonlar, boshliqlar, komissarlar sifatida...) sifatida
ishg‘olchilar bilan faol hamkorlik qilishdi; bosqinchilarga maxsus xizmatlarning
agentlari, politsiya xabarchilari, informatorlari sifatida yordam berishdi...
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, nemislar qalmoq millatiga mansub
oq muhojirlarni bir qator mas'uliyatli lavozimlarga tayinladilar - masalan, Bembe
Tsuglinov Elistaning burgomisteri etib tayinlandi. 1942-yil dekabr oyi boshida
nemis xizmatida bo‘lgan qalmoq oq muhojirlari Boldanov va Balinov Elistaga
yetib kelishdi va ular Stalingrad hamda Astraxanni nemislar tomonidan bosib
olingandan so‘ng "Qalmoq hukumati" tuzilishini e'lon qilishdi.
Qalmoqlarning qurolli guruhlari, jumladan, sobiq politsiyachilar, legionerlar
va dezertirlar, nemis qo shinlari chekinganidan keyin Qalmog istonda faoliyatiniʻ ʻ
davom ettirdilar.
1943-yil 19-martgacha Qalmoq ASSR hududida yashiringan Qalmoq otliqlari
korpusining legionerlaridan 46 nafari o ldirildi, 30 nafari qurol-yarog bilan qo lga
ʻ ʻ ʻ
olindi, yana 334 nafari o z ixtiyori bilan taslim bo ldi. Ulardan 7 ta pulemyot va
ʻ ʻ
avtomatlar, 133 ta miltiq va 5018 dona musodara qilindi. Bundan tashqari,
Qalmog‘iston ASSR NKVD 303 kishini hibsga oldi (243 nemis sherigi, 28 nemis
agenti va josuslikda gumon qilinganlar, 16 kishi qochqinlar va bandit element
hamda 25 kishi "Boshqa antisovet unsurlar" deb ayblangan). 66
1943-yilning mayigacha Qalmog‘iston Avtonom Sovet Sotsialistik
Respublikasi hududida vaziyat keskinligicha qoldi, banditizmga qarshi kurashish
uchun NKVD xodimlarining 20 dan ortiq tezkor-harbiy guruhlari tuzilishi va
mahalliy garnizonlar kuchaytirilishi kerak edi, ammo 1943-yil avgustiga kelib
vaziyat o‘zgardi – jami 786 kishidan iborat 23 ta jinoiy to‘dani yo‘q qilindi (64
nafar bandit o‘ldirildi, 381 nafari hibsga olindi, yana 341 nafari noqonuniy
faoliyatga chek qo‘yildi). To‘liq bo‘lmagan ma'lumotlarga ko‘ra, faqat 1943-yil
yanvardan-noyabrgacha bo‘lgan davrda qaroqchilar 28 ta qurolli bosqin va
talonchilik, 28 Qizil Armiya harbiy xizmatchilarini o‘ldirish, 35 Sovet, partiya
xodimlari va Sovet hokimiyati tarafdorlarini o‘ldirish, 18 ta operatsiyaga qurolli
66
Стецковский Ю.И. – История совеиских репрессий. 1917-1995 гг. М. :1997. С. 69 .
65](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_65.png)
![qarshilik ko‘rsatish hollarini sodir etishgan. NKVD zobitlarining harbiy
guruhlaridan operatsiyalar davomida 12 kishi halok bo‘lgan va 10 NKVD zobiti
yaralangan. 1943-yil dekabr oyining oxiriga kelib, antisovet qalmog‘i qurolli
guruhlari NKVD tomonidan asosan tugatildi, jami 17 kishidan iborat faqat 4 ta
guruh o‘z faoliyatini davom ettirdi.
SSSR qalmoqlarning aksariyati nemislar tomonida bo‘lgan degan fikr
haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Qalmoqlar SSSRning Ulug‘ Vatan urushidagi
g‘alabasiga hissa qo‘shdilar, Qizil Armiya safida partizan otryadlari va razvedka-
diversiya guruhlari tarkibida jang qildilar. Qizil Armiya safiga 25747 nafar
qalmoq chaqirildi, ular urushning birinchi kunidan to oxirgi kunigacha jang
qildilar, ulardan 9026 halok bo ldi, 4326 kishi asir olingan..ʻ
Qalmoqlar 220 nafar ko‘ngillidan 125 nafari 005-sonli razvedka maktabida
o‘qitilib, 1942-yil noyabr oyi o‘rtalarida dushman ortiga o‘tkazildi. Ular
Qalmog‘iston va unga tutash hududlarda sovet partizan harakatida qatnashgan,
ularning ko‘plari halok bo‘lgan. 67
Qalmog‘iston va qalmoqlar hududidagi partizan harakatidan tashqari SSSR
ning boshqa hududlaridagi partizan harakatida ham qatnashgan (chunki M.A.
Selgikov RSFSR ning Orel viloyati Pogarskiy tumani, M.V.Xonina - SSSR
hududida partizan harakatida qatnashgan, Mogilev viloyati Berezinskiy BSSR va
N.Meniyev - Ukraina SSR hududida qatnashgan).
X.O.Badmayev Yugoslaviyadagi partizan harakati ishtirokchisi, NOAU 18-
brigadasi tarkibida jang qilgan.
Urush yillarida Qizil Armiya tarkibidagi qalmoqlar soni:
1942-yil 1-iyulda - 8740 kishi;
1943-yil 1-yanvar holatiga - 5906 kishi;
1943-yil 1-iyulda - 7306 kishi;
1944-yil 1-yanvar holatiga - 6667 kishi;
1944-yil 1-iyulda - 2351 kishi;
1945-yil 1-yanvarda - 2233 kishi.
67
Максимов К.Н. – Трагедия Народа : Репрессии и Калм ыкии. 1918-1940 годы. М.: 2004 . С.264.
66](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_66.png)
![1943-yil 27-dekabrda SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining № 115/144 sonli
“Qalmoq ASSR tugatilishi va RSFSR tarkibidagi Astraxan viloyati tuzilishi
to‘g‘risida”gi qarorini qabul qildi. Unga ko‘ra, nemis-fashist bosqinchilarining
Qalmoq ASSR hududiga bostirib kelganida, ko‘plab qalmoqlar ular tomoniga o‘tib
ketib, o‘z yurtiga xoinlik qilishgan. Ular tomonidan nemislarga bo‘ysinuvchi
hamda Qizil Armiyaga qarshi qaratilgan guruhlar shakllantirilgandi.
Qalmoqlarning boshqa bir qator jinoyatlarda aybdor deb topilishi, ularning
deportatsiya qilinishiga asos bo‘ldi.
Yuqoridagi qaror asosida Qalmoq ASSR hududida yashovchi barcha
qalmoqlarni SSSR ning boshqa hududlariga ko‘chirish, Qalmoq ASSR ni esa
tugatish belgilandi.
Ko‘chirilganlarga yangi yerlardan yer-mulklar ajratish va u yerda
joylashishlari uchun davlat tomonidan qilinadigan yordamni ijrosini ta’minlash
SSSR Xalq Komissarlari Kengashiga yuklatildi. RSFSR tarkibida tuziladigan
Astraxan viloyatining markazi Astraxan shahri etib belgilandi. Astraxan viloyati
tarkibiga sobiq Qalmoq ASSRning – Dolbansk, Ketchenerovsk, Lagansk,
Privoljsk, Troitsk, Ulan-Xolsk, Chernozemelsk va Yustinsk tumanlari; Elista
shahri; Astraxan okrugining Vladimirov, Volodar, Yenatayev, Ikryyanin,
Kamizyak, Krasnoyarsk, Narimanov, Xarabalin tumanlari va Astraxan shaharlari
kiritildi. O‘z o‘rnida, Stalingradning Astraxan okrugi tugatildi. 68
Sobiq Qalmoq ASSRning – Malo-Derbetsk va Sarpinsk tumanlari Stalingrad
viloyatiga qo‘shib olindi; G‘arbiy (Bashanta), Yashaltin tumanlari Rostov
viloyatiga qo‘shib olindi; Priyutninsk tumani Stavropol viloyatiga qo‘shib berildi.
Shu davrda bu qarorni SSSR Oliy Kengashi raisi M.Kalinin va kotib A.Gorkin
tasdiqlashgandi.
Qalmoq ASSR tugatilishi qarori qabul qilinganidan bir kun o‘tib, ya’ni 1944-
yil 28-dekabrida SSSR Xalq Komissarlari Kengashining № 1432/425cc sonli
“Qalmoq ASSRda yashovchi qalmoqlarni ko‘chirish to‘g‘risida” qaror qabul
qilindi.
68
Бакаев П.Д. – О трагедии в истории калмыцкого народа. Элиста.: 2003. С. 132 .
67](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_67.png)
![Unga ko‘ra, Qalmoq ASSRda yashovchi barcha qalmoqlarni Oltoy va
Krasnoyarsk viloyati, Omsk, Novosibirsk va Qozog‘iston hududlariga ko‘chirish
belgilandi. Barcha hududlarga o‘rtacha miqdorda bir xil miqdordagi aholini
ko‘chirish NKVD zimmasiga yuklandi.
Oltoy va Krasnoyarsk viloyati, Omsk, Novosibirsk va Qozog‘iston ijro
organlari zimmasiga:
– qalmoqlarni qabul qilib olish, ularni mahalliy qishloq xo‘jaligi, baliqchilik
xo‘jaliklari, artellar a’zoligiga o‘tkazish, qishloq xo‘jaligi nizomiga asosan ularni
ish bilan ta’minlash;
– qalmoqlarga ko‘chirilgan yerlarida o‘rnashish borasida uy-joy qurishlariga
amaliy yordam berish;
– qalmoqlarni asosan qishloq xo‘jaligi, baliqchilik va chorvachilik sohalariga
jalb qilishni amalga oshirish. Ishchi va xizmatchilarni mutaxassisliklari bo‘yicha
ish bilan ta’minlashga e’tibor qaratish kabilar yuklatildi.
Ko‘chirilganlarni birinchi navbatda bo‘shab yotgan kolxoz va sovxozlarga
joylashtirish belgilab olindi. Ko‘chirib keltirilganlarni oziq-ovqat bilan ta’minlash
masalalari SSSR Narkomzag va SSSR Narkommyasomolpromning viloyatlardagi
oziq-ovqat fondlari hisobidan hal etilishi belgilandi. Harajatlar maxsus
ko‘chirilganlardan Qalmoq ASSRda qabul qilib olingan qoramol va mol-mulklari
hisobidan qoplash belgilandi. 69
Ko‘chirib keltirilganlarga uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlarga har bir
oilaga 7 yil muddatga 5 ming rublgacha kreditlar ajratish Kravtsov raisligidagi
Selxozbank zimmasiga yuklatildi, bu kreditlarga kafil etib kolxoz va sovxozlar
belgilandi.
1944-yil 1-kvartalidagi maxsus ko‘chirilgan aholi turar joylari ta’mirlanishi
va boshqa qurilishlarni amalga oshirish uchun 1943-yil dekabr – 1944-yil
yanvarida qurilish mollari bilan ta’minlash Voznesenskiy raisligidagi SSSR
Gosplan zimmasiga yuklandi.
69
Земков В.Н. – Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: 2003. С.225.
68](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_68.png)
![Qalmoqlar ko‘chirilgan har bir hududda ularni doimiy ravishda ro‘yxatdan
o‘tib turishlari uchun maxsus harbiy komendaturalar tuzish vazifasi NKVD
zimmasiga yuklatildi. Komendatura ishchilarning maoshi UNKVD tezkor
xizmatchilari maoshiga tenglashtirish va ularning maoshlari NKVD hisobidan
qoplash belgilandi.
Qalmoqlarni ko‘chirish borasidagi qarorni SSSR Xalq Komissarlari Kengashi
raisi V.Molotov imzolagandi. Ijro ham o‘z o‘rnida tezkorlikda amalga oshirildi.
Umuman olganga ikkinchi jahon urushida SSSR alohida xalqlariga nisbatan
repressiyalar, turli manbalarda turlicha talqin etiladi, SSSR tarqalishigacha bo‘lgan
davrda asosan kam miqdordagi ma’lumotlar mavjud bo‘lgan bo‘lib, bu mavzuda
so‘z yuritishga cheklovlar mavjud bo‘lgan. Ularning aksariyatida xalqlarning
deportatsiyaga uchrashi Stalin shaxsiga va uning shaxsiy irodasiga bog‘lab
qo‘yiladi. Keyingi davrlarda maxfiy ma’lumotlarning saqlanish muddatlari o‘z
nihoyasiga yetishi natijasida, ko‘plab yangi hujjatlar oshkoralikka berildi. Buning
natijasida, 2000-yildan keyingi davrdagi tadqiqotchilarning ma’lumotlarida
nisbatan xolislik hamda Stalindan tashqari ham boshqa sabablar mavjud
bo‘lganligi aytiladi.
Ikkinchi jahon urushi davrida repressiyalarning yangi to‘lqini avj olib,
qalmoqlar ham bu jarayondan chetda qolmaganligini yuqoridagi ma’lumotlardan
bilib oldik. Ozroq ortga qaytsak, repressiyaga uchragan xalqlardan birinchi bo‘lib
Povoljye nemislarini aytish mumkin, ularning 1941-yil avgustda avtonomiyasi
tugatildi. 70
1943-yil oxirlari va 1944-yil boshlarida yana 5 ta avtonomiya xaritadan
o‘chirib tashlandi. Bular Qorachoy avtonom viloyati, Qalmoq ASSR, Chechen-
Ingush ASSR, Kabardin-Bolqor ASSR va Qrim ASSRlarini aytish mumkin.
Ularning hududida yashovchi tub yer aholisi uzoq hududlarga deportatsiya qilindi.
Ular “Maxsus ko‘chirilganlar” maqomiga ega bo‘lishdi. Qalmoqlar ham shular
qatorida edi. Ularning ko‘chirilgan yerlarda joylashuvi va o‘rnashib qolishiga
imkon yaratilib, qalmoqlar tub yerlariga qaytish huquqidan mahrum etildi.
70
Стецковский Ю.И. – История совеиских репрессий. 1917-1995 гг. М. :1997. С. 112 .
69](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_69.png)
![Qalmoqlar va boshqa xalqlarga nisbatan repressiyalarni Stalinning shaxsiy irodasi
yoki aniq bir guruhlarning xohishi deyish mushkul.
Ikkinchi jahon urushida yuqorida aytib o‘tilgan avtonomilardan SSSR NKVD
GULAGining 1944-yil 5-sentabrdagi ma’lumotlariga ko‘ra, Sibir, Markaziy Osiyo
va Qozog‘iston hududlariga umumiy 1 514 000 kishi surgun qilinib, ulardan 1944-
yil 27-yanvardagi malumotlarga ko‘ra, 93 062 nafar qalmoq ahli ko‘chirib
bo‘lingandi. Agar 1944-yil sentabrgacha Qalmoq ASSR hududidan tashqarida
bo‘lgan 6117 nafar qalmoqning ko‘chirilishini ham qo‘shib aytganda 1944-yil
o‘rtalarida qalmoqlarning umumiy miqdorda 100 ming nafari o‘zlari yashab kelgan
tub yerlaridan bir-biridan uzoqda joylashgan hududlarga majburiy ravishda
ko‘chirib yuborilganligini ko‘rish mumkin bo‘ldi.
Tarixiy manbalarga ko‘ra, qalmoqlarni deportatsiya qilishga faol
tayyorgarlikning boshlanish sanasi sifatida 1943-yil oktabr oyi ko‘rsatiladi.
Qalmoqlarning surgun qilinishi borasida 1943-yil yozidayoq “Siyosiy” qaror qabul
qilib bo‘lingandi. 71
Bu fikrni asoslab berish ham qiyin emas. 1943-yil 12-15-iyun kunlari Qalmoq
viloyat partiya komitetining “Qalmoq partiya tashkilotining joriy holati va
vazifalari to‘g‘risida”gi yig‘ilishi ohangidan ham barchasi ma’lum bo‘lgandi.
Plenumda obkom kotibi A.F.Likomidov (u 1943-yil fevralda P.V.Lavrentyev
o‘rniga obkom kotibi lavozimiga saylangandi) o‘z hisobotida: u N.L.Garyayev
bilan birgalikda yaqinda VKP Markaziy Komitetiga chaqirilganligini, u yerda
partiya Markaziy Komiteti kotiblari Qalmoq ASSR obkomi ishi qoniqarsiz
ekanligini bildirishgani, bunga asosiy sabab sifatida respublika hududidagi
dushmanona kayfiyatdagi unsurlarning faollashgani hamda ularning ustidan
nazorat tegishli darajada tashkil etilmaganligi ko‘rsatilganligi, respublika
aholisining harbiy safarbarlikdagi sustkashligi ham salbiy holat ekanligi
bildirilganligini ta’kidlab o‘tdi. Natijada, VKP Markaziy Komiteti eng qisqa
fursatda respublikada vaziyatni tartibga solish, ayrim uluslardagi salbiy omillarni
yo‘q qilishni yukladi.
71
Бакаев П.Д. – О трагедии в истории калмыцкого народа. Элиста.: 2003. С.195.
70](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_70.png)
![Yuqoridagi vazifalarni bajarish, obkom va respublika hukumati ish
faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun Markaziy Komitet mavjud
holatdagi asosiy aybdorlarni topishi va ularga jazo tayinlashi kerak edi. Ammo,
nemis fashistlari xizmatida nafaqat qalmoqlardan, balki respublikaning boshqa
millatlaridan ham vakillar mavjud edi. Shunga qaramay, mavjud vaziyatda qalmoq
xalqi aybdor deb topilib ommaviy surgun jarayoniga uchraganligini ham to‘g‘ri
deb bo‘lmaydi.
SSSR Xalq Komissarlari Kengashining 1943-yil 14-oktabridagi №
1118/346cc sonli qaroriga muvofiq, qalmoqlarning deportatsiya jarayonlariga
SSSRning o‘ndan ortiq davlat tashkilotlari mas’ul etib belgilandi.
SSSR hukumati o‘zining tarixiy holatiga ko‘ra repressiyalar va xalqlarni
ko‘chirish borasida kattagina tajribaga ega edi. Umuman olganda, SSSRda
ommaviy surgun qilingan xalqlar soni 15 tani tashkil qilardi, qisman ko‘chirilgan
xalqlar soni 55 tani tashkil qilardi. 72
Qalmoqlarni deportatsiya qilish ishlari aniq belgilangan reja asosida, SSSR
NKVD tasdiqlagan maxsus operatsiyalar bo‘yicha chora-tadbirlar asosida
o‘tkazildi. 1943-yil 1-dekabrda “Uluslar” operatsiyasini o‘tkazish tartibi
to‘g‘risida”gi chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilgandi, deportatsiya jarayonlari
aynan shu hujjatda ko‘rsatilgan tartibda amalga oshirildi. Unga ko‘ra, Qalmoq
ASSR hududida yashovchi barcha qalmoqlar deportatsiyaga uchrashi
belgilangandi. E’tiborlisi shundaki, qalmoqlarning barchasi ya’ni nemislar bilan
aloqasi bo‘lgan yoki bo‘lmaganidan qat’iy nazar butun bir xalq deportatsiyaga
uchrashini hech qanday sabab bilan oqlab bo‘lmaydi. Aksincha, qalmoqlarning
asosiy ko‘pchiligi SSSR hukumati tarafdorlari edilar.
Ko‘chiriladigan oila a’zolari o‘zini tutishlaridan qat’iy nazar nemislar bosqini
davrida ular fashistlarga ko‘maklashganlikda ayblangandi. Fashistlar hududdan
chiqarilgandan so‘ng ham qalmoq qariyalari, ayollari va bolalari nemislar tashkil
etgan guruhlarni yashirib kelishda ayblandilar.
72
Малиа Мартин – Советская трагедия: История социализма в России. 1917-1991. М. : 2002. С.331.
71](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_71.png)
![Nemislarga ko‘maklashganlikda, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlashda, Qizil
Armiyaga qarshi harakatlar va shu kabilarda ayblangan qalmoq xalqi 1943-yil 27-
28-dekabr kunlari tub yashash yerlaridan Oltoy, Krasnoyarsk, Omsk, Novosibirsk
va Qozog‘iston hududlariga majburan ko‘chirildi. Ularning ko‘chirilgan
hududlarga o‘rnashishlari uchun hududlarda favqulotda ijro organlari tashkil etildi.
2000-yildan keyingi davrlarda oshkoralikka chiqarilgan maxfiy hujjatlar 28-
dekabrdagi qalmoqlarning izg‘irin sovuqda majburan ko‘chirilishi jarayoni
tasvirini tasavvur qilish qiyin emas. Surgun qilish jarayonida xizmatda bo‘lgan
davlat xizmatchilaridan birining yozishicha: “Tonggi 4.00 da yo‘llar yopib
qo‘yildi. 5.30 da tezkor guruhlar o‘z joylarini egallashdi. 6.30 da tegishli signaldan
so‘ng operatsiyaga kirishishdi. Operatsiya qat’iy harakatlar ketma-ketligi bilan
o‘tkazilganligi uchun ortiqcha muammosiz o‘tkazildi. Soat 10.00 gacha odamlarni
yig‘ish markaziga to‘plandi, 15 daqiqada odamlar mashinalarga chiqarildi…
Mashinalar jo‘natildi…Qoramol ro‘yxatga olindi…”.
Shu tariqa, Qalmoq ASSR tugatildi, qalmoqlar mamlakatning sharqiy
hududlariga surgun qilindi, ular Uraldan Saxalinga qadar keng hududlardagi
tumanlarga joylashtirildi.
Qalmoq xalqining ko‘chirilgan hududlari bir-biridan uzoq bo‘lganligi bilan
qolgan ko‘chirilgan xalqlardan farq qiladi. Ularning deportatsiya qilingan
hududlari 1949-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, Qozog‘iston SSRga – 2042 nafar,
O‘zbekiston SSRga – 714 nafar, Qirg‘iziston SSRga – 143 nafar, Oltoyga – 17 993
nafar, Novosibirsk viloyatiga – 17 026 nafar, Krasnoyarskga – 16 407 nafar,
Omskga – 9732 nafar, Tyumenga – 9596 nafar, Saxalinga – 2059 nafar, Tomsk –
1020 nafar, Sverdlovskga – 507 nafar, Kemerovskga – 40 nafar qalmoq ko‘chirildi.
E’tiborlisi shundaki, yuqorida sanab o‘tilgan ko‘chiriluvchilarning orasida
frontda jang qilayotgan qalmoqlar ham bor edi. Qalmoq millatiga mansub
askarlarning 6 ming nafari 1944-yilning boshlarida harbiy xizmatdan
chetlashtirildi, ular Bosh shtab buyrug‘i asosida Shirokov nomidagi NKVDning
axloq tuzatish lageriga majburiy mehnatga jalb qilindi. Ularning bu lagerdagi
yashash sharoitlari salbiy ko‘rinishda edi. Bu harakatlar ikkinchi jahon urushi
72](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_72.png)
![boshlaridanoq frontda jang qilgan qalmoq askarlariga nisbatan o‘ta hurmatsizlik
bo‘ldi. Ularning ko‘pchiligi Shirokov nomidagi GESda va boshqa xo‘jaliklardagi
og‘ir sharoitlarda ishlatildi, ulardan nobud bo‘lganlari ham ko‘pchilikni tashkil
etadi. Qalmoqlarning 400 ga yaqin jagovar-ofitserlari maxsus ko‘chirilganlar safini
to‘ldirishdi. 73
O‘sha davr rahbarlarining qaror qabul qilishidagi mantiqni tushunish qiyin,
chunki janglarda qahramonlik ko‘rsatib davlat mukofotlariga erishganlar ham
surgun qilingan. Masalan, qahramonligi va jasurligi uchun katta serjant Pyurvyu
Jalxayevga Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni, O.G.Boldirevaga – Lenin ordeni
(unga 1944-yil 29-noyabr Shiroklagda orden topshirilgandi) berildi. Shu bilan
birga ular SSSR NKVD tomonidan axloq tuzatish lagerlariga badarg‘a
qilinishgandi.
1943-yil 28-31-dekabrlarda qalmoqlarning asosiy qismi Qalmoq ASSR va
Rostov viloyatida yashovchilari surgun qilindi. 1944-yil marti oxirida ham Rostov
viloyatining alohida hududlarida yashovchi qalmoqlar ko‘chirildi, 1944-yil iyunda
Stalingrad va Stavropoldan qalmoqlarni ko‘chirishlar amalga oshirildi. Shu tariqa,
1944-yil o‘rtalariga kelib 99 252 nafar qalmoqlar tub yashash yerlaridan o‘zga
hududlarga majburiy ko‘chirib bo‘lindi. Ularning safini harbiy xizmatdan
chetlashtirilganlar to‘ldirdi va umumiy 110 ming qalmoq surgun qilindi.
Qalmoqlarning ko‘chirilishi jarayonida hayvonlarning yuklanishiga ham
yaramaydigan tovar vagonlariga qishning sovug‘ida yuklanganlar, bunda birinchi
navbatda ayollar va qariyalar yuklangandi. Uch kunlik yo‘lda qalmoqlarning 2 %
ga yaqini (1600 dan ortiq odam) nobud bo‘ldi. Yo‘ldagi og‘ir sharoit va qishning
o‘rtasida o‘tkazilgan deportatsiya vaqtida og‘ir kasalliklar orttirgan qalmoqlar ham
qiyin ahvolda edi. Buning natijasida, 1944-yilning boshlarida Novosibirskka
ko‘chirilgan qalmoqlarning 1510 nafari yoki shu hududga ko‘chirilganlarning 9,2
%i olamdan o‘tdi. 1945-yilgi holatga ko‘ra, maxsus ko‘chirilganlarning 83 688
nafari omon qoldi. Ko‘chirish jarayoni boshlangan davrdan boshlab 15 ming (15-
16 %) qalmoq hayotdan ko‘z yumdi.
73
Земков В.Н. – Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: 2003. С.211.
73](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_73.png)
![1945-yilgi ko‘chirish jarayonlaridagi og‘ir sharoit tufayli 3735 nafar qalmoq
bolalari (9,3 %) nobud bo‘lishdi. Shu davrdagi qalmoqlarda tug‘ilish 351 nafar
bolani tashkil etdi, bu esa o‘lim holatiga nisbatan 11 baravar farq degani. 1943-yil
dekabrdan 1950-yil boshlarigacha qalmoqlarning soni yana 30-35 ming nafarga
kamayib, qalmoqlar soni 81 475 nafarni tashkil etdi. 74
3.2- §. M esxeti turklar deportatsiyasi
Mesxeti turklar tarixan hozirgi Gruziyaning janubi-g‘arbiy qismidagi
Mesxetiyada yashab kelgan. Ular turk tilining shimoli-sharqiy Anadolu
dialektlaridan birida so‘zlashadi. E’tiqodi islom dinining sunniy mashabi va
qisman shialikda.
Ikkinchi jahon urushidagi deportatsiyalar navbati I.Stalinning Vatani bo‘lgan
Gruziyaga qaratildi. 1944-yil mart oyi oxirlarida Tbilisining kurd va ozarbayjon
74
Максимов К.Н. – Трагедия Народа : Репрессии и Калм ыкии. 1918-1940 годы. М.: 2004 . С.278.
74](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_74.png)
![oilalari deportatsiya qilinishidan boshladi. Ularning soni 3240 nafarni tashkil
qilgandi. Bu aholi Gruziyaning o‘zida Tsalinsk, Borchalinsk va Karayaz
tumanlariga ko‘chirildi. Stalin asosiy e’tiborini Gruziyaning sovet-turk chegarasida
yashovchi musulmon aholiga qaratdi. Bu chegaraning Turkiya qismida turklar 30
diviziyani doimiy ravishda saqlab turardi. Lekin, 1944-yilda bu holat SSSR uchun
xavf tug‘dirmasdi. Shunday bo‘lsa-da, Beriyaning Stalin, Molotov va Malenkovga
1944-yil 28-noyabrda yo‘llagan ma’lumotnomasida – Mesxetiya aholisi Turkiya
aholisi bilan qardoshlik rishtalari bilan bog‘langanligi, ularning kontrabanda bilan
shug‘ullanayotganligi, emmigratsion kayfiyatdaligi, turk ayg‘oqchilariga
ma’lumotlar yetgazib turayotganligi, jinoiy guruhlar tuzishda qatnashayotganligi
kabi jihatlari aytib o‘tildi. 75
Mesxeti turklar tarixan 1829-yilda Rossiyaga Andrianopol sulhi bilan qo‘shib
olingandi. Mesxetiya uzoq vaqt Turkiya nazoratida bo‘lgan. Shuning uchun ham
ular turkcha ismlarda atalib, turk tilida so‘zlashardi. Ularning etnik jihatda tazyiqqa
uchrashi 1928-1937-yillarda bo‘lgandi, ularga majburan gruzin ismlari berilib,
gruzin tiliga o‘tishga majburlangandi. Turkiya bilan chegara hududlardagi aholini
ko‘chirish masalasi 1942-yildayoq tayyorgarlik ko‘rish bo‘yicha ko‘rib
chiqilgandi. Aynan ko‘chirish masalasi 1944-yil bahoridan boshlab amaliyotga
o‘ta boshladi. O‘sha davrda gap 77,5 ming kishi haqida borayotgandi. Ularni
Sharqiy Gruziya hududidan ko‘chirish maqsad qilindi. Ammo, 1944-yil 24-iyulida
Beriya Stalinga 16 700 turk, kurd va xemshil xo‘jaliklarini Gruziyaning Turkiya
bilan qisman chegara hududlari sanalgan Axaltsix, Adigen, Aspindz, Axalkalak va
Bogdanov tumanlaridan ko‘chirishni taklif qildi. 31-iyulda 76 021 nafar turk
(keyinchalik 3180 nafar turk), 8694 nafar kurdlar va 1385 nafar xemshillar
ko‘chirilishi to‘g‘risida qaror ishlab chiqildi. Boshqa millatga mansub erkaklarga
turmushga chiqqan ayollari esa deportatsiyadan ozod qilindi. 76
75
Бугай Н.Ф., Мамаев М.И. Международное общественное объединение турок-месхетинцев
«Ватан» как институт власти гражданского общества. M .: 2015. C .168.
76
Бугай Н.Ф., Мамаев М. И. Турки-месхетинцы: Грузия, Узбекистан, Россия, США. — М.: МСНК-
пресс, 2009. C . 78.
75](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_75.png)
![Deportatsiyani maqullash borasidagi qonun yoz o‘rtalarida qabul qilindi, uni
qishgacha amalga oshirish maqsad qilindi. Lekin, uning o‘z vaqtida bajarilishiga
yo‘llarning yaroqsizligi xalaqit berdi. Mesxeti turklarni ko‘chirishda ishlatilgan
Borjomi-Vale temir yo‘li qurilishi yakunlanishiga hali vaqt kerak edi. Mesxeti
turklarning kattagina qismi Qozog‘istonga ko‘chirilishi kerak edi, boshqa
xalqlarning ham Qozog‘istonga ko‘chirilayotganligi sababli hukumat vakillari
mesxeti turklarni boshqa hududga ko‘chirishni iltimos qildi. Bu iltimos
qondirilmagan bo‘lsa-da, ularning Qozog‘iston SSR ga ko‘chiriladigan miqdori
qisqartirildi.
Shu sabablar tufayli ko‘chirish jarayoni qish pallasiga to‘g‘ri keldi.
Ko‘chirishning o‘zi GKO buyrug‘i chiqarilgandan 3,5 oy o‘tib, NKVD
buyrug‘idan 2 oy o‘tibgina amalga oshirildi. Ko‘chirish jarayoni 1944-yil 15-
noyabrda boshlangan bo‘lib, jarayon uch kun davom etdi. Ko‘chirish vaqtida
oilalar 2 soat oldin ogohlantirilib, shu vaqt ichida barcha zaruriy narsalarini yig‘ib
bo‘lishi kerak edi. Bitta mashinaga 7-8 ta oila yuklangandi. Bitta vagonga esa 20-
25 ta oila yuklangandi. Bu yerdagi operatsiyaga boshchilik qilish Beriya buyrug‘i
asosida B.Kobulov va gruzin narkomlariga – davlat xavfsizligi (Rapava) va ichki
ishlar xizmatiga (Karanadze) yuklatildi. Mesxeti turk erkaklarining ko‘pchiligi
frontda bo‘lganligi sababli ko‘chirishni tashkil qilish uchun 4 ming nafar NKVD
ning tezkor xizmatchilari yetarli bo‘ldi.
Ko‘chirish jarayoniga 89 selsovet va 220 aholi punktlari qamrab olindi.
Ulardan bo‘shab qolgan yerlarni Gruziyaning kam yerli 7 ming dehqoni va
chegarachilarning 20 ming nafariga bo‘lib berishga qaror qilindi.
17-noyabr kuni soat 16.00 larda Gruziyadan 25 eshelonda 81 324 nafar deport
qilinganlar ko‘chirilgandi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 3 kun ichida 90 mingdan 125
ming kishigacha aholi ko‘chirib bo‘lingandi. Beriyaning Stalinga bergan
hisobotida 91 095 kishi ko‘chirilganligi aytilgan. Chernishev va M.Kuznetsovning
Beriyaga bergan hisobotida esa 92 307 kishi ko‘chirilganligi aytiladi. Ulardan
18 903 nafari erkak, 27 399 nafari ayol, 16 yoshgacha bo‘lganlar 45 985 nafarni
tashkil qildi.
76](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_76.png)
![Gruziyadan Markaziy Osiyogacha yo‘l ikki-uch haftani tashkil qiladi.
Shuning uchun ham mesxeti turklarning ko‘chirilishi jarayoni dekabrdagina
yakunlandi. Ko‘chirilgan hududlarda mesxeti turklar ichimlik suvi yaxshi emasligi
va ba’zan kasallik epidemiyalari (asosan O‘zbekistondagi terlama kasalligi) kabi
qiyinchiliklarga duch keldi. Ko‘chirilganlar orasida o‘lim holatining yuqoriligi
sabablaridan biri jarayonning qishda o‘tkazilganligida ham edi. 1948-yil iyundagi
holat bo‘yicha norasmiy xabarlarga ko‘ra, ko‘chirilganlarning 1/3 qismi halok
bo‘lgan, rasmiy xabarlarga ko‘ra esa 11,8 % aholi vafot etgandi. Rasmiy
xabarlarda deportatsiya va surgundagi og‘ir sharoitlar eng kamida 12 589 dan 14
895 gacha odamning o‘limiga olib keldi.
Umumiy hisobda 92 307 kishi ko‘chirildi, ulardan 18 923 erkak, 27 399 ayol,
45 085 nafar 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar edi. Ularning yarmidan ko‘pi, aniqrog‘i
53 133 kishi O‘zbekistonga, 28 598 kishi Janubiy Qozog‘istonga va 10 546 kishi
Qirg‘iziston SSR hududiga ko‘chirildi. Ularni ish bilan ta’minlashdagi asosiy soha
qishloq xo‘jaligi bo‘ldi. Mesxeti turklar o‘zlari uchun yangilik bo‘lgan paxtachilik
sohasida band bo‘lishlariga to‘g‘ri keldi. 77
40-yillarda mesxeti turklarning umumiy soni qisqara bordi, bunga
ko‘chirishdagi yo‘qotishlardan tashqari, ikkinchi jahon urushida halok bo‘lgan 20
ming mesxeti turklar ham katta yo‘qotishlardan biri edi. Ularning yashash yeridan
boshqa hududga ko‘chirilishi SSSRning Kavkazdagi janubiy chegaralarini
mustahkamlash uchun chora sifatida talqin etildi.
1944-yil 31-iyulda Davlat Mudofaa Komitetining (GOKO) “Gruziya SSR
chegara chizig‘idan mesxeti turklar, kurdlar va xemshillarni ko‘chirish
to‘g‘risida”gi № 6279cc – sonli qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, Gruziya SSR
chegara hududlari – Axaltsix, Adigen, Aspindz, Axalkalak, Bogdanov tumanlari va
Adjar ASSR hududlaridan – 16 700 xo‘jalik ya’ni 86 000 kishini mesxeti turk,
kurd va xemshillar ko‘chirilishi belgilandi. Ularning ko‘chiriladigan hududlaridagi
taqsimoti ham belgilanib, Qozog‘iston SSR ga 40 000 kishi, O‘zbekiston SSR
77
Полян П.М. «Советские репрессии в отношении иностранцев: Большой террор, ГУЛАГ,
депортация ». M .: 2003. C .221.
77](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_77.png)
![hududiga 30 000 kishi, Qirg‘iziston SSR hududiga 16 000 kishi ko‘chirilishi
ko‘zlandi. Yuqoriroqda aytib o‘tganimizdek, ko‘rsatkichlar ushbu qarordagidan
farq qildi. Bunda O‘zbekiston hududiga ko‘proq aholi deportatsiya qilindi. Qaror
ijrosi SSSR NKVD zimmasiga yuklatildi. Qarorga ko‘ra, ko‘chirish 1944-yil
noyabrda amalga oshirilishi kerak edi. Gruziya SSR chegara hududlaridan
ko‘chirilayotgan aholiga o‘zlari bilan faqatgina shaxsiy buyumlarini olishga ruxsat
berildi. Bunda har bir oila ko‘chish jarayonida o‘zi bilan 1 000 kg dan ortiq
bo‘lmagan buyumlarni olishi mumkin edi. Ulardan qolgan mol-mulk, uy-joy,
bog‘lar, qoramolni ro‘yxatga olish Gruziya SNK raisi o‘rinbosari Xoshtariyaga
topshirildi. Ulardan qabul qilib olingan mol-mulkka qarab, ko‘chirilgan hududlarga
ularga ayirboshlash kvitansiyalari topshirildi hamda ularga oziq-ovqat olish
mumkin bo‘ladi. 78
Qozog‘iston SSR SNK (Skvortsov, Undasinov), Qirg‘iziston SSR SNK
(Vagov va Kulatov) va O‘zbekiston SSR SNK ga (Yusupov va Abduraxmanov)
NKVD bilan hamkorlikda ko‘chirilganlarni joylashtirish borasida amaliy ishlarni
tashkil etish topshirildi. Ko‘chirilganlarni kolxozlarga joylashtirish, turar-joy
fondidan uylar ajratish va ularni qish mavsumiga tayyorlab berish; ko‘chib
kelganlarni temiryo‘l vokzalidan joylashtirilishi belgilangan yerlarga yuklari bilan
yetkazib qo‘yish uchun avtomobil transportini ta’minlab berish; ko‘chib
kelganlarni yer bilan ta’minlash va qishloq xo‘jaligi mehnat qurollari bilan
ta’minlash kabi masalalar davlat mutasaddilariga yuklatildi. Bu ishlarga
tayyorgarlik jarayonini 1944-yil 1-noyabrda tugallash belgilandi.
NKPS ga (Kaganovichga) Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston SSR ga
ko‘chiriluvchilarning temiryo‘l eshelonlarini jihozlarini o‘z vaqtida ta’minlab
berish yuklatildi. Maxsus ko‘chiriluvchilarni oziq-ovqat bilan ta’minlash masalasi
SSSR Narkomtorg (Lyubimova) tashkilotiga yuklatildi. SSSR Narkomzdrav
(Miteyeva) ko‘chiriluvchilarga tibbiy xizmat ko‘rsatish masalasini tartibga solish
topshirildi. SSSR Selxozbank (Kravtsov) ko‘chib keluvchilarga oilalarga 7000
78
Джеймс Г. , Томлинсон К. - Жизнь вчера, сегодня и завтра: турки-месхетинцы на юге России.
Олдершот, 2005. С. 107.
78](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_78.png)
![rublgacha uzoq muddatli qarz berilishi belgilandi. Bu qarz ularning turar joylarini
tartibga olish va ro‘zg‘orini yo‘lga qo‘yib olish uchun berilgandi, qarz 7 yil
muddatga berilgandi.
Ko‘chirilganlarga imtiyoz sifatida 1945-yil uchun qishloq xo‘jalik
mahsulotlari yetkazib berish rejalari, pulli soliq yig‘imlari va boshqa yig‘imlardan
ozod qilish hamda tub yashash yerida qoldirilgan meva bog‘lariga tegishli
narxlardagi kompensatsiya pullari berilishi belgilandi. Gruziya SSR SNK ga
ko‘chirish natijasida bo‘shab qolgan yerlarga kam yerli aholidan 32 000 kishini
ko‘chirib keltirishga ruxsat berildi.
Ko‘chirish uchun SSSR NKVD ga 30 mln rubl pul mablag‘lari ajratildi, bu
ko‘chirishdagi harajatlar va ko‘chirilgan yerga joylashtiruv harajatlarini o‘z ichiga
olgandi. Undan tashqari, Gruziya SSR SNK ga 4 mln rubl ajratilib, bu mablag‘
bo‘sh qolgan yerlarga kam yerli aholini ko‘chirib keltirishga ketadigan harajatlar
uchun ajratilgandi. 79
1944-yil 20-sentabrda SSSR NKVD ning “Gruziya SSR chegara hududlaridan
turklar, kurdlar va xemshillarni ko‘chirish to‘g‘risida”gi № 001176 – sonli
buyrug‘i chiqarildi. Unga ko‘ra, chegara hududlaridan aholini ko‘chirishga
tayyorgarlik ko‘rish va ko‘chirish jarayonini tashkil qilish maqsadida 4 ta tezkor
sektor tashkil qilindi: Axaltsin (tarkibida Axaltsin tumani), Adigen (tarkibida
Adigen tumani), Aspind (tarkibida Aspind tumani) va Axalkalak (tarkibida
Axalkalak va Bogdanov tumanlari). Tashkiliy ishlar uchun Axaltsin sektoriga
Gruziya xavfsizlik xizmati boshlig‘i o‘rinbosari Davlianidze tayinlandi. Unga
o‘rinbosarlar etib Magradze va Kalininlar tayinlandilar. Adigen sektoriga Gruziya
ichki ishlari narkomi o‘rinbosari Nachkeviy tayinlandi. Unga davlat xavfsizligi
polkovnigi Kukutariya va NKVD general-mayori Piyashevlar o‘rinbosar etib
belgilandi. Aspind sektori rahbari etib Gruziya SSR davlat xavfsizlik komissari
Nivladze tayinlandi. Unga davlat xavfsizligi podpolkovnigi Pabgulidze va davlat
xavfsizligi komissari Dobrinin o‘rinbosar etib belgilandi. Axalkalak sektori rahbari
79
Турки-месхетинцы : Интеграция, репатриация, эмиграция. Ред.: Т.Триер, А.Ханжин — СПб.:
Алетейя, 2007. C . 326.
79](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_79.png)
![etib davlat xavfsizligi polkovnigi Tatuzov tayinlandi. Unga davlat xavfsizligi
polkovnigi Kazachenko va NKVD general mayori Buliga o‘rinbosar etib
belgilandi.
Ko‘chirish jarayonlarini 10 kun ichida tugatish ko‘zlangan bo‘lib, bu 15-25-
noyabrga to‘g‘ri kelardi. Operatsiyani olib borish va Gruziya SSR chegaralarining
xavfsizligini ta’minlash uchun NKVD ning: 40-, 281-, 266-, 3-Qizil bayroq
qismlari; NKVD ichki qo‘shinlari 8-,2-polklari; NKVD ichki qo‘shinlari Moskva
diviziyasining 1-,2-,10-polklari; Moskva NKVD diviziyasining 1- va 2-maxsus
qismlari; Ofitserlar oliy maktabi vakillari; Moskva harbiy-texnik bilim yurti;
NKVD ning Saratov, Orjonikidze, Leningrad va Xarkov harbiy bilim yurtlari
vakillari, umumiy 20 ming xizmatchi jalb etildi. 80
SSSR ichki ishlar narkomi boshlig‘i o‘rinbosari general-polkovnik
Apollonovga Gruziya chegara hududlarini mustahkamlash masalasida
yuboriladigan qo‘shinni tartibga solish yuklatilib, bu ishlarni 25-oktabrdan 1-
noyabrgacha yakunlash topshirildi.
Ko‘chirilishi kerak bo‘lganlar Gruziya SSR ning chegara hududlari Axaltsin,
Adigen, Aspind, Axalkalak va Bogdanov tumanlarida yashovchi mesxeti turklar,
kurdlar va xemshillar edi. Ushbu millat vakillarining hukumatda egallab turgan
lavozimlaridan qat’iy nazar ko‘chirilishi majburiy etib belgilandi. Boshqa millatga
turmushga chiqqan mesxeti turk, kurd va xemshil ayollari deportatsiya qilinmadi.
Ko‘chirishlar davrida tub yashash yerida bo‘lmaganlar ham ro‘yxatga olinib, yaqin
fursatda ularni ham ko‘chirish belgilandi. Sektordagi tezkor guruh a’zolari kichik
guruhlarga bo‘linib, ular bir nafar xavfsizlik xizmatchisi va ikki nafar NKVD
askaridan tashkil topgandi. Bunday kichik guruhlarga 4 tadan oilani ko‘chirish
jarayonini amalga oshirish yuklatildi. Oilalarga o‘zlari bilan qimmatbaho
mulklarini, pullarini, kiyim, ro‘zg‘or buyumlarini olishga ruxsat berildi. Har bir
oila tekshirilib, ikki nusxadagi ma’lumotnoma tayyorlanadi. Agarda ko‘chirish
vaqtida oilaning biror bir a’zosi turli sabablarga ko‘ra uyida bo‘lmasa, uni keyingi
ko‘chirishlarda qo‘shish borasida tegishli eslatmalar kiritiladigan bo‘ldi.
80
Кольцов В.. Месхи: Народ между колёсами империй. M .: 1990. C .142.
80](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_80.png)
![Operatsiya amalga oshirilayotgan 4 ta sektordagi 5 ta tuman aholisi to‘liq
tekshiruvdan o‘tkazilib, mesxeti turklar, kurdlar va xemshillar deportatsiyaga
tayyorlanib, qolgan millat vakillari hujjatlari tekshirilgandan so‘ng qo‘yib
yuboriladigan bo‘ldi. Ko‘chirilayotganlar orasida banditizm va boshqa jinoiy
elementlarga aloqador kimsalar topilishi bilan ularni hibsga olish va tegishli
tartibda rasmiylashtirish belgilab olindi. Ko‘chirilayotganlar uylari yaqinida
begona shaxslarning to‘planishiga yo‘l qo‘ymaslik buyurildi. Ko‘chirish
jarayonida bo‘lishi mumkin bo‘lgan hujumlarga tayyor bo‘lish va ularni tezkorlik
bilan bartaraf etish uchun barcha jangovar shaylikka keltirildi. Boshqa hudud
aholisi ko‘chirilgani kabi mesxeti turklar ham tovar va qoramol tashilishiga
mo‘ljallangan yuk vagonlariga yuklandi. Har bir yuk vagoniga besh-olti oila
yuklari bilan yuklanishi belgilandi. Lekin, odamlar soni 30 nafardan oshmasligi va
yuklari hajmi 5-6 tonnadan oshmasligi kerak edi. Har bir eshelon 25 nafardan
iborat bo‘lgan NKVD askarlari nazoratida edi. 81
1944-yil 15-noyabrda Borjomidan Gruziya SSR NKGB narkomi
A.N.Rapavaning SSSR NKVD narkomi L.P.Beriyaga yuborgan telegrammasida
mesxeti turklar, kurdlar va xemshillar ko‘chirilishi jarayonining boshlanganligi
aytib o‘tildi. Ko‘chirish jarayoni buyruqda aytilganidek 15-noyabr kuni ertalab
boshlab yuborildi. 18.00 gacha bo‘lgan vaqt ichida 26 591 kishi eshelonlarga
yuklab bo‘lingandi. 3 ta eshelon shu kunning o‘zida yo‘lga chiqdi, qolganlari esa
aholini to‘plash nuqtalarida turgandi. Operatsiya vaqtida kutilmagan holatlar ro‘y
bermadi. 1944-yil 17-noyabr soat 16.00 ga kelib, 25 eshelonda 81 324 nafar
maxsus ko‘chiriluvchilar belgilangan hududlarga yo‘l oldilar. SSSR NKVD OSP
ma’lumotlariga ko‘ra 1944-yil 9-dekabrga kelib Gruziya SSR dan maxsus
ko‘chiriluvchilar yuklangan 50 eshelondan 40 eshelon belgilangan hududlariga
yetib borishdi. Jumladan, 40 eshelondan 20 tasi O‘zbekiston SSR ga (36 313
kishi), 11 ta eshelon Qozog‘iston SSR ga (20 634 kishi), 2 eshelon Qirg‘iziston
SSR ga (2744 kishi), 7 ta eshelon boshqa hududlarga yetkazildi. Markaziy Osiyoga
yo‘naltirilgan 33 eshelonga yuklangan 59 691 kishidan 244 kishi yo‘ldagi
81
Панеш Э.Х., Ермолов Л. Б. Месхетинские турки // Вопросы истории. - 1991. C . 118.
81](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_81.png)
![qiyinchiliklardan vafot etdi, 35 kishi tibbiy yordamga muhtoj bo‘ldi. Jambul
viloyati UNKVD xabariga ko‘ra, bu vaqtga kelib viloyatga 797 ta oila aniqrog‘i
3352 kishi ko‘chirib keltirilgan bo‘lib, ulardan 1665 nafari bolalar edi. Ularning
joylardagi o‘rnashinuviga belgilangan tartibda mahalliy hokimiyat organlari
javobgar sanalardi. 82
1944-yil 28-noyabrdagi mesxeti turklar, kurdlar, xemshillarning Gruziya SSR
hududidan ko‘chirilishi borasidagi L.P.Beriya I.Stalin, V.Molotov va
G.Malenkovga yuborgan hisobot xatida Gruziyaning chegara hududlaridan
belgilangan xalqlarning ko‘chirilishi muvaffaqiyatli olib borilganligini bildiradi.
Bu maktubda Gruziyaning Turkiya bilan chegara hududlarida yashagan mesxeti
turklar, kurdlar va xemshillar turk xalqi bilan qardoshlik aloqalarida bo‘lganligi,
ularga ayg‘oqchi sifatida xizmat qilganligi, chegarada noqonuniy o‘tkazmalar bilan
shug‘ullanganligini alohida ta’kidlab, ularning ko‘chirilishi chegaralarning
mustahkamlanishiga xizmat qilishini aytib o‘tdi. Maktubda: “Ko‘chirish jarayoniga
tayyorgarlik ko‘rish 20-sentabrdan boshlanib, 15-noyabrda tugallangandi. Undan
tashqari, Turkiya bilan SSSR chegaralaridagi nazorat yanada kuchaytirildi, bunda
ko‘chirilishi nazarda tutilgan aholining Turkiya tomoniga o‘tib ketishi ehtimolini
yo‘qqa chiqarish maqsad qilingandi. Adigen, Axaltsix, Aspind, Axalkalak,
Bogdanov tumanlari aholisini ko‘chirish 15-18-noyabr kunlari amalga oshirildi.
Adjariya ASSR hududidagi aholini ko‘chirish 25-26-noyabr kunlari amalga
oshirildi. Umumiy hisobda 91 095 kishi belgilangan hududlarga ko‘chirildi.
Ularning asosiy qismi O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR lari
hududlariga ko‘chirildi. Operatsiya jarayoni ortiqcha muammolarsiz reja asosida
amalga oshirildi. Bo‘shagan yerlarga Gruziya SSR ning kam yerli 7000 xo‘jaligi
ko‘chirib keltiriladi. Ko‘chirish harakatlari bilan bir vaqtda Gruziya SSR va
Turkiya chegaralarini mustahkamlash ishlari amalga oshirilmoqda…” kabi
ma’lumotlar keltirilgandi.
82
Полян, Павел «Советские репрессии в отношении иностранцев: Большой террор, ГУЛАГ,
депортация ». M .: 2003. C .265.
82](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_82.png)
![Mesxeti turklarni ko‘chirishda xizmat qilgan xodimlar 1944-yil 3-dekabrda
taqdirlandilar. Bu borada M.I.Kalinin “NKVD va NKGB xodimlarini taqdirlash
to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Umumiy hisobda operatsiyada qatnashgan
xizmatchilarning 25 nafari – Ulug‘ Vatan urushining 1-darajali ordeni; 18 nafari
Ulug‘ Vatan urushining 2-darajali ordeni, 85 nafari – Qizil Yulduz ordeni, 67
nafari – “Jasorati uchun” medali, 218 nafari – “Jangovar xizmatlari uchun” va shu
kabilar bilan taqdirlanishdi. Umumiy 413 kishi xizmatlari uchun medal va ordenlar
bilan taqdirlanishdi. Bu qaror 1944-yil 4-dekabrda “Pravda” gazetasida chop etildi.
GOKO ning 1944-yil 31-iyuldagi № 6279cc – sonli qaroriga asosan, Gruziya
SSR chegara hududlaridan O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston SSRlariga
1945-yil 13-yanvar holatiga ko‘ra 92 374 kishi ko‘chirilgandi. Tegishli qarorlar
bilan ko‘chiriluvchilarning tub yashash yerlarida kartochkalar evaziga qoldirilgan
mol-mulklari Narkomzag va Narkommyasomolprom tomonidan qabul qilib
olingandi. Jumladan, 8252 tonna bug‘doy, 3948 tonna kartoshka, 453 tonna boshqa
turdagi sabzavotlar, 312 tonna mevalar, 60 007 bosh yirik shoxli qoramol, 80 049
bosh kichik qoramol qabul qilib olindi va ularning miqdoriga qarab yangi ko‘chib
borgan yerlarida – evaziga mahsulot olsa bo‘ladigan kartochkalar berildi. 83
Markaziy Osiyo davlariga ko‘chib kelganlarda oziq-ovqat mahsulotlari yo‘q
edi, shuning uchun ularning tub yerlarida qoldirgan mahsulotlari evaziga
beriladigan mahsulotlariga avans tariqasida 15-yanvardan 15-martgacha
tezkorlikda har bir ko‘chib kelganni oziq-ovqat bilan ta’minlash buyurildi. Har bir
ko‘chirilgan odamga 16 kg un va 4 kg dan yorma berilishi belgilandi. Buning
uchun 1480 tonna un va 371 tonna yorma talab qilinardi.
GOKO ning 1944-yil 31-iyuldagi № 6279cc – sonli qaroriga asosan, Gruziya
SSR chegara hududlaridan ko‘chirilgan aholidan qolgan bo‘sh yerlarga kam yerli
aholini ko‘chirish uchun 4 mln rubl ajratilgndi. 1945-yil 1-martga kelib bu
hududlarga 6110 ta xo‘jalik ko‘chirib keltirildi. Xo‘jaliklarni o‘zlashtirish deyarli
yakunlangandi. Ammo, turar joylarni ko‘chib kelganlarga moslash va ulardan
to‘laqonli foydalanish hali yakuniga yetmagandi. Ajratilgan pul mablag‘ning
83
Поболь Н.Л., Полян П.М. – Сталинские депортации.1928-1953. М. 2005. С. 536.
83](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_83.png)
![yarmigina o‘zlashtirilgandi, xolos. Ularni to‘liq va maqsadli o‘zlashtirish joriy
yilning ikkinchi kvartaliga rejalashtirilgandi.
Ikkinchi jahon urushi davrida, xususan, 1944-yilda Gruziyadan mesxeti
turklar, kurdlar va xemshillardan tashqari, alohida tumanlardan boshqa millat
vakillari: ozarbayjonlar, turkiyzabonlar, guzinlarning bir qismi va boshqalar
ko‘chirilgandi. E’tiborli jihati shunda ediki, boshqa millatlarning ko‘chirilishiga
hukumatning qarori chiqarilmagandi. Maxsus ko‘chirilganlarni ro‘yxatga olishning
1949-yildagi holatiga ko‘ra, yuqorida deportatsiya qilingan boshqa millatlar deya
atalgan xalqlarning soni 26 044 nafarni tashkil qildi. Jumladan, 24 304 nafar
ozarbayjon, 676 nafar turkiyzabonlar, 411 nafar adjar, 224 nafar gruzin, 45 nafar
cherkes va 384 nafar boshqa millatlar (bular: abxaz, avar, bolgar, rus, laz, arman,
tatarlar) Markaziy Osiyo davlatlariga ko‘chirilgandi.
Gruziya SSR dan Markaziy Osiyoga mesxeti turk, kurd va xemshillardan
tashqari ko‘chirilgan boshqa millatdagilar umumiy miqdor yuqorida
ta’kidlaganimizdek 26 044 kishini tashkil qilgandi. Ular belgilangan tartibda va
miqdorda davlatlarga bo‘lib chiqildi:
- O‘zbekiston SSR ga – 11 614 kishi;
- Qozog‘iston SSR ga – 11 061 kishi;
- Qizg‘iziston SSR ga – 3 369 kishi. 84
Ularning ham ko‘chirilishi mesxeti turklar, kurdlar va xemshillar ko‘chirilishi
namunasida o‘tkazildi. Umumiy qilib olganda, bu ko‘chirishlarning asosiy maqsadi
Kavkazni o‘ziga xos tartibda “Tozalash” edi. Undan tashqari Turkiya bilan chegara
hududlarda Turkiyaga xayrixoh xalqlarni boshqa yerga ko‘chirib, chegaralarni
mustahkamlash ustuvor ahamiyat kasb etdi. L.Beriyaning bu boradagi
tashabbuslarini I.Stalin to‘liq qo‘llab-quvvatladi.
84
Бугай Н. Ф., Мамаев М. И. Турки-месхетинцы: Грузия, Узбекистан, Россия, США. — М.:
МСНК-пресс, 2009. C. 119.
84](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_84.png)
![Xulosa
Jahon tarixidagi eng murakkab davr – ikkinchi jahon urushi haqida gap
borganida yo‘qotishlar, o‘sha davrning qayg‘uli voqeliklari, xalqlarning boshdan
kechirgan qiyinchiliklari ko‘z oldimizga keladi. Ikkinchi jahon urushi yillarida
Kavkaz xalqlarining deportatsiya qilinishi tarixi ham shunday og‘ir davrda
insonlarning ahvolini yanada qiyinlashtirganligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin.
Kavkaz xalqlarining nemis fashistlariga xizmat qilishda, Turkiyaga chegaradosh
hudud aholisining turklarga ayg‘oqchilik qilishida, Sovet ittifoqi hukumati va Qizil
armiyaga qarshi tuzilgan jinoiy guruhlarga a’zo bo‘lishida, urush davrida harbiy
xizmatdan bo‘yin tovlashlarida va shu kabi jinoyatlarda ayblandi. Ularni tub
85](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_85.png)
![yashash yeridan boshqa hududlarga ko‘chirish rejasi oldindan rejalashtirib
bo‘lingandi. Hujjatlarda 1942-yildan boshlab deportatsiya qilinishi ko‘zda tutilgan
xalqlarni ko‘chirish bo‘yicha rejalarning amaliy tadbirlari rasmiylashtirila
boshlandi.
Sobiq sovet ittifoqi davrida deportatsiyalar mavzusi yopiq mavzulardan biri
edi. Bu mavzuni ko‘tarib chiqqanlar tegishli ro‘yxatlarga tushib, taqib qilinardi.
Umuman ikkinchi jahon urushi davridagi deportatsiyalarning tashabbuskori
sifatida I.Stalin ko‘rsatilishi odatiy hol edi, ammo so‘nggi davrlardagi maxfiy arxiv
hujjatlarining oshkoralikka berilishi oqibatida, L.Beriya va shu kabi
mansabdorlarning tashabbuslari ham xalqlarning ko‘chirilishida muhim ahamiyat
kasb etganligini ko‘rib chiqdik. Kavkazning chechen, ingush, qalmoq, qorachoy,
bolqor, mesxeti turk, kurd, xemshillar va boshqalardan 3 mlndan ortig‘i tub
yashash yerlaridan o‘zga hududlarga ko‘chirildi. Bunda aholining asosiy qismi
uzoq masofadagi Rossiyaning Janubiy qismlari, Markaziy Osiyo respublikalariga
bir biridan olis masofalarga joylashtirildi. Kavkaz xalqlari uchun Markaziy Osiyo
hududi, ular jalb qilingan qishloq xo‘jaligining paxtachilik kabi sohalari yangilik
sanalardi.
Chechenlar va ingushlarning hududi nemis fashistlari tomonidan
egallanmagan bo‘lsa-da, ularning bu hududga yaqinlashishi antisovet kuchlarining
faollashishiga olib keldi. Sovet hukumatiga qarshi harakatlar bu etnik guruhlarda
ko‘p uchrasa ham butun bir xalqni surgun qilinishi inson huquqlari poymol
qilinishi deya talqin qilinmoqda. Ularni Oltoy, Krasnoyarsk va Omsk viloyatlariga
joylashtirish ko‘zlangandi, ammo ayrim sabablarga ko‘ra, L.Beriya chechen va
ingushlar ko‘chirilishi dislokatsiyasini Qozog‘iston va Qirg‘iziston SSR ning
tegishli viloyatlariga o‘zgartirdi. Bu hududlarga chechen va ingushlarning
ko‘chirilishi oqibatida yarim millionga yaqin inson Markaziy Osiyoga ko‘chirildi.
Rasmiylar hujjatlarda belgilangan tartibda maxsus ko‘chirilganlarni oziq-ovqat
bilan ta’minlay olmadilar. Chechen va ingushlarning deportatsiyasi boshlangan
davr nemis fashistlari allaqachon Kavkazdan yuzlab kilometr uzoqlikka chekingan
vaqtda ro‘y berdi, shuning uchun ham bu chorani tarixchilar harbiy strategik
86](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_86.png)
![zarurat emas, balki jazo harakati deya qabul qildi. Ayniqsa, tarixchi Boris Sokolov
ham Kavkaz xalqlarining ko‘chirilishini boshlashga Stalin uchun urush yaxshi
bahona bo‘lib xizmat qilganligini aytib o‘tadi. Deportatsiya abadiy deya
belgilangan bo‘lsa ham, Xrushchev davridan boshlab nisbatan ahvol yengillasha
bordi. 1957-yilga kelib chechen va ingushlar deportatsiyasini bekor qilish va
Chechen-Ingush avtonomiyasini tiklash masalasi ham ko‘rib chiqildi. Shu yili bu
xalqlarning sezilarli qismi o‘z yurtlariga qaytishni boshlashgan bo‘lsa-da, ularning
ilgarigi uy-joylariga ruslar va boshqa fuqarolar egalik qilishayotgandi.
Deportatsiyaga uchragan yana bir xalq – qalmoqlarda urush davrida vaziyat
o‘zgacha edi, chechen va ingushlardan farqli qalmoqlarda banditizm hamda harbiy
xizmatdan bo‘yin tovlash kabi omillar kam uchragandi. Shunga qaramay ularni tub
yashash yerlaridan ko‘chirishga qaror qilindi. Qalmoqlarning urush arafasidagi
umumiy soni 134 mingdan ortiq edi. Ikkinchi jahon urushidagi qalmoqlarni
nomiga dog‘ tushurgan asosiy omillardan biri bu ularning 110-otliq diviziyasi
taslim bo‘lishi va ularning nemis fashistlari asirligiga tushib, ularga xizmat qilib
xoinlik qilishda ayblanishi bo‘ldi. Undan tashqari, qalmoqlar Qizil armiyaga qarshi
nemis fashistlari tomonidan tuzilgan harbiy guruhlar safida xizmat qilganlikda ,
sovet fuqarolarini nemislar qo‘liga topshirganlikda, Rossiya va Ukrainadan haydab
kelingan chorvalarni nemislar qo‘liga yetkazganlikda, Qizil Armiya tomonidan
fashistlar qalmoqlar hududidan quvib chiqarilganligidan so‘ng, sovet hukumatiga
qarshilik ko‘rsatadigan jangovar guruhlar tuzganlikda, fashistlar yo‘q qilgan
xo‘jaliklardagi sovetlar olib borayotgan tiklash ishlariga faol qarshilik
ko‘rsatganlikda, kolxozlarda yashovchilarga hujumlar va tinch aholiga tajovuz
qilganlikda ayblandilar. Bu ayblovlarning qanchalik asosli ekanligini isbotlab
berish mushkul. Ularning o‘z yurtlarida o‘zga hududlarga ko‘chirish jarayonidagi
yo‘qotishlari juda katta edi, turli ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chirilish jarayonida uch
mingdan ortiq kishi nobud bo‘ldi, ko‘chirilish boshlangandan keyingi yetti yil
ichida esa qalmoqlarning umumiy sonidan 30-35 ming kishiga kamayib, 80
mingdan ortiq kishini tashkil qilganligi ham qayg‘uli tarixdan dalolatdir.
87](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_87.png)
![Xoinlikda ayblangan yana bir xalq – qorachoylar edi, ular kollaboratsionizm
(kollaboratsionizm - Gitlerga qarshi bo‘lgan davlat fuqarolarining fashizm bilan
kelishuvga borishi) va banditizmda ayblandilar. 70 mingga yaqin qorachoy o‘z
yurtlaridan olis hududlarga ko‘chirildi. Ularning kelajakdagi mustaqillikka
intilishlarini batamom bartaraf qilish uchun milliy avtonomiyasini tugatish
borasida so‘z ochildi. Qorachoylarning tugatilgan avtonomiyasi Gruziya SSR
hududining bir qismiga aylantirildi. Umuman olganda qorachoylarning tub yashash
yeridan uzoq hududlarga surgun qilinishi bir qator salbiy oqibatlarga olib keldi.
Ularning ko‘chirish jarayonidagi qiyinchiliklari, o‘zlari uchun yangi hududlar
sanalgan yerlarda o‘rnashish borasidagi qiyinchiliklar, antisanitariya holati,
bularning barchasi ularning xalq sifatida yo‘qolib ketishiga olib kelishiga oz qoldi.
1993-yilda Qorachoy xalqini reabilitatsiya qilish bo‘yicha komissiya (davlat urush
komissiyalarining hujjatlarini, markaziy, mintaqaviy, mintaqaviy arxivlarning
materiallari va hujjatlarini chuqur o‘rganib chiqqandan so‘ng) Qorachoylarni
deportatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunni e'lon qildi.
Turkiyzabon Kavkaz xalqlaridan yana biri bolqorlar ham urush davridagi
deportatsiya nishonlaridan biriga aylandi. Bu jarayon chechen va ingushlarning
ko‘chirilishi yakunlanganidan keyingi davrga to‘g‘ri keldi. 1942-yilda nemis
fashistlarining Kabardin-Bolqor hududiga bostirib kirishi jarayoni bo‘lgan bo‘lsa,
ko‘p o‘tmay 1943-yil yanvarida bu hudud ozod qilindi. Shu voqelikdan so‘ng
Beriya bolqorlarni o‘z hududidan ko‘chirishga Stalindan ruxsat so‘radi. Beriya
bolqorlarni ko‘chirishga asos qilib, ularning Elbrusni himoya qilishga qodir
emasliklarini ko‘rsatdi. Kabardin-Bolqoriya hududida boshqa hududlardagi singari
banditizm elementlari uchrab turdi. Ularga qarshi tizimli kurash olib borilib, ularni
yo‘q qilish borasida 3 ta guruh shakllantirilib, alohida hududlarga yo‘naltirildi.
Ko‘chirilganlarning asosiy qismi Qozog‘iston SSR va Qirg‘iziston SSR
viloyatlariga ko‘chirildi. Ularning soni 40 mingga yaqinni tashkil qildi. Ularning
joylashuvi bilan ko‘chirilgan yerlardagi mahalliy hokimiyat organlar
shug‘ullanishdi.
88](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_88.png)
![Ikkinchi jahon urushi davrida Kavkaz xalqlarining tub yashash yerlaridan
o‘zga hududlarga ko‘chirish jarayonlari murakkabliklarga to‘la bo‘ldi. Ularning
barchasini boshdan kechirgan xalqlarning o‘zigina barcha jarayonning real
ko‘rinishini aytib berishi mumkin edi. Arxiv hujjatlariga ko‘ra, barcha ishlar nizom
asosida qilinganligi, ko‘chirish jarayonida barcha jabhalar hisobga olinganligi
ko‘rsatilgandi, ammo voqelik guvohlari buning aksi bo‘lganligi, ko‘chirish
jarayonida qoramolga ajratilgan vagonlarda antisanitariya holatida bir necha kun
davomida yo‘lda bo‘lganligi va o‘lim holatlari rasmiy ma’lumotlardan ko‘proq
bo‘lganligi hamda boshqa holatlar ham aytilmaganligini ta’kidlashadi. Umumiy
qilib aytganda, deportatsiya jarayoni Kavkaz xalqlari taqdiridagi qayg‘uli bir
davrni o‘z ichiga olganligi barchamizga ma’lum bo‘ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti asarlari:
1. Karimov I.A. – Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: 1998.
2. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.:
O‘zbekiston, 1992.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.:
O‘zbekiston, 2011.
4. Mirziyoyev Sh.M.– “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” T.: O‘zbekiston, 2017.
89](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_89.png)
![5. Mirziyoyev Sh.M.– “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”./Sh.M.Mirziyoyev. – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017.
6. Mirziyoyev Sh.M.– “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. 2017-yil
14-yanvar Sh.M. Mirziyoyev.– Toshkent : O‘zbekiston, 2017.
Asosiy adabiyotlar:
1. Бакаев П.Д. – О трагедии в истории калмыцкого народа. Элиста.: 2003.
2. Безугольный А.Ю. - Горцы северного кавказа в великой отечественной
войне 1941–1945: проблемы истории, историографии и
источниковедения. М.2012.
3. Бердинских В.А. - Спецпоселенцы: Политическая ссылка народов
Советской России. — М., 2005.
4. Бугай Н.Ф. - Иосиф Сталин — Лаврентию Берии : «Их надо
депортировать»: документы, факты, комментарии. — Дружба народов,
1992.
5. Бугай Н.Ф., Мамаев М. И. Турки-месхетинцы: Грузия, Узбекистан,
Россия, США. — М.: МСНК-пресс, 2009.
6. Бугай Н.Ф. - Гонов А. М. Кавказ — народы в эшелонах: (20—60-е
годы).
7. Бугай Н.Ф. - Защита состоялась, проблемы остаются… // Приволжский
научный вестник. — 2014.
8. Бугай Н.Ф., Мамаев М.И. Международное общественное объединение
турок-месхетинцев «Ватан» как институт власти гражданского
общества. M.: 2015.
9. Джеймс Г., Томлинсон К. - Жизнь вчера, сегодня и завтра: турки-
месхетинцы на юге России. Олдершот, 2005.
10. Земсков В.Н.- Спецпоселенцы в СССР. 1930-1960. М.: Наука, 2003.
11. Земсков В.Н.- Репатриация перемещенных советских граждан // Война
и общество. 1941-1945. Кн. 2 М.: 2004.
90](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_90.png)
![12. Земсков В.Н.- К вопросу о масштабах репрессий в СССР //М.:
1995Земсков В.Н.- Демография заключенных, спецпоселенцев и
ссыльных. 1930-е - 1950-е годы // Население России в XX веке:
Научная конференция в ознаменование десятилетия Центра
демографии и экологии человека. Москва, 21-22 декабря 1998 года.
Тезисы докладов. М.: ИНПРАН, 1998
13. Земсков В.Н.Демография заключенных, спецпоселенцев и ссыльных.
1930-е - 1950-е годы // Мир России. Т. VIII. Социология. Этнология.
1999 .
14. Земсков В.Н.- – Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: 2003.
15. Козлов В.А. – Вайнахи и имперская власть: проблемы Чечни и
Ингушетии во внутренней политике России и СССР. – М.: 2011.
16. Кольцов В.. Месхи: Народ между колёсами империй. M.: 1990.
17. Кулаев Ч.С.. Народы Карачаево-Черкесии в годы ВОВ 1941—1945 гг.
— Черкесск: Ставроп. книжное изд., Карачаево- Черкесское отд., 1990.
18. Максимов К.Н.– Трагедия Народа: Репрессии и Калмыкии. 1918-1940
годы. М.: 2004.
19. Очилов У.Б. – Военные мобилизации в Калмыцкой АССР. Элиста.:
2001.
20. Панеш Э.Х., Ермолов Л. Б. Месхетинские турки // Вопросы истории. -
1991.
21. Поболь Н.Л., Полян П.М. – Сталинские депортации.1928-1953. М.
2005.
22. Поболь О.Н. - Сталинские депортации. — МФД, 2005.
23. Поляков Ю.А. – Историческая наука: Люди и проблемы. М.: 1999.
24. Полян П.М. - Насильственные миграции в бывшем СССР //
Миграционная ситуация в странах СНГ. М., 1999.
25. Полян П.М. – Не по своей воле... М. 2001.
26. Полян П.М. - Любимые игрушки диктатора. Размышления о советской
депортационной политике // М.: 2001.
91](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_91.png)
![27. Полян П.М. «Советские репрессии в отношении иностранцев:
Большой террор, ГУЛАГ, депортация ». M.: 2003.
28. Полян П.М. - Депортации и этничность // Сталинские депортации.
1928—1953. — М.: МФД, Материк, 2005.
29. Полян П.М. - Историмор, или Трепанация памяти. Битвы за правду о
ГУЛАГе, депортациях, войне и Холокосте.M.: 2017.
30. Ситнянский Г.Ю., Бушков В.И. – Миграции населения в Центральной
Азии прошлое, настоящее и будущее. М. 2016.
31. Стецковский Ю.И. – История совеиских репрессий. 1917-1995 гг.
М.:1997.
32. Темукуев Б.Б.- Спецпереселенцы: в 3 т. — Изд-во М. и В. Котляровых,
2009.
33. Триер Т., Ханжин А. – Турки-месхетинцы: Интеграция, репатриация,
эмиграция.— СПб.: 2007.
34. Шнайдер В.Г.- Советская национальная политика и народы Северного
Кавказа в 1940—1950-е гг. — Directmedia, 2015.
35. Шабаев Д.В. - Правда о выселении балкарцев. — Эльбрус, 1992.
36. Шаманов И.М., Караева З.Б., Кечеруков К.А., Алиев А.М.,
Карачаевцы: выселение и возвращение: 1943-1957: материалы и
документы / Алиев И. И. — сборник актов комиссии по реабилитации
карачаевского народа. — Черкесск: «ПУЛ», 1993.
37. Эдиев Д.М. - Демографические потери депортированных народов
СССР. — Ставрополь, 2003.
38. Яковлев А.Н. – Омут памяти. М.: 2001.
Internet saytlari ro‘yxati:
1. https://arzamas.academy/mag/934-deportation . Saytga murojaat qilingan
vaqt: 11.02.2022
2. https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/202258/ . Saytga murojaat qilingan vaqt:
16.02.2022
92](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_92.png)
![3. https://bessmertnybarak.ru/article/operatsiya_chechevitsa/ . Saytga murojaat
qilingan vaqt: 22.02.2022
4. https://asiarussia.ru/articles/1471/ . Saytga murojaat qilingan vaqt:
02.03.2022
5. http://don1942.ru/deport/item/kalmyki-vyselenie-i-vozvrashchenie-1943-
1957-gg . Saytga murojaat qilingan vaqt: 05.03.2022
6. http://www.elbrusoid.org/articles/karachay-balkar/423474/ . Saytga murojaat
qilingan vaqt: 09.03.2022
7. https://science.fandom.com/ru/wiki/ Депортация _ карачаевцев . Saytga
murojaat qilingan vaqt: 10.03.2022
8. https://e-history.kz/ru/news/show/4482/ . Saytga murojaat qilingan vaqt:
15.03.2022
9. https://www.kp.ru/best/stavropol/kpkchrdeport/ . Saytga murojaat qilingan
vaqt: 16.03.2022
10. https://www.pravda.ru/districts/9505-deportatsiya/ . Saytga murojaat qilingan
vaqt: 18.03.2022
11. https://libmonster.ru/m/articles/view/ А - Юнусов - месхетинские - турки -
дважды - депортированный - народ . Saytga murojaat qilingan vaqt:
20.03.2022
12. https://www.livekavkaz.ru/index.php?newsid=5432 . Saytga murojaat
qilingan vaqt: 25.03.2022
13. https://istorja.ru/articles.html/caucasus/panesh-e-h-ermolov-l-b-
meshetinskie-turki-r406/ . Saytga murojaat qilingan vaqt: 26.03.2022
93](/data/documents/b0f64fc8-ccff-4241-8dd7-b793bfdb8169/page_93.png)
XX asr oxiri XXI asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlarida ta`lim tizimi Mundarija: Kirish……………………………………………………………………...…......3-8 I Bob. Sovet davlatida deportatsiya siyosati 1.1 -§. Ikkinchi jahon urushi yillarida deportatsiya siyosatining boshlanishi va bunda Stalin shaxsining roli………………………………………………...….9-20 1. 2 -§. Kavkaz xalqlarining deportatsiyasi sabablari………………...………...21-33 II Bob. Qorachoy va bolqorlarning deportatsiyasi siyosati 2.1-§. Qorachoy avtonom viloyatining tugatilishi. Qorachoylarning Qozog‘iston SSR va Qirg‘iziston SSR hududlariga deportatsiya qilinishi…………………34-45 2.2-§. Bolqorlarning deportatsiyasi oqibatlari………………….…………...... 46-58 III bob. Qalmoqlar va mesxeti turklarning deportatsiyasi 3. 1 -§. Qalmoqlar deportatsiyasi oqibatlari….………………………………...59-75 3.2- §. M esxeti turklar deportatsiyasi… …………………………….. ………... 76-86 Xulosa……………………………………………………………………...…8 7-90 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………...9 1 -9 5
Kirish Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, barcha sohalarda islohotlar o‘tkazilishi uzluksiz davom etmoqda. Tarix ilmida ham ochiqlikka e’tibor qaratilib, hozirgi globallashuv davrida mustaqillikkacha bo‘lgan davrdagidek ilmiy izlanishlardagi senzura va cheklovlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Mamlakatimizda tarix sohasini yanada rivojlantirish maqsadida yurtimiz tarixini o‘rganishdan tashqari, jahon tarixini o‘rganishga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim tizimidagi islohotlarni yanada takomillashtirish borasida zamonaviy yechimlar ishlab chiqish ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “ Biz ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz ” 1 degan fikrni bildirib o‘tgan. Jahon tarixida chuqur iz qoldirgan ikkinchi jahon urushi tarixi hamisha dolzarb mavzu bo‘lib kelgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlari borasidagi izlanishlar bugungi kungacha qisman mavjud. Ammo, bu mavzuni o‘rganish natijasida, uning yangi jihatlari kelib chiqaveradi. Tadqiqotchilarning turlicha nuqtai nazarlari bir to‘xtamga kelishda chalg‘ituvchi omil sanaladi. Ikkinchi jahon urushi davrida ommaviy deportatsiyalarning amalga oshirilishi sobiq sovet ittifoqi davrida Xrushchev davrigacha umuman tilga olinmaydigan mavzulardan biri edi. Bu boradagi arxiv hujjatlari esa yaqin davrlargacha maxfiylikda saqlab kelindi. Xrushchev davrida Stalin shaxsiga sig‘inishning fosh etilishi va deportatsiyalar borasidagi dastlabki eslatmalar paydo bo‘la boshlagandi. Umuman sobiq sovet ittifoqi davrida xalqlarning tub yashash yerlaridan deportatsiya qilinishlari 1 Mirziyoyev Sh. M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” T.: O‘zbekiston, 2017. 24-b. 2
borasidagi ma’lumotlar kam uchraydi. Bu mavzuga murojaat etishga tegishli tartibdagi cheklovlar mavjud bo‘lgan. Deportatsiyalarning asosiy qismi maxfiylikda olib borilgan bo‘lib, uni ovoza qilish davlat manfaatlariga zid kelishi aniq edi. Sovet ittifoqi parchalangandan so‘ng, tadqiqotchilarning deportatsiyalar va shunga yaqin mavzularda izlanishlar olib borishlariga cheklovlar yo‘qqa chiqdi. 1990-yillardagi tarixchilarning aksariyati deportatsiyalar Stalin shaxsining istagi bilan amalga oshirilgan degan fikrda qoladi. Ammo, 2000-yillardan keyingi davrda va yaqin yillarda ikkinchi jahon urushi davridagi deportatsiyalar borasidagi maxfiy hujjatlarning oshkoralikka berilishi yangi ma’lumotlarning yuzaga chiqishiga olib keldi. Bu esa tadqiqotchilarning mavzuga yangicha burchakdan nazar solishga imkon berdi. Sobiq sovet tuzumi davridagi tadqiqotchilarning ilmiy ishlari, maxfiy arxiv hujjarlari va ommaviy deportatsiya guvohlarining ma’lumotlari birgalikda bizga reallikka yaqinlashgan tarixni ochib beradi. Sobiq sovet ittifoqi 30-40- yillarda umumiy 3 mlndan ortiq aholini tub yashash yeridan nisbatan noqulay bo‘lgan hududlarga ko‘chirishi, ko‘chirish jarayonlaridagi qiyinchiliklar, o‘lim holatlarining oshib ketishi va shu kabi omillar ko‘plab xalqlarning taqdirida o‘chmas qora dog‘ bo‘lib qoldi. 2010-yildan boshlab tadqiqotchilar Stalin davridagi deportatsiyalarni ochiqchasiga qoralay boshlashdi. Shuning uchun ham “Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlari” mavzusi bugungi kundagi dolzarb mavzulardan biriligicha saqlanib qolmoqda. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlarini ilmiy jihatdan yoritib berish tadqiqot obyekti hisoblanadi. Ayni shu davrdagi sobiq sovet ittifoqi hukumatining Kavkaz xalqlariga nisbatan olib borgan siyosati tadqiqot ishining predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlarini ilmiy tomondan ochib berish. Bu xalqlarning tub 3
yashash joyidan boshqa hududlarga ko‘chirilishida qanday omillarga asoslanganligi, ularning ko‘chirilgan hududlarga taqsimlanishi xususiyatlari, bunga kimlar tashabbus bildirganligi, ko‘chirish jarayonlaridagi o‘lim holatlari rasmiy ma’lumotlari va guvohlar ma’lumotlarining nomutanosibligiga aniqlik kiritishdan iborat. Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagilar magistrlik dissertatsiyasining vazifalari sifatida belgilab olindi: Kavkaz xalqlarining deportatsiya qilinishi zaruratining kelib chiqishi sabablarini aniqlash; Kavkaz x alqlari deportatsiya qilinishida Stalin shaxsining rolini aniqlash; deportatsiyalardagi L.Beriyaning roli; chechen va ingushlarning deportatsiya qilinishi sabablarini aniqlash; qalmoqlarning surgun qilinishi sabablarini o‘rganish; milliy avtonomiyalarning tugatilishi, nomining o‘zgartirilishi yoki boshqa bir viloyatga qo‘shib berilishida qanday omillarga asoslanganligini ochib berish; qorachoy, bolqorlar va shu kabi xalqlarning asosiy qismi Markaziy Osiyoga ko‘chirilishi sabablarini o‘rganish; mesxeti turklarining Turkiyaga josuslik qilishda ayblanishi sabablarini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasi ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlarini yoritishga xizmat qiladi. Bugungi kungacha ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilinishi sabablari va oqibatlari mavzusida magistrlik dissertatsiyasi himoya qilinmagan. Shundan kelib chiqib tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga deportatsiya qilishi sabablari va oqibatlari bilan bog‘liq jihatlariga e’tibor qaratilganligi; nisbatan yangi ya’ni sobiq sovet ittifoqi parchalangan davrdan keyingi va so‘nggi yillarda nashr etilgan ilmiy izlanishlardan foydalanilganligi; deportatsiyalar tashabbuskori sifatida faqatgina I.Stalin emas, boshqa shaxslar ham muhim rol o‘ynaganligiga e’tibor qaratilganligi; 4
xalqlarning tub yashash yeridan o‘zga hududlarga deportatsiya qilinishida qanday jihatlarga asoslanib joylashtirib chiqilganligiga e’tibor qaratildi; Markaziy Osiyoga joylashtirilgan xalqlarga berilgan imtiyozlar borasidagi ma’lumotlar ko‘rsatib o‘tildi; mavzu yuzasidan rus, ingliz tilidagi adabiyotlar, ilmiy jurnallar, monografiyalarda chop etilgan maqolalar, Rossiya, Kavkaz davlatlari va ingliz mutaxasislarining ilmiy tadqiqot ishlarini o‘zbek tiliga tarjimasi va ularning tahlili yuzasidan xolisona, ilmiy yondashuv. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ikkinchi jahon urushida SSSR hukumatining kun tartibidagi masalalaridan biri – bu urush davrida harbiy xizmatdan bo‘yin tovlagan, nemislar va turklarga ayg‘ochilik qilgan, sovet ittifoqi hukumatiga qarshi bo‘lgan kuchlarni munosib jazolash edi. Shu masalalarni asos qilib ko‘rsatgan holda hukumatining boshqa maqsadlarini ham amalga oshirish, xususan, ommaviy deportatsiyalarga ham shu sabablar ko‘rsatib o‘tilgandi. Deportatsiyalarning haqiqiy sabablarini ochib berish maqsadida quyidagilar ilmiy ishning asosiy masalalari va farazlari sifatida belgilandi: turli sabablar asosida Kavkaz xalqlarining nisbatan noqulay hududlarga surgun qilinishi; Kavkaz xalqlarining ko‘chirish jarayonidagi yo‘qotishlari; ayrim shaxslar va guruhlar jinoyati tufayli butun xalqlarning deportatsiya qilinishi; I.Stalinning gruziyalik bo‘lishiga qaramay, Gruziya SSR dan ko‘plab xalqlarni ko‘chirib yuborishi; qalmoq, chechen, ingush, bolqor, kabardin va boshqa xalqlarning Markaziy Osiyoga ko‘chirilishi jarayoni; Kavkaz xalqlarining Markaziy Osiyoga joylashishi uchun yaratib berilgan imkoniyatlar. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Ikkinchi jahon urushi yillarida Kavkaz xalqlarining deportatsiya qilinishi tarixini Rossiya, Kavkaz va Markaziy Osiyo davlatlari mutaxassislari keng ko‘lamda o‘rganib chiqqan. Xususan, Rossiya 5