Mavzu: Yodgorliklar haqida umumiy tushunchalar va ularning turlari. Reja: 1. Yodgorlik turlari 2. Yodgorlik tarixi 3. O’zbekiston Respublikasida muhofaza qilinayotgan yodgorliklar 4. Xulosa 5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Yodgorlik   — bu  biror  narsaning  yoki  biror  shaxsning     xotirasini  saqlaydigan inshootdir [1] . Yodgorliklarning  butun  xilma-xilligi  yoki  monumental  san at  asarlari  ramziy ʼ yodgorliklarga  alohida  e tibor  berilib,  ular  yodgorlik  fani  tomonidan  o rganiladi. ʼ ʻ Yodgorliklar  ob’ektiv  tarixiy  funktsiyani  bajaradi  va  ko pchilik  tashviqot  ob’ekti ʻ bo lgan  siyosiy  yukni  ko taradi. ʻ ʻ Yodgorlik  turlari[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] G.  Moskva  Krekshino  stantsiyasi  qishlog i,  G alaba  bog i,  yodgorlik  yaqinida ʻ ʻ ʻ  yodgorlik  tosh,  xoch  va  boshqalar;  büstlar;  haykallar;  ot  haykallari  ,  zafarli  arklar,  obelisklar,  rostral  ustunlar,  zafar  ustunlari;  Kuboklar  va  kenotaflar;  mavhum  kompozitsiyalar;  Memorial  belgi,  yodgorlik  lavhasi;  Texnik  yodgorliklar:  yodgorlik  sifatida  o rnatilgan  texnik  qurilmalar,  ko pincha ʻ ʻ transport  vositalari  (lokomotivlar,  avtomobillar,  tanklar,  qurollar,  samolyotlar va  boshqalar);  Memorial  majmualar  piramidalar Harmodiy  va  Aristogeyton  yodgorligi  (Afina,  miloddan  avvalgi  5-asr)  Miloddan avvalgi  e.)  Yodgorliklar   (lot.   monumentum   „esdalik;   yodgorlik“,   monere so zidan ʻ   „ilhomlantirmoq,  eslatmoq,  ilhomlantirmoq“)  o z  davri  va  davrining ʻ har  qanday  muhim  voqeasini  belgilab  beruvchi  hamda  voqelikni  ijtimoiy  va

jamoat idrokiga  mos  keladigan  ravishda  tasvirlab  beradigan     sun iy  kelib ʼ chiqqan  muhim  timsollari  hisoblanadi.  Masalan,  Borodinodagi  arxitektura ansambli  Borodino  jangi  sharafiga,  Volgogradda  Stalingrad  jangi  sharafiga qurilgan  yodgorliklar  shular  jumlasidandir.Monumental  haykal  odatda  o zʻ davrining  shaxsini  idrok  etish  kontekstida  katta  kuch  sarflashni  talab  qiladigan muhim,  qahramonlik  voqealari  sharafiga  o rnatiladi.  Arxitektura  nuqtai ʻ nazaridan,  yodgorliklar  makonni  tashkil  qiladi,  ko pincha  yodgorliklar  maydon ʻ yoki  boshqa  jamoat  joylarining  vizual  markazi  bo lib  xizmat  qiladi. ʻ  Qabr  toshlari  qabristonlarda  o rnatiladi,  ular  ko pincha  marhumning  dinining ʻ ʻ ramzlarini  aks  ettiradi  (masalan,  nasroniy  qabristonlaridagi  xoch). Tarixi So zning  zamonaviy  ma nosida  yodgorliklarning  prototiplari  qadimgi  dafn ʻ ʼ majmualari  edi  (masalan,  qadimgi  Misr  piramidalari  , Sharqning  ba zi ʼ mamlakatlaridagi  qabr  toshlari),  ammo  bunday  tuzilmalarda  yodgorlik  funktsiyasi haligacha  kult  va  madaniyatdan  ustun  bo lmagan. ʻ Birinchi  to laqonli  yodgorliklar  (ya ni,  faqat  yodgorlik  funksiyasini  bajaradigan ʻ ʼ tuzilmalar)  Qadimgi  Rimda  paydo  bo lgan.  Bularga  imperatorlarning  otliq ʻ haykallari,  yodgorlik  arklari  va  ustunlar  kiradi. O rta  asrlarda  Evropada  xochlar  ko pincha  unutilmas  joylarda  o rnatildi  (masalan, ʻ ʻ ʻ Zdudichskiy  tosh  xochi).  Yodgorlik  ibodatxonalarini  qurish  an anasi  ham  mavjud ʼ edi.  Bunday  ibodatxonalar  ikkita  funksiyani   —  yodgorlik  va  kultni  birlashtirgan. Masalan,  faqatgina  Rossiyaga  xos  bo lgan  „qon  ustida“  ibodatxonalari. ʻ Birinchi  haykal-yodgorliklar  Uyg onish  davrida  Yevropada  paydo  bo lgan. ʻ ʻ Qadimgi  Rim  imperatorlari  yodgorliklari  bunday  yodgorliklarga  namuna  bo lib ʻ xizmat  qilgan.  XVIII-XIX  asrlarda  yodgorlik  maqsadida  yirik  yodgorlik  inshootlari ham  qurilgan,  masalan,  zafar  arklari  (qadimgi  Rim  timsoli  va  o xshashidaʻ yaratilgan)  keng  tarqaldi.

20-asr oxiri  21-asr  boshlarida  kichik,  „xona“  yodgorlik-haykallar  keng  tarqaldi. Ko pincha  ular  to liq  hajmda  ishlab  chiqariladi  va  poydevorga  o rnatilmaydi,  lekin ʻ ʻ ʻ ko cha  darajasiga  xos  ravishda  yaratilgan. ʻ Yodgorlik.  Dekommunizatsiyadan     keyin  Budapesht  yaqinidagi  Stalin  haykalidan faqatgina  Stalin  etiklari  saqlanib  qolgan.Fashistlar  Germaniyasida  gomofobiya qurbonlari  yodgorligining  ochilish  marosimida  so zga  chiqqan  Germaniyaning ʻ Isroildagi  elchisi  „Yodgorliklar  o zlarining  ob’ektiv  tarixiy  funksiyasidan  tashqari, ʻ u  yoki  bu  siyosiy  paradigmani  qo llab-quvvatlashga  xizmat  qiladi“-degan  fikrlarni ʻ bayon  qilgan       : O‘tgan  voqealarni  abadiylashtirishda  yodgorliklar  o‘rnatish,  ko‘chalarga  nom berish  muhim  ahamiyatga  ega.  Lekin,  birinchi  navbatda,  ular  kelajak  haqida eslatma  bo lib  xizmat  qiladi. ʻ Siyosiy  paradigmaning  o zgarishi  ko pincha  oldingi  rejim  tomonidan  o rnatilgan ʻ ʻ ʻ yodgorliklarning  buzilishiga  olib  keladi  (Denazifikatsiya,  destalinizatsiya).   Arxeologiya  tarixining  tarkibiy  qismi  bo’lib  ijtimoiy  fanlar  orasida  alohida  o’rin tutadi.  «Arxeologiya»  termini  «arxayos»  - qadimgi,  «logos»  - fan  degan  ikkita grekcha  so’zning  birikishidan  tashkil  topgan.  Demak  arxeologiya  qadimgi  bilimlar haqidagi  fan  degan  ma’noni  bildiradi.  Lekin  ilgargi  vaqtda  arxeologiyani  fanning qaysi  sohasiga  qo’shish  to’g’risida  bahslar  bo’lib,  ba’zilar  uni  qadimgi  san’at haqidagi  fan,  yana  boshqa  birovlari  singan  sopol  idishlarni  o’rganuvchi  fan  degan fikrlarni  bildirganlar.  Ba’zilar  esa  uni  tarix  fanining  xizmatkori  bo’lgan  ikkinchi darajali  fan  deb  tushunganlar.  Tarix  va  arxeologiya  aslida  o’zaro  chambarchas bog’liq,  bir-birini  to’ldiruvchi  yagona  fanning  ikkita  sohasidir. Insoniyat  o’tmish  davrlarini  arxeologiyasiz  o’rganib  bo’lmas  ekan.  Arxeologiya insoniyatning  o’tmish  tarixini  o’rganishda  arxeologik  ekspeditsiyalar  natijasida ibtidoiy  makonlar,  qishloqlar,  shaharlar,  mudofaa  va  suv  inshootlari,  qoyatosh rasmlari  hamda  boshqa  buramlarga  suyanib  ish  ko’radi.  Hozir  O’rta  Osiyoning

barcha joylarida  shahar,  rayon,  qishloqlarda  arxeologik  tadqiqotlar  olib borilmoqda. Topilgan  arxeologik  manbalarni  shartli  ravishda  quyidagi  ikki  turga  bo’lish mumkin: 1.  Tabiiy  manbalar  (paleozoologiya,  paleobotanika)   -  inson  va  hayvon  suyaklari , o’simliklar  qoldiqlari  va  geologik  qatlamlar  bo’lib  ularni  asosan  zoologlar, botaniklar  va  geologlar  o’rganadilar. 2.  Inson  tomonidan  yaratilgan  manbalar  bo’lib,  ular  mehnat  qurollari,  yarog’- aslahalar,  sopol  idishlar,  san’at  va  zeb-ziynat  uyamlari,  qoyatosh  rasmlar,  yozuv hamda  yozma  manbalar  va  hokazolar.  shuni  aytish  kerakki,  yozma  manbalarni tarixchilar,  moddiy  manbalarni  o’rganish  bilan  arxeologlar  moddiy  buyumlar  va yozma  manbalarga  tayanib  ish  ko’radilar. O’rta  Osiyo  qadimgi  Sharq  tarixining  ajralmas  qismini  tashkil  etadi.  Kishilik madaniyatining  ilk  markazlaridan  biri  hisoblanadi.  O’rta   Osiyo  tabiiy  iqlim sharoiti ,  xilma-xil  hsimlik  va  hayvonot  dunyosiga  boy  iqlim  sharoiti  asosan mo’tadil  bo’lganligidan  inosnning  yashashi  uchun  juda  qulaydir.  Bu  hol  esa ibtidoiy  va  qadimgi  kishilar  diqqat  e’tiborini  tortmasdan  mumkin  emas  edi.  Shu tufayli  odamlar  bu  o’lkada  juda  qadim  zamonlardan  boshlab  yashagan.  O’lkaning hamma  yerida  ibtidoiy  va  qadimgi  davr  kishilari  qoldirgan  xilma-xil  obidalar  - tosh asri  makonlari,  g’orlari,  bronza  davri  qishloqlari  va  mozorlari,  temir  davri  qal’alari va   shaharlarning   xarobalari,   qoyatoshga   ishlangan   rasmlar,   sug’orish inshootlarining  qoldiqlari,  qadimiy  mudofaa  devorlarining  qoldiqlari  juda  keng tarqalgan. Arxeologiya  qazishmalarida  topilgan  moddiy  manbalarni  o’rganish  bilan  birga  har xil  yer  qazish  ishlarida  tasodifan  topilgan  narsalarni,  shu  jumladan  xazinalarni  ham o’rganadi.  Yer  tagida  yotmagan  moddiy  manbalar  ham  bor.  Masalan  o’rta  asr