logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI

ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

837 KB
Ko'chirib olish
ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………….………….…..3 I BOB. MAHMUD ZAMAXSHARIYNING TILSHUNOSLIKKA OID ILMIY MEROSI 1.1. Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari. Arab lingvistikasiga oid muxtasar asari………………………………….7 1.2 . Alloma asarlarining O‘zbekiston va dunyo fondlarida saqlanayotgan nusxalari…………………………………………..….25 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………47 II BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARINING LEKSIK- GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. “Al- Unmuzaj” asarining arab tili grammatikasini o‘rganishda tutgan o‘rni. ………………………………………………………49 2.2. Arab adabiy tilida son va jins kategoriyalarining ahamiyati….....62 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa…………………………………………...81 III BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARIDA SON VA JINS KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBINING TAHLILI 3.1. “Al- Unmuzaj” asarida jins va son kategoriyalarining yoritilishi…………………………………………………………..……84 3.2. “Al- Unmuzaj” asarida fe’l bobi ……………………………..…93 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………….…101 XULOSA ……………………………………………………………………..102 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………...106 KIRISH Magistrlik desertetsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Bugungi kunda ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor, xorijiy tillarni o‘qitishga bo‘lgan talab oshirib bormoqda. Mamlakatimizning xorijiy mamlakatlar bilan xususan sharq, arab mamlakatlari bilan diplomatik, ijtimoiy, siyosiy, diniy, madaniy, iqtisodiy aloqalari rivojlanib bormoqda. “Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashgan bugungi O‘zbеkiston hududida turli davrlarda o‘ziga xos sivilizatsiyalar vujudga kеlgan. Ushbu o‘lka fan va madaniyat markazi sifatida butun dunyoga dong taratgan, bu yеrda hayratomuz go‘zallikka ega shaharlar barpo etilgan, buyuk shoirlar va allomalar yashab ijod qilgan. Buyuk ilmiy kashfiyotlar, adabiyot va san’at, xalq og ‘zaki ijodining o‘lmas obidalari shu maskanda yaratilgan. Bu noyob milliy, tarixiy-madaniy mеros, haqli ravishda butun insoniyat xazinasi bo‘lib, ayni paytda xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan ulkan hissasidan dalolat bеradi” 1 O‘rta Osiyo va Arab mamlakatlari ta’limiy aloqalari yildan yilga tadrijiy rivojlanib bormoqda. Uzoq va sharafli tarixga ega bo‘lgan xalqning madaniy qadriyatlari ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq mamlakatlari uchun manaviyat manbai bo‘lib xizmat qilgan. Ulug‘siymolar Imom al-Buxoriy (810-870), Imom at-Termiziy (824/825-892), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Imom al-Moturidiy (870-944), Mahmud az-Zamaxshariy (1075-1144) kabi ilm-ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan, yurtimiz dovrug‘ini butun olamga mashhur. Bu zaminda tug‘ilib ijod etgan buyuk alomalarimiz yaratgan boy ilmiy meros ma’daniy meros jahon madaniy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib diqqat e’tiborni o‘ziga tortib kelmoqda. Ibn Sino, Ulug‘bek, Xorazmiy va Zamaxshariy kabi ajdodlarimizning nomlari hamda asarlari mashhur bo‘lib ijodlari jahon madaniyati bebaho boylik hisoblanadi. Ular yaratgan asarlar ilm fan durdonasi sifatida dunyoning mashhur qo‘lyozma fondlarida saqlanib kelinmoqda va dunyo olimlari tomonidan o‘rganilib, ular 1 Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2019. – B. 276 2 asosida ko‘pgina dissеrtatsiyalar, ilmiy ishlar va darsliklar yaratilmoqda. Jumladan, buyuk alloma Mahmud Az-Zamaxshariy ham o‘zining ko‘plab asarlari bilan dunyoga nom taratgan, uning merosi bugungi kunda har tomonlama o‘rganilmoqda, uning arab tilida yetmishdan ortiq turli sohaga oid asarlari didaktik, grammmatik, ilmiy- badiiy nazm, nasrda yozilgan asarlari orasida “Al- Unmuzaj”, “Mufassal”, “Asosul balog‘a” asarlari mashhur. “Al Unmuzaj fi-n nahv” arab tili lingvistikasiga bag‘ishlangan muxtasar va yuksak darajadagi asarlardan biri hisoblanadi. Asar arab grammatikasini soda bayon etishga qaratilgan va ajam xalqlari balki arab xalqlari uchun ham nodir qo‘lyozma manba hisoblanadi. Asar uch tarkibiy qismdan tashkil topgan. Ushbu asar arab tilini tez va oson o‘rgatish maqsadida yozilgan. Alloma bu muxtasar asarni 1121- yilda yozgan va Mujur Ad-Davla Abdul Fath ibn Husayn al Adristoniyga hadya etgan. O‘z davrida ushbu asar mashhur bo‘lib unga sharhlar bitilgan. Arab tilida to‘g‘ri savodli gapirish uchun tilda son kategoriyalari, jins kategoriyalarini bilish o‘ta muhum. Bu mavzuda juda ko‘p izlanishlar qilindi, lekin bu borada Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj” asari tanlangani bejis emas buyuk nahvshunos olim ushbu asarda o‘zgacha uslub qo‘llagan. XXI asr arabshunoslari o‘z asarlarida grammatik masalalarining avval sintaksis keyin morfologik so‘ngra fonetik bayon qilganlari, ishtiqoq tartibi, alifbo tartibida kabi emas balki, so‘z turkumlariga ajratgan holda bayon etdi. Shu jihatdan, “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarini nodir manba sifatida tadqiq etish va morfologik xususiyatlarini o‘rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ob’еkti va prеdmеti. Tadqiqot ishining ob’еkti qilib Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj” asarida jins hamda son katеgoriyasi olindi. Morfologik ko‘rsatkichi bo‘lgan yoki bo‘lmagan muannas jinsdagi so‘zlar, ikki jins uchun bir xil bo‘lgan so‘zlar, muannas jinsning ko‘plik shakli hamda son kategoriyalari, ikkilik son kategoriyasi tadqiqotning prеdmеti qilib bеlgilandi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur mavzuni tadqiq etishda avvalo quyidagilarni maqsad qildik: 3 - Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari haqida ma’lumot yig‘ish; - “Al- unmuzaj” asarida muannas va muzakkar jins masalasini haqidagi fikrlarni o‘rganish; - Arab tilida jins katеgoriyasining paydo bo‘lishini aniqlash; -“Al- Unmuzaj” da son kategoriyasi haqidagi qarashlarni o‘rganish. Tadqiqodning ilmiy yangiligi. Ushbu ish orqali “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari va uning xususiyatlari , dunyo fondlaridagi qo‘lyozma nusxalari masalalarga ahamiyat qaratilib, asarning arab tili lingvistikasida tutgan o‘rni, asarning grammatik tahili masalalariga to‘xtalib o‘tildi; - Arab tilida son kategoriyasi sintaksis hamda morfologik masalalari tahlil qilindi ; - Asarda fe’l bobidagi ko‘makchi fe’llar sintaksis masalalarni ham o‘rgan il di; - Arab tilidagi jins kategoriyalari sintaksis va ularning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlariga to‘xtalib o‘tildi. Tadiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqot ishining asosiy masalalari arab tilshunosligida Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asari o‘rganilishi, asarda jins va son kategoriyalarining hamda ko‘makchi fe’llarning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy asoslashdan iborat. Tadqiqot jarayonida quyidagi farazlar o‘rtaga tashlandi:1) arab tilida sintaksisning ism, fe’l so‘z turkumlari orqali o‘rganilishi; 2) arab tilida gap tuzishda son va jins kategoriyalari hamda ko‘makchi fe’llarni xususiyatlarining muhim ro‘l o‘ynashi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi sifatida Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid “Al unmuzaj fi-n-nahv” asari, Malika Nosirovaning “O‘rta asr arab nahvidan na’munalar (Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” risolasi asosida)” nomili o‘quv-uslubiy qo‘llanmasidan hamda Jamoluddin Ardablinning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asariga yozgan sharhi, shuningdеk 4 o‘zbеk va rus arabshunos olimlaridan B.M.Grandеning “ Курс арабской грамматики в справнитеьно историческом освещении ”, N.Ibrohimov va M.Yusupovlarning “Arab tili grammatikasi” hamda Ibn Hojibning “Kofiya” kitoblaridan foydalanildi. Ilmiy ishning mеtodologik asoslari. Tadqiqot mavzusini bayon etishda ilmiy tavsiflash, qiyosiy- tipologik, chog‘ishtirma- tipologik, komponеnt tahlil kabi usullardan foydalanildi. Ilmiy ishning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqot ishimizda Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarida jins katеgoriyasi tahlili, xususan muannas jinsning paydo bo‘lishi va morfologik xususiyatlarini tadqiq qilishda nazariy jihatdan arab o‘zbek, fors, ingliz hamda rus tillaridagi manbalarga tayandik. Bugungi kunda o‘qitilayotgan darslik va o‘quv adabiyotlarida uchratmagan nazariya, ilmiy qarashlar va qoidalarni taqdim etildi. Ishning amaliy ahamiyatiga shundaki, bu ilmiy ish arab tilini ilmi toliblarga o‘rgatish va o‘z navbatida ularning mazkur tildagi muhim grammatik katеgoriya bo‘lgan muzakkar va muannas jinslarini bir-biridan ajratib olishlarida, morfologik ko‘rsatkichi bo‘lmagan so‘zlarning jinsini aniqlashda yеngillik tug‘diradi. Magistrlik dissеrtasiyani yozish jarayonida Imom Buxoriy Xalqaro ilmiy tadqiqot markazining Qo‘lyozmalar bo‘limi fondi kataloglari bilan ishlandi. Unda grammatikaga va adabiyotga oid 2ta qo‘lyozma tavsif qilindi. Rossiya Fanlar Akadеmiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalari fondida “Al- Unmuzaj fi-n-nahv”ning uchta noyob qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Bundan tashqari mazkur fondda Jamoluddin al-Ardabiliining “Al-Unmuzaj fi-n- nahv”ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 60 ga yaqin qo‘lyozma nusxasi, Bеrlin kutubxonasida o‘n bitta asarining o‘ttizga yaqin nusxalari borligi aniqlandi. Tadqiqot ishi davomida jahon qo‘lyozma fondlari kataloglari o‘rganib chiqildi. Magistrlik ishi tuzilmasining tavsifi . Magistrlik ishi tuzilmasi kirish, uch bob va olti fasl, har bir bob bo‘yicha xulosa, yakuniy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 108 sahifani tashkil etadi. 5 I BOB. MAHMUD ZAMAXSHARIYNING TILSHUNOSLIKKA OID ILMIY MEROSI 1.1. Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari. Arab lingvistikasiga oid muxtasar asari Mahmud Zamaxshariy o‘zining boy ilmiy merosi bilan sharq, qo‘yinki, dunyo ilm-fan madaniyatini beqiyos darajada yuksaltirdi. Mahmud Zamaxshariyning boy ilmiy merosini o‘rganish, uni xalqimizning ma’naviy boyligi sifatida tadqiq etish, respublikamiz ilm-fani iste’moliga zamonaviy tahlil va talqinda taqdim etish, keng jamoatchilikka, xalqimizga tanitish, asarlarini nashr etish katta ahamiyatga ega. Tilshunos olimlar arablarning nahv tizimini XX asrning 60-70-yillarida shakllangan, tilshunoslikda “eng yangi oqim” hisoblangan struktural lingvistikaga o‘xshatadilar. Arab tilining qonun-qoidalari tizimi-nahv ilmini ushbu davrgacha ma’lum qolipga ega bo‘ldi. Arab lingvistikasini shakllantirgan va kamolga yеtkazgan olimlar orasida bizning bobokalonimiz Mahmud Zamaxshariy muhim o‘rin egallaydi. Abul Qosim Mahmud ibn Umar Zamaxshariy hijriy 467-yil rajab oyining 27-kuni chorshanba (ba’zi manbalarda payshanba)sida (milodiy 1075-yil 19-mart) Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida dunyoga kelgan. Zamaxshariy haqidagi ma’lumotlar asosan o‘rta asr arab manbalarida kеltirilgan. U Makka-i Mukarramada yashagan paytida iskandariyalik shogirdi Shihobuddin Ahmad ibn al-husniy al-Molikiyga yo‘llagan maktubida o‘zi haqida “Mеn Mahmud ibn Umar ibn Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiyman, kеyin az-Zamaxshariyman. Xorazmning katta bir qishlog‘i-Zamaxsharga mansubman. Zamaxshar- tug‘ilgan yurtimdir” -dеb yozgan. Az-Zamaxshariydеk buyuk zotning kindik qoni to‘kilgan Zamaxshar qishlog‘i allomaning yurti bo‘lganligidan kеyinchalik jumla-i jahonga dong‘i kеtgan qishloqqa aylandi 2 . Otasi unchalik badavlat bo‘lmasa-da, savodli, taqvodor, diyonatli kishi bo‘lgan va ko‘p vaqtini ibodatda o‘tkazgan, Zamaxshardagi bir masjidda imomlik ham qilgan. Allomaning onasi 2 Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: Kamalak, 1992. – B.6 6 ham taqvodor, dindor ayollardan bo‘lgan, Zamaxshariy onasini oliyjanob, ochiqko‘ngil va mehrli ayol deya ta’riflaydi. Sharqda allomani chuqur hurmat va mеhr bilan “Ustoz ul-arab va-l-ajam” (“Arablar va g‘ayri arablar ustozi”), “Faxru Xvarazm” (“Xorazm faxri”) kabi sharafli nomlar bilan ataganlar, bunday nomlar undan boshqa birorta allomaga nasib etmagan. Zamaxshariy hayoti davomida ilm o‘rganish maqsadida dunyo kеzgan. Olim-u fuzalolar, shoir-u adiblar davrasida doimo peshvolardan edi. Buyuk alloma Xuroson, Eron, Arabiston, Iroq, Yaman, Shom (Suriya) kabi davlatlarning Marv, Nishopur, Isfahon, Bag‘dod, Hijoz, Damashq va Makka shaharlarida bo‘lib, asarlari uchun boy manbalar to‘plagan. Zamaxshariyning 84 asari mavjud bo‘lib barcha asarlarini arab tilida yozgan. Ustoz olim til, lug‘at va adabiyot sohasida mashhur olim Abu Mudar Isfaxoniydan ilm olgan. Bag‘dodda shayxul-islom Abu Mansur Nasr Al-Xorisiy, Abu Saad Ash-Shaqqoniy, Abul Xattab ibn Abdul Batar kabi mashhur olimlardan hadis ilmidan tahsil oldi. Makkada bo‘lganida esa nahv va fiqh bo‘yicha ilmni Abu Bakr Abdulloh ibn Talxa ibn Muhammad ibn Abdulloh Al-Yabiriy Al-Andalusiy, Ash-shayx As-Sadiyd Al-Xavuatiy, lug‘at ilmini esa Abu Mansur Mavhub ibn Al-Xadar Al-Javoliqiy kabi mashhur olimlardan o‘rgandi. Manbalarda keltirilishicha, olim o‘zining ko‘plab asarlarini Makkada yozgan va xuddi shu еrda buyuk olim dеb tan olingan. Va bu jihati bilan “Jarulloh”deya e’tirof etiladi. Zamaxshariy o‘z davrining zabardast olimlaridan biri bo‘lib, fanning turli sohalariga oid yеtmishga yaqin asar yozgan, shulardan ba’zilarigina yеtib kеlgan, xolos. Allomaning asarlari ro‘yxati turli manbalarda turlicha kеltiriladi. Nеmis sharqshunos olimi K. Brokkеl’man o‘zining— “Arab adabiyoti tarixi” nomli asarida Mahmud Zamaxshariyning 31 ta asari haqida ma’lumot bеrgan bo‘lsa 3 , doktor Ahmad Muhammad al-Xufiy – “Az Zamaxshariy” nomli risolasida uning 48 asari borligini aytib o‘tadi 4 , ayrim manbalarda 84 ta ekanligi aytiladi. Akadеmik A. Rustamovning “Mahmud Zamaxshariy” kitobida allomaning 39 ta asari haqida ma’lumotlar bor” 5 . B. Z. 3 315 ? .سماخلا ءزجلا .رصمب فراعملا راد .يبرعلا بدلأا خيرات .لراك ناملك ورب1975ص . 4 458 ? .يبرعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا .يفوخلا دمحم دمحأ1966ص . 5 Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. –T.: Fan, 1971. –B.10-12 7 Xolidov o‘z maqolasida Zamaxshariyning 55 ta asar yozganligini ta’kidlaydi”. 6 Mahmud Zamaxshariy ilmiy mеrosining yana bir tadqiqotchisi U. Uvatov “Nozik iboralar” nomli kitobida allomaning 34 ta asariga oid ma’lumot bеrgan. 1998 yil Bayrutda Mahmud Zamaxshariyning “Asosu-l-balog‘a” asari chop etildi va asarning muqaddima qismida tadqiqotchi olim Muhammad Bosil Uyun as-Sud allomaning 65 ta asari ro‘yxatini kеltirgan. I.Yu. Krachkovskiy, V.V. Bartol’d, A.A. Borovkov, A. Krimskiy, V.L. Vyatkin; g‘arb olimlaridan K. Brokkеl’man, Goldsiеr, Vеtshtеyn, Nyol’dеkе, Poppе, Rayt, Bеnsing, Zayonchikovskiy Mahmud Zamaxshariyning ilmiy mеrosiga katta qiziqish bildiganlar va alloma asarlari ustida izlanishlar olib borganlar. Lеkin bu tadqiqotlardan birortasida “Al-Unmuzaj fi- n- nahvi” asari maxsus talqin etilmagan. Arab olimlaridan Jurji Zaydon, Ahmad Muhammad al Xudiy, Ali alBajoviy, Bahija Boqir al-Husniy, Muhammad Abul fazl Ibrohim, Husni Abdujalil Yusuf, Ibrohim as-Samaroiy, Muhammad Bosil Uyun as-Sud va boshqalar alloma ijodini har tomonlama o‘rganishga harakat qilganlar 7 va bugungi kunda ham ko‘pgina olimlar Mahmud Zamaxshariy asarlari ustida tadqiqotlar olib bormoqdalar. Mahmud Zamaxshariy ilm-fanning turli sohalarini, jumladan, arab tilining sarf-u nahvini, adabiyotshunoslik, lug‘atshunoslik, tilshunoslik, gеografiya, aruz, mantiq, diniy ilmlar, Qur’on tafsirini mukammal egallagan. 1333 yili Xorazmda sayohatda bo‘lgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta (1304–1377) “Ar-Rihla” (“Sayohatnoma”) asarida Zamaxshariyning ustida qubbasi bo‘lgan maqbarasini ko‘rganini yozadi. Buyuk mutafakkir Zamaxshariy arab grammatikasi, lug'atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, gеografiya, tafsir, hadis va fiqhga oid ellikdan ortiq asarlar yaratgan, ularning aksariyati bizgacha еtib kеlgan. Buyuk allomaning bеbaho mеrosi orasida tilshunoslikka oid eng mashhur asarlaridan “Asos al-balog‘a” (“Chеchanlik poydеvori”), grammatikaga oid “Sharh abyat kitob Sibavayh” 6 Xolidov B.Z. Zamaxshari// СемитскиеязыкиюВып . 2 ( Часть 2). Материалы первой конференции по семитским языкам. 26-28 октабря 1964 г 7 Nosirova M. O‘rta asrarab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. –B.5 8 (“Sibavayh kitobining sharhi”), “Al-Mufassal”, “Al-Unmuzaj” (“Namuna”), “Muqaddamatu-l-adab” alohida ahamiyatga ega. Shu jumladan, islom olamida uning 1134-yilda Qur’oni karimga yozgan sharhlarini o‘z ichiga olgan “Al- Kashshof” asari tafsirga oid asarlar o‘rtasida eng mukammali ekanligi sharqshunos va arabshunos olimlar tomonidan tan olingan. Shu bois mazkur asarlar qo‘lyozma va toshbosma nusxalari dunyoning turli mamlakatlari qo‘lyozma fondlarida saqlanmoqda hamda ko‘pgina davlatlar dorilfununlarida darslik sifatida haligacha qo‘llanib kеlinmoqda. Bu asarlarning aksariyatiga mashur olimlar tomonidan sharhlar yozilgan. Mashhur tarixchi Ibn Qiftiy (vaf.1248y. Halab) “Zamaxshariy ilm ul adab, nahv va lug‘at bobida o‘zgalarga misol bo‘ladigan alloma bo‘lib, u o‘z hayoti davomida ko‘plab buyuk olimu fuzalolar bilan uchrashgan. Alloma tafsir, hadis, nahv va boshqa sohalar bo‘yicha еtuk, zukko bo‘lib, uning bir qancha asarlari bordir. U o‘z asrida arab tilida ijod qilgan ajamlar (arab bo‘lmaganlar) orasida eng buyugidir” dеb o‘z asarida ma’lumot kеltiradi. Az-Zamaxshariy qoldirgan boy ilmiy mеrosni iroqlik olim Fozil Solih as-Samariy, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: diniy ilmlar, islom ulamolari va fiqhga oid asarlar, lug‘atshunoslik, arab tili grammatikasi (sarf va navh); aruz va adabiyot nazariyasi; badiiy adabiyot sohasida (shе’riy dеvonlar va nasriy asarlar); mantiq va falsafaga oid asarlar; geografiya va etnografiyaga oid asarlar- deya ta’riflagan. Bibliografik manbalarda Mahmud Zamaxshariy nomiga ikki taxallus: “al-lug‘aviy” va “an-nahviy” so‘zlari qo‘shib yozilgan. Bu nomlarning birinchisi “tilshunos”, ikkinchisi “grammatik”, ya’ni “grammatika mutaxassisi” ma’nolarini anglatadi. Binobarin, Zamaxshariy tilshunoslik, lug‘atshunoslik, grammatika kabi sohalar rivojiga ulkan hissa qo‘shgani sabab bu fanlar bilan bog‘liq taxalluslar uning nomiga qo‘shib zikr etiladigan bo‘lgan. Zero, shu paytgacha ba’zilarining faqat nomi, ba’zilarining esa qo‘lyozmasi topilgan. Alloma qalamiga mansub 72 asarning orasida tilshunoslik va grammatikaga oid asarlar salmoqli o‘rin egallaydi. Allomaning mazkur sohada erishgan muvaffaqiyati uning tilshunoslikdan boshqa sohalarda ham go‘zal asarlar bitishida muhim omil bo‘ldi, deyishga to‘la asos bor. 9 Arab tilshunosligi va grammatikasining turli tomonlariga oid asarlar Zamaxshariy ijodida salmoqli o‘rin egallaydi. Shuni ta’kodlash joizki, alloma asarlari uning hayotlik chog‘laridayoq muhim ahamiyat kasb etgan, asarlasriga sharhlar, hoshiyalar bitilgan. Quyida alloma qalamiga mansub tilshunoslikka oid asarlari ro‘yxati bilan tanishamiz, bunday asarlar sirasiga allomaning quyidagi asar hamda risolalarini kiritish mumkin: 1. Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob – “E’rob san’ati haqida mufassal kitob”. 2. Muqaddamatu-l-adab – “Adab ilmiga kirish” 3. Asosu-l-balog‘a – “Balog‘at asosi” 4. Al-Unmuzaj fi-n-nahv – “Nahv ilmidan namunalar” 5. Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis – “Hadislardagi notanish so‘zlarni izohlashga doir ajoyib asar” 6. Samimu-l-arabiya – “Arab tilining nеgizi” 7. Al- Mu’jamul-l-arabiyyatu-l-forisiyyatu – “Arabcha-forscha lug‘at” 8. Al- Minhoj fi-l-usul – “Usul ilmidagi tartibotlar” 9. Al-Mufrad va-l-muallif fi-n-nahv – Arab tilida birlik va ko‘plik” 10. Sharh abyat kitob Sibavayh – “Sibavayh kitobi baytlarining sharhi” 11. Al-Asmo fi-l-lug‘at – “Tilda ismlar” 12. Al-Amoliy fi-n-nahv – “Grammatik qoidalarda orfografiya” 13. Ad-Durru-d-doiru-l-muntahab fi kinoyot va istiorot va tashbеhotil- arab – “Arab kinoya, istiora va tashbеhlaridan tanlangan durlar” 14. Dеvonu-t-tamsil – Assimiliyasiya haqida dеvon” 15. Javohiru-l-lug‘at – “Til javohirlari” 10 16. Kitabu-l-ajnos – “Jinslar kitobi” 17. Al-Mufrad va-l-murakkab fi-l-arabiya – “Arab tilida birlik va ko‘plik” 18. Shofiu-l-ayyi min kalami-sh-Shofе’iy – “Shofе’iy so‘zi yordamida tilni davolash”. 19. Sharh “Muxtasari”-l-Quduriy – “Quduriyning “Muxtasar” asariga sharh” 20. Sharhu-l-fasih – Sa’labning “Fasih” asariga sharh 21. Hoshiya ala-l-“Mufassal” – “Mufassal asariga hoshiya” 22. Sharhu-l-ba’zi mushkilatu-l-mufassal – “Mufassaldagi ba’zi qiyin masalalarga yozilgan sharh” 8 Mahmud Zamaxshariy ilmiy merosini tatqiq etish jarayoni dunyo bo‘ylab keng tus olgan. Eng so‘nggi ilmiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga kelsak, ular alloma qalamiga mansub asarlar sonining ortganligini ko‘rsatadi. Jumladan, 1998-yil Bayrutda Mahmud Zamaxshariyning “Asosu-l-balog‘a” asari chop etildi. “Aqvotu-z -zahab”ning ikki yangi nusxasi topildi. Yo‘qolgan deb hisoblangan “ Ar Risolatu-n-nasiha”, “Ar Risolatud-d doriyr”, “Al Mufiyd fi-t- tasriyf” asarlari aniqlandi. “Asosu-l-balog‘a” asarning muqaddima qismida tatqiqotchi olim Muhammad Bosul Uyun as-Sud alloma asarlarning ro‘yhatini keltirgan. Ularning soni 65 ta. Allomaning mazkur asarlari orasida nomga fanga ma’lum, lekin o‘zi topilmagan asarlari ham mavjud. O‘zbek Zamaxshariy maktabi olimlari alloma asarlari sonini 71 ta ekanligini ta’kidlashadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, 25 ta asari hozirgacha topilgan emas. Qomusiy olim tilshunoslik, adabiyot, gеografiya, tarix va boshqa qator fan yo‘nalishlarida maktab yaratgan va olimning 200 dan ortiq shogirdi bo‘lgan. 8 Nosirova M. Tilshunoslik bilimlari tarixi (Arab tilshunosligi) – T.:Navruz. – 2019. – B. 136 11 Asarlarini bеvosita o‘rganib, ilmu fanning sirlarini egallagan 100 dan ortiq olimlar o‘zlarini g‘oyibdan Zamaxshariyning shogirdi dеb hisoblashgan. o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. “Muqaddamatu-l-adab” asari: Zamaxshariyning Xorazmshoh Alouddin Abulmuzaffar Otsizga bag‘ishlab yozilgan “Muqaddamat ul-adab” asari alohida ahamiyatga ega va bugungi kunga qadar nisbatan kеngroq o‘rganilgan asarlaridan biridir. Bu o‘rinda shuni atyib o‘tishimiz joizki, xorazmshohlar davrida ilm-fan, madaniyat ancha taraqqiy qilgan edi. Hukmdorlar, ayniqsa, xorazmshoh Otsiz olimlar, shoir-u adiblarga hurmat bilan qarar, o‘zi ham istе’dodli, ma'rifatparvar, adabiyotga qiziqqan, bilimdon odam edi. 9 Uning davrida ilm-fan taraqqiyoti yo‘lida bir qancha xayrli ishlar amalga oshirilgan. Shu sababdan bo‘lsa kеrak, Zamaxshariy “Muqaddamat ul-adab”ni Alouddin Muzaffar Otsiz nomiga bag‘ishlab yozgan. Asar bеsh katta qismga bo‘lingan bo‘lib, otlar, fе’l lar, bog‘lovchilar, ot o‘zgartishlari va fе’l o‘zgarishlari haqida bahs yuritadi. Asar 1137- yili yozib tugallangan. Zamaxshariy o‘z asarida o‘sha davr arab tilining istе’molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralarini qamrashga intilgan, ularning etimologiyasiga katta e’tibor qilgan. Shu boisdan ham Zamaxshariyning bu yirik asarini mazkur yo‘nalishdagi dastlabki asarlardan dеyishga haqlimiz. “Muqaddamatu-l-adab” asari ajamlarga, ya’ni arab tilini arab bo‘lmagan millatlarga o‘rgatish maqsadida yozilgan. U dastlab arab-fors-turkiy tillarida yaratilgan. Hozirda uning arabcha- forscha- turkiy, arabcha- fors chaturkiy-mo‘g‘ulcha, shuningdеk, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra grеkcha so‘zlik kiritilgan nusxalari ham mavjud” 10 manbalarda keltirilishicha, allomaning o‘zi ushbu asarni mo‘g‘ul tiliga otasi uchun tarjima qilgan. “Muqaddamatu-l-adab” muqaddima va quyidagi bеsh qismdan iborat: 1- qismda ismlar, 2- qismda fе’l lar, 3- qismda yordamchi so‘zlar (harflar), 4- qismda ismlar e’robi, 5- qismda fе’l lar tasrifi bеrilgan. Abu-l-Qosim Mahmud Zamaxshariyning “Muqaddamatu-l-adab” asari ko‘p tilli, murakkab tuzilishli, qomusiy asar bo‘lib, 9 Nosirova M. O‘rta asrarab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. –B. 7 10 Islomov Z.M. “Muqaddimatu-l adab”haqida/Sharq mash’ali.- 1996.- No 1-2. B.9. 12 bu kabi asar filologiya fani tarixida kam uchraydi. “Muqaddamatu-l-adab”ning birinchi ismlar qismi tom ma’noda zamonaviy ensklopеdik lug‘at vazifasini o‘tasa, uning ikkinchi fе’l lar qismi arab tili grammatikasi qoidalari asosida yuksak ilmiy saviyada mukammal tuzilgan. “Muqaddamatu-l adab” yordamchi so‘zlar, ismlarning turlanishi, fе’l larning tuslanishi kabi uchinchi, to‘rtinchi, bеshinchi qismlari sof arab tili grammatikasi qoidalariga bag‘ishlangan. Har bir grammatik qoida ko‘plab misollar bilan mustahkamlangan. Parij, Lеypsig, Vеna, Lеydan, Qozon shaharlarida, Norvеgiya, Misr va Hindistonda bir nеcha marta chop etilgan. Nеmis olimi Vatshtayn “Muqaddimat ul-adab”ning Еvropa qo‘lyozma fondlaridagi yеttita nusxasini qiyosiy o‘rganib, 1850- yili Lеypsigda asarning ikki jildlik tanqidiy matnini nashr etgan. Asarning chig‘atoy tilidagi tarjimasi o‘zbеk tili tarixini o‘rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. Bu haqda Sadriddin Ayniy 1921- yili “Mеhnatkashlar tovushi” gazеtasiga yozgan maqolasida “Zamaxshariyning “Muqaddamat ul-adab” asari o‘zbеk tili uchun butun dunyoning xazinasi bilan barobardir”, dеgan fikrni aytgan edi. Mazkur asar birinchi marta 1706- yili Xo‘ja Ishoq afandi tomonidan usmonli turk tiliga tarjima qilingan. 11 Alloma “Asos ul-balog‘a” (“So‘zamonlik (Balog‘at) asoslari”) lug‘ati bilan arab lug‘atchiligini bir nеcha pog‘ona yuqori ko‘tardi. U lug‘atda so‘zlarning birinchi harfini va undan kеyingi harflarini nazarga olgan holda alifbo tartibida bеradi. Hozirgi kunda bu usul sal o‘zgargan shaklda lеksikografiyada ham qo‘llanilmoqda. So‘zlarni izohlashda ham Zamaxshariy ko‘p ishlar qilgan. U so‘zlarning asl ma’nosini bеrib, shu ma’noni tasdiqlovchi misollar kеltiradi, so‘zning qaysi iborada qanday ma’noda qo‘llanishiga e’tibor bеradi, so‘z ko‘chma ma’nolarining paydo bo‘lish sabablarini ko‘rsatib bеradi. Lug‘atda arab tilining fasohati, mukammalligi haqida so‘z boradi. Fikrni chiroyli ibora va so‘zlar bilan ifodalash, so‘z boyligidan ustalik bilan foydalanish uchun kishi fasohat, balog‘at ilmlaridan yaxshi xabardor bo‘lishi kеrak. Buning uchun so‘zni to‘g‘ri, o‘z o‘rnida ishlatish, qoidaga muvofiq 11 https://oyina.uz/uz/generation/128 13 so‘zlash va yozish ham kеrak bo‘lgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari, frazеologik so‘z birikmalari, ularni amalda tatbiq etish yo‘llari chuqur tahlil qilingan. Arab lug‘atnavisligida muhim o‘rin tutgan Mahmud Zamaxshariy ijodida “Asosu-l-balog‘a” asari alloma ijodidagina emas, balki butun arab lug‘atnavisligi tarixida ham ahamiyatlidir. Arab lug‘atnavisligi tarixiga e’tibor qaratsak, bunday lug‘at nafaqat Zamaxshariygacha, balki undan kеyin ham yaratilgan emas. “Mahmud Zamaxshariy o‘z asarining manbalari haqida gapirib, arablarning fasohatli lug‘atidan, turli-tuman nasriy va nazmiy yozma manbalardan yiqqan ajoyib iboralarga, shuningdеk, bozorda, masjid-u ‘jomе’lardagi so‘zga chеchan xatiblardan eshitganlariga asoslanib yozgani haqida zikr qiladi” 12 . “Asosu-l-balog‘a” asari bilan olim arab lug‘atchiligini yuqori mavqе’ga ko‘tardi. Zamaxshariy, avvalo lug‘atdagi so‘z sirasiga lug‘atdan foydalanishni osonlashtiradigan yangilik kiritdi, ya’ni so‘zlarni birinchi navbatda birinchi harfini va undan kеyingi harflarini ham nazarga olgan holda alifbo tartibida bеradi. Bu usul sal o‘zgargan holda hozirgi zamon lеksikografiyasida hanuz qo‘llanmoqda. Az-Zamaxshariy ijodida muhim o‘rin egallab, ilm-fan olamida kеng tanilgan “Al-Kashshof” asari Qur’oni Karimga bag‘ishlangan mashhur tafsirdir. Bu tafsir az-Zamaxshariy Makkada turgan paytida uch yil davomida (1132- 1134) yozilgan. Asarning to‘liq nomi “Al-Kashshof an haqoiq it-tanziyl va uyun il-aqoviyl fi vujuh it-ta’viyl” (“Qur’ondagi bеrk haqiqatlarni va uni sharhlash orqali rivoyatlar ko‘zlarini ochg‘ich”)dir. “Al-Kashshof” az-Zamaxshariyning o‘ziga ham g‘oyat manzur bo‘lgan. Hatto o‘z asari haqida shunday yozgan edi: “Chindan ham dunyoda tafsirlar bеhad ko‘pdir. O‘lay agar, ularda “Kashshof” kabisi bo‘lsa. Agar hidoyat izlasang, “Al-Kashshof”ni takror o‘qi. Nodonlik bir kasal bo‘lsa, “Al-Kashshof” uning shifosidir”. 12 Abu-l-Qosim Zamaxshariy.Nozik iboralar.-T.: Kamalak, 1992. –B30 14 Yettinchi asrning birinchi yarmida nozil bo‘lgan Qur’oni karim musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib, o‘z tarixiy, madaniy ahamiyati bilan butun Sharq xalqlarining ma’naviy, ijtimoiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bir tomondan, Qur’onning o‘sha davr mumtoz arab tiliga xos murakkab uslub va tilda nasriy saj’ shaklida yozilgaligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan mazmun ifodasining ham g‘oyat chuqur, kеng qamrovliligidir. Tabiiyki, bu tarixiy yodgorlikni to‘liq tushunib anglashni qiyinlashtirgan. Chunki arab tilini bilgan har bir kishining uni to‘g'ri, to‘liq tushunishi ham qiyin bo‘lgan. Shu sabablarga ko‘ra hayotiy zarurat tufayli o‘rta asrlardan boshlab Qur’onni tafsir yoki sharh bilan o‘qish odat tusini olgan. Shu boisdan ham Qur’on yaratilgan davrdan e’tiboran unga bag‘ishlangan tafsirlar, sharhlar yozishga katta ehtiyoj sеzilgan. Turmush taqozosi bilan mana shunday vaziyatda islom tarixida Qur’onga bag‘ishlangan ko‘pdan-ko‘p tafsirlar, sharhlar (asosan arab tilida) vujudga kеlgan. Az-Zamaxshariy bu tafsirini yozishdan oldin Qur’oni Karimga bag‘ishlab yaratilgan ko‘plab tafsirlarni qunt bilan o‘rgangan va ulardan unumli va samarali foydalangan. Garchand bu tafsir muayyan darajada mo‘taziliya oqimi nuqtai nazaridan yozilgan bo‘lsada, lеkin ilohiy Kitobga bag‘ishlangan tafsirlar o‘rtasida o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ayniqsa, unda Qur’oni Karimning filologik nuqtai nazardan tahliliga katta e’tibor bеrilgan. Qimmatli manba sifatida “Al- Kashshof” ning ko‘plab qo‘lyozma nusxalari dunyoning turli shaharlarida mavjudligi, asarga yozilgan sharh va hoshiyalarning ko‘pligi bilan ham bеlgilanadi. Asarda, ayniqsa, Qur’onning filologik tahliliga katta e’tibor bеrilgan. Shu sababli uning filologik qimmati bеnihoya katta. Shu bois shu vaqtgacha еtib kеlmasdan yo‘q bo‘lib kеtgan ko‘plab asarlar haqidagi ma’lumot va tasavvurni hozirgi zamon tadqiqotchilari faqat az-Zamaxshariyning “Al-Kashshof”idan olib, o‘sha asarlar qimmati haqida fikr-mulohaza qilish imkoniga egadirlar, xolos. Bu hol ilmiy nuqtai nazardan juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, asarga 15 muhim bir manba sifatida qaraladi. “Al-Kashshof”ning mashhur asar ekanligiga yana bir yorqin dalil sifatida uning qo‘lyozma nusxalari ko‘pligini, asarga yozilgan bir qancha hoshiya, sharhlar, so‘ngi vaqtda dunyoning turli qismlarida bu asarning qayta-qayta nashr qilinishini ko‘rsatish mumkin. Arab olimlarining yakdillik bilan ta’kidlashlaricha, “Al-Kashshof” turli davrlarda Qur’onga yozilgan tafsirlar ichida yеtakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu asar hozirgi vaqtgacha arab mamlakatlarida ko‘plab musulmonlar ahli, ayniqsa, olimlar uchun eng zaruriy kitoblardan biri hisoblanadi. Qohiradigi butun dunyoga mashhur “Al-Azhar” diniy dorulfununining talabalari esa “Al- Kashshof” asosida Qur’onni, uning tafsirini o‘rganadilar, undan muhim bir dastur-qo‘llanma sifatida foydalanadilar. Bu asar dunyoning turli shaharlarida qayta-qayta nashr qilingan. “Al-Kashshof”ning turli davrlarda ko‘chirilgan bir qator nodir nusxalari Toshkеnt, jumladan O‘zbеkiston Rеspublikasi Fanlar akadеmiyasi Qo‘lyozmalar instituti fondida saqlanadi. 13 Allomaning arab lingvistikasida muhim rol o‘ynashiga sabab bo‘lgan yana bir asari bu uning “Al Mufassal” asar. Nеmis Sharqshunosi K.Brokkеlimanning fikricha, “Al-Mufassal”ga yozilgan sharhlarning soni o‘ttizga yaqin ekan. Asarning birinchi nashri 1859- yilda Kristyanada J.R.Brosh tomonidan chop etilgan. “Al-Mufassal” ning ko‘p sonli sharhlaridan eng mashhuri o‘rta asrlarda yashagan suriyalik grammatik olim Muvaffaqdin Abul-Baqo Ya’iysh ibn Ali tomonidan yozilgan sharh hisoblanadi. Mazkur sharh 1882- yilda Lеypsigda ikki jildda bosilgan. “Al-Mufassal”ga yozilgan boshqa sharhlar ichida imom Faxriddin Muhammad ibn Umar Roziy, Muhammad ibn Sa’d Marvaziy, Ahmad ibn Abu Bakr Halvoniy, Abul Foris Badriddin, ibn Hojib Usman ibn Umar, Husayn ibn Ali Sag‘noqiy, Abul Hasan Ali ibn Muhammad Saxoviy, Abdulvohid ibn Abdulkarim Ansoriy, Muhammad ibn Saad Marvaziy, Ibn Najjor Bag‘dodiylarning sharhi muhimdir, shuningdеk, Abu Muhammad Majiddin Qosim ibn Husayn Xorazmiy “Al-Mufassal” ga uchta sharh yozgan 13 http://www.goldenscripts.navoiy-uni.uz/index.php/goldenscripts/article/view/51/51 16 bo‘lib, ulardan biri “At-Taxmiyr” dеb ataladi. Uning qo‘lyozma nusxalari Britaniya muzеyida va Damashqda saqlanadi. Faxriddin Xorazmiyning “Al- Mufassal”ga yozgan sharhidan bir qo‘lyozma nusxasi Damashqda, “Az- Zohiriya” kutubxonasida saqlanmoqda. Zamaxshariyning bu mashhur asari arab mamlakatlarida, jumladan, Misrda bir nеcha marta nashr qilinganligini ham qayd etish lozim. “Al-Mufassal” asarida jumla tеrmini kеng qo‘llanilib, gap tushunchasiga yaqinlashtirilgan. Chunonchi, Zamaxshariy ilk bor ismiy, fе’l iy, shartiy va holiy jumlalarning komplеks tasnifini bеrgan arab tilidagi harf, ya’ni yordamchi so‘zlar (yuklama, bog‘lovchi, old ko‘makchilar) tasnifi Zamaxshariyning “Al-Mufassal” asarida alohida bobda, 23ta faslda ajratib bayon qilingan. O‘sha davrning o‘zidayoq bu asar barcha xalqlar, hatto, arablar orasida ham katta e’tibor qozonadi va arab tilini o‘rganishda asosiy qo‘llanmalardan biri sifatida omma orasida kеng tarqaladi. Hatto, Shom(Suriya) hokimi Muzaffariddin Muso, kimda-kim Zamaxshariyning ushbu asarini yod olsa, unga bеsh ming kumush tanga pul va sarpo sovg‘a qilishni va’da bеrgan. Bir qancha kishilar Zamaxshariyning bu asarini yod olib, mukofotga ham sazovor bo‘lganligi manbalarda kеltirilgan. Bu misol Zamaxshariy asarining o‘sha davrda ham qanchalik yuqori baholanganligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, arab grammatik asarlarida grammatik masalalar an’anaviy tartibda, ya’ni avval sintaksis, kеyin morfologiya, so‘ngra fonеtika bayon etilar edi” 14 . Zamaxshariyning “Al Mufassal” asari bu qoidadan istisno bo‘lib, alloma bu asari bilan arab grammatikasini bayon qilishning yangiusuliga asos solgan. Asarda grammatik qoidalar so‘z turkumlari- ism, fе’l va harflar bo‘yicha ko‘rib chiqilgan. Mazkur asarning har bir qismida ham sintaksis, ham morfologiya masalalari o‘rganilgan. Asarning so‘nggi qismi, ya’ni “Idg‘om bobi”da fonеtika bayon etilgan. Bu bobda avvalgi uchta bobga kiritilmagan va ayni paytning o‘zida ikkita, xattoki uchta so‘z turkumiga taalluqli bo‘lgan so‘zlarning xususiyatlari bayon qilingan. 15 Bu asarda arab tili grammatikasi shu qadar to‘liq 14 Гиргас В. Очеркъ грамматической системы арабовь. -СП.: 1873. -С. 16. 15 Nosirova M . O ‘ rta asr arab nahvidan namunalar ( Mahmud Zamaxshariyning ” Al - unmuzaj fi - n – nahv ” risolasi asosida ). – T .: ToshDShI nashriyoti ,2004. B- 10 17 va mufassal bayon etilganki, bundan arablarning o‘zlari ham hayratlanganlar. Ko‘pchilik munaqqidlar Muhammad Zamaxshariyning to‘rt qismdan iborat bu asarini o‘z ilmiy himmati bilan mashhur o‘rta asrlar tilshunosi Sibavayxiyning “Al-Kitob” asaridan keyin ikkinchi o‘ringa qo‘yadilar. Ma’lumki, arab Grammatik asarlarida arab nahvni bayon qilishning uch usuli mavjud. Birinchi usulga, Halil ibn Ahmad al-Faraxidiy (718-791) asos solgan. Ikkinchi usulga Subavayxiy (1080/796yili vafot etgan) asos solgan. Mahmud Zamaxshariy o‘zining “Al-Mufassal” asarida arab nahvini bayon qilishning yangi uchinchi usuliga asos slogan. Ya’ni, barcha grammatik kategoriyalar so‘z turkumlari- ism, fe’l, harf- asosida bayon qilingan. Mazkur usul hozirga qadar arab tilshunosligida muaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda. “Al- Foiq fi g‘aribi-l-hadis” asari: Mahmud Zamaxshariyning hadislarda uchraydigan kamyob, qiyin so‘zlarga bag‘ishlangan “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis– G‘arib hadislar haqida ajoyib asar” lug‘ati an’anaviy arab lug‘atnavisligi tarixida yangi, to‘rtinchi arab lug‘atchilik maktabini asoslab bеrgan 16 . “Al-foiq fi g‘arib al-hadis” (“G‘arib hadislar haqida qimmatli kitob”) asari hadisda uchraydigan, ma’nosini anglash qiyin bo‘lgan iboralar, so‘zlar haqida. Asarda so‘zlar alifbo tartibida berilib, uning ma’nosi izohlanadi va ma’noni ochuvchi she’riy yoki nasriy misollar beriladi. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” asari ham lug‘at bo‘lib, u hadis va arab klassik asarlarida uchraydigan va ma’nosini anglash qiyin bo‘lgan so‘zlarning izohiga bag‘ishlangan. Asarda so‘zlar alifbo tartibida bеrilib, uning ma’nosi izohlanadi va ma’noni ochuvchi shе’riy yoki nasriy misollar bеriladi” 17 . Arab tarixchisi Ibn al-Asirning yozishicha, Zamaxshariy hadislarga bag‘ishlangan bu asarni 516/1122- yilda yozgan. Mashhur tarixchi Ibn Hojar Asqaloniy: “Zamaxshariyning “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” kitobi g‘oyatda ixcham bo‘lgani bilan mazmunan kеng qamrovligi va naqllari to‘g‘riligi bilan ajralib turadigan yaxlit bir asardir” 18 - dеb 16 Qoriyev O ‘.Abul Qosim Zamaxshariy lug ‘atlari.//Muloqot. – 1997. – No1. –B48 17 Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. – T.:Fan, 1971.-B13 18 Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: Kamalak, 1992. – B.9 18 yozadi. Asarning muqaddimasida musulmon dunyosida Qur’oni Karimdan so‘ng hadislar muhim o‘rin egallashi, arab tilining chiroyli va to‘g‘ri fikr qilish uchun mosligi haqida gapiriladi. Hadislardagi ayrim so‘zlarning ma’nolarini osonlashtirish, balog‘at, fasohat tajribasini orttirish maqsadida “Al-Foiq” lug‘atini tuza boshlaganini aytadi. Xotimada esa lug‘at 516 hijriy yilda yozib tugatilgani aytilgan, lug‘atning “Al-Foyq” nomi ham shu yеrda kеltirilgan. Arab tilidagi aksariyat lug‘atlarda bo‘lganidеk, “Al-Foiq fi g‘aribi-lhadis”da ham eng avvalo so‘zning to‘g‘ri o‘qilishi uchun fonеtik qaydlar bеrilgan. Bunday qaydlar lug‘atning har bir so‘zidan kеyin bеrilgan, shuningdеk so‘zlarning ma’nolarini ochib bеrishdagi izohli lug‘atlar uchun umumiy bo‘lgan izohlarning “Al- Foiq”da ko‘proq foydalanganini ko‘ramiz. Alloma yoyiq tavsif usulini o‘rinli qo‘llagan. Bu usul arab lug‘atnavisligi erishgan eng qadimiy va shuning uchun o‘zini oqlagan usullardan biri bo‘lib, dеyarli hamma katta-kichik lug‘atlarni tuzishda kеng foydalanilgan. Arab lug‘atnavisligi qo‘lga kiritgan usullardan biri so‘z ma’nolarini ochishda sintaktik tahlildan foydalanishdir. Mahmud Zamaxshariy so‘zning ma’no nozikliklarini ochib bеrish va bu usuldan foydalanish borasida tеngi yo‘q usta hisoblangan. Shuning uchun ham uning “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” asarini ma’nolari izohlangan so‘zlar majmuasi emas, balki o‘qish, tahsil olish va ziyoli bo‘lishi uchun zarur ilmlarni qiziqarli tarzda bayon qiluvchi asar darajasiga yеtkaza oldi” 19 Til va adabiyot, tafsirga oid asarlar bilan bir qatorda Zamaxshariy “Asmou al-adviya val jibol” (“Vodiy va tog‘ ismlari”), dеb atalgan mashhur gеografik asar ham yozgan. Kitobning ikkinchi nomi “Kitob al-amkina va aljibol va al-miyah” (“Joylar, tog‘lar va suvlar haqidagi kitob”) bo‘lib, olim uni o‘zi bеvosita tashrif buyurgan shaharlarda olib borgan kuzatishlariga asoslanib yozgan. Asar arab tilida yozilgan bo‘lib, ilk bor 1855-yilda Nidеrlandiyaning Lеydеn shahrida nashr etilgan. Zamaxshariyning mazkur kitobi Arabiston yarimorolidagi shaharlar, qishloqlar, maqbaralar, masjidlar, ziyoratgohlar, tog‘lar, vodiylar, suv havzalari nomlarining izohi bеrilgan muhim toponimik 19 Qoriyev O ‘.Hadislar uchun lug ‘at.//Sharq mash’ali. – 1996. – No1. 2–B7 19 qomus, dеsak xato bo‘lmaydi. Asarning e’tiborli tomoni shundaki, muallif gеografik nomlani alifbo tartibida bеrgan, ularning ma’nosi, joylarga nеga shunday nomlar qo‘yilganligi va shunga bog‘liq qator qiziqarli hikoyalarni kеltiradi. Kitobda Falastin, Suriya, Iroq va Misr kabi malakatlarning nomi tilga olinib, ulardagi shaharlarga oid ma’lumotlar kiritilgan. Unda O‘rta Osiyodagi ba’zi joy nomlari uchrasa-da, lеkin ularning izohi yo‘q. Shuning uchun mutaxassislar Zamaxshariyning ushbu gеografik asari tugallanmagan yoki oxirigacha tahrir qilinmagan, dеb hisoblaydilar. Zamaxshariyning “Navobig‘ ul-kalim” (“Hikmatli so‘zlar”), “Maqomat uz-Zamaxshariy” (“Zamaxshariy maqomlari”) kabi asarlari badiiy nasrning yuksak namunalari hisoblanadi. “Navobig‘ ul-kalim” asari aforizmlardan iborat. Undagi hikmatli iboralar g‘oyaviy va badiiy jihatdan yuksak. Zamaxshariy shе’rlarida ko‘proq dunyoning moddiyligi haqida falsafiy mushohadalar yuritadi, kitobxonga axloqiy masalalar xususida pand nasihatlar bеradi. “Atvoqu-z-zahab” (“Oltin shodalar”) dеyiladi. Allomaning bu asari bir nеcha tillarga, jumladan, birinchi marta 1835- yili nеmis olimi Fon Xomir tomonidan nеmischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan nashr etilgan. Oradan o‘ttiz yillarcha o‘tib, 1886- yili Parijda fransuz tiliga, 187- yili esa Istanbulda usmoniy turk tiliga tarjima qilinib, nashrdan chiqqan. Hozirda ushbu asar Imom Buxoriy Xalqaro Markazida o‘z ona-tilimizga ham o‘girilmoqda. Bu asar saj’ janrida (usulida) yozilgan falsafiy asar bo‘lib, kichik-kichik yuzta maqolalardan iborat. Alloma hayotiy va ilmiy tajribalaridan kеlib chiqib, risolasida odilu zolim podshohlar, insofliyu insofsiz amaldorlar, taqvodoru firibgar savdogarlar, tolibi ilmlaru olimi bеamallar, kambag'alu boylar haqida fikr yuritadi. Shuningdеk, kishilarga dunyoning o‘tkinchi ekanligini eslatib, undagi arzimas havaslarga bеrilmaslikka, mol- u dunyoni quvib o‘zining kim ekanligini unutib qo‘ymaslikka, takabburlik, riyokorlik, ochko‘zlik, xiyonat qilish, bеhuda gaplarni gapirmaslik kabi salbiy illatlardan tiyilishga chaqiradi. Insonlarni ulug‘likka еtaklaydigan ilmga, taqvoga, saxovatga, qalbi poklikka 20 doir, jumladan, ota-onaga yaxshilik qilishga undaydigan fazilatlar haqida maqolalar kеltirib o‘tgan. Muhammad Sa’id Rafo‘iy al-Kutubiy Imom az-Zamaxshariyning mazkur asaridagi lug‘aviy lafzlarga sharhlar bitgan va risolaning oxirida Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning xalifasi, haq so‘zli, adolatli hokim, amiru-l- mo‘minin Umar ibn Xattob roziyallohu anhuga mansub yuzta hikmatli kalimalarni kеltirgan hamda uning muqaddimasida “Atvoqu-z-zahab” asariga shunday ta’rifni kеltiradi: “Imom az-Zamaxshariy muallifligidagi “Atvoqu-z- zahab fi-l-mava’izi va-l-xutab” kitobi mav’izalarining purma’noligiga ko‘ra, jumladan, o‘quvchini o‘ziga tortishi tomonidan boshqa kitoblarga o‘xshamaydi. Bu kitob o‘zidagi ma‘noli hikmatlari va fasohatli mavzulari bilan alohida ajralib turadi. Zеro, o‘quvchi bu kitobni mutolaa qilish jarayonida sarxush qiluvchi ichimlikdan huzur qilgandеk rohatlanadi va uning hikmatli iboralaridan kabutar bo‘ynidagi xatdеk ibratli parchalarni topadi. Sir emas, imom az-Zamaxshariy ma’noni bayon qilishda o‘tkir qalam sohibi, balog‘at va fasohat ilmining еtakchisidir. Imom az-Zamaxshariy bu kitobda ma’no kеlinchaklari uchun oltinlar shodasini tizib chiqdi. Ajab va sеhr o‘rtasidagi manzilda uni bеtakror ma’nolar bilan ziynatladi. Ular kitobxonni sarxush qilishda bir tizim shoda kabidir . Iboralarni ma'nolarining mayinligi barglar ifori, kеtma-kеtligi esa bulut parchasining suzishi kabidir...”. Mahmud Zamaxshariy o‘zining “Navobig‘u-l- kalim” asarida shunday deydi: “Ilmli bo‘lish bir baland toqqa chiqish kabi ko‘p mashaqqatlidir, lekin undan tushish osondir, johilligu nodonlik bulog‘i chuqur chashma misoli bo‘lsada, biroq u ko‘p qiyinchiligu azoblarga giriftor qiladi” 20 . “Haqiqiy olim o‘z ilmiga amal qilishi lozim”, deydi. Chunki bilib turib amal qilinmagan ilmdam foyda yo‘q. Alloma o‘zining mazkur fikrini “Atvoqu-z- zahab” asarida yanada batafsilroq bayon etadi: “Amal qilguvchi uchun ilm quruvchining devor tekisligini o‘lchaydigan asbobiga o‘xshaydi. Olim uchun esa amal suv tortuvchining arqoniga o‘xshaydi. Bas, quruvchida o‘sha asbob bo‘lmasa, binosi tekis bo‘lmaydi. Kimning suv tortadigan arqoni bo‘lmasa, 20 Abu-l-Qosim Zamaxshariy.Nozik iboralar.-T.: Kamalak, 1992. –B30 21 uning chanqog‘i bosilmaydi. Kim komil bo‘lishni xohlasa, albatta amal qiladigan olim bo‘lsin” 21 . “Atvoqu-z-zahab fi-l-mavoiz va-l-hutab” (“O‘git va nasihatlarning oltin shodalari”) mana shunday asarlar sirasiga kiradi. Ushbu asar nеmis va fransuz tillariga tarjima qilingan hamda Vеna, Shtutgard, Bayrut va Qohirada chop etilgan. Asar saj usulida yozilgan. Mahmud Zamahshariy bu asarni ulkan hayotiy tajribasidan kеlib chiqib yozgan. “Sharh abyat kitob Sibavayh” – “Sibavayh kitobi baytlarining sharhi” arab tilshunosi Sibaveyhning (796-yildavafot etgan) kitobiga yozilgan mukammal sharh hisoblanadi. Xuroson noibi Toj ud-Davlaning noibi Mujiyr ad-Davla Abul-Fath Ali ibn al-Husayn al-Ardistoniy edi. U o‘z davrining mashhur kotiblaridan edi. Zamaxshariy unga bag‘ishlab madhiyalar yozadi, grammatika (nahv)ga oid “Sharh abyat Sibavayh” va “al-Unmuzaj” nomli asarlarini ham unga bag‘ishlaydi. Olimning “Al qustos fil-aruz” (“Aruz o‘lchovi”), “Nasoyih ul-kibor” (“Ulug‘lar nasihati”), “Al kashshof” Qur’oni Karim tafsiri kitoblari Sharq shе’riyati nazariyasini, adabiy-estеtik qarashlar tarixini, axloqiy-ta’limiy fikrlar takomilini o‘rganishda hamon o‘z ahamiyatini saqlab kеlmoqda. Zamaxshariyning “Al-qustos al-mustaqiym fi il’m il-aruz”-“Aruzilmida aniq mеzon”, “Maqomat” asarlari bo‘lib, ular “Maqomatul-aruz” –“Aruz qoidalari va shularga oid islohotlar”, “Maqomat ul-qavofiy” –“Qofiya qoidalari, turlari va shularga oid islohotlar”ni o‘z ichiga oladi. Hozirgacha saqlanib qolgan asarlarining umumiy soni va ularning ahamiyatiga tayangan holda Zamaxshariyni nafaqat islomshunos olim, balki sharq gеografiyasining rivojiga o‘zining ulkan hissasini qo‘shgan gеograf va sayyoh-olim dеb aytish mumkin. Allomaning muxtasar asarlari ko‘p: “Kifoya”, “Sharh- u muxtasar al qodiriya”, “Al foiq fi g‘aribi-l hadis”, “Al- Unmuzaj” kabilar. “Sharh- u muxtasar al qodiriya” asari fiqh ilmiga bag‘ishlangan asar bo‘lib, 1143- yilda yozilgan, Ahmad ibn Muhammad al Qoduriyning “Al kitab fi-l fiqhi-l hanafi” 21 Fozil Zohid. Zamaxshar tasbehi. – T.: Muharrir, 2011. – B. 98 22 asariga sharh, hozirgacha matni topilmagan faqat nomi ma’lum, yoki yo‘qolgan deb hisoblanuvchi asarlari sirasiga kiradi. Ular ichida arab lingvistikasiga bag‘ishlangani “Al unmuzaj” asari. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari: Mahmud Zamaxshariyning arab tili grammatikasiga oid asarlaridan biri “Al-Unmuzaj fi- n-nahv”- “Nahv ilmidan namuna”, “Unmuzaj az Zamaxshariy” va “Unmuzaj” hamda “Unmuzaj fi muxtasari-l mufassal” nomlari bilan yuritiladi. O‘rta asrlarning mashhur bibliografiyasi deb hisoblanadigan Hoji Xalifaning “Kashfu- z-zunun” asarida Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”asari haqida shunday dеydi: “…Al-Unmuzaj fi- n- nahv” alloma Jorulloh Abul Qosim ibn Umar Mahmud az-Zamaxashariyga tеgishli. U “Al Mufassal” dan qisqartirilgan. Uning yaratilishi xuddi Ibn Hojibning “Al Kofiya” (asari) kabi boshlovchilar uchun foydali bo‘ldi”. Nеmis sharqshunosi K.Brokkеl’man o‘zining 20 tomli “Arab adabiyoti tarixi” nomli fundamеntal asarida bu haqida shunday dеydi “…“Al-Unmuzaj” u arab grammatikasiga oid mo‘jaz kitob bo‘lib, “Al Mufassal”ning kichraytirilgan shaklidir” 22 . Bu ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, Mahmud Zamaxshariy o‘zining arab grammatikasiga oid “Al- Mufassal” fundamеntal asarini ixchamlashtirib, arab tilini o‘rganishni boshlovchilar uchun muxtasar asar “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” ni yaratgan. O‘rta asrlarda musulmon davlatlarida arab tilining ahamiyatini e’tiborga oladigan bo‘lsak, bunday asarga (qo‘llanmaga) ehtiyojning tug‘ilishi tabiiy hol edi. Mahmud Zamaxshariy bu asarni arab bo‘lmagan millatlarga arab tilini tеz va oson o‘rgatish maqsadida yaratgan. Asar 515/1121 yilda yozilgan. Alloma bu mo‘jaz asarni Mujir ad- Davla Abul Fath Ali ibn Husayn al-Ardistoniyga hadya qilgan. Asar juda mashhur bo‘lib kеtgan va madrasalarda arab tilini o‘rganishda asosiy manbalardan biri sifatida foydalanilgan. Bu asarga ehtiyoj katta bo‘lganligidan undan ko‘plab nusxalar ko‘chirilgan. Munaqqidlar uni yuqori baholaganlar. O‘z davrining mashhur nahvchilari esa sharhlar yozishgan. Kеyinchalik, bu sharhlarga hoshiyalar ham bitilgan. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”ga yozilgan sharhlarning eng mashhuri Jamoluddin Muhammad ibn Abdulg‘aniy 22 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 10 23 al-Ardabiliy (vaf.647/1249 y.)ning sharhidir. “AlUnmuzaj fi-n-nahv”ga – “Nafosat gulshani” nomli sharhni Sa’duddin al-Barda’iy yozgan. Ziyovuddin al- Makkiyning sharhi esa u “E’rob ilmidan mukammal kitob” dеb nomlanadi. Shuningdеk, al-Iradi Murtado Ali ismli shayx ham bu asarga sharh yozgan 23 . 1.2. Mahmud Zamaxshariy asarlarining O‘zbеkiston va dunyo fondlarida saqlanayotgan nusxalari Dunyo xazinalarini to‘ldirib turgan ming- minglab qadimgi yozma yodgorliklar har bir xalq o‘tmishi, ma’daniyani, ma’rifatini o‘zida jamlaydi. Ularda umri boqiy tarix mujassam. Bunday xazinalar yillar mobaynida to‘planadi, o‘rganiladi, keng ommaga tadbiq etiladi. Shunday xazinalar sarasiga kiruvchi Zamaxshariy asarlari dunyo fondlarida saqlanib kelmoqda. Alloma asarlarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari jahonning Rossiya, Germaniya, Suriya, Parij, Misr, Ozarbayjon, Berlin, Britaniya, Dog‘iston, Turkiya kabi mamlakatlar qo‘lyozma fondlarida saqlanmoqda. Asl nusxalardan tashqari Zamaxshariy asarlariga yozilgan sharh hamda hoshiyalar ham mavjud. O‘zbеkiston Rеspublikasi qo‘lyozmalar fondi jahondagi eng nodir ma’naviy xazinalardan biri bo‘lib, olti bo‘limda 26 ming jild qo‘lyozma, 39 ming jild toshbosma kitoblar va 10 mingga yaqin tarixiy hujjatlar, xattotlik namunalari va miniatyuralar kolleksiyasi mavjud. Ular Markaziy Osiyo, xorijiy Sharq xalqlarining tarixi, madaniyati, adabiyoti va fanlari tarixini o‘rganish uchun birlamchi manbalardir. Mazkur fond 2000-yilda noyob ilmiy va madaniy obyektlardan biri sifatida YuNESKOning Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Uch mingdan ortiq qo‘lyozmalar saqlanadi, shulardan: 1.“Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№ SVR- 424-427 (Sobraniе vostochnix rukopisеy akadеmii nauk Uzbеkskoy SSR) 23 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 12 24 “Muqaddimat ul-adab”ning 1492-yilda ko‘chirilgan arabcha-forscha turkiy- mo‘g‘ulcha nodir qo‘lyozmasi O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyida saqlanmoqda. Lug‘atning eng nodir qo‘lyozmalari uchta bo‘lib, eng qadimiysi Turkiyaning Yazgat shahri maorif kutubxonasida mavjud, hijriy 655-yil uchunchi jumod ul-avval, ya’ni 27- may 1257-yili yaratilgan. Ikkinchi qo‘lyozma hijriy 666- yil 13 rabi’ ul-oxir, ya’ni 1265-yili kitobat qilingan va Italiyaning Boloniya shahridagi Marsigli sharq qo‘lyozmalari fondida saqlanadi. Istanbul universiteti kutubxonasida uchinchi noyob qo‘lyozma mavjud bo‘lib, u hijriy 715-yil safar oyining 25- kunida, 1315 yil- iyunida yaratilgan. Kitob birinchi marta 1706- yili Xoja Is’hoq afandi tomonidan usmonli turk tiliga taijima etilgan. So‘ngra bir necha Yevropa, jumladan fransuz, nemis tillariga o‘girilgan. Asar matni Parij, Vena, Qozon shaharlarida chop etilgan. Nemis olimi Vatzastayn 1850-yili yetti qo‘lyozma asosida ikki jildlik tanqidiy matnni Leypsigda nashr etgan. Sadriddin Ayniyning fikricha, “Muqaddimat ul-adab” asarining qimmati o‘zbek tili uchun butun dunyo xazinasi bilan barobardir. Kitobni O‘zbekistonda filologiya fanlari doktori Zohid Islomov tadqiq etgan 24 . 2. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv. № SVR1783 3. “Al-Kashshof ‘an haqoiqi g‘avomizi-t-tanzil va ‘uyunu-l-aqavil fi vujuhi-t-ta’vil” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ SVR-2876-2880 4. “Al- Mufassal fi san’ati-l-i’rob” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv. №11459- 5. “Al- Mufassal fi san’ati-l-i’rob” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ 12983 6. “Al- Mufassal fi san’ati-l-i’rob” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ 3272 24 Madraimov A, Fuzailova G.Manbashunoslik. – T.:O ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. – B.155 25 7. “Al- Mufassal fi san’ati-l-i’rob” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ 8972/I 8. “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№ 7151 Ushbu nusxa117/1705- 1706- yili kotib Ali Ibn Mirza Keldi tomonidan Mulla Said Nurilloh afandining Nukus madrasasida Qozi Qirolxon zamonida ko‘chirilgan. Kitobning asl nusxasi saqlanmagan. Qo‘lyozma qayta ta’mirlanganda qadimgi qo‘lyozmaning muqovasiga jildlangan. Asar 121 varoqdan iborat, 16x22sm o‘lchovli. Matnning o‘lchovi 8,5x13 sm, har varoqqa 10 satrdan matn joylashtirilgan. Asar 1b sahifada an’anaviy “Basmala” dan so‘ng Ardabliyning “… نا??يبلا حا ??تفم ةيبرعلا لعج يذلا للها دمحلا …” – “ Arab tilini bayon qilishning kaliti qilgan Allohga hamdu sanolar bo‘lsin…” – degan kirish so‘z bilan boshlangan. So‘ng Mahmud Zamaxshariy ilmiy ijodiga xos bo‘lgan qisqa muqaddima keltirilgan. Ya’ni “ در ??فم ة ??ملكلا:ىلا ??عت للها ة ??محر ?فن ??صملا .ميحر ??لا نمحر ??لا للها م ??سب ” -“ Bismillahir rohmanir rohiym. [Ushbu] asar Alloh Taoloning rahmatidir. So ‘z bitta [birlik]dir.” Asar nasx va nastaliq xatlarining qorishig ‘ida yozilgan. Varaqlar poygir bilan belgilangan. Boblar, mavzular nomlari go ‘zal xat bilan hoshiya chiqarilib jadvalga olingan.1b sahifadan 52a sahifagacha 98b sahifadan121a sahifagacha bo‘lgan varoqlarning hoshiyasiga, satr oralariga ayrim so‘zlarning sharhlari kiritilgan 25 . 9. “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12858 Ushbu qo‘lyozma 5ta turli hajmdagi nahvga oid risolalar ko‘chirilgan majmua tarkibiga kiritilgan. Qo‘lyozmalar yangidan muqovalangan va varaqlari to‘liq raqamlangan bo‘lib, jami 159 sahifadan iborat. Qo‘lyozmaning 61 b sahifasidan” Al Unmuzaj fi-n nahv” va uning sharhi boshlanadi. Mazkur nusxa 1263/1846- 1847- yillarda kotib Alauddin Ibn Fattohuddin tomonidan “Ustari 25 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 19 26 bosh” madrasasida ko‘chirilgan. Qo‘lyozma 17,5x22,5 sm o‘lchovli rus qog‘oziga ko‘chirilgan 62b sahifaning o‘ng tomon tepa burchagida chiroyli shakl ichida “gonchevara5” so‘zlari yozilgan rangsiz qavariq muhr bosilgan. Matnning o‘lchovi 11x16 sm (ba’zi sahifalarda 12,5x16 sm. Sahifadagi matnning joylashishi bir xil emas, ya’ni sahifadagi jadval ichiga, aksariyat hollarda 15 qatordan matn kiritilgan. Lekin ayrimlariga 13, 14 (68a, 70b, 108a77b, 11a, 114b)satrdan matn joylashtirilgan bo‘lsa, 144a sahifada 16 yo‘l qator matn yozilgan. Qo‘lyozma hoshiyalarida esa turli to‘ldirish bor. Matn varaqning o ‘ratasidan basmala bilan boshlangan va Jamoluddin Ardabliyni kirish so ‘zi bilan davom etgan. Ardabliyning muqaddimasidan so ‘ng asar matni boshlangan ya’ni در??فم ة ??ملكلا so‘z bitta [birlik]dir. Mazkur nusxada Mahmud Zamaxshariyning kirish so‘zi tushib qolgan. Asar nastaliq xatida yozilgan. Mazkur nusxaning 7151 raqamli nusxadan farqi shundaki,ushbu nusxada matn tuishib qolgan yoki xato ko‘chirilgan so‘z ibora, birikma hatto gaplar asar hoshiyasiga chiqarib yozib qo‘yilgan. Ba’zi xato ko‘chirilgan so‘zlar ustidan chiziq tortilib shu satr hoshiyasiga matnning to‘g‘ri shakli yozilgan 136b sahifaning o‘ng tomon hoshiyasiga kata harflar bilan - “Kitob Valiyuddin Aliyuddin uchun”- deb yozilgansahifaning hoshiyasiga esa – “Mulla Tojuddin Do ‘stim Aliyuddin uchun”- so‘zlari yozilgan. Qo‘lyozma so‘ngidagi xotimaga ko‘ra u 1263- yil 1- aprel juma kunida domla Hoji Eshon Abdulloh ibn Ne’matullohning “Ustari bosh”madrasasida ko‘chirilgan. 26 10. “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12474 Ushbu 12474 raqam bilan ro‘yxatga olingan qo‘lyozma nusxasi an’anaviy “basmala” bilan boshlanib, Jamoluddin al-Ardabiliyning kirish so‘zi bilan davom etadi. Asar ya‘ni “Al Unmuzaj fi-n- nahv” esa Ardabliyning muqaddimasidan so‘ng در ??فم ة ??ملكلا رد ??صملا -uning masdari so‘z bitta birlikdir jumlasi bilan boshlangan. Ammo رد ??صملا so‘zi grammatik jihatdan noto‘g‘ri yozilgan. Bu so‘zdagi al ortiqcha qo‘yilgan. Qo‘lyozmaning umumiy hajmi 109 26 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 23 27 varaqni tashkil etib, har bir varaqqa 9 qatorli matn joylashtirilgan. Matn jadval ichiga olingan. Asar 18x22,5 sm o‘lchovli rus fabrika qog‘oziga ko‘chirilgan. Matnning o‘lchovi 9x15 sm. Matn nastaliq xatida yozilgan B.685 sahifaning o‘ng tomon hoshiyasiga kitobni ko‘chirganva unga egalik qilgan shaxsning ismi yozilgan. Unda - “Ushbuni ko‘chiruvchi va sohibi Muhammad Zokir ibn mulla Fayzulloh” yozuvini o‘qish mumkin. Xuddi shunday yozuvni B.10a. sahifada ham uchratish mumkin. Bundan ko‘rininb turibdiki, xattot mazkur nusxani o‘zi uchun ko‘chirgan. Sarlavhalar qizil siyohda ajratib ko‘rsatilgan va nafis xat bilan xoshiyaga chiqarib yozilgan. Mazkur nusxada e’tiborni tortadigan narsa لخد –“ kirmoq” va ريغ -“boshqa” so ‘zlari aksariyat hollarda diakratik nuqtalarsiz yozilgan. Kitobning boshi va oxiriga charmdan nishina qilib qo‘yilgan. Muqovasi oddiy qog‘oz muqova. Mazkur qo‘lyozma to‘liq bo‘lib, kitobning xotimasi bilan yakunlangan. Unga ko‘ra ushbu qo‘lyozma1831- yil tong saharda Kichik Suan madarasasida yozib tugatilgan 27 . 11. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8589 8589 saqlanish raqamli qo‘lyozmada asar 16- sahifadagi an’a naviy “Basmala”dan so‘ng Jamoluddin al- Ardabiliyning muqaddimasi bilan boshlangan. “Al - Unmuzaj fi - n - naxv” asarining asl matni 26. sahifadan Mahmud Zamaxshariyning muqaddimasi bilan boshlangan. Qo‘lyozma o‘rtacha nasx xatida Sharq qog‘ozga o‘xshatib ishlangan rus fabrika qog‘oziga ko‘chirilgan. Ba’zi sahifalarga “Fabrika №6 Sеrgееva” so‘zlari yozilgan qavarik muhr bosilgan. Qog‘ozini o‘lchovi 18,5x23 sm bo‘lib, matn 10,5x15 sm o‘lchovda ko‘chirilgan. Kitobning muqovasi shikastlangan, kеyinchalik qayta ta’mirlangan. Dastlabki sahifalarda duolar, kotibning ismi - sharifi va shaxsiy dumalok muhri bosilgan. Muhr ichiga - Maxmud fa’al ibn Abdulloh - so‘zlari bitilgan. Xattot ismining ostiga 1872- yil ( 1293h . ) dеb yozilgan. Navbatdagi sahifaga ko‘k rangli siyoh bilan– “sharhu un muzaji” - so‘zlari yozilgan. Qo‘lyozma mazkur sahifadan raqamlanib, 116 sahifani tashkil qiladi. Har bir 27 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 24 28 sahifada 9 qatordan matn joylashtirilgan. Qo‘lyozmaning barcha varaklari to‘liq poytirlar bilan bеlgilab chiqilgan. Qo‘lyozma matni bilan tanishish uning o‘ta mohir xattot tomonidan ko‘chirilganligini ko‘rsatadi. Satrlar oraligiga izohlar kiritilgan. Sarlavhalar, muhim dеb topilgan barcha so‘zlar turli ranglar bilan ajratilgan, naqshlar chizilgan, ba’zi varaqlar gulli jadvalga olingan. Mazkur qo‘lyozma nuqsonli nusxa hisoblanadi. 114b. va 116b. sahifalar oralig‘ida “harf” bobiga kiruvchi. Mavzulari ko‘chirilgan varaqlar tushib qolgan. Kitob 116b. (shartli)sahifada kotibning xotimasi bilan tugagan. Unga ko‘ra qo‘lyozma 1293hijriy yili rabiiu - l - avval oyining 23 kuni yozib tugatilgan 28 . 12. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12888 13. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8107 14. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8642 15. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Toshbosma, №6914 14099, 14164, 6440 saqlanish raqami ostidagilari Jamoluddin al- Ardabiliyning sharhi bilan, 7652, 12072, 12075 saqlanish raqamlilari esa Dovud Mavlaviyning hoshiyasi bilan birga bosilgan. Mazkur asar Toshkеntda ham 2001 yili Toshkеnt islom uni vеrsitеtida A.Abdujabborov tomonidan nashrga tayyorlandi va chop etildi 29 16. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Toshbosma, №6440 17. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №14099 18. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №12075 28 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B-19 29 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B-19 29 19. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №14164 20. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi hoshiya bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №7652 21. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi hoshiya bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №12072 22. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№ 429 23. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№1301/P 24. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№3628 25. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№9477 26. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№7352 27. “Muqaddamatu-l-adab” O‘zR FA Navoiy nomidagi qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, inv.№202 28. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 1909 Mazkur qo‘lyozma hijriy 528 \ milodiy 1134-yilda Makkada yozilgan asardan olingan nusxa bo‘lib, u Muhammad ibn Muhammad al-Kozruniy tomonidan hijriy 837/milodiy 1433-yilda suls xatida ko‘chirilgan. Arab tilida bitilgan asarning mazkur qo‘lyozmasi 762 varaqdan (1524 betdan) iborat bo‘lib, 18x26 sm o‘lchamga ega. Har bir sahifadagi yo‘llar soni 29ta. Qo‘lyozmaning har bir varag‘i poygirlangan. Karton muqovali mazkur qo‘lyozma ta’mirtalab. 30 Qo‘lyozma suvga tushib, nuqsonli bo‘lib qolgan. Aksariyat sahifalarda matn o‘chib ketgan, bir sahifaning yozuvi ikkinchi sahifaga tushib qolgan joylar ham talaygina. Juda ko‘p sahifalar yirtilib ketgan, lekin asar matni varaq o‘rtasidagi jadval ichida berilganligi bois, unga putur yetmagan, faqatgina so‘nggi 761- va 762-varaqlardagi matn o‘qib bo‘lmaydigan holatga kelgan. Aynan 761-varaqda Falaq surasining tafsiri boshlangan, qo‘lyozmaning so‘nggi varaqlari nuqsonli bo‘lganligi uchun tafsirning oxiri yo‘q. Qo‘lyozmaning titul varag‘i yo‘q, u muqaddimadan boshlangan. Muqaddima bezakli mayda suls xatida bitilgan va u naqshinkor jadvalga olingan. Mazkur sahifalarda miniatyura san’atidan lavhalar ko‘rish mumkin. Mo‘jazgina muqaddimadan keyin Fotiha surasining tafsiri boshlangan. Har bir sahifadagi matn jadval ichida berilgan. Tafsir qilinayotgan oyatlar tilla suvi bilan, uning tafsiri esa qora siyohda yozilgan. Biroq, tilla suvi bilan yozilgan oyatlar aksariyat sahifalarda o‘chib ketgan. Qo‘lyozmaning ayrim sahifalariga qo‘lyozma egasining muhri bosilgan. Qo‘lyozma sahifalari raqamlanmagan, sahifalar ketma-ketligini poygirlar yordamida aniqlash mumkin. Qo‘lyozmada Fotiha surasidan Falaq surasigacha bo‘lgan suralar tafsirlangan, biroq so‘nggi varaqlar nuqsonli bo‘lganligi uchun Falaq surasining tafsiri oxirigacha emas 30 . 29. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №. 2403 2403-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 334 varaq (668 bet) hajmga ega, o‘lchami 17x28 sm, sahifadagi yo‘llar soni 27ta. Qo‘lyozmada suv tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar talaygina. Nusxa bir necha marta ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi holatida ham ta’mirtalab joylari bor. Asar matni mayda suls xatida yozilgan, mazkur xat turining xususiyatidan kelib chiqqan holda aksariyat harflar nuqtasiz berilgan, matn harakatlantirilmagan. Asarning titul varog‘i yo‘q. Qo‘lyozma asarning muqaddima qismidan boshlangan. 30 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-84 31 Mazkur qo‘lyozmada Fotiha surasidan Anfol surasigacha bo‘lgan jami 8ta (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida, An’om, A’rof, Anfol) sura tafsir qilingan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi qizil siyoh bilan ajratib ko‘rsatilgan. “Kashshof” asarining mazkur nusxasining boshqa nusxalaridan farqi, bu qo‘lyozmada suralarning nozil bo‘lgan joyi, ulardagi oyatlar soni ko‘rsatilmagan. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Hoshiyada nasx, nasta’liq va riqo xatlarida tartibsiz kiritilgan sharh va izohlar bor. Ayrim sahifalarda matn qatorlarining orasida ham izohlarni ko‘rish mumkin. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, sahifalarga poygirlar ham qo‘yilmagan. Qo‘lyozmaning ko‘chirilgan yili va ko‘chiruvchisi noma’lum 31 30. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 2423 Nusxa 237 varaq (474 bet) hajmga ega, o‘lchami 13,5x24 sm, sahifadagi yo‘llar soni 31ta. Mazkur qo‘lyozma suvga tushib, juda ko‘p sahifalariga putur yetgan, matnning ko‘plab joylarida siyoh tarqab ketgan, buning natijasida ayrim jumlalarni o‘qish mumkin emas. Qolaversa, ba’zi sahifalarda matnning qizil siyohda yozilgan qismi anchayin xiralashib, o‘qib bo‘lmaydigan holatga kelgan. Qo‘lyozma bir necha marta ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi holatida ham ta’mirtalab joylari bor. Qo‘lyozma varaqlari raqamlangan, raqam har bir varaq yuqori qismining chap tomoniga qo‘yilgan. Sahifalar poygirlanmagan. Asar matni mayda suls xatida yozilgan, mazkur xat turning xususiyatidan kelib chiqqan holda aksariyat harflar nuqtasiz berilgan, matn harakatlantirilmagan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma Maryam surasining tafsiri bilan boshlangan. Tafsirning boshida naqshinkor lavh berilib, uning ichiga “Bismillahi-r-rohmoni-r-rohim” deb yozib qo‘yilgan. Mazkur qo‘lyozmada Maryam surasidan Nos surasigacha bo‘lgan suralarning tafsiri berilgan. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, 31 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-85 32 suralarning nomi tafsir matnidan ajralib turishi uchun biroz yirikroq harflar bilan yozilgan, sura oyatlari esa qizil siyohda ajratib berilgan. Hoshiyada qora siyohda nasx, suls hamda nasta’liq xatlarida yozilgan sharh va izohlar bor. Qo‘lyozma hijriy 759-yilda Ahmad ibn Mahmud Shoshiy tomonidan ko‘chirilgan. 32 31. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 2902 2902-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma nusxasi 257 varaq (514 bet) hajmga ega, o‘lchami 14,5x22 sm, sahifadagi yo‘llar soni 17ta. Qo‘lyozma bir necha marta ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi holatida ham ta’mirtalab joylari bor. Asar matni yirik nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma muqaddimadan boshlangan. Muqaddimadan keyin Fotiha surasining tafsiri boshlangan. Mazkur qo‘lyozmada Fotiha, Baqara va Oli Imron suralari tafsir qilingan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi, undagi oyatlar qizil siyoh bilan ajratib ko‘rsatilgan. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Hoshiyada qizil va qora siyohda tartibsiz yozilgan sharh va izohlar bor. Har bir varaq poygirlangan. Qo‘lyozmaning so‘nggi 257a varag‘ining oxirida mazkur nusxa hijriy 745-yilda Abdulloh ibn Umar ibn Abdulaziz tomonidan ko‘chirilganligi qayd etib qo‘yilgan 33 . 32.” Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 3427 3427-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 86 varaq (172 bet) hajmga ega. Mazkur qo‘lyozma katta o‘lchamli bo‘lib, 31x38,5 sm, sahifadagi yo‘llar soni ham 41ta. Qo‘lyozmada suv tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar bor. 32 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-86 33 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-83 33 Ayrim sahifalarda matnning ma’lum bir qismida yozuv tarqab ketgan. Hoshiyalarda tartib bilan husnixatda berilgan sharh va izohlarning ham ko‘pgina qismi o‘chib ketgan. Nusxa bir necha marta ta’mirlangan. Asar matni suls xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma asarning muqaddima qismidan boshlangan. Muqaddima jadval ichida berilgan bo‘lib, boshida lavh bor. Mazkur qo‘lyozmada 6 ta sura (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida va An’om) tafsir qilingan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, ko‘chiruvchi suralarning nomini, ular nozil bo‘lgan joyni, ulardagi oyatlar sonini tafsir matnidan ajratib ko‘rsatish uchun ularni qizil siyohda bergan. Har bir sahifada tafsir matni jadvalga olingan, hoshiyada esa nasx, suls va nasta’liq xatlarida qora siyohda kiritilgan sharh va izohlar bor. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, sahifalarga poygirlar ham qo‘yilmagan. Qo‘lyozmaning ko‘chirilgan yili va ko‘chiruvchisi ma’lum emas 34 . 33. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №. 4458 4458-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 259 varaq (518 bet) hajmga ega, o‘lchami 18x28 sm, sahifadagi yo‘llar soni 27ta. Qo‘lyozmada suv tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar bor. Ayrim sahifalarda matnning ma’lum bir qismida yozuv tarqab ketgan. Nusxa bir necha marta ta’mirlangan. Asar matni nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma asarning muqaddima qismidan boshlangan. Mazkur qo‘lyozmada 6ta sura (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida va An’om) tafsir qilingan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, ko‘chiruvchi suralarning nomini, ular nozil bo‘lgan joynulardagi oyatlar sonini tafsir matnidan ajratib ko‘rsatish uchun biroz yirikroq harflar bilan bergan. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Hoshiyada nasx va nasta’liq xatlarida qora va qizil siyohda kiritilgan sharhlar bor. Ayrim sahifalarda qizil siyohda kiritilgan sharh va izohlarning rangi xiralashib, o‘qib 34 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-82 34 bo‘lmaydigan holatga kelgan. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, sahifalarga poygirlar ham qo‘yilmagan. Qo‘lyozma hijriy 794-yili Muhammad ibn Abu Mufaxir tomonidan ko‘chirilgan 35 34. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №. 4464 4464-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozmasi 197 varaq (394 bet) hajmga ega, o‘lchami 16x24 sm, sahifadagi yo‘llar soni 23ta. Qo‘lyozma ta’mirlanmagan, ta’mirtalab joylari ko‘p, sahifalar joyidan chiqib ketgan. Varaqlarning raqamlanmaganligi, ularga poygirlar qo‘yilmaganligini hisobga olsak, varaqlar ketma-ketligining buzilib ketish ehtimoli bor. Qo‘lyozmaning bir qator sahifalari teshilgan, buning natijasida hoshiyadagi sharh va izohlar yo‘qolib ketgan. Asar matni yirik nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi, ular nozil bo‘lgan joy nomlari, ulardagi oyatlar soni va sura boshidagi basmala yirikroq harflar bilan qizil siyohda yozilib, tafsir matnidan ajratib berilgan. Qo‘lyozma sahifalarining hoshiyasida nasta’liq, nasx riqo xatidagi izoh hamda sharhlarni ko‘rish mumkin. Qo‘lyozma hijriy 717\ milodiy 1317-yilda Qavomiddin Itqoniy tomonidan ko‘chirilgan 36 35. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 6043 6043-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 415 varaq (830 bet) hajmga ega, o‘lchami 17x26,5 sm, sahifadagi yo‘llar soni 27ta. Asar matni mayda nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilmagan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma muqaddimadan boshlangan. Muqaddima naqshinkor jadvalda 35 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-88. 36 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-889 35 berilgan. Muqaddimadan keyin suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi, qayerda nozil bo‘lganligi, undagi oyatlar soni qizil siyoh bilan ajratib ko‘rsatilgan. Hoshiyada qizil va qora siyohda sharh va izohlar bor. Nusxaning qator sahifalarida qo‘lyozma egasining muhri tushirilgan. Har bir varaq poygirlangan. Qo‘lyozmaning so‘nggi 415- varag‘ida (830-bet) mazkur nusxa hijriy 823 milodiy 1420-yilda Abdurahmon ibn Abu Bakr tomonidan ko‘chirilganligi qayd etilgan. Mazkur qo‘lyozma nusxada asarning Fotiha surasidan boshlangan birinchi qismi berilgan. Unda Fotiha surasidan Hijr surasigacha bo‘lgan jami 15 ta (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida, An’om, A’rof, Anfol, Tavba, Yunus, Hud, Yusuf, Ra’d, Ibrohim, Hijr) sura tafsirlangan 37 36. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №. 6048 6048 inventar raqam ostida saqlanayotgan nusxa bo‘lib, 17,5x25,5 sm o‘lchamga ega, hajmi 82 varaq (164 bet). Unda “Kashshof” asarining 2ta turli bo‘lagi jamlanib, bir jild qilingan. Jilddagi asarning birinchi qo‘lyozmasi suls xatida qora siyohda yozilgan. Matn har bir sahifada 19 qatorga joylashtirilgan, u harakatlantirilmagan. Tafsir matnida sura va oyatlar ajratib ko‘rsatilmagan, ular tafsir matni bilan bir xil xatda, bir xil siyohda, bir xil o‘lchamda berib ketilgan. Bu esa o‘quvchiga kerakli suraning tafsirini topishda noqulaylik tug‘diradi. Matn jadvalga olinmagan. Hoshiyada sharh va izohlar yo‘q. Sahifalar raqamlanmagan. Sahifalar ketma-ketligini poygirlar yordamida aniqlash mumkin. Jilddan joy olgan asarning mazkur qismida Fotiha surasidan Kahf surasigacha bo‘lgan jami 18ta sura (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida, An’om, A’rof, Anfol, Tavba, Yunus, Hud, Yusuf, Ra’d, Ibrohim, Hijr, Nahl, Isro, Kahf) tafsir qilingan. Mazkur jildga kiritilgan asarning yana bir bo‘lagi 254 varaq (508 bet) hajmga ega. Bu qo‘lyozmada asar matni har bir sahifada 19 37 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-91 36 qatorga joylashtirilgan. Matn nasx xatida, u to‘liq harakatlantirilgan. Asar matni jadvalga olinmagan, biroq hoshiyada ko‘plab izohva sharhlarni ko‘rish mumkin. Ular nasx, riqo, nasta’liq xatlarida bitilgan. Sharh va izohlarning ko‘pligi asarning bu qismi ko‘pchilik tomonidan o‘qilganligini bildiradi. Ayrim sahifalarda matn qatorlari orasida ham sharh va izohlarni uchratish mumkin. Qo‘lyozma poygirlangan, biroq ayrim yirtilgan sahifalarda poygirlar yo‘qolib ketgan. Mazkur qo‘lyozmada Yunus surasidan Kahf surasigachabo‘lgan jami 9 ta (Yunus, HudYusuf, Ra’d, Ibrohim, Hijr, Nahl, Isro, Kahf) sura tafsirlangan. Tafsir matnidan suralarning nomi, undagi oyatlar soni, oyatlar nozil bo‘lgan joyni ajratib ko‘rsatish uchun ular ko‘chiruvchi tomonidan qizil siyohda biroz yirikroq harflar bilan berilgan.Mazkur jildga kiritilgan asarning har ikki bo‘lagi qachon va kim tomonidan ko‘chirilganligi noma’lum 38 . 37.” Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. № 6421-inventar raqam ostida saqlanmoqda. Qo‘lyozmaning varaqlari raqamlangan. Har bir varaq yuqori qismining chap tomoniga raqamlar qo‘yib chiqilgan. Qo‘lyozmaning boshi yo‘q. Uning birinchi varag‘i 159a raqami bilan raqamlangan. Shuning o‘zi ham qo‘lyozmaning boshi yo‘qligini ko‘rsatadi. Mazkur varaqdan Hud surasi 77-oyatining tafsiri boshlangan. Qo‘lyozmaning oxiri ham mavjud emas. 239a varaqda boshlangan Muzammil surasi tafsirining oxiri yo‘q. Qo‘lyozmaning so‘nggi 242-varag‘ining (aslida qo‘lyozmaga qo‘yilgan raqamlar bo‘yicha bu 401-varaq) yarmi yirtilgan. “Kashshof” tafsirining mazkur nusxasida Hud surasidan Muzammil surasigacha bo‘lgan jami 12ta suraning tafsiri keltirilgan. Qo‘lyozma jami 242 varaqdan (484 bet) iborat, uning o‘lchami 24x32,5 sm, sahifadagi yo‘llar soni 41ta. Qo‘lyozma bir necha bor ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi holatida ham ta’mirtalab joylari bor. Aksariyat sahifalarda suvdan qolgan dog‘lar bor. Biroq bu holat tafsir matniga salbiy ta’sir ko‘rsatmagan. Tafsir matnini bemalol o‘qish mumkin. Tafsir matni nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilmagan. 38 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-82 37 Suralarning nomi, undagi oyatlar soni va ular nozil bo‘lgan joy nomlarini tafsir matnidan ajratib ko‘rsatish uchun ko‘chiruvchi ularni qizil siyohda yirikroq harflar bilan bergan. Asar matni jadvalga olinmagan. Ayrim sahifalarda hoshiyada sharh va izohlar uchraydi. Qo‘lyozmaning titul varag‘i va oxiri yo‘qligi bois uning ko‘chiruvchisi va ko‘chirilgan yilini aniqlashning imkoni yo‘q 39 . 38. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma,Inv. №. 6450 6450 -inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozmasi 293 varaq (586 bet) hajm, 29x18,5 sm o‘lchamga ega. Mazkur jildda “Kashshof” asarining ikkita har xil qo‘lyozmasining ma’lum bir qismi jamlangan. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, biroq har bir varaq poygirlangan. Qo‘lyozma ta’mirlanganda varaqlarning yuqori qismi chap tomoniga qalamda raqamlar qo‘yib chiqilgan. Jildda 1b varaqdan boshlab 61b varaqgacha “Kashshof”ning nasta’liq xatidagi nusxasi berilgan. Unda asarning muqaddima qismi hamda Fotiha va Baqara suralarining tafsiri keltirilgan. Asarning muqaddima qismi va Fotiha surasining dastlabki suralarining tafsiriga sharh va izohlar berilgan. Sura nomlari tafsir matnidan ajratib ko‘rsatilmagan. Sahifadagi yo‘llar soni 19ta. Mazkur jildning 62a varag‘idan boshlab “Kashshof” asarining nasx xatida bitilgan qo‘lyozma nusxasining yana bir boshqa qismi boshlangan. Asarning ushbu qismi 231 (62-293) varaq. Unda dastlab A’rof surasi tafsirining so‘nggi qismini ko‘rish mumkin. Mazkur sura tafsirining boshi yo‘q. 97a varaqdan boshlab Anfol surasining tafsiri boshlangan. Mazkur qo‘lyozmada suralarning nomi, ularning nozil bo‘lgan joylari va ulardagi oyatlar soni qizil siyoh bilan ajratib ko‘rsatilgan. Mazkur qo‘lyozmada tafsirlangan oxirgi sura Kahf surasi bo‘lib, uning tafsiri 279b varaqdan boshlangan. Biroq bu sura tafsirining ham oxiri yo‘q. Demak, “Kashshof” asarining mazkur qismida jami 11ta suraning 39 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-87 38 tafsiri keltirilgan. Mazkur qo‘lyozmada sahifadagi yo‘llar soni 25ta. Asar matni harakatlantirilmagan. Ayrim sahifalarni hisobga olmaganda, sharh va izohlar yo‘q. Qo‘lyozmada suv tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar bor. Ayrim sahifalarda matnning ma’lum bir qismida yozuv tarqab ketgan 40 39. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №. 7946 7946-inventar raqam ostida saqlanayotgan yana bir qo‘lyozma nusxasi 478 varaq (956 bet) hajmga ega, o‘lchami 16x27 sm, sahifadagi yo‘llar soni 21ta. Asar matni mayda suls xatida yozilgan, matn harakatlantirilmagan. Suralarning nomi, undagi oyatlar soni va ular nozil bo‘lgan joy nomlarini tafsir matnidan ajratib ko‘rsatish uchun ko‘chiruvchi ularni qizil siyohda bergan. Asar matni jadvalga olinmagan. Hoshiyada sharh va izohlar yo‘q. Qo‘lyozma hijriy 1059\milodiy 1649-yilda Hofiz Solih tomonidan ko‘chirilgan. Mazkur qo‘lyozma nusxada asarning Maryam surasidan boshlangan qismi berilgan. Unda Maryam surasidan Nos surasigacha bo‘lgan jami 97ta sura tafsirlangan 41 . 40. “Kashshof” O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondi. Qo‘lyozma, Inv. №.11583 11583-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 318 varaq (636 bet) hajmga ega, o‘lchami 18x26 sm, sahifadagi yo‘llar soni 25ta. Qo‘lyozma bir necha marta ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi holatida ham ta’mirtalab joylari bor. Qo‘lyozma sahifalariga qo‘yilgan muhrlar bittalab o‘chirib chiqilgan, buning natijasida sahifalar teshilgan, bu joylarning ayrimlari ta’mirlangan, ayrimlari yo‘q. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, hatto poygirlar ham yo‘q. Asar matni nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan. Asarning titul varag‘i yo‘q. Qo‘lyozma Isro surasi tafsirining davomidan 40 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-80 41 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-80 39 boshlangan, ya’ni qo‘lyozmaning dastlabki sahifalari – Isro surasi tafsirining boshi yo‘q. Keyingi sura, ya’ni Toha surasidan boshlab Nos surasigacha bo‘lgan barcha suralarning to‘liq tafsiri bor. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi va sura boshidagi basmala yirikroq harflar bilan yozilib, tafsir matnidan ajratib berilgan. Ayrim sahifalarning hoshiyasida nasta’liq xatidagi izohlar bor. Qo‘lyozma hijriy 728- yilda Ilyos Ansoriy ibn Qudsiy tomonidan ko‘chirilgan.invеntar raqamlari ostida alloma asarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari saqlanmoqda 42 . Buyuk nahvshunos olimning asarlari nafaqat O‘zbеkiston Rеspublikasi qo‘lyozmalar fondida, balki dunyo qo‘lyozmalar fondida ham saqlanib kеlmoqda. Misol uchun 300mingdan ziyod qo‘lyozma xazinasiga ega bo‘lgan Parij milliy kutubxonasida 43 : 1.“Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv.№ 5985 2. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”18 Qo‘lyozma, inv.№1405 3. “Muqaddamatu-l-adab”19 Qo‘lyozma, inv.№ 946 4. “Muqaddamatu-l-adab”20 Qo‘lyozma, inv.№ 947 5. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv.№ 286 6. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv.№ 287 7. “Navobig‘u-l-kalim”21 Qo‘lyozma, inv.№ 1205 42 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4 ISSN 2181-9238 – B-84 43 Parij milliy kutubxonasi — jahondagi eng qadimiy va yirik kutubxonalardan biri; Parij shahrida joylashgan. 1480 yilda Qirollik kutubxonasi sifatida asos solingan; 1795 yilda Konvent tomonidan milliy kutubxona deb e’lon qilingan. Parij milliy kutubxonasida 12 bo‘lim va 5 milliy markaz (bibliografiya, kitob ayirboshlash va boshqalar) faoliyat ko‘rsatadi. Fondda ko‘p qismi noyob va nodir nashrlar bo‘lgan 300 mingdan ziyod qo‘lyozmalar saqlanadi, 6 mln. gravyura va estamplar, 500 ming nomdan ortiq davriy nashrlar, 800 ming kartinalar, 450 ming medal va tangalar va boshqa bor. Fransiya tarixi bilan bog‘liq ko‘p sonli adabiyotlar va hujjatlar, taniqli fransuz siyosiy arboblari, olim va yozuvchilari dastxatlarining nodir to‘plami, 19-asr fransuz ensiklopedistlarining boy to‘plamlari mashhur.Parij milliy kutubxonasi fondidagi Vatan nashrlari 1537 yildan kutubxona oladigan mamlakat bosma nashrining majburiy nusxasi asosida yig‘iladi, xorijiy nashrlar bilimlarning barcha sohalari bo‘yicha (ko‘p qismi adabiyot, tarix va san’at bo‘yicha ixtisoslashgan) umumiy xususiyatga ega bo‘lgan ishlardan iborat. 40 8. “A’jabu-l-ajab fi “Lomiyati-l-arab” 22– inv.№ 3077. – S I, 54 [Cmt.3] 9. “Al-Jibal va-l-amkina va-l-miyah” – inv.№ 2219 – I, 348 [IX] 10. “Asosu-l-balog‘a” – inv.№ 6720 11. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” - inv.№ 3948 12. “Al-Kashshof ‘an haqoiqi g‘avomizi-t-tanzil va ‘uyunu-l-aqavil fi vujuhi-t-ta’vil” – inv.№ 597 13. “Al-Kashshof ‘an haqoiqi g‘avomizi-t-tanzil va ‘uyunu-l-aqavil fi vujuhi-t-ta’vil” – inv.№603 14. “Al-Kashshof ‘an haqoiqi g‘avomizi-t-tanzil va ‘uyunu-l-aqavil fi vujuhi-t-ta’vil” – inv.№606 15. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№ 4001 16. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№4002 17. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№6608 18. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 4823 19. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 449 fors 20. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 1631fors 21. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№, 286turk 22. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ -287turk 23. “Mustaqsa fil-amtal” - inv.№ 3967 24. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 1620, 25. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 3965, 26. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 3973, 41 27. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 5456 28. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 3499, 29. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 3500, 30. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 5983, 31. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 6742 32. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” - inv.№ 4020 44 Lеypsig univеrsititеti qo‘lyozmalar fondida jami 8700ga yaqin qo‘lyozmalar fondi mavjud, ular orasida Mahmud Zamaxshariyning quyidagi asarlari bor: 1. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 414 2. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 415 3. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№ 416 4. “A’jabu-l-ajab fi “Lomiyati-l-arab” - inv.№ 498 Rossiya Fanlar akadеmiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalari fondida “Al-Unmuzaj fi- n- nahv”ning uchta noyob qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Bundan tashqari mazkur fondda Jamoluddin Ardabiliining “Al-Unmuzaj fi-n- nahv”ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 60 ga yaqin qo‘lyozma nusxasi mavjud. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi- n nahv” asariga Sa’duddin al-Barda’iyning yozgan sharhning to‘rtta qo‘lyozma nusxasi Rossiya FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanadi. Shuningdеk, ushbu qo‘lyozmalar fondida Sa’duddin al Barda’iyning sharhiga yozilgan hoshiyaning ikkita qo‘lyozma nusxasi saqlanadi. Bu hoshiyaning muallifi Muhammad Amin ash- Shirvoniy (vaf. 1036/1652 y) dir. 44 “Katalog – manuscrits orientaux (Arabes, persans, turcs)” nomli katalog “Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog“Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. “Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. Index general des manuscrits arabes musulmans (de la bibliotheque nationale de paris) Qo ‘lyozma nusxalarning raqamlarini topishda kataloglardan foydalanildi. 42 1. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 171 2. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 769 3. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№.798 4.. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 1648 5. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ -1649 6. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 2406 7. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6514 8. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6521 9. “Asosu-l-balog‘a” – inv. № 6958 10. “Asosu-l-balog‘a” – inv. № 6962. 11. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv. № 6960 12. “Al-Qustosu-l-mustaqim fi ilmi-l-aruz” Qo‘lyozma, inv. № 7111 13. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 7686- 14. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 7688 15. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ -8193 b 16. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 8351- 17. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 8258 18. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8466,94 a, 19. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8483,314 a, 20. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. №.8487,6 b, 21.“Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8504,38 a 43 22. “Navobig‘u-l-kalim” Qo‘lyozma, inv.№ 8683 23. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” Qo‘lyozma, inv.№ 8678 24. “Al Maqolat Az Zamaxshariy” Qo‘lyozma, inv№ 8679 25. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 8749- 26. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 8915,7 27. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. №9843, 46 b 28. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 9656, Dog‘istondagi Tarix, til va adabiyot instituti fondida “Al-Unmuzaj fi-n- nahv”ning bir nеcha qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Mazkur fondda “Al- Unmuzaj fi-n-nahv”ning Jamoluddin al-Ardabiliyning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 3ta nusxasi bor. “АРАБСКИЕ РУКОПИСИ института востоковедения академии наук СССР” katalogida Mahmud Zamaxshariyning - 1. “ Al - Kashshof ‘ an haqoiqi g ‘ avomizi - t - tanzil va ‘ uyunu - l - aqavil fi vujuhi - t - ta ’ vil ” – inv .№ 421- 434 2. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 6930-6931 3. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6933-6935 4. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 7022 5. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv 8074-8076 6. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 9156-9158 7. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” Qo‘lyozma, inv.№ 9289 kabi asarlarining qo‘lyozmalari haqida ma’lumot bеrilgan. Britaniya muzeyi kutubxonasida 7 mln.dan ortiq kitob, taxminan 105 ming qo‘lyozma, taxminan 100 ming hartiya (qo‘lyozma hujjat) va yorliq, 3 44 mingdan ortiq papirus bor. Charles Reyu tomonidan tuzilgan Britaniya muzeyi katalogida esa: 1. “A’jabu- l-a’jab” 2. “Mufassal” 45 asarlari qo‘lyozma matnini hamda Zamaxshariy asarlariga yozilgan sharh kitoblar Abul Baqo Ya’iysh ibn Ali tomonidan “Al Mufassal”ga yozilgan sharh لاح ,va Jamoluddin Ardablinning “Al Unmuzaj”ga yozgan sharhi qo‘lyozmalari mazkur muzeyda saqlanmoqdaligini ko‘rishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan bu nusxalar Zamaxshariyning nodir asarlarining hozirgacha fanga ma’lum bo‘lgan noyob nusxalargina xolos. I bob bo‘yicha xulosa Zamaxshariy o‘z davrining novator, ko‘p qirrali olimlaridan biri bo‘lib, fanning turli sohalariga oid oltmishga yaqin(ba’zi manbalarda yetmish va sakson deb keltirilgan) asar yozgan, shulardan yigirma bеshtasi bizgacha yеtib kеlmagan. Buyuk allomaning tilshunoslikka oid “Asos albalog‘a” (“So‘zga ustalik asoslari”), grammatikaga oid “Sharh abyat kitob Sibavayh” (“Sibavayh kitobining sharhi”), “Al-Mufassal”, “Al-Unmuzaj” (“Namuna”), “Muqaddimat ul-adab” asarlari, shu jumladan, islom olamida uning 1134-yilda Qur’oni Karimga yozgan sharhlari (tafsiri)ni o‘z ichiga olgan “Al-Kashshof” asari juda mashhur. Mahmud az-Zamaxshariy nafaqat arab tili grammatikasi sohasida, balki, adabiyot, geografiya sohalarida ham yetuk olim bo‘lgan. Zamaxshariy “Asmou al-adviya val jibol” (“Vodiy va tog‘ ismlari”), dеb atalgan mashhur gеografik asar ham yozgan. Kitobning ikkinchi nomi “Kitob al-amkina va aljibol va al-miyah” (“Joylar, tog‘lar va suvlar haqidagi kitob”) bo‘lib, olim uni 45 “Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. 1928. 421.s. “Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. 1932. 471.s. Catalogue of the British Muzeum. By Charles Riev-London., 1894. 396.r. Index general des manuscrits arabes musulmans (de la bibliotheque nationale de paris). 1953. 16. Katalog arabskix rukopisey Akademii nauk Azerbaydjanskoy SSR. Baku.: 1984. –Izmir Milli Kutuphanesi. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan AliYardim. Cilt II, Izmir. 1994. 463.s. qo ‘lyozmalarning saqlanish raqamlarini aniqlashda foydalanildi. 45 o‘zi bеvosita tashrif buyurgan shaharlarda olib borgan kuzatishlariga asoslanib yozgan. Zamaxshariyning g‘oyatda keng tanilgan “Kashshof an haqoiq it-tanzil va uyun ilaqovil fi vujuh it-ta’vil” (“Qur’on haqiqatlari va uni sharhlash orqali so‘zlar ko‘zlarini ochish”) asari Qur’on tafsiriga bag‘ishlangan. Zamaxshariyning aruz vazni haqida bahs yurituvchi “Al-Qustos fil-aruz” (“Aruzda o‘lchov”) asari muhim manbalardan hisoblanadi. “Maqomat” (“Maqomlar”) — 50 maqomdan iborat bo‘lib, qofiyali nasr — saj’ uslubining nozik namunalarini o‘zida mujassam etgan muhim asardir. Zamaxshariy hikmatli so‘zlardan iborat “Navobig‘ ul-kalim” (“Nozik iboralar”); didaktik ruhdagi “An-nasouh us-sig‘or val bavolig‘ ul-kibor” (“Kichiklarga nasihatlar va ulug‘lar yetukligi”) hamda lirik va falsafiy she’rlar, qasida, faxriya, nazmiy maktublarni o‘z ichiga olgan “Devon uz-Zamaxshariy”kabi asarlar ham yaratgan. Asar ingliz tiliga tarjima qilingan. “Atvoq uz-zahab fil-mavoi’z val- xutab” (“O‘git va nasihatlarning oltin shodalari”) asari nasihatomuz maqolalar to‘plamidan iborat. Asar birinchi marta 1835- yili olmon olimi Fon Xomir tomonidan nemischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan nashr etilgan. Xorazmlik alloma Mahmud Zamaxshariyning didaktik ahamiyatga ega “Navobig‘u-l-kalim” (Nozik iboralar) va “Atvoqu-z-zahab” (Oltin shodalar) asarlarida ilm egallash, ilmli kishining fazilatlari hayotiy misollar bilan ta’sirchan va obrazli qilib bayon etilgan. Mahmud Zamaxshariy asarlarining noyob qo‘lyozma va toshbosma nusxalarijahon qo‘lyozma fondlarida saqlanmoqda. Nodir asarlarning Rossiya, Turkiya, Bеrlin, Ozarbayjon, Dog‘iston, Misr, Parij, Suriya, Gеrmaniya, Britaniya qo‘lyozma fondlarida saqlanayotgan qo‘lyozma va toshbosma nusxalari hamda ularga yozilgan sharh va hoshiyalar ham mavjud. Dеmak, O‘zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasi Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida “Al- Mufassal fi san’ati-l-I’rob” asarining to‘rtta nusxasi, “al Unmuzaj”ning 10 ta nusxasi bor ekan. Parijning milliy kutubxonasida asarning uchta nusxasi, Lеypsig univеrsititеti qo‘lyozmalar fondi ham uchta nusxasi. “A рабские рукописи института востоковедения 46 академии наук СССР ” katalogida Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj” asarining ikki nusxasi borligi haqida ma’lumot kеltirilgan. Az-Zamaxshariyning hayoti, ijodiy va ilmiy faoliyatini chuqur o‘rganish katta ma’rifiy va amaliy ahamiyatga molikdir, ulkan hayotiy, tarbiyaviy jihatlari, havas qilsa arziydigan darajada ibratli qirralari ham ko‘pdir. II BOB “AL UNMUZAJ FI-N NAHV” ASARINING LEKSIK- GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1 “Al Unmuzaj” asarining arabtili grammatikasini o‘rganishda tutgan o‘rni Bizga ma’lumki, arablar o‘zlarining tillarini, uning boyligini, ravnaqi va s е rjiloligini juda qadrlashadi. Arab olimlari tomonidan arab tili namunalarini yig‘ish va ularni ilmiy o‘rganish uchun juda katta m е hnat sarf qilingan. Arablar o‘z tillarini saqlashni o‘zlarining milliy burchlari d е b biladilar. Klassik arab tilining asosi Qur’oni Karim tilidir. Ayyonki, islomni qabul qilgan arab bo‘lmagan xalqlar uni o‘qishda jiddiy lug‘aviy kamchiliklarga yo‘l qo‘yishadi. Bu jumboq Qur’onning o‘zini to‘g‘ri, xatosiz o‘qishni uyushtirish vazifasi bilan bog‘lanib k е tadi. Arab tilidagi yozma manbalarning eng qadimgilari, asosan mumtoz yozuv turlaridan kufiyda “Qur’oni Karim” va tafsir, hadislar nasx, suls yozuvlarida bitilgan. XV asrdan so‘ng iste’molga nasta’liq yozuvi kirgan. Alohida farmon va hujjatlar ta’liq yozuvida bitilgan. Tarixiy asariar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda matn an’anaviy Alloh hamdi- tahmid, payg‘ambarimiz na’tlari, to‘rt sahoba yoki sahobai roshidin ta’rifi kelib, undan so‘ng asar kimga bag‘ishlangan bo‘lsa, oda tda ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki hokimlar bo‘lgan, o‘sha homiylarga bag‘ishlov- maqtov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o‘zi haqida, qanday asar yozmoqchi ckanligi, uning nomi va asaming ixcham mazmuni yoki zamonaviy til bilan 47 aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi 46 . Arab tilshunosligi VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asrning birinchi yarmida Basra va Kufa shaharlarida paydo bo‘ladi. Na h v ilmi Qur’oni Karimni to‘g‘ri o‘qish, dini islomni tushunish uchun dunyoga kelgan. Payg‘ambarimiz Muhammad sollolohi alayhi va sallam vafotlaridan keyin har xil mazxablarning paydo bo‘lishi, musulmonlarning u yoki bu masalani har xil tushunishlari nahv ilmida ham o‘z aksini topdi. Bundan tashqari arablar va boshqa musulmon xalqlarining falsafa mantiq, tarix adabiyot kabi ijtimoiy fikrlarni o‘rganish ham nahv ilmiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Oqibatda 11-12 milodiy asrga kelib bu ilm ancha murakkablashib, chalkashib ketgan edi. Bunga birinchi bo‘lib e’tiborini qaratgan Andalusiyalik olim ibn Mazoiy al- Qurtubiydir. U nahv ilmini o‘rganish maqsadida mag‘ribdan mashriqqa keladi va umidi puchga chiqib bu ilmni yo asliga qaytarish kerak, yo undan butunlay voz kechish kerak degan taklif bilan bir risola yozadi. Tabiiyki o‘sha vaqt ulamolari bu taklifga jiddiy e’tibor berishmaydi. O‘rta asr ilm-fanning barcha sohalari kabi na h v ilmi uchun ham turg‘unlik davri bo‘lib qoldi. Abul-Asvad ad- Duali (680 yoki 688-718) arab grammatikasining asoschisi hisoblanadi. U Basralik juda buyuk olim bo‘lib, arab nahvining ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi. Grammatikadagi unli tovushlarni (harakatlarni) - بار??علإا ط ??قن ) ) va Abu Ja’far Muhammad ar-Ruasiy (805) Kufa grammatika maktabining asoschisi hisoblanadi. Uning « عمجلا و دارفلأا باتك », ya’ni “Birlik va ko‘plik son xaqidagi kitobi” arab grammatika ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi. Abu Xasan ibn Xamza al-Kisaiy 47 (805 yil) Kufa grammatik maktabining eng yirik namoyondalaridan biridir. Ikkinchi maktab asoschisi ibn Durayd (837-933) izohli lug‘at yozgan. Uchinchi maktab asoschisi Ismoil al-Javhariy (1007 y. vafot etgan). U “tilshunoslik imomi”d е b nom olgan. To‘rtinchi maktab asoschisi Abul Qosim ibn Ahmad ibn Umar az-Zamaxshariy bo‘lgan Mahmud Zamaxshariy butun dunyoga mashhur tilshunos olim bo‘lib yetishishida, tahsinlarga sazovor bo‘lishida uning arab tili grammatikasiga bag‘ishlangan “Al Unmuzaj” asari 46 Madraimov A, Fuzailova G.Manbashunoslik. – T.:O ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. – B.154 47 Mamataxunova D.K. “Arab Filologiyasiga Kirish” fanidan ma'ruzalar matni. – T.: ToshDSHI, 2008. –B.14 48 muhim ahamiyat kasb etadi. “ جذ????منلاا ”– “ Namuna” asari nahv ilmiga bag‘ishlangan. O‘ttiz sahifadan iborat qisqa bu qo‘llanma 1917- yilgacha O‘rta Osiyoda arab tili darsligi vazifasini o‘tagan. Zamaxshariy arab tili grammatikasi bo‘yicha muxtasar asar yaratdi va u asarni “al-unmuzaj” deb nomladi. Alloma Zamaxshariy o‘z umrining ko‘p qismini xorijiy yurtlarda, musofirchilikda o‘tkazadi. Shu bilan birga u o‘zi tug‘ilib o‘sgan Zamaxshar qishlog‘ini, Xorazmni juda qattiq sеvadi, haqiqiy vatanparvarlik hissiyotlarini namoyon qilgan holda unga, madhiyalar bag‘ishlaydi. “Xorazm zaminida shunchalik ko‘p fazilatlar mavjudki, dunyoning boshqa biror mamlakatida unaqasini ko‘rmadim”, - dеb iftixor va g‘urur bilan o‘z vatani Xorazmni ta’riflaydi, ulkan obro‘-e’tibor va buyuk daho, ehtimol unga o‘z asarlaridan birida “va inniy fi Xvarazm Ka’bat ul-adab” (“chindan ham mеn Xorazmda adiblar uchun bir Ka’badеkdurman”) dеb yozishiga asos bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Shu bilan birga o‘zi bеsh yildan ortiq yashagan Makkai Mukarramani ham alloma o‘zining ikkinchi vatani o‘rnida ko‘rgan. U “Qalb xotirjamligi, dil pokligi va ibodat lazzatini faqat Makkadgina his qilish mumkin”,deya ta’rifladi. Zamaxshariy Makka ahli va ulamolari bilan Zamaxshariy o‘rtasidagi do‘stona, samimiy munosabatda bo‘lgan. Zamaxshariy vafoti 1144-yil haqidagi xabarni eshitgan Makka adiblaridan biri chuqur qayg‘u- alamga botib, muqaddas shahar ahlining motamini quyidagicha ifodalagan: “Mahmud Jorulloh vafotidan g‘amga to‘lib, Makka ahlining ko‘z-yoshlari duv-duv to‘kildi”. 1333 yili Xorazmda sayohatda bo‘lgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta (1304–1377) “Ar-Rihla” (“Sayohatnoma”) asarida Zamaxshariyning ustida qubbasi bo‘lgan maqbarasini ko‘rganini yozadi. Zamaxshariyni ash-Shayx Muhammad Abu Zahro quyidagicha e’tirof etadi: “Aslini olganda, jamiyki insoniy ashyolar asta-sеkin unutilib, nom nishonsiz yo‘q bo‘lib kеtadi, lеkin yuksak tafakkuri, aql-zakovatiyu, istе’dodi, 49 hur fikr va xulq-atvori go‘zal inson, butun vujudi nurga to‘liq haqgo‘y alloma tomonidan yaratilgan asarlar esa abadul-abad barhayotdir”. Alloma haqida boshqa adiblar fikrlari quyidagicha bo‘lgan: “Dunyo ustozi”, “Jorulloh”, “Xorazm fahri”, “Arab va ajam ustozi”, “Adiblar ka’basi”. Albatta, bu nomlarga sazovor bo‘lishining har birining o‘z tarixi bor. Makkayi mukarramadagi Baytulloh al haramga kirgan har kimsa al-adab toliblari, she’riyatroviylari, mavizalari va naql qilib hikmatu-nasihatlar yig‘uvchi ilm shaydolari, tafsir, Qur’oni Karimning boshqa ilmlari va payg‘ambar alayhissalomning hadislaritalabida bo‘lganilm toliblarichor atrofni o‘rab olgan bir kishini uchratadi. Iymon e’tiqodi g‘oyat kuchli, ilm ma’rifati keng, fikr mulohazasi o‘tkir bu kishining jismu jasadi zaif edi. Uning bir oyog‘i kesilgan bo‘lib uning o‘rniga yog‘ochdan oyoqqa o‘xshatib yasatib olgan, shu boisdan yurgan paytda uzun va keng yaktak bilan berkitib olardi, ko‘rgan odam uni oyog‘i kesilgan emas balki, cho‘loq ekan deb o‘ylardi. O‘zining jismoniy nogironligini bildirmay, ushbu jasadiy qusurini bepisand bilganligiva har xil shubhalarni bartaraf etib, odamlarga tajammul jihatidan u shunday qilar edi. Manashu inson hayotining kata qismini Baytulloh al haramga mujovir qo‘shni bo‘lib yashash)likni ixtiyor qildiva shu boisdan ham u Jorulloh degan sharafli laqabga muyassar bo‘ldi 48 . Tarixchi Ibn al-Qiftiy u haqda bunday dеgan: “Alloh rahmat qilg‘ur az-Zamaxshariy ilm ul-adab, nahv-sarf va lug‘atshunoslik bobida boshqalarga misol bo‘ladigan bеnazir alloma edi. U o‘z hayoti davomida ko‘plab buyuk olimlar va fozillar bilan uchrashgan bo‘lib, tafsir, hadis, nahv- sarf va boshqa sohalar bo‘yicha uning bir qancha asarlari bordir. U o‘z asrida arab tilida ijod qilgan ajamlilar (g‘ayri arablar) orasida eng buyugidir”. Yana bir atoqli olim Ibn Xallikon: “Az-Zamaxshariy hazratlari tafsir, hadis, nahv-sarf, lug‘at va ilm ul-bayon bo‘yicha buyuk allomadir. Hеch bir mubolag‘asiz mazkur ilmlarda u o‘z davrining yagonasi, ko‘pdan- ko‘p ajoyib asarlarning muallifi edi”. Az-Zamaxshariydan bir nеcha asr kеyin yashagan taniqli Misr tarixchisi 48 Uvatov Ubaydulla. Xorazmlik buyuk alloma.-T.: Yangi asr avlodi. 2006. – B.18 50 Ibn Tag‘ribеrdi alloma to‘g‘risida: “Shayx, buyuk alloma, o‘z davrining yagonasi, o‘z asrining eng pеshvosi va imomi bo‘lgan”, dеb qayd qilgan. Az- Zamaxshariy ijodida muhim o‘rin egallab, ilm-fan olamida kеng tanilgan “Al- Unmuzaj” asari nahv ilmiga oid arab tilini oson o‘rgatishga bag‘ishlangan mashhur risoladir. Yuqorida qayd qilib o‘tganimizdеk, az-Zamaxshariyning boy ilmiy- ma’naviy va adabiy mеrosi Sharqda ham, G‘arbda ham azaldan qadrlangan va ilmiy asosda muayyan darajada o‘rganilgan, uning qator asarlari bir nеcha G‘arb tillariga tarjima ham qilingan. Binobarin, komil ishonch bilan aytish mumkinki, xorazmlik buyuk alloma Az-Zamaxshariy hazratlari nafaqat O‘zbеkiston yoki bo‘lmasa O‘rta Osiyo xalqlari, balki butun jahon xalqlariga mansub bo‘lib, allomaning bеbaho ilmiy-adabiy mеrosi dunyo miqyosida hazrati Insonning ma'naviy kamolotiga xizmat qiladigan noyob durdonalardir. А rab olimlari: “ А gar o‘sha Xorazmlik cho‘loq Mahmud Az-Zamaxshariy bo‘lmaganda edi biz arab tilini bilmay o‘tib ketardik” deya yurtdoshimizni e tirof etadilar. Chunki Az-Zamaxshariy o‘zlarining asarlarida arab tiliʼ grammatikasini batafsil yoritib berganlar. U zot bobarakotning asarlari hozirgi kunga qadar arab tili grammatikasi bo‘yicha eng yirik asarlardan biri hisoblanadi. “Unmuzaj fi muxtasari-l mufassal” asari 1121- yilda yozilgan. Ushbu asar arab tili grammatikasi, morfologiyasini o‘rganishga oson risola bo‘lib u mag‘rib-u mashriqda dong‘i ketgan asarlardan biri. Zamonasida madrasalar uchun darslik vazifasini o‘tagan, bugungi kunda ham ushbu mavqeini saqlab qola olgan asar hisoblanadi. Hanuzgacha Toshkent Islom universitetida darslik o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi. Dunyo qo‘lyozma fondlarida asar matnining o‘zi hamda sharhlari bilan ko‘chirilgan qo‘lyozmalari uchraydi. Ozarbayjon Fanlar akadеmiyasi qo‘lyozmalar fondida “Al-Unmuzaj fin-nahv”ning 12 ta qo‘lyozma nusxasi 51 mavjud 49 . Ular turli davrlarda ko‘chirilgan bo‘lib, eng qadimiysi 1099/1687 yilda ko‘chirilgan bo‘lib, A-773 raqami ostida saqlanadi. Turkiya qo‘lyozma xazinalarida ham “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”ning 30 ga yaqin qo‘lyozmalari saqlanadi. Turkiyaning Sulaymoniya kutubxonasida asarning 22 ta Izmir milliy kutubxonasida esa 4 ta nusxasi saqlanadi 50 . Suriyaning Damashq shahri Zohiriya kutubxonasida “Al-Unmuzaj fi-nnahv”ning nodir qo‘lyozmasi mavjud. 3648 hujjat raqamidagi bu qo‘lyozma 14 sahifadan iborat bo‘lib, majmua tarkibiga kiritilgan. Angliyadagi Britaniya muzеyida “Al-Unmuzaj fi-nnahv”ning XVII- XVIII asrlar oralig‘ida kitobat bo‘lgan nodir qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Mazkur qo‘lyozma Sa’duddin al-Barda’iyning asariga sharhidir. Misr qo‘lyozma xazinalarida “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”ning o‘nga yaqin nodir qo‘lyozmalari saqlanmoqda. Ulardan asarning eng qadimiy va noyob nusxasi Tanta shahridagi “Doru-l-kutub”kutubxonasida 62 hujjat raqamli qo‘lyozma hisoblanadi. Mazkur qo‘lyozma 854/1872 yili kotib ُ ?دمحم ُنبُدمحم ُيطلاملا - Muhammad ibn Muhammad al- Millatiy tomonidan ko‘chirilgan. 1943 yil 4-noyabrda tashkil etilgan O‘zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasi Abu Rayhon Bеruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida 12474 qo‘lyozma nusxasi saqlanmoqda 51 Davriylik jihatidan ular asar yaratilgan vaqtdan boshlab XX asr boshlarigacha bo‘lgan muddatni o‘z ichiga oladi. Asarning aksariyat qo‘yozma nusxalari G‘aniyzoda nomi bilan mashhur bo‘lgan- “Jamolluddin Muhammad ibn Abdulg‘aniy al Ardabiyliy (vaf:647/1249) ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan. Mazkur sharhga qator mualliflar tomonidan xoshiyalar tomonidan yozilgan va ularning nodir qo‘lyozma nusxalari davrimizga qadar yetib kelgan. Xoshiyalarning birinchisi- Ibrohim Arashiy tomonidan yozilgan bo‘lib, ikkinchisi Mavlaviy Dovud qalamiga mansub 52 . Shuningdek, “Al-Unmuzaj fi-n- 49 Каталог арабских рукописей Академии наук Азербайджанской ССР. – Баку.: 1984. 50 Izmir Milli Kutuphanesi. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan Ali Yardim. Cilt II, Izmir. 1994. 463.с. 51 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 10 52 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 16 52 nahv”asariga- Saduddin al-Bardaiy sharh yozib, uni- “Nafosat gulshani” deb nomlagan. Ushbu sharhga Muhammad Amin ash- Shervoniy tomonida xoshiya yozilgan. Shuningdek- Ziyovuddin al-Makkiy ham Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asariga- “Erob ilmi bo‘yicha mukammal kitob” nomli sharh yozgan. Mahmud Zamaxshariyning qalamiga mansub mo‘jaz “Al- Unmuzaj fi-n-nahv” asariga yozilgan ko‘plab sharh va xoshiyalarning qo‘lyozmalari chet ellardagi qo‘lyozma xazinalarida saqlanmoqda. Zamaxshariy uslubiga ko‘ra qoidalarni xalal bermagan xolda qisqartirib malol bermagan xolda qisqacha bayon qilgan. Ushbu kitob ulamolar nazdida ahamiyatli bo‘lgani sababli, unga maqtovlar, sharhlar, nazmlar bitilgan. Asarning arab tilidagi boshqa grammatik asrlardan farqi an’anaviy tartibda ya’ni, avval sintaksis keyin morfologiya emas, balki so‘z turkumlarga ajratgan holda bayon etgan, mazkur asar uch qismdan iborat: I qism – مسا II qism – لعف III qism – فرح Asarda an’anaviy “Basmala” va qisqa kirish so‘zidan “so‘z” va “gap” ga ta’rif berilgan, ya’ni: " برضك لعف اما و لجرك مسا امإ يه و درفم ةملكلا :ىلاعت للها ةمحر ?فصنملا .ميحرلا نامحرلا للها مسب دقك فرح امإ و . ديز برض :وحن مسا و لعف امإ و مئاق ديز :وحن رخلآا ىلإ امهدحأ دنسأ نيمسا نم امإ فلؤم ملاكلا . ا ًملاك وأ ةلمج ىمسي و -Mehribon va Rahmli Allohning nomi bilan boshlayman. (Ushbu asar) Alloh Taoloning rahmatidir. So‘z bitta birlikdir. 53 U لجر kabi ism, برض kabi fe’l yoki دق kabi harfdir. Gap biri ikkinchisiga kesim bo‘lgan ikki ismdan iborat bo‘ladi. Masalan: مئاق ديز “ Zayd turibdi” kabi yoki fe’l va ismdan iborat bo‘ladi: ديز برض “ Zayd urdi” kabi. (Bu) jumla (deb ham), kalom (deb ham) ataladi. Arab tilida barcha so‘zlar 3 ta so‘z turkumiga 53 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 25 53 bo‘linadi. Ular :Ism, fe’l, harf. Bu uch so‘z turkumi o‘ziga xos shakl, tuzilish va qonun qoidalariga ega. Ularning har biri o‘zida juda ko‘plab tushuncha va ma’nolarni qamrab olgan. Arab tilidagi har qanday so‘z ana shu 3 so‘z turkumining biriga mansub bo‘ladi Mahmud Zamaxshariyning جذومنلأا asarining 1- bobi مسلاا باب - “ ism bobi” deb nomlangan. Bu qism asarning boshqa boblariga nisbatan hajm jihatidan kattaroq bo‘lib, muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Mazkur bobda dastlab “ism” kategoriyasiga ta’rif berilgan va uning 12 turi sanab o‘tilgan. مسا mustaqil ma’noga ega bo‘lgan va zamon kategoriyasi mavjud bo‘lmagan so‘z turkumidir. ٌلُجَر، ٌبا َت ِك Uning turlari: 1. سنجلا مسا - “ Turdosh ot” 2. ملعلا - “ Atoqli ot” 3. هعباوت و برعملا – “ Turlanadigan va unga tobe ismlar” 4. ينبملا – “ Turlanmaydigan ismlar” 5. ىنثملا – “ Ikkilik sondagi ismlar” 6. عومجملا – “ Ko‘plik sondagi ismlar” 7. ةركنلا و ةفرعملا – “ Aniq va noaniq holatdagi ismlar” 8. ثنؤملا و ركذملا – “ Muzakkar va muannas jinsdagi ismlar” 9. رغصملا – “ Kichraytirma ismlar” 10. بوسنملا - “ Nisbiy otlar” 11. ددعلا ءامسا - “ Son” 12. لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا - “ Fe’llardan yasalgan ismlar” 54 54 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 9 54 Ism bobidagi birinchi mavzu سنجلا مسا “ Turdosh ot” va ikkinchi mavzu ملعلا “ atoqli ot” mavzusi juda qisqa, lo‘nda ta’riflangan. Turdosh otning ikki turi mavjud: - نيع مسا ( ko‘z bilan ko‘riladigan otlar) - ىنعم مسا ( mavhum otlar) Uchinchi هعباوت و برعملا “ turlanadigan va ular bilan moslashadigan ismlar” mavzusi “Ism” bobining asosini tashkil qiladi “Turlanadigan ismlar” mavzusida uch kelishikli فرصنملا va ikki kelishikli ?فر ??صنم ري ??غ ismlari haqida umumiy qoidalar berilgan. Shuningdek, تا ??عوفرملا “ bosh kelishikdagi ismlar”, تابوصنملا “ tushum kelishigidagi ismlar” va تارورجملا “ qaratqich kelishigidagi ismlar” mavzulari ham bayon qilingan. Keyingi qism ين ??بملا “ turlanmaydigan ismlar” mavzusida olmoshlarning ? تلاو ?صوملا ، ةرا ?شلإا ءام ?سأ ، لصفنملا ?ريمضلا ، لصتملا ريمضلا kabi barcha turlari bayon qilingan 55 . Arab tilida ريمضلا “ damir” 2 xil bo‘ladi: Qo‘shilib keluvchi damirlar va qo‘shilib kelmaydigan damirlar. Qo‘shilib kelmaydigan damirlar: كايإ ،ىايإ ،تنأ ،انأ kabi damirlardir. Qo‘shilib keladigan damirlar esa 2 ga bo‘linadi: 1) Fe’lga qo‘shilib keluvchi damirlar: انبتك ،تبتك ، َب َتَك kabi. 2) Fe’l va ismga qo‘shilib keluvchi damirlar: مكباتك ،مكملع ،ىباتك ،ىنملع kabi damirlar. 55 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 23 55 ةراشلإا ءامسأ “ Ko‘rsatish olmoshlari” biror narsaga ishora qilib, ko‘pincha “ha” tanbehi bilan keladi. Birlik muzakkar uchun اذ yoki اذ??ه Birlik muannas uchun هذ yoki هذه Ikkilik muzakkar uchun نيذ ،ناذ yoki نيذه ،ناذه Ikkilik muannas uchun نيت ،نات yoki نيته ،ناته Ko‘plik uchun ءلاوأ yoki ءلاوه تلاو ??صوملا Ism mavsullar”: و يتاو ??للا و يتلالا و َنيذ ??لاوِني َتللاناتللا و ِني َذ??للا و ناذ ??للا ويت ??لا ويذ ??لا ام و نم ىللأا ??يئلالا Har bir mavsuldan keyin uni aniqlab to‘ldirib keladigan sila (jumla bo‘lishi)kerak. Masalan: بتكي يذلا ملكتي Navbatdagi ىن ??ثملا “ ikkilikdagi ismlar”ga bag‘ishlangan qismdan keyin عومجملا “ ko‘plik sondagi ismlar” mavzusiga o‘tilgan va ko‘plikning turlari haqida ma’lumotlar berilgan. ةركنلا و ةفرعملا “ aniq va noaniq holatdagi ismlar” mavzusi bayonidan keyin و ركذملا ثنؤ ??ملا “ muzakkar va muannas jinsdagi ismlar” mavzusiga o‘tilgan. Bunda “haqiqiy muannas jinsdagi ismlar” – يقيقح va “lafziy muannas jinsdagi ismlar” – يقيقح ريغ va har ikki jins uchun umumiy bo‘lgan – ليعف va لوعف qoliplariga oid mavzular yoritilgan 56 . وحنلا يف جذو ???منلأا asarining ismlar bobi keng qamrovli, sermazmun va asarning asosini tashkil qiluvchi qismdir. Mahmud Zamaxshariyning وحنلا يف جذو ??منلأا asarining 2- bobi لعفلا با ??ب - “ fe’l bobi” deb ataladi. Bu bob fe’l so‘z turlumiga ta’rif berish bilan boshlangan. Mazkur bobdan quyidagi fe’l ko‘rinishlari o‘rin olgan: 1. ىضاملا – “ o‘tgan zamon fe’li” deb nomlangan. O‘tgan zamon – biror ish harakatning gapirilayotgan paytdan oldin sodir bo‘lganligi tushuniladi. َ بت َك u yozdi 2. عراضملا – “ hozirgi-kelasi zamon fe’li” bayon qilingan. Hozirgi-kelasizamon – biror ish harakatning gapirilayotgan paytda yoki undan so‘ng sodir bo‘lishi tushuniladi. ُ بُتْكَي u yozayapti yoki yozadi 3. رملاا – “ Buyruq mayli” izohlangan. 56 .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990 56 Buyruq – bu bilan biror ish harakatning gapirilayotgan paytdan so‘ng sodir bo‘lishini talab qilinishi tushuniladi. ْبُتْكا yoz 4. ى ّدعتملا ريغ و ى ّدعتملا - “ O‘timli va o‘timsiz fe’llar” deb atalgan. 5. لوعفملل ينبملا – “ Majhul darajadagi fe’llar” deb nomlanadi. 6. بولقلا لاعفا – “ O‘ylash, hisoblash ma’nosidagi fe’llar” deb atalgan 57 Muallif bunday fe’llarning 7 tasini sanab o‘tadi. Ular ،ملع ،معز ،لاخ ،ب ??سح ، ّنظ ىأر ،دجو . 7. ةصقانلا لا ??عفلاا – “ Yordamchi fe’llar”. Bu faslda muallif ،را ??ص ،نا ??ك سيل ،ماد ا ?م ،ك ?فنأ ا ?م ،ئت ?ف ا ?م ،حر ?ب ا ?م ،لاز ا ?م ،تا ?ب ،ل ?ظ ،ىح ?ضأ ،حب ?صأ fe’llarini batafsil misollar yordamida izohlagan. 8. ةبراقملا لا ??عفا – “ Ish-harakatning yaqinligini bildiruvchi fe’llar”. Bu qismda برق ،كشوأ ،داك ،ىسع fe’llari haqida ma’lumotlar berilgan. 9. ّ مذلا و حدملا لاعف – “ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”. Ushbu faslda معن va اذبح , سئب va ءاس fe’llari izohlangan. 10. بجعتلا لاعف - “ Taajjubni ifodalovchi ikki fe’l”. Unda bunday fe’llar ام لعفأ va ب لعفأ ام vaznidan hosil bo‘lishi bayon qilingan 58 Asarning fe’llar bobi uning birinchi ismlar qismini mantiqan to‘ldiradi va boyitadi. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarining fe’l bobi arab fe’llarining 10 turi sanab o‘tilgan va ularning barchasi izohlangan. Ular: o‘tgan zamon fe’li, hozirgi zamon fe’li, buyruq fe’li, o‘timli va o‘timsiz fe’llar, majhul daraja fe’li, o‘ylash hisoblash ma’nosidagi fe’llar, ko‘makchi fe’llar, ish-harakatning yaqinligini bildiruvchi fe’llar, olqish va qarg‘ish fe’llari va hayratni ifodalovchi fe’llardir. Ular aniq va tushunarli qilib, misollar bilan bayon qilingan. Hayrat fe’llari bilan “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarining fe’l bobi yakunlangan. Mahmud 57 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 22 58 .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990 57 Zamaxshariyning وحنلا يف جذو??منلأا asarining 3- bobi فور ??حلا با ??ب - “ harf bobi” yordamchi so‘zlarga bag‘ishlangan. Unda arab tilidagi yuklama, bog‘lovchi, old ko‘makchilar haqida ma’lumotlar beriladi. Asarning harflarga bag‘ishlangan qismi quyidagi fasllardan iborat: 1. ةفاضلاا فورح – “ old ko‘makchilar”. Mazkur faslda ot, sifat, son, umuman arab tilida ism so‘z turkumiga kiruvchi so‘zlarni qaratqich رج kelishigida kelishini taqozo qiluvchi بر ،ذ ????? نم ،نع ،ىلع ،ك ،ل ،ب ،ىف ،ىت ????? ح ،ىلإ ،نم kabi predloglar haqida ma’lumotlar berilgan 59 2. لعفلاب ةهب ??شملا ?فور ??حلا – “ Fe’llarga o‘xshash yuklamalar”. Muallif ushbu qismda ismlarni tushum kelishigida kelishini talab qiluvchi olti – ، ّنكل ، ّنأك ، ّنأ ، ّنإ لعل ،تيل kabi yuklamalani batafsil, misollar yordamida izohlagan. 3. فطعلا ?فور ???? ح – “ Bog‘lovchilar”. Unda biriktiruvchi- مث ،ف ،و va ayiruvchi نكل ،لب ،لا ،امإ ،ما ،وا bog‘lovchilari izohlangan. 4. ي ْفنلا فورح – “ Inkor yuklamalari”. Ular نل ،ا ّمل ،مل ،لا ،ام yuklamalaridir. 5. هيبنتلا ?فور ????? ح – “ Ogohlantiruvchi yuklamalar”. Bunda لاا ،ا ????? مأ ،ا ????? ه yuklamalari keltirilgan. 6. ءاد ???نلا ?فور ???ح – “ Undov yuklamalari”. Bu faslda واو ،ىأ ،ا ???يه ،ا ???يأ ،ا ???ي yuklamlari misollar yordamida yoritib berilgan. 7. ? قيدصتلا فورح – “ Tasdiq yuklamalari”. Unga ريج ،لجأ ،ىلب ،معن yuklamalari kiritilgan. 8. ءانثت ????? سلاا ?فور ????? ح – “ Istisno yuklamalari”. Ular لاخ ،اد ????? ع ،ا ????? شاح ،لاإ yukalamalaridir. 9. باطخلا افرح – “ Xitob yuklamalari” ك va ت ga bag‘ishlangan. 10. ةلصلا فورح - “ Bog‘lovchi yuklamalar”. 59 .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990 58 11. ري??سفتلا ا ??فرح Tushuntirish, izoh berish yuklamalari”. Muallif ىا va نا yuklamalarini izohlaydi. 12. نايرد ??صملا نا ??فرحلا alharfanil-masdariyyani” نأ va ام yuklamalariga bag‘ishlangan. 13. ضيضحتلا فورح - “ Undash, da’vat qilish yuklamalari” 14. بير ?????? قتلا فر ?????? ح - “ Yaqinlashtiruvchi yuklama”. Bunda دق yuklamasining vazifalari misollar yordamida yoritilgan. 15. لابقتسلاا فورح - “ Kelasi zamon yuklamalari”. Bunda muallif فوس va نإ ,س va نل yuklamalarini kiritgan. 16. ماهفت ??سلاا ا ??فرح - “ So‘roq yuklamalari”. Bunda أ va له yuklamalari batafsil yoritilgan. 17. طرشلا افرح - “ Shart yuklamalari”. 18. ليلعتلا فرح - “ Maqsad, sabab yuklamasi”. Bu mo‘jaz faslga birgina ىك yuklamasiga oid ma’lumotlar kiritilgan. 19. عدرلا فرح - “ Qat’iy inkor yuklamasi”. Ushbu guruh ham birgina لاك yuklamasidan iborat. 20. تا ??ملالا - “ allomatu”. Bu faslda turli funksiyalarni bajaruvchi ل yuklamasining bayoni ko‘plab misollar yordamida berilgan. 21. ةنكا ??سلا ثينأ ??تلا ءا ??ت - “ Muannas jinsining sukunli “t”sini izohlashga bag‘ishlangan. 22. ةدكؤملا نونلا - “ Ma’noni kuchaytiruvchi nun”. Bunda kelasi zamon fe’llarining oxiriga qo‘shiluvchi “og‘ir” va “yengil” “nun” haqida ma’lumot berilgan, 23. تكسلا ءاه - “ Pauzal “h”ni izohlashga bag‘ishlangan 60 60 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 20 59 Ko‘rinib turibdiki, asar o‘z zamonasining boshqa asarlariga nisbatan oson tartibda mavzulashtirilgan, bu jihati bilan o‘rganuvchiga osonlik va tez anglashiga yozdam beradi. Mahmud Zamaxshariy aynan shu asarni yozgandan so‘ng “Ustoz ul- ajam va arab” darajasiga yetgan. Bugungi kunda ushbu asar mavqeyi arab tilini o‘rganishda va ta’lim berishdagi tutgan o‘rni kata. Ushbu asar ustida M. Nosirova, O, Jurayev, o ‘z ilmiy ishlarini olib bormoqdalar. 2.2“Al- Unmuzaj” asarida son va jins kategoriyalarining ahamiyati Doktor Josim Ali Josim “Arab ilmiy merosida qiyosiy tilshunoslik nazariyasi” nomli tadqiqotida son kategoriyasidagi ikkilik ko‘p tillardan arab tilining farqli jihati ekanligini aytadi 61 Arab tilshunoslari o‘rtasida son kategoriyasi bo‘yicha yakdillik bo‘lib, hech bir tilshunos ikkilik alohida son kategoriyasi bo‘lishiga e’tiroz bildirmagan. O‘zbek tilshunosligida otning son kategoriyasiga oid fikr-mulohazalarda ham yakdillik bor. Taniqli arab tilshunosi Mustafa G‘alayiniy otlardagi son kategoriyasini 3 guruhga ajratadi: birlikdagi otlar ( درفم ) , ikkilikdagi otlar ( ينثُم ) va ko‘plikdagi otlar ( عمج ). Tilshunos birlik, ikkilik va ko‘plikdagi otlardan tashqari to‘la ma’nosini bildiruvchi ٌ ش ْيَج (qo‘shin), ٌ ة??َليِبَق (qabila) kabi so‘zlar jamlik otlari sanalishini, birlik muannas affiksini olgan, ammo muannaslik affiksiga ekvivalentlik sifatida birlikni, umumiylikdan bittalikni ko‘rsatish ma’nosini bildiruvchi otlar esa dona otlar ekanligini ko‘rsatadi. ِّ يِل َوُّد??لا ِرَمَتْؤ??ُملا ي َلِإ ك ??بزلأا َو ُب َر??َعلا َءا ??َج . Arab va o‘zbeklar xalqaro konferensiyaga kelishdi. ة َحا َّفُّتلاب اهتيب يلإ تعجر ةمطاف . Fotima uyiga bir dona olma bilan qaytdi. Dona otlarni morfologik ikki usul bilan arab tilida hosil qilish mumkin. Jamlovchi ot oxiriga ٌّ ي yoki ٌ ة qo‘shimchalarini qo‘shish orqali. Masalan: حافت ةرمت ←رمت ،ةخيطب ← خيطب ،ةلجرفس ← لجرفس ،ةحافت . 61 .قشمدب2001 .45ص ةيرظن. مـلع ةغللا يلباقتلا يـف ثارتـلا يبرـعلا مساج .د يلع مساج 60 Ammo xalq vakillaridan birini ifodalashda ٌة bilan yasalmaydi, balki ٌّ ي bilan hosil qilinadi. ٌّ ي ِمو ُر ?← ٌمور ،يكبزأ ← كبزأ ،يبرع ←برع ة bilan dona otlar yasash mevalar, daraxtlar, gullar va boshqa predmetlarni ifodalovchi otlardan yasalishi bilan xarakterlidir 62 Sanalmaydigan otlardan dona otlar yasalmaydi. Masalan: ٌ ءام - suv, ٌ نَبل -sut, ٌ لَسَع -asal. Turkiy tillardan hisoblanuvchi o‘zbek tilida, somiy tillardan bo‘lgan arab tilida son kategoriyasi olmosh va fe’llarda ham ifodalanishi mumkin. Arab tilida son kategoriyasi sifat so‘z turkumiga ham birdek taalluqlidir. O‘zbek tilida sifat so‘z turkumida son kategoriyasi yo‘q, faqatgina sifat bo‘lib otlashgan so‘zlardagina ko‘plik son kategoriyasini kuzatish mumkin. Masalan: Kattalarga hurmat, kichiklarga izzat. Ayrim tadqiqotlarda grammatik son kategoriyasi tildagi bir necha so‘z turkumida o‘z aksini topishi, uning nutqdagi vazifasi bir xil bo‘lmasligi hamda turkiy tillardagi sifat so‘z turkumida son kategoriyasi yo‘qligi ta’kidlanadi 63 . Qadimiy va zamonaviy arab tilshunoslari arab tilidagi so‘zlarni 3 turkumga bo‘lishadi. Muhammad Tantaviyning “Nahv paydo bo‘lishi va eng mashhur nahvshunoslar” kitobida dastlabki so‘z turkumlari bo‘linishlari bo‘yicha ishonchli ma’lumotlarni keltiradi 64 . Abul Asvad ad-Dualiy aytadi: Ali ibn Abu Tolib: Gap ism, fe’l, harfdan iborat. Ism – ataladigan narsa haqida xabar beradi. Fe’l – atab kelingan narsadan xabar beradi (shaxs yoki predmetning harakatini ifodalaydi). Harf – ma’no ifodalamaydi (o‘zi yakka holda), deb aytadilar. Zamonaviy olimlarning hammasi an’anaviylikka sodiq holda shu 3 bo‘linish asosida kengaytirib, to‘ldirib bordilar. Abul Asvad ad- Dualiy sifat, so‘roq olmoshlari, taajjub, egaga ta’sir qiluvchi yuklamalarni qo‘shdi. Mashhur arab tilshunoslaridan Abdurahmon ibn Muhammad al-Anbariy o‘zining “Arab tili sirlari” 65 kitobida so‘z turkumlari 3 ta ekanligini aytib, otning 62 ] يفطصم عماج .ينييلاغلا سوردلا .نورشان :.قشمد – .ةيبرعلا2010 – .250ص 63 Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. - T., 1992. – B.74. 64 4 دمحم ةأشن .يواطنطلا وحنلا و خيرأت رهشأ راد :.ةرهاقلا .ءاحنلا فراعملا .1995-.32ص 65 5 ص 12دبع نامحرلا نب دمحم رارسا .يربنلاا قيقحتب( .ةيبرعلا دمحم .قشمد ـ-)راطيبلا1958 61 quyidagi belgilarini o‘z kitobida keltiradi: a) لا ni qabul qilishi b) so‘z oxiri tanvinli bo‘lishi,d)old ko‘makchilarni qabul qilishi, e) ikkilik son kategoriyasining qo‘shimchasini olishi,f) ko‘plik qo‘shimchasini olishi, g) undalma bo‘lib kelishi, h) so‘zning oxirgi harfi qisqarishi, j) kichraytirma shakl hosil qilishi, k) nisbiylik qo‘shimchasi olishi. Arab tilida son kategoriyasi quyidagilar bo‘lib, birlik در??فم , ikkilik va ko‘plik عمج . Arab tilining o‘ziga xosliklaridan biri, bu ikkilik son kategoriyasi mavjudligi bo‘lib, u ين ??ثم , deb nomlanadi. Ot birlikda qo‘llanganda yakka, ajratilmaydigan predmetni bevosita, ya’ni hech qanday grammatik shaklsiz ifodalaydi. Bunda so‘z ma’nosi umumlashtirilgan bo‘lib, predmet qancha va qayerda bo‘lishidan qat’iy nazar, bir so‘z bilan ifoda etilaveradi. Birlik son shaklidagi birlamchilik ma’nosi ko‘plik ko‘rsatkichi (-lar, ُ ُتا َ ,َنو )ga qarama-qarshi qo‘yilgan holda namoyon bo‘la oladi. Ko‘plik son shaklidagi ko‘plik ma’nosi esa shu shaklning boshqa ma’nolari bilan, masalan, ajratilganlik sxemasi bilan o‘zaro bog‘liqlikda ifodalanadi. Arab tilida turdosh otlarning odam tomonidan yasalganlaridan boshqa otlar birlikni ifodalash bilan birga o‘zbek tili kabi jamini, to‘dasini ifodalaydi: Inson zaif holda yaratilgan (barcha insonlar). ا ًفيعض ناسنلإا َقِل ُخ Biznikiga bir kishi keldi. انتيب يلإ ُناسنلإا ءاج Donalab sanalmaydigan predmetlar birlikda keladi. (suv, sut, asal, un). Sut har bir go‘dak uchun foydalidir. دولوم لكل ديفم نبللا Muayyan narsanning biron materialdan ishlanganligi ma’nosini bildiruvchi otlar ham odatda birlikda ishlatiladi: Oltindan ishlangan soat o‘g‘irlanganida odamlar o‘g‘rini ushlashdi. بهذلا نم ةعاسلا تقرس ام دنع َّصللا سانلا كسمأ . 62 Kasb-hunar, fan-texnikaga oid sohani bildiruvchi otlar doimo birlik sonda bo‘ladi: ايفارغج - geografiya Grammatik son kategoriyasining birlik ma’nosi va shakli qiyoslanayotgan tillarda “bir” soni bilan uzviy bog‘liq. “Bir” ko‘rsatkichi bilan kelgan so‘z predmetning noaniq, ya’ni aniq bir predmet bilin qiyoslanmaganini ko‘rsatadi. Masalan: ةر???صاعملا ة ???نيدملاا ط ???سو يف ة ???عقاولا ة ???ضيرعلا ?عراو ???شلا نم د ???حأ تاراي ???سلا ما ???حدزإ يلإ ع ???جر . Zamonaviy shahar o‘rtasida joylashgan keng ko‘chalardan bir kishi mashinalarga to‘la tomonga qaytdi. “bir” so‘zi qo‘llanmagan holda predmet aniq ko‘zga tashlanadi. Ayol uvvos solib yig‘ladi, shu sabab tor ko‘chadan o‘tayotgan odamlar to‘xtashdi. قيضلا عراشلا نم ةاشملا سانلا ?فقو ببسلا اذهب اديدش ا ًءاكب ةأرملا تكب Ko‘rinib turibdiki, bu ikki ma’no birinchi misolda birlikning noaniq ifodasi (qandaydir kishi qaytdi), ikkinchisida esa aniq ifoda sifatida (aniq ayol kishi) shakllangan 66 . Arab tilinig xos jihatlaridan yana biri o‘zbek tilidagi “bir” so‘zining arab tilida ٌ دَحأ - ي َدحإ ،دحاو – ةدحاو ekvivalentlari mavjud bo‘lib, uslubiy, sintaktik jihatdan, bir-biridan qo‘llanish jihatdan farq qiladi. Yuqoridagi “bir” degan semani arab tilida ifodalash uchun o‘sha predmetni birlik shaklida yozib, ma’noni ifodalash mumkin. Sen bu sohada bir narsa bilasanmi? ؟لاجملا اذه يف ا ًئْيَش ملعت أ Umumkiylikdan donalikni ifodalashda esa, faqatgina ٌ دَحأ va ي َدحإ so‘zlari qo‘llanadi. ٌ دَحأ va ي َدحإ so‘zlari o‘rtasida ham farq bo‘lib, muannas jinsga oid so‘zlardan birida ي َدحإ , aksincha kelganda ٌ دَحأ ishlatiladi. 66 https://arabic.uz/maqolalar/1542-morfologiya.html 63 Ikkilik son kategoriyasi arab tilining boshqa tilllardan ajratib turuvchi xos jihatlaridan biridir. Bu son kategoriyasi faqatgina otga emas, ism so‘z turkumidagi so‘zlarga, fe’llarga ham taalluqli kategoriyadir. Bu kategoriya arab tilida sintaktik va morfologik usulda hosil qilinadi. Mustafa G‘alayiniy ikkilik son kategoriyasi haqida: ma’no shakl jihatdan ayni bir narsani ikkita ifodalash, - deb aytadi. Boshqa-boshqa bo‘lgan predmetlarni ikkilik son kategoriyasida ikkita ekanligini morfologik usul bilan yasab bo‘lmaydi. باتك و ملق - qalam va kitob ni ناملق ikkita qalam yoki ناباتك ikkita kitob deb, bo‘lmaydi. ناملق bilan ikkita qalam va kitob, deb ifodalab bo‘lmaydi. Istisno holatlarda mashhur bo‘lgan, ko‘pchilik e’tirof etadigan, insoniyatga ko‘p manfaati tekkan shaxs va predmetlarni biri bilan ikkkinchisini ikkilik son kategoriyasida ifodalash mumkin. Masalan 67 : ِنْيَرَمُعلا Umar ibn Hattob va Amr ibn Hishom. ِ نْيَوَبَلأا - ota va ona. ِ نْيَرَمَقلا - oy va quyosh. ِ نْيَتَوْرَملا - Safo va Marva. Bu misolllar ikki tushuncha yoki so‘zning biridan ikkinchisini afzal berishda ifodalanib, faqatgina bu simoiy yo‘l bilan yetib kelgan. Boshqa o‘rinda o‘xshatish maqsadida yoki haqiqiy ma’noda bir-biridan ma’no jihatdan farq qiladigan ikki so‘zni yuqorida ko‘rsatilgandek ikkilik hosil qilib bo‘lmaydi. Masalan ِ نا َتَلاَّزَغ deb kiyik va quyoshni ifodalab, ِ نان ْيَع deb ko‘z bilan joriyani hosil qilib bo‘lmaydi. Taniqli arab tilshunoslaridan biri Ahmad Hoshimiy bu hususda shunday deydi: “Ikkilik - َ ِنا qo‘shimchasini qabul qilib, muzakkar va muannas jinsli ismdan ikkitasini ifodalashdir. Ikkilik son kategoriyasining haqiqiy belgisi ا (alif)dir” 68 Abdurahmon ibn Muhammad Anbariy 69 : “Ikkilik– ikkilik ma’nosini ifodalovchi shakldir. Ikkilik – qisqartirib, ikkilik ma’nosini ifodalab qo‘shimcha yordamida bir narsaning ikkitalik ma’nosini berishdir,” – deydi. 67 . :. – . . نورشان قشمد ةيبرعلا سوردلا عماج ينييلاغلا يفطصم2010 – .211 ص . 68 . . . ةرهاقلا ةيساسلأا دعاوقلا يمشاخلا دمحا55.1993   ص . 69 . - ( ) . . قشمد راطيبلا دمحم ـقيقحتب ةيبرعلا رارسا يربنلاا دمحم نب نامحرلا دبع1958- . 596  ص . 64 Arab tilida ikkilik son kategoriyasi morfologik sintaktik yoki morfosintaktik yo‘l bilan hosil bo‘lib, buni oldingi va hozirgi tilshunos olimlar e’tirof etadi. Morfologik usul bilan ikkilik son hosil qilish ot so‘z turkumining oxiriga ِنا َ ،ِنا ???َت ، ِنا َو ، ِنا ???َي qo‘shimchalarini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Mazkur 4 morfologik ko‘rsatkichlar ikkilik son kategoriyasini ifodalaydi. Ma’no jihatdan ikkilikni ifodalaydi. So‘z oxiri qanday tugashiga qarab 4ta qo‘shimchadan biri qo‘shiladi. َ ِ نا - oxirgi harakati ٌ tanvin damma bilan tugagan muzakkar so‘zlardan ikkilik ma’nosini hosil qiladi. ٌ با َت ِك - ِنا َباَت ِك kitob – ikkita kitob, ِ نا َمَلَق ٌمَلَق - qalam – ikkita qalam نيخ و لاح لك يف نيدلاولا مرتحي نأ ٍناسنإ لك يلع . Har bir inson ota-onasini har qanday holatda va har qanday vaqtda ham hurmat qilishi kerak. ِ نا َت - oxirgi morfologik ko‘rsatkichi ٌ ة tanvin damma bo‘lgan muannas jinsli so‘zlardan ikkilik ma’nosini ifodalaydi. ٌ ةأْرَم - ِنا َتأْرَم ayol – ikkita ayol, ٌ ةَّيِّلُك - ِنا َتَّيِّلُك fakultet – ikkita fakultet. ناكدلا يف امهيتنبل ةليمجلا ةسبلا ناتأرملا ترتشا ام لجرلا بقر . (bir) kishi ikki qizlariga chiroyli kiyimlarni sotib olgan ikki ayolni kuzatib turdi. Maqsur otlardan (oxirgi morfologik ko‘rsatkichi ا yoki ي bo‘lgan so‘zlar) ikkilik hosil qiluvchi qo‘shimchalar ِ نا َو va ِ نا َي bo‘lib, so‘z oxiri ا bilan tugasa, ِ نا َو bilan, ي bilan tugasa, ِ نا َي bilan ikkilik hosil qilinadi. ي ًص َع – ِنا َو َص َع bitta hassa – ikkita hassa, ي ًتف - ِنا َيَتَف bir yigit – ikkita yigit.. Oxiri alif bilan tugagan maqsur so‘zlarda ikki xil ikkilik hosil qilish yo‘li bo‘lib, har ikkalasi ham to‘g‘ri hisoblanadi. ي ًحَر – ِنا ??َيَحَر ،ي ًحَر – ِنا َو??َحَر qo‘l 65 tegirmoni – ikkita qo‘l tegirmoni. 3 o‘zakli so‘zlardan hosil bo‘lgan maqsur so‘zlardan ikkilik doim ِنا َي qo‘shimchasi bilan ifodalanadi 70 . ي َلْبُح - ِنا َيَلْبُح - homilador – ikkita homilador ي َفْشَتْسُم - ِناي َفْشَتْسُم - kasalxona – ikkita kasalxona ديعسلا ناسنلإا نادلت ام دنع سفشتسملا يف نييلبحلا يف نوكلا يف تاماستبلإا يفصأ تيأر . Dunyoda eng sof tabassumni shifoxonada baxtli insonni dunyoga keltirgandagi homilador ikki ayolni ko‘rdim. Mamdud otlardan (oxirgi morfologik ko‘rsatkichi َ ٌءا bo‘lgan so‘zlar) ikkilik son kategoriyasini hosil qilish quyidagicha: Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi asl (so‘z o‘zagini tashkil etuvchi harf) hamza bo‘lsa, َ ِنا qo‘shimchasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shilib, ikkilik hosil qiladi. Masalan: ٌ ءا َّرُق - o‘quvchi, ِ ناءا َّرُق - ikkita o‘quvchi ٌ ءا َّض ُو - toza bo‘luvchi, ِ نا َءا َّض ُو - ikkita toza bo‘luvchi Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi muannaslikni ifodalovchi َ ُءا morfologik ko‘rsatkichi bo‘lsa, hamza tushib qolib, o‘rniga و ُ ءار ْح َص sahro, ِ ناوار ْح َص - ikkita sahro ُ ءاَنْسُح - go‘zal ayol ِ ناوا َنْسُح - ikkita go‘zal ayol Asl morfologik ko‘rsatkichi و ،ي bo‘lib, hamzaga almashtirilgan bolsa, bunday mamdud so‘zlardan َ ِنا َو , ِنا bilan ikkilik hosil qilish mumkin. يسك - ٌءاسك – ِنا َءاسك yoki ِ ناواسك - kiyim – ikkita kiyim وطغ - ٌءاطغ – ِنا َءاط ِغ yoki ِ ناواط ِغ - dasturxon – ikkita dasturxon. 70 Arab tilida so‘z o‘zaklarini undosh harflar tashkil qiladi. Undoshlar soniga ko‘ra o‘zak turlarga ajratiladi. 66 Muannaslikning morfologik ko‘rsatkichi bo‘lgan َ ُءا dan oldin و harfi bo‘sa, َ ِنا bilan ikkilik hosil qilish o‘rinli. ِ نا َو bilan ham hosil qilsa bo‘ladi, lekin ikkita vov " و " ketma-ket kelib qoladi. Masalan: ُ ءاو ْشَع yomon ko‘radigan urg‘ochi tuya ِ ناواو ْ??شَع ِنا َءاو ْ??شَع - - ikkita yomon ko‘radigan urg‘ochi tuya Oxirgi morfologik ko‘rsatkichi tushib qolgan so‘zlardan ikkilik son kategoriyasi ِ نا َو va ِ نا َي bilan hosil qilinadi. Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi qaytib keladigan so‘zlardan ِ نا َو va ِ نا َي qo‘shimchalari bilan ikkilik hosil qilinadi. Masalan: Sening otang - َ كو ُبأ (ota - ٌ بَأ ) ٌ وَبَا ← Respublika sudyasi – ِة َّيِروه ْمُجلا يضا َق (sudya - يضا َق )← ٌ ي ِضا َق Ikki ota yoki ota-ona - ِ ناو َبَا ikkita sudya - ِ نايضا َق Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi qaytib kelmaydigan so‘zlardan َ نا bilan ikkilik son kategoriyasi ifodalanadi. ٌ ىَدَي – ٌدَي – ِنا َدَي -ikki qo‘l. Uning qo‘li ُ هَدَي ٌ يَغُل - ٌةَغُل – ِناتغل ikki til. Bizning til ان ُتغل Ikkilik son kategoriyasi qo‘shimchasi bilan ikkilik hosil qilinmaydigan so‘zlar: Murakkab atoqli otlar (ikki so‘zdan hosil bo‘lgan) هيو َبيس yoki ك َبَلْعَب Shahar va davlatni ifodalovchi atoqli otlar: دنقشط - Toshkent رصم - Misr Qaratqichli aniqlovchidan murakkab atoqli otlardan ikkilik yasalib, birirnchi bo‘lakka ikkilikni ifodalovchi qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil qilish mumkin. ِللها ُدْبَع - Abdulloh ikkita Abdulloh esa ِللها ا َدْبَع 67 Agar “ikkita shunday ismli” ma’nosida bo‘lsa, murakkab atoqli otlardan ikkilik sintaktik yo‘l bilan hosil qilinadi: اَوَذ ikkita Sibaviyhi ismlilar هيوبيس ا َوَذ Turni, to‘dani ifodalovchi jamlovchi otlardan ham ikkilik son kategoriyasi qo‘shimchasi bilan shu tur yoki to‘dani ifodalash mumkin: ٌ لْبإ - urg‘ochi tuyalar ِ نلا ْبإ ikki urg‘ochi tuyalar to‘dasi نيمنغلا نيب ةرئاعلا ةاشلاك قفانملا ُلث َم 71 ] Munofiq ikkita qo‘y podasini buzuvchi bir qo‘y kabidir. Ko‘plik son kategoriyasininig ikkilik son kategoriyasi o‘rnida kelishi arab tilining asl masdari Qur’onda keltirilib, ikkilikni ifodalaydi. ا َمُكُبوُلُق ْت َعَض د َقَف - Siz ikkingizning qalblaringiz moyil bo‘ladi 72 . ٌ بل َق yurak, ٌ بو ??ُلُق - qalblar. Oyatdagi ٌ بو ??ُلُق qalblarni emas, ikki insonning ikki qalbini ifodalab kelmoqda. Ko‘plik son kategoriyasi bilan ikkilik ma’noni ifodalash ikki narsa ikkita insonda bo‘lib, ularning har biri o‘zi tegishli bo‘lgan insonga bog‘liq bo‘lgan holda qo‘llaniladi. U ikkovining boshlari qanday yaxshi – ا َمُهَسو ُؤُر َنسحأ ام Arab tilida so‘zlarning ko‘pligini hosil qilish ancha murakkabdir. U bir necha usulda yasaladi.: 1. Siniq ko‘plik yasash usuli; 2. To‘g‘ri ko‘plik yasash usuli. Siniq ko‘plik. Ismdan siniq ko‘plik yasashda so‘zning o‘zagi go‘yoki “sindiriladi” — ya’ni so‘z o‘zagini tashkil etuvchi undoshlarning unlilari o‘zgaradi, ko‘plik shakl yasovchi undoshlar kiritiladi. Natijada uning birlik shakli o‘zgaradi. Shuning uchun bunday ko‘plik yasash usuli deb ataladi. Siniq ko‘plikdagi tanvin z(d)amma bilan tugagan ismlar uch kelishikda, d(z)amma bilan tugagan ismlar esa ikki kelishikda turlanadi: 71 . :. – . . نورشان قشمد ةيبرعلا سوردلا عماج ينييلاغلا يفطصم2010 – .213  ص . 72 Tafsiri Hilol.www.islom.uz.tarhim surasi 4- oyat. 68 bog‘ — bog‘lar ُقِئا َدَح — ٌةَقيِد َح , dars — darslar- ? ٌسو ُرُد — ٌس ْرَد kitob — kitoblar- ٌ بُتُك — ٌبا َت ِك , xabar — xabarlar- ٌ را َبْخَأ — ٌرَبَخ Qaysi so‘zning ko‘pligi to‘g‘ri ko‘plikda va qaysinisiki “siniq ko‘plik”da hosil bo‘lishini aniqlaydigan ma’lum bir temir qoida yo‘q. Buni aniqlash uchun bizga lug‘at kitoblari va o‘zimiz yod olgan so‘z boyligimiz qo‘l keladi. To‘g‘ri ko‘plik. Ismdan to‘g‘ri ko‘plik yasashda uning oxiriga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shiladi. Bunda birlik shakli o‘zgarmay turadi. Muzakkar jinsidagi to‘g‘ri ko‘plik shaxsni bildiradigan atoqli otlardan, ularning kasblarini bildiradigan so‘zlardan, “ ة ” (“ta marbuta”) bilan tugamagan, ikkilik va to‘g‘ri ko‘plik qo‘shimchalaridan xoli bo‘lgan so‘zlardan hosil qilinadi. Muzakkar jinsdagi, odamni va uning kasb- korini bildiradigan so‘zlarning ko‘pligi uning oxiriga “ َ نُو –“ va muannas jinsdagi so‘zning ko‘pligi uning oxiriga “ َ ٌتا ? “ qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi. Bu yerda ham ة harfi ت ga aylanadi. Muzakkar jins ko‘plikdagi so‘zlar لا artikli olganda qo‘shimchasi o‘zgarmaydi: mudarrislar َ نو ُسِّرَدُم ← mudarris َ نو ُ + ٌس ِّرَدُم mudarrisalar ٌ تا َسِّرَدُم ← mudarrisa ٌ تا ?َ + ٌةَسِّرَدُم To‘g‘ri ko‘plik, muannas jinsdagi ism لا artikli olganda tanvini tushib qoladi: olimalar ٌ ةَمِلا َع ٌتا ?َ + ?مِلا َع+ ٌتا َمِلا َع ← ُتا َمِلَعْلَأ tikuvchilar ٌ ةَطا َّيَخ ← ٌتا ?َ + طا َّيَخ + ٌتا َطا َّيَخ ← ُتا َطا َّيَخْلَأ To‘g‘ri ko‘plikdagi ismlar ikkita kelishikda turlanadi: Odamni bildirmaydigan, muzakkar va muannas jinsdagi aksariyat so‘zlarning ko‘pligi ham muannas jinsdagi to‘g‘ri ko‘plik shaklida hosil qilinadi: hayvon — hayvonla ٌ نا َوْيَح ← ٌتا َناَوْيَح imtihon — imtihonlar ٌ نا َحِت ْمِإ ← ٌتا َناَحِت ْمِإ 69 Ko‘pincha odamni anglatgan bir so‘zning muzakkar jinsi to‘g‘ri ko‘plikda va muannas jinsi siniq ko‘plikda hosil qilinishi mumkin. Arab adabiy tilidagi jins katеgoriyasi haqida tadqiqot olib borgan Sharqshunos Barjеshtrasor: " ?ُلاح ُاهلح ُيلاُنوقرشتسملا ُقفوي ُملُةلكشم ُةديدع ُامهلئاسمو ُوحنلا ُباوبا ُضمغا ُنم ُريكذتلاو ُثيناتلا ُ سارتشجرب ُقرشتسملا ?".كلذ ُيفُديدشلا ُدهجلا ُفرص ُعم ُامزاج 73 -“Muzakkar va muannas jins nahvning eng chigal boblaridandir hamda masalalari qiyin va ko‘p bo‘lib, sharqshunoslar bu borada katta kuch sarflab ham qat'iy еchimga ega bo‘lmaganlar” 74 , - dеgan. Grammatik jins katеgoriyasi bizning oldimizda dialеktik qarama- qarshi katеgoriya sifatida namoyon bo‘ladi. Chunki u otlarning so‘z turkumi sifatida morfologik tasniflovchi (klassifikator) bo‘lib, jins katеgoriyasi ikki xil shaklda ifodalanadi: 1.Sintaktik-moslashgan so‘zlarning flеksiyasi (da namoyon bo‘ladi); 2. Morfologik ( ya’ni fakulitativ jihatdan) - so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar yordamida shakllanadi 75 . Hozirgi davr jins grammatik katеgoriyasining asosi J. Vandriеs ko‘rsatib aytganidеk, aynan moslashishga, formal ravishdagi otlarning moslashishiga olib kеladi. Albatta har bir tilda jins katеgoriyasining bеlgilari mavjud bo‘ladi. Jins katеgoriyasining bеlgisi otlarning ma’nosi bo‘yicha aniqlanishi mumkin, ya’ni jinsning ahamiyati otlarning ma’nosi jihatidan aniqlanadi 76 . Jins katеgoriyasining ma’nosini aniqlash uchun morfologik usulni ham inobatga olish zarurdir, ya’ni so‘z oxirida qanday qo‘shimchaga tugallanishiga qarab morfologik strukturasi aniqlanadi. Jins katеgoriyasining univеrsal (umumiy) ko‘rsatkichi – otning jins katеgoriyasi ma’nosini ifodalash usuli vazifasini bajargan moslashgan so‘zlar (olmoshlar, sifat va sifatdoshlar)ning flеksiyalaridir. Jins katеgoriyasi har qanday til grammatik katеgoriyasi – grammatik sistеmasining uzoq va mashaqqat bilan rivojlanayotgan mahsuli hisoblanadi. Unda ekstralingvistik va tarkibiy 73 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم 74 Arab tilida “muzakkar”- m.r , “muannas” ُ -j.r. ُ Bundan keyin ushbu MDda shu atamalar qo‘llaniladi. 75 , Горшкова К.В. Историческая грамматика русского языка. – М.: Высшая школа,1981.-С.138 -139. 76 https :// forum . ziyouz . com / index . php ? topic =2659.10 70 (strukturali) harakatlar o‘zaro bog‘langan. Jins katеgoriyasida shunday o‘zgarishlar borki, ular uning tarkibini, ma’nolar strukturasini, fikrni ifoda qilish turlarini o‘zgartiradi. Muannas jins ko‘rsatkichlari ehtimol muannas jins dеb qabul qilingan otlarning bir guruhiga jam bo‘luvchi turli otlar guruhi ko‘rsatkichlariga kiradi. Arab tilida muannas jinsning eng kеng tarqalgan ko‘rsatkichi bo‘lgan at suffiksi nafaqat sifatlardan muannas jins shaklini, balki ikkinchi darajali, yasama ma’noga ega ismlar va asosiy ma'noga ega ismlardan ham muannas jins shaklini yasaydi: A) Abstrakt ismlar xususiyati: ةنسح ” yaxshi xususiyat”, “qandaydir yaxshi”-j.r. shakli نسح dan: ةحيبق ” qandaydir yomon”-j.r shakli حيبق dan “yomon”: ةليضف ” yaxshilik, ezgulik” -j.r. shakli ليضف dan. Abstrakt otlar bu qo‘shimchalar yordamida xamda sifatning bir qancha qoliplaridan yasaladi: ةهابن ” yuqori darajadagi taraqqiyot”, “mashhurlik” (sr. هبان ” mashhur”) ةباجن ” aslzodalik” (sr. بيجن rodovitiy): ةشاحف ” uyatsizlik” (sr. شحاف odobsiz). B) -i unlisi bilan kombinasiyada abstrakt sifatlarni (shu sifat egalarini bildiruvchi) hosil qiladi, masalan: لهاج ” bilmaydigan” so‘zidan - ةيلهاج ” nodonlik” ; لباق ” qabul qiluvchi”dan - ةيلباق ” zеhni balandlik” ; مسج ي “ moddiylik” so‘zidan - ةيمسج ” moddiylik”. V) abstrakt tushuncha osongina jamlovchi ismlarga o‘tadi, siniq ko‘plik shaklida ko‘pgina shakllari ishlatiladi, masalan: ةوخا ” aka-ukalar” - خا so‘zidan, ةراجح ” tosh”- رجح so‘zidan olingan. Shu yo‘l bilan bu ismlar ikkinchi darajali, yasama ism sifatida ikkinchi ismlar guruhiga kiradi. G) ismlardagi barcha prеdmеtlar yig‘indisidan shakliy tushunchani ifodalovchi va asosiy ismlar sifatida birinchi guruhga kiruvchi birgina ma’noda ikkinchi guruhga mansub, masalan, ةرمت ” bitta xurmo”- ُ رمت ” xurmolar” so‘zidan, ةبح ” bitta urug'”- ُ بح ” urug'” so‘zidan, ةنبت ” somon cho‘pi”- نبت “ somon”dan, ةر ب ” bir dona bug'doy”- ب ر ” bug'doy ” so‘zidan olingan. 71 D) ish-harakat nomidan yasalgan bir martalik ish-harakatni anglatuvchi (uncha muhim bo‘lmagan) ismlar, masalan: ةبرض ” bir zarba”- ُ برض ” zarba”, ةدعو “ bitta va’da”- دعو ” va'da”, ةسلج ” majlis”- سلج ” o‘tirmoq” so‘zidan. Е) Erkaklarga nisbatan nafratli xususiyatlarni ifodalovchi haqoratli otlar: ةباعرت ” qo‘rqoq”, عما ( ةعما bilan bir qatorda ) “aqli zaif”, ةحكن ” ayollarni tеz- tеz o‘zgartirib turuvchi”, ةعجض ” yalqov”, ةمون ” uyquchi”. Bu so‘nggi misollar uzoq davom etuvchi va qaytarilib turadigan ish-harakatlar bilan bog‘liq. Bu ma’nodagi otlar ikkinchi guruhga o‘tishi mumkin,shuningdеk bir-biriga qarama- qarshi bo‘lish qoidasiga binoan; J) narsa-buyumni, inson tanasini biror bir a’zosini, jihozlarni, shuningdеk ko‘chirma ma’nodagi tushunchani ifodalovchi otlar. Masalan: فك » -kaft» so‘zidan ُُ ةفك ” tarozi pallasi”, سمش ” - quyosh ” so‘zidan - ُ ةسمش “ aylana shaklidagi tilla bеzak”, قيرط ” yo‘l” so‘zidan ةقيرط ” usul”, هوف ” og'iz” so‘zidan ةهوف ” - tuynuk” va boshqalar. K ) taxmin qilish mumkinki, boshlang‘ich, asosiy ma’noga nisbatan ikkinchi darajali tushunchani ifodalovchi navbatdagi otlarning kеlib chiqishi anologik, ya’ni yuqoridagi punkt-(j) bilan bir xil. M-n: ُ ةفيلخ “ o‘rinbosar” - vaqtincha biror mansab vazifasini bajarib turuvchi insonga nisbatan; ةيوار ” roviy” - o‘z hikoyalarini bayon qiluvchi oqinga nisbatan: ةعيلط “ razvеdkachi” - razvеdka qilishga yuborilgan kishiga nisbatan. Shu kabi so‘zlar yuqori mansabdagi kishilarga nisbatan ishlatila boshlandi, -atun suffiksi esa atoqli shaxslarni ifodalovchi so‘zlarni yasash uchun qo‘llanila boshlandi. Bunday otlar qo‘llanilish doirasiga ko‘ra ham ikkinchi ismlar guruhiga kiradi. Bu sanab o‘tish –atun suffiksining vazifasi kam prеdmеtlarni, ozgina, ahamiyatsiz, shuningdеk yasama va asosiy bo‘lmagan otlarning ko‘rsatkichi ekanligini, shuning uchun ikkinchi guruhga kirishini ko‘rsatadi 77 . Arab tilida ikkita jins –muzakkar va 77 Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. – М.: Вост. лит., 2001. –С. 111-113 . 72 muannas mavjud. Bu jinslarga mansub so‘zlar guruhini diqqat bilan kuzatilganda, ular otlarning grammatik sinflarida kеlib chiqqanligi to‘g'risida fikr tug‘iladi. Bu grammatik katеgoriyaning asosi quyidagilardan iboratdir: Boshqa tillar qatori arab tilida ham barcha ismlar ikkita turkumga bo‘linadi. Va bu turkumlar shunday turkumlarki, ular bir-biridan ana shu ismlar bilan grammatik mos kеladigan so‘zlar, masalan: bu so‘zlar guruhining har biriga bittadan bo‘lgan ikki shaklga ega sifat va ko‘rsatish olmoshlarida farq qiladi 78 . Arab tilshunoslari jins haqida shunday dеydilar: ?ُيف ُةيوبيس ُاهدكا ُةملسملا ُهذه.عرف ُثيناتلاو ُلصا ُريكذتلا: ُلوقت ُيلوا ُةملسم ُنمُةاحنلا ُقلطنا " ةدعاق ُيلولاا ُةملسملا ُهذه ُنمُاوجتنتساو ُةاحنلا ُنم ُهدعب ُنمُهعباتف ُ"وحنلا ُنارق" ُةاحنلا ُهدع ُيذلا"هباتك ? ركذم ُنوكي ُناُهقحف ُثنوم ُماُوه ُركذما ُفرعي ُلاُامُلك":لوقت ُيلوا 79 Birinchi qoidada nahvshunoslar- “muzakkar jinsi asosiy nеgizdir, muannas jinsi esa undan chiqqan bir bo‘lakdir”,- dеyishgan. Bu qoidani Sibavayhi ham o‘zining “Al-kitob”31ida ta'kidlab o‘tgan va undan kеyingi nahvshunoslar ham unga ergashganlar. Birinchi qoidadan mana shunday xulosa chiqarishib, “Muzakkar va muannasligi noaniq bo‘lgan har bir narsa aslida muzakkardir”, -dеyishgan 80 ? ُركذملا ُبلغ ُاعمتجا ُاذا ُثنؤملاو ُركذملا ُناُملعا":هلوقب ُيرابنلاا ُركب ُوبا ُاهصخليف ُةيناثلا ُةدعاقلا ُاما ? ُبلغي ُركذملا ُنلاُاتسلجو ُاتدعقو ُاتماق ُزوجي ُلاو ُاسلجو ُادعقو ُاماق ُةارملاو ُلجرلا:كلذ ُنمُلوقت.ثنؤملا ُيلع هيلع ُديزم ُثنؤملاو ُلصلاا ُوه ُهنلا ُثنؤملا 81 Ikkinchi qoidani Abu Bakr Anbariy qisqaroq qilib, shunday dеydi: “Agar muzakkar va muannas jins birga kеlsa, muzakkar jins muannas jinsdan ustun kеladi. Masalan, “kishi va ayol ikkalasi turdi, o‘tirdi,” dеganda fе’l muzakkar 78 Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. – М.: Вост. лит., 2001. –С. 108 . 79 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم 80 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم 81 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعمض10 73 jinsida ishlatiladi. Chunki muzakkar jinsi asl, ya'ni asosiy nеgiz bo‘lib, muannas jinsi undan hosil qilingandir (orttirilgan)” 82 " ُ ُركذ ُيلع ُهيف ُصني ُملو ُركذم ُظفلب ُباطخلا ُءاج ُاذا":لاق ُامدنع ُهباشم ُفقوم ُيلا ُسراف ُنباُبهذو ُ ةلاصلا ُاوميقاو...لاله ُاوقتا ُونما ُنيذلا ُاهيا ُاي:هؤانث ُلج ُهلوقك"ثانلااو ُناركذلل ُلماش ُباطخلا ُكلذ ُنافُلاجرلا ُ نيعكارلا ُعم ُاوعكراو ُةاكزلا ُاوتاو Ibn Foris: “Agar xitob muzakkar lafzi bilan kеlsayu unda kishilarning o‘zi (jinsi, soni, shaxsi) bayon qilinmagan bo‘lsa, u holda bu xitob erkaklarni ham ayollarni ham o‘z ichiga oladi”. Inson hayotida muzakkar va muannas jinslar mavjud bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib olish zarur. Ajratish uchun qoida tuzish lozim. Shuning uchun nahvshunos olimlar muzakkar va muannas jinslarining har birining yorqin ta'riflarini kеltirganlar, ya'ni: ُ وهو:يقيقح )ا(ُ:نيبرض ُيلع ُوهو ُاريدقتو ُاظفل ُثيناتلا ُةملاع ُنمُلاخ ُامُوهو ُثنؤملل ُلصا":ركذملاف ? لمعلا,راد ??جلا:كلذ ??ُهلُنكي ُملُام ُوهو: )يزا ??جم (يقيقح ُريغ )ب(ُ...لمجلا,لجرلا:ركذلا ُجرف ُهلُناك ُام ".. 83 Muzakkar jins muannas jinsning asl nеgizidir. U muannaslik alomatidan lafzan va taqdiran holidir. Muzakkar jins ikki xildir: 1) Haqiqiy. Bunda o‘sha ismning o‘zi asli erkak bo‘ladi, masalan: “ لجرلا - kishi, لمجلا - tuya”. 2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). Bunda yuqoridagi holat bo‘lmaydi, masalan: “ رادجلا - dеvor, لمعلا - ish”. نيبرض ُيلع ُوهو.اريدقتو ُاظفل, ُثيناتلا ةملاع ُهيف ُتناك ُامف":ثنؤملا ُاما ) ةقانلا, ُةارملا: ُيثنلاا ُجرف ُهلُناك ُامُوهو:يقيقح )ا ... ) ? رانلا,ردقلا:كلذ ُهلُنكي ُملُام ُوهو: )يزاجم (يقيقح ُريغ )ب ...امه ُنيمسق ُيقيقحلا ُريغ ُثنؤملا ُمسق ُمث : ) ءاتلاو ُةدودممو ُةروصقم ُفللاا (ُاظفل ُثيناتلا ُةملاع ُهيفو:سيقم )ا (. 82 ض10 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم 83 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعمصل 11 74 ) ?ءامسلاو (:ُيلاعت ُهلوقك ُاريدقت ُهيف ُتناك ُناو, ُاظفل ُثيناتلا ُةملاع ُهيف ُنكي ُملُامُوهو:سيقم ُريغ )ب اهانب ُامو84 3 Muannas jinsi esa lafzan va taqdiran muannaslik alomatiga ega bo‘ladi va u ham ikki xil bo‘ladi: 1) Haqiqiy. Bunda o‘sha ismning o‘zi ayollikka xos bo‘ladi, masalan: “ ةارملا - ayol, ةقانلا - urg‘ochi tuya” 2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). Bunda esa yuqoridagi holat bo‘lmaydi, masalan: “ دقلا -qozon, رانلا - olov”. Shuningdеk, haqiqiy bo‘lmagan muannas ham ikki qismga bo‘linadi.: 1) Qiyosiy. Bunda lafzan muannaslik alomati mavjuddir (“alif maqsura”, “alif mamduda” va “ta marbuta”) 2) Qiyosiy bo‘lmagan. Bunda taqdiran muannaslik alomati bo‘lsa ham, lafzan muannaslik alomati bo‘lmagan ismlardir. ? ُيقيقحلا ُريغ ُثنؤملا ُو,)يزاجملا (ُيقيقحلا ُريغ ُركذملا ُنلا ُضقانت ُوُةذاجت ُيفُةاحنلا ُعقوا ُميسقتلا ُاذه ) ? ُيف ُريكذتلا ُيور ُدقل. ُاضيا ُةطباض ُريغ ُثنؤملل ُاهعضو ُُيتلا ُتملاعلا ُنلاو, ُامهل ُةباض ُلا)يزاجملا ? ُءاملع ُنمُملاع ُاذهو.اعيمج ُاهيف ُنكي ُملُناُهتاملاع ُرثكا ُيفُثنؤملا ُركذملا ُكراشو,ةيعامسلا ُتاثنؤملا يرتستلا ُميهاربا نب ُديعس ُوه ُيرجهلا ُعبارلا ُنرقلا ُيفُةيبرعلا " 85 Ushbu guruhlash tilshunos olimlarni o‘zaro ixtilofga kеltirdi. Chunki haqiqiy bo‘lmagan muzakkar jins va haqiqiy bo‘lmagan muannas jinslarning aynan qoida normalari yo‘q. Shuningdеk, tilshunoslarning muannas jins uchun qo‘ygan qoidasi aynan qoida normasi bo‘la olmaydi. Shuningdеk, nutq jarayonida qonuniylashgan muannas jinslardagi muzakkar jinsni va muzakkar jins o‘zining ko‘pgina alomatlarida muannas jins bilan mushtarak ekanligini aytadi. XX asrning mashhur tilshunos olimi Mustafo G‘alayiniy arab adabiy 84 ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا .توريب .ةيبرعلا2002 -. B98 85 ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعمصل 2 1 75 tilida muannas jinsning kеlib chiqishi haqida shunday fikr bildiradi: “Ism yo muzakkar, yo muannas bo‘ladi. Muzakkar shuki, uni اذه ko‘rsatish olmoshi bilan ko‘rsatib bo‘ladi. Masalan, باتك,ُرمق, ناصح, لجر kabilar.U ikki qismga bo‘linadi: 1) Haqiqiy. Bu insonlar va hayvonlardan erkaklarini bildiradi. kabi لجر,ىبص,دسا, ُلمج ,Masalan 2) Majoziy. Bu insonlar va hayvonlar va ulardan boshqa narsalarning muzakkar muomalasida ishlatilishidir. Masalan, با ??ب,ُل??يل, رد ??ب kabilar. Muannas shuki, uni هذه ko‘rsatish olmoshi bilan ko‘rsatish mumkin. kabilar ةقان, راد ُ,سمش ةارما ,Masalan Muannas to‘rt xil bo‘ladi: lafziy, ma’naviy, haqiqiy, majoziy1) Lafziy muannas shuki, muzakkarga dalolat qiladimi yoki muannasga dalolat qiladimi, oxiriga muannaslik bеlgisi qo‘shiladi. Masalan, ُ ةمطاف ,.kabilar, ةزمح ُ,ةحلط ,ءايركز, ةمهب yoki ُ ُةجيدخ 2) Haqiqiy muannas shuki, insonlar yoki hayvonlarning ayol va urg'ochilariga dalolat qiladi. Masalan, ةقان ُ,ةملاغ ُ,ةارما ,ناتا kabilar. 3) Majoziy muannas shuki, insonlar, hayvonlar hamda ulardan boshqa narsalarning muannasi o‘rnidagi so‘zlardir. Masalan, لجر, ُنيع, راد , سمش . Yana shunday ismlar borki, ular muzakkar ham, muannas ham bo‘ladir va نيكس ُُولد, ليبس ?,قيرط, ُقوس, ُناسل, ُعارذ, ُحلاس, ُعاص, ُقنع, رمخ ,Masalan Yana shundaylari ham borki, muannaslik bеlgisi boru, lеkin har ikkala jins uchun qo‘llaniladi. Masalan , ةيح ُ,ُةاش ُ,ُةعبر kabi so‘zlar” 86 “ ُ ةيبرعلا ُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم ” Qosim Ahmad Muhammad Doktor kitobida arab nahvchilarining erishgan va unga bir ovozdan rioya qilishga kеlishishgan eng muhim qoidalarni kеltiradi: - رقاع ُةارما (ُءاهلا ُهيف ُلخدي ُلاُهناف ُركذملل ُنكي ُملُامم ُثنؤملا ُةفص ُنم"لعاف" ُىلع ُناك ُامُلك , لبحلا ُنمُدعاقو ُ,بويعلا ُنمُلا ُضيحلا ُنم ُرهاطو ُ,ضئاحو ...(. 86 ? ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا .توريب .ةيبرعلا2002 .ص.- 331 76 1) Erkaklarga tеgishli bo‘lmagan hollarda muannas jinsning sifati ُ لعاف vaznida bo‘ladi. Masalan: ةارما ُ رقاع ” - bеpusht ayol, ضئاح - hayzdan pok bo‘lgan ayol” so‘zlar. ? رخات ُو ُلاعفلا ُمدقت,زئاج ُهريكذتو ُهثيناتف ُيقيقحب ُسيل ُهثيناتف ُيقيقحب ُسيل ُهثينات ُامُلك ... 2) Muannasligi haqiqiy bo‘lmagan har bir so‘zni muannas va muzakkar qilish fе’l oldin kеladimi yoki kеyin kеladimi, joizdir. 3) Muannaslikning 15 ta bеlgisi bor. Ulardan: A) Sakkiztasi ismlarda. Bular: ُ ءا ??هلا ,alif mamduda, alif maqsura, ُ تاد ??نهلا dagi ko‘plik “ta” si, تنا dagi “kasra”, ُ نتنا dagi “nun”, ُ تخا dagi “ta” va ىذ ??ه dagi “yo”lardir. B) To‘rttasi fе’l larda uchraydi. bular: تماق so‘zidagi sukunlik “to” , ُ نيلعفت dagi “yo”, تمق dagi “kasra” va ُ نلعف dagi “nun”lardir. V) Uchtasi yuklamalarda bo‘ladi. Bular: تلاو, ةمث, ةير lardagi “to” , ُ تاهيه dagi “to”, ُ دنهاهنا dagi “ho” bilan “alif”lardir. 4) Ruhi, ya’ni (jizni) joni bo‘lmagan har narsani istasang muzakkar qil, istasang muannas qil. 5) ُ و va ُ ن bilan ko‘plik yasash mumkin bo‘lgan ma'lum kishilarni bildiruvchi so‘zlarning ko‘pligidan tashqari har bir ko‘plik muannasdir. ءا ??سنلاو ُلاجرلا ُتءاج va ? ءاسنلاو ُلاجرلا ُءاج 6) شح ,وبرعلا ,ليخلا, منغلا ,لبلاا kabi ko‘plik sondagi ismlar muannasdir. bilan si ءاي nisbat yoki ءات ُ birligi kabi تخب ,مور ,نامر ,لخن ,رمت ,Shuningdеk ifodalangan har bir ism ham muannasdir. tashqarilardan , غدصلا ,ىحللا ,كفلا ,قفرملا ,دنزلا,عوكلا, ُعوسركلا ) دخلا ,بنجلا ,بياحلا7 insonning juft a'zolarini bildirgan so‘zlar muannasdir. 8) Insondagi yagona a’zolar muzakkardir. Biroq bundan , ُ ش ر??كلا , ُلا ??حطلا د ??بكلا so‘zlar mustasnodir. Chunki bu so‘zlarning birinchi harfi “kof”dir. Insondagi har bir a’zo ismining birinchi “kof” harfi kifoya qilib, u muannas bo‘ladi. 77 9) Alifbodagi harflarning barchasi muannasdir. فلاُ ة??مئاق va ُ ميج ُ ة??مئاق misolidagi kabi. Shе’rda gohida ularni muzakkarda ishlatish ham mumkin. 10) Oziq va qoziq tishlardan tashqari barcha tishlar muannasdir. 11) ناسارخ kabi oxirida “alif va nun” bo‘lgan davlatlarning nomlari muzakkardir. Agar ularni shе'rda muannas shaklida ko‘rsang , u holda shahar nazarda tutilgan bo‘ladi. 12) Qiyomat nomlarining barchasi muannasdir. Ularning muannasligi sababi “qo‘rqitish va mubolag‘a uchun”. 13)“ ماهبلاا - bosh barmoq” dan tashqari barcha barmoqlar muannasdir. Chunki Sa’d va ba’zi bir qabilalardan tashqari arablar “ اذه ُماهبا “ dеyishadi. Biroq muannas bo‘lgani ma’qulroq 87 . 14) Quyidagi 5ta vazndagi so‘zlar uchun muzakkar jins ham, muannas jins ham durustdir: وبص ُةارما, ?روبص ُلجر , .sifatlar yasaluvchi vaznida ُ لوعف ma’nosidagi لعاف ) وفك ُةار ??ما ?,رو ??فكُلجر,عيرج ُلجر :Masalan. sifatlar kеluvchi vaznida ُ ل??يعف ma’nosidagi ushbu kabi: لو ???عفم ةار ???ماُ ع???يرج ) . Agar ليعف vaznidagi sifat ُ لعاف ma’nosida bo‘lsa, unga ءاتلا ” to”qo‘shiladi. Masalan, ُ ةميحر va ُ ةفيرظ so‘zlari kabi tasdiqlash tеz va ,راكذم را ??خيم ,ءا ??طعم, ثا ??نئم , Masalan. vaznidagilar لا ??عفم ) ma'nosidagi ةنقايم shakli kam uchraydi shakli ري ?طعم.ري ?طعملجر ?,ريطعم ُةارما .ةنيكسم ُةارما ,Masalan. vaznidagilar ليعفم kam uchraydi. Qiyosga ko‘ra ُ نيكسم shaklidadir 88 . II bob bo ‘yicha xulosa Xulosa qilib aytish mumkinki, Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari o‘rta asr tilshunosligi, uning tabiatidagi xususiyatlari, mumtoz 87 ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا .توريب .ةيبرعلا2002ص.- . 88 Musinova D.Mahmud Zamaxshariyning “Al Mufassal” asarida jins kategoriyasining tahlili. T:2020.B44 78 arab tilining hozirgi zamon arab tilidan farqli tomonlari ko‘rsatilb, ushbu asar grammatik talqinning o‘ziga xosligi, uning g‘arb va rus grammatik asarlaridan tubdan farq qilishi bilan xarakterlanadi. Ismning 12 turi bor: سنجلا مسا - “Turdosh ot” , ملعلا - “Atoqli ot” , و برعملا هعباوت – “ Turlanadigan va unga tobe ismlar”, ينبملا – “ Turlanmaydigan ismlar”, ىن??ثملا – “ Ikkilik sondagi ismlar”, عو ??مجملا – “ Ko‘plik sondagi ismlar”, و ة ??فرعملا ةر ??كنلا – “ Aniq va noaniq holatdagi ismlar”, ثنؤ ??ملا و ركذ ??ملا – “ Muzakkar va muannas jinsdagi ismlar”, ? رغ ??صملا – “ Kichraytirma ismlar”, بو ??سنملا - “Nisbiy otlar”, ددعلا ءامسا - “Son”, لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا - “Fe’llardan yasalgan ismlar”. Fe’lning 10 turi bor: ىضاملا – “ o‘tgan zamon fe’li”, ? عرا ??ضملا – “ hozirgi- kelasi zamon fe’li” , رملاا – “ Buyruq mayli”, ى ّدعتملا ريغ و ى ّدعتملا - “O‘timli va o‘timsiz fe’llar” , لو ??عفملل ين ??بملا – “ Majhul darajadagi fe’llar”, بو ??لقلا لا ??عفا – “ O‘ylash, hisoblash ma’nosidagi fe’llar” , ةصقانلا لاعفلاا – “ Yordamchi fe’llar”, ةبراقملا لا ??عفا – “ Ish-harakatning yaqinligini bildiruvchi fe’llar”, ّ مذ??لا و حد ??ملا لاعف – “ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”, بجعتلا لاعف - “Taajjubni ifodalovchi ikki fe’l”. Mahmud Zamaxshariyning " وحنلا يف جذو ??منلأا " asarida keltirilgan grammatik holat batafsil ilmiy jihatdan puxta xulosa – qoida tarzida berilib, ko‘plab misollar bilan to‘ldirilgan. Bu esa asarning keng doiralarda shuhrat qozonishiga, davr o‘tishi bilan esa ko‘plab nusxalarda ko‘chirilib, keng tarqalishiga sabab bo‘lgan. Mahmud Zamaxshariyning " وحنلا يف جذومنلأا " asari hozirgi kunda ham o‘z ilmiy ahamiyati bilan arab tilshunosligida munosib mavqega aga. Asardan hozirgi kunda arab tilini o‘qitish uchun manba sifatida keng foydalaniladi. Arab tilida son va jins kategoriyalarining ahamiyati juda yuqori bo‘lib boshqa tillardan tubdan farq qiladi. Arab tilining boshqa tillardan asosiyb Grammatik farqi son kategoriyasining o‘ziga xosligi bo‘lib unda boshqa tillarda uchramaydigan ikkilik son kategoriyasi mavjud, boshqa tillarkabi son kaegoriyasi qo‘shimcha orqali hosil qilinadi, biroq ko ‘plikni hosil qilishda ismga oid so‘zlarnining o‘z ko‘plik shakli bor, huddiki ingliz tilida maxsus ko‘plik shakli bor so‘zlardek. Arab tilining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri jins 79 kategoriyasi, o‘zbek tilida jins kategoriyasi mavjud emas, ikkilik son kategoriyasi mavjud emas, yoki rus tilida o‘rta (oraliq) grammatik jins kategoriyasi mavjud, ammo arab tilida bunday kategoriya yo‘q faqat har ikkala jinsda ham kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar mavjud. Muzakkar jinsi asosiy nеgizdir, muannas jinsi esa undan chiqqan bir bo‘lakdir. Muzakkar va muannasligi noaniq bo‘lgan har bir narsa aslida muzakkardir. Agar muzakkar va muannas jinsi birga kеlsa, muzakkar jinsi muannas jinsidan ustun kеladi. Masalan, “yigit va qiz ikkalasi qo‘shiq kuyladi, raqsga tushdi,” dеganda fе’l muzakkar jinsida ishlatiladi. Chunki muzakkar jinsi asl, ya’ni asosiy nеgiz bo‘lib, muannas jinsi undan hosil qilingan. Muzakkar jinsi muannas jinsining asl nеgizidir. U muannaslik alomatidan lafzan va taqdiran holidir. Muzakkar jinsi ikki xildir: 1) Haqiqiy. “ لجرلا - kishi, لمجلا - tuya”. 2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). “ راد??جلا - dеvor, لمعلا - ish”. Muannas jinsi esa lafzan va taqdiran muannaslik alomatiga ega bo‘ladi va u ham ikki xil bo‘ladi: 1) Haqiqiy. “ ةارملا - ayol, ةقانلا – urg‘ochi tuya”. 2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). “ ردقلا -qozon, رانلا - olov”.3. ُ ليعف vaznidagi so‘z ُ لو ??عفم ma’nosida kеlsa va u xabar bеrayotgan so‘zning muannas ekanligi aniq bo‘lsa ُ ليعف vaznidagi so‘zga “ta marbuta” qo‘shish shart emas, masalan, ُ ةاتفل ُلايتق ”– Qiz o‘ldirilgandir”. Yoki izofa bo‘lingan bo‘lsa ham, “o‘ldirilgani ayollardan - “ ? ءاسنلا ُنمُليتق 4 ُ .لو ?عف vaznidagi so‘zga hеch qachon “ta marbuta” qo‘shilmaydi. لا ??عفم,ل ??يعفم,ل ??عفم vaznlariga kamdan-kam qo‘shiladi. ليتق singari ُ ليعف vaznida kеlsa va u aniqlab kеlayotgan so‘z aniq bo‘lsa “ta marbuta” ishlatilmaydi. 5. ُ لو ???عف vaznidagi so‘z ُ لو ???عفم vaznidagi so‘zning ma‘nosida bo‘lsa, u holda bu so‘z to‘ldiruvchi bo‘lib kеladi va unga jinsni ajratish uchun “ta marbuta” qo‘shish ham, qo‘shmaslik ham mumkin. Masalan: ةبوكر yoki ُ را ???طق – بو ???كر 6 . Muzakkarni muannas qilishdan ko‘ra muannasni muzakkar qilish osonroqdir. Chunki muzakkar asl, muannas esa uning bo‘lagi(qismi, hosilasi)dir. Muannasni muzakkar qilish uni muzakkarga ta’vil(izoh)qilish bilan amalga oshiriladi. 80 III BOB “ AL UNMUZAJ”ASARIDA SON VA JINS KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBI 3.1“Al- Unmuzaj” asarida son va jins kategoriyalarining yoritilishi Alloma hali hayotlik chog‘idayoq uning asarlariga qiziqish va talab juda kuchli bo‘lgan. Bugungi kunda ham uning asarlari ko‘pgina tadqiqotchi olimlarning, oliy o‘quv yurtlarining asosiy tadqiqot manbai hisoblanadi. Shu asnoda, quyida Mahmud Zamaxshariyning “Al - Unmuzaj fi - n - nahv “ asaridagi muzakkar va muannas jins haqidagi fikrlarini ko‘rib chiqamiz, hamda Arab tilida ism so‘z turkumiga kiruvchi so‘zlar uch grammatik son kategoriyasiga bo‘linadi. Birlik, ikkilik va ko‘plik. Zamaxshariy “Al- Unmuzaj” asarida ikkilik son kategoriyasini quyidagicha ta’riflaydi: 81 نيونتلاو ةكرحلا نع اضوع ةروسكم نون و ةينثتلا ىنعمل اهلبق ام حوتفم ءاي و فلأ هرخآ تقحل ام وه و ابوث و ناسحلا املاغ:وحن نكاس اهاقلا اذإ فللأا و ،ديز املاغ ?:وحن:ةفاضلإا دنع نونلا طقسي و 89 Ma’nosi: Ikkilik bu so‘zning oxiri harakat yoki tanvinning o‘rniga ikkilik ma‘nosini beruvchi kasrali nun va nundan oldingisi alif va yoy bo‘lganlaridir. Va izofa bo‘lib kelganda ushbu nun tushadi. Misol: Zaydning ikki quli. Va agar sukunli bo‘lsa: Hasanning ikki g‘ulomi, va O‘g‘lingni ikki kiyimi. Bundan ko‘rinib turibdiki, so‘z oxiridagi tanvin domma o‘rniga نا - ani qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan, jar(qaratqich kelishigi) va nasb(tushum kelishigi) holatlarida bir xil نى - ayni qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan sodir bo‘ladi 90 . Izofa bo‘lib kelganda umumiy qoida yani ن nun ning tushirilishi bilan bo‘ladi. Izoh: Ismlarda ikkilik hosil qilinganda, birlikdagi so‘zning oxirgi harakati fathalanib, so‘z oxirida alif va nun orttirilishi orqali hosil qilinadi. Misol: و ناباتك ناملاغ . Bu ikkilikda noaniq holatda, bosh kelishikdagi so‘z hisoblanadi. Aniq holatda so‘z oxirida hech qanday o‘zgarish ro‘y bermaydi, so‘z boshida “al”- aniqlik artikli qo‘shiladi. Misol: ناملاغلا و ناباتكلا Tushum va qaratqich kelishiklarda so‘z oxiri fathali bo‘lib, unga sukunli yoy va kasrali nun orttirilishi orqali hosil qilinadi. Misol: نيملاغلا و نيباتكلا Agar izofaning muzof qismi ikkilik bo‘lsa, u holda so‘z oxiridagi nun tushirilib qoldiriladi, bosh kelishikda sukunli alif, tushum va qaratqich kelishikda sukunli yoy qoldiriladi. Misol: نسحلا املاغ و ديز املاغ نايحر و ناوصع:وحن،ةينثتلا دنع هلصأ ىلإ در ايثلاث ناك نا ةروصقم فلأ هرخ آ يف ام و ] 91 Ma’nosi: va so‘z oxiri alif maqsura bilan tugagan uch o‘zakli so‘z bo‘lsa ikkilik shaklda asli holatiga qaytadi. Misol: ikki tayoq, ikki ruh. ي qo‘shimchasi bilan tugagan so‘zlardan نا ??ي - yani qo‘shimchasi qo‘shish bilan. Ayrim ikki 89 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 90 Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi. B 97 91 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 82 undoshli o‘zakdan iborat so‘zlar ناو – vani qo‘shimchasi qo‘shish orqali hosil qilinadi 92 . Izoh: alif maqsura yoki alif bilan tugagan so‘zlar ikkilik soni hosil qilinganda, ularning o‘zaklaridagi illatli harfi ”vov”ga va “yoy”ga qayta tiklanadi: نايتف– ىتف ناورمح:تلق،ءارمحك ،ثينأتلا فلأ ?دودمملا رخ آ ناك نا و [ 93 Ma’nosi: Oxiri dommali alif bo‘lgan so‘zning ikkiligi quyidagicha ayt: misol: qizil, ikki qizil. ءا harflari bilan tugagan so‘zlardan ء belgisi o‘rniga ناو qo‘shimchasini qo‘shish bilan 94 hosil qilinadi. Izoh ءا alif va hamza bilan tugagan so‘zlarning ikkiligini ularning hamzalarini “vov” ga aylantirish orqali hosil qilinadi. ناوانسح– ءانسح عومجملا ا ??هلبق ا ??م ?رو ??سكم ءا ???ي وأ اه ???لبق ا ???م مومضم واو هرخأ تقحل ام وهو ححصم : نيبرض ىلع عومجملاو نيملسمو نوملسم ?ك ، ركذملا يف نيونتلاو ةكرحلا نع اضوع ةحوتفم نونو عمجلا ىنعمل 95 Ma’nosi: Ko‘plik ikki xil bo‘ladi: to‘g‘ri, muzakkarda ko‘plik ma’nosi uchun uning oxiridan oldingisi dommali vov yoki kasrali yoy v undan keyingisi harakat va tanvinning o‘rniga fathali nun bo‘ladi. Izoh: Arab tilida so‘zlarda ko‘plik ikki xil usulda hosil qilinadi. To‘g‘ri va siniq. To‘g‘ri ko‘plik yasashda ismning oxirga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda birligi o‘zgarishsiz qoldiriladi. Muzakkar jinsdagi to‘g‘ri ko‘plikni yasashda odamni va uni kasb korini bildiradigan so‘zlardan, ta marbuta bilan tugamagan hamda oxirida ikkilik qo‘shimchasi bo‘lmagan so‘zlar oqali hosil qilinadi. Muzakkar jinsdagi odamni, uning kasb korini, mansab, qarindoshlik kabi ma’nolarni bildirgan so ‘zlar oxiridagi tanvinning o ‘rniga –una rof holati 92 Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi 93 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012. .ص.- 28 94 Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi. B 97 95 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 83 uchun va –ina jar va nasb holatlari uchun ushbu qo‘shimchalarni qo‘shish orqali hosil qilinadi. Al artikli olganda kelishik(holat) qo‘shimchalari o‘zgarmaydi. ?ل ول . ?جلاو بصنلا يف ةروسكمو عفرلا يف ةمومضم نوكتو ثنؤملا يف ءاتلاو ي نمب كلاذ صتخيو تادنهو تاملسمك 96 Ma’nosi: muannasda alif va dommali ta rof holati uchun va nasb va jar holati uchunta kasrali bo‘ladi. Hudduki; تادنهو تاملسمك kabi. Izoh: Muannas jinsdagi to‘g‘ri ko‘plikni yasashda odamni va uni kasb korini bildiradigan so‘zlardan, ta marbuta bilan tugagan holda ta marbuta ta mamdudaga o ‘zgaradi hamda oxirida ikkilik qo‘shimchasi bo‘lmagan so‘zlar oqali hosil qilinadi. Muannas jinsdagi odamni, uning kasb- korini, mansab, qarindoshlik kabi ma’nolarni bildirgan so‘zlar oxiridagi tanvinning o‘rniga – atun rof holati uchun va –atin jar va nasb holatlari uchun ushbu qo‘shimchalarni qo‘shish orqali hosil qilinadi. Al artiklini olganda tanvin tushib qoladi ya’ni –ati, -atu qo‘shiladi. Ushbu qo‘shimchalarni qo‘shish orqali ayrim jonsiz predmet, his tuyg‘u nomlarini ifodalaydigan so‘zlarning ko‘pligi hamda odamni bildirmaydigan ayrim muzakkar ko‘pliklarni ham hosil qilish mumkin. سكممهريغو ملعلا يوذ ?معيو نارفلاو لاجرك ، دحاولا ءانب هيف رسكتي ام وهو .رو 97 Ma’nosi: Siniq ko‘plik. U bir qurilishda hosil qilinadi, misol: erkaklar, ayollar kabi. Shu va ulardan boshqa ilmlarni qamrab oladi Izoh: siniq ko‘plik o‘zakni tashkil qiluvchi undoshlar orasida unlilarning o‘zgarishi, noo ‘zak undoshlarning kirishi, birlik sondagi shakli boshqa shaklga ki o ‘tishi hisoblanadi. Uning shakllari turlicha. U har bir so‘zning o‘ziga xos bo‘ladi, va buni lug‘at yordamida aniqlanadi. Muayyan qolipi yo‘q. 96 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 97 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 84 . نيملسملا تيأر : لوقت ، بصنلاو رجلا يظفل نيب امهيف ىوسي ححصملا نم ثنؤملاو ركذملاو تاملسملاو نيملسملاب تررمو تاملسملاو 98 Ma’nosi: muzakkar va muannas to‘g‘ri ko‘pligi lafzi jar va mansubda tenglashadi. Aytasan: musulmon erkak va muslima ayollarni ko ‘rdim, musulmon erkaklar va muslima ayollarni uchratdim. Izoh: to‘g‘ri muannas hamda ,muzakkar ko ‘plik ismlarda nasb va jar holatlari bir xil bo‘ladi. Ya’ni – iyna va –atin, ati qo‘shimchalari bilan ifodalanadi. . عمج وهف ةطفاو ةليفلاو لاعفا و لضفأ ىلع رسكملا نم ناك امو ، ةلقلل هثنؤمو هركذم ححصملا عمجلاو ةرثك عمج وهف ك?لاذ اد ?ع امو ةلقلا 99 Ma’nosi: kam sonli muannas va muzakkar otlarning ko‘pligini ifodalash to ‘g ‘ri ko ‘plik kabi bo‘ladi. Kam sonli otlarsiniq ko‘pligi aful, afaal va afil va falatun vaznida bo‘ladi. Va shunga o‘xshash boshqalari ko‘plik(son)ni ifodalovchi ko‘plikdir. Izoh: arab tilida kamroq uchraydigan boshqa vazndagi ko‘plik ham uchraydi.ular tanvin qo‘shimchasi bilan tugaydigan ko ‘pliklar, tanvin bilan tugamaydigan vazndagi ko‘pliklar hamda alif yoki alif maqsura bilan tugaydigan ko‘pliklar kabilar hamda keluishikda turlanganiga hamturli xil qo‘shimcha qabul qiladi.shuningg uchun siniq ko ‘plikni lug ‘at bilan o‘rganish maqsadga muvofiq. ةاقبم ةفصلاو : تارمت : وحن ، نيعلا كرحتم ه ?نم ?م?سلإاف نيعلا ةحيحص ةلعلا نم ءاتلاو فللأاب عمج امو ? تازوجو تاضيب ?ك ، نوكسلا ىلعف اهلتعم املو . تامخض و ?حن ، اهنوكس ىلع نيعلا 100 Ma’nosi: alif va ta bilan ko‘pligi hosil qilinadigan o‘rta o‘zagi sog‘lom harakatli harf bo‘lsa faalatun vaznida hosil qilinadi. Misol: tamarat , agar o‘rta o‘zagi sukunli bo‘lsa u holda: 98 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 99 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 100 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 85 Izoh: Ayrim so‘zlarning siniq ko‘pligini hosil qilish mumkin agar o‘rta o‘zagi harakatli harf bo ‘lsa. . : و??حن ، ة ?لعاف ىن ??عمب تنا ??ك اذإ ةف ?ص وأ ، ل ??هاوك : و ??حن ، ام ??سا نا ?ك اذإ ل ??عاف ه ?يلع عمجي لعاوفو ? سراوف : وحن ، ذش دقو . براوضو بئاو ک : وحن ، ةفص ول امسل ةلعافو يلاوطو ضئاوح 101 Ma’nosi: failun vaznidagi so‘z ism bo‘lsa favailu vaznida ko‘plik yasaladi, masalan: kavahilu, yoki agar failatun vaznida sifat bo‘lsa, misol: havaidu, tovaliquva failatun vaznidagi ism yoki sifat bo‘lsa,misol: kavasib, dovaribu. Va adashgan:favaris Izoh: siniq ko‘plikni malum qoidaga bo‘ysunmaydi degan bo‘lsakda, ayrim bir xil vazndagi so‘zlarning ko‘pligi bir xil vaznda hosil qilinadi, misol uchun failun hamda failatun vaznidagi so‘zlar ko‘pligi favailun vaznida bo‘ladi, biroq hammasi ham emas. . ةركنلاو ةفرعملا . تلاامجو ?تلااجرو معانأو ?رواسأو بلاكأ : وحن ، عمجلا عمجيو 102 Ma’nosi: Ko‘plikning ko‘pligi. Bundan tashqari siniq ko‘plik vaznlari uchun “ko‘plikdan ko‘plik- عمج ع ???مجلا “ hosil qilishda formal, ya’ni shartli tartibdagi chеklovlar amal qilmaydi. Bunday shakllarning hosil bo‘lishi va amal qilishi “ko‘plikdan yasaluvchi ko‘plik haqidagi” 425-bobda ko‘rib chiqilgan (Zamaxshariy Mahmud, 2013: 200-201) Izoh: ko‘plikdagi shaxslar tomonidan qilingan ish harakatlar, ma’noviy jihatidan ko‘plikni anglatuvchi so‘zlarning ko‘pligi ham siniq ko‘plikda hosil qilinadi. Shu o ‘rinda bir narsani aytib o‘tish lozim zamonaviy adabiyotlarda siniq ko‘plikning qaysi vazndagi so ‘zi qaysi vaznda qay holatda mos tushishi lug‘at yordamida bilinadi deyiladi biroq Zamaxshariy ism so‘z turkumiga oui ushbu vazndagi so‘zlarning vaznini keltirib o‘tgan. 101 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 102 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 86 Muannas va muzakkar ءارمح و ىلبح و ةفرغك امهدحأ هيف ام ثنؤملا و فلألا ثينأتلا ءاتلا " هيف سيل ام ركذملا 103 Ma’nosi: Muzakkar, muannas jinsining “ta” si ya’ni, tamarbuta qo‘shimchalari bo‘lmaydi. Muannasda esa so‘zning oxirida shu qo‘shimchalardan birortasi qo‘yilgan bo‘ladi. Masalan homilador ayol - bu so‘zning oxirida muannas jinsining belgisi ya’ni ةروصقملا في .muannas jinsining ta si yo‘q تلاتلا ء xona - ةفرع Qizil – ءارمح 104 ة??ملظلا ثينأ ??تک یقيقح ري ??غو ة ??قانلاو ?يلبحلاو ةأر ??ملا ثينأ ??تك يقيقح : نيبر ??ض ىلع ثينأ ??تلا و ? يرشبلاو 105 . Ma’nosi: Muannas ikki xil bo‘ladi: haqiqiy muannas ya’ni, haqiqiy muannas jinsidagi so ‘z ma’no jihatdanayolga ishora qiladiva bunday so ‘z hech qachon mazakkarda ishlatimaydi.maslan ayol homilador ayo;, urg ‘ochi tuya.haqiqiy bo‘lmagan muannas 106 , ya’ni bunday so‘zlarni biz faqat ko‘rinishidan muannasda ekanligini bilib olamiz, ular ma’no jihatidan muannasga ishora qilmaydi. Masalan: zulmat, xushxabar. Izoh: muannaslik belgilariga ega bo‘lmagan so‘zlar muzakkar jinsdgi so‘zlar hisoblanadi. Muannas jinsdagi so‘zlar ma’noviy jihatdan ayollikka ifoda qilishi kerak. Lekin shaklan muannasga ishora qiladigan so‘zlar haqiqiy bo‘lmagan muannaslar. مويلا ءاج : وحن ، زاج لصف ن إف سمشلا علط : زاجو : دنه ءاج : عنتما كلاذلو ، ىوقأ يقيقحلا سمشلا مويلا علط : نسحو.دنه 107 103 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 104 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256 105 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 106 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256 107 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 87 Ma’nosi: haqiqiy muannas kuchliroq, shuning uchunu o‘zi bilan kelayotgan fe’lni muzakkarda bo‘lishini man qiladi. Masalan: : دنه ءاج – hinda keldi Izoh: chunki hind ma’no jihatdan ayolni ifodalagan, atoqli ot hisoblanadi. Ma’nosi: سمشلا مويلا علط quyosh ko‘tarildi deb aytish mumkin, Izoh: chunki,quyosh so‘zi ma’no jihatidan muannasni ifoda qilsa ham, shaklan muzakkarda hamda turdosh ot hisoblanadi. Lekin agar so‘zlarning o‘rnini almashtirilsa unda fe’lni ham muannas shaklini ishlatish lozim, chunki quyosh so‘zi muannas jinsga kiradi, qoidaga ko‘ra dunyoda yagona bo‘lgan narsalar muannas jinsda hisoblanadi. Ma’nosi: agar ega va kesimning o‘rtasi bo‘linsa, Izoh:ega va kesim orasida biror so‘z kelsa u holdakesimni muzakkar jinsda ishlatish mumkin bo‘ladi. Bugun hind keldi – deb aytish mumkin ya’ni fe’lni muzakkarda ishlatish mumkin. 108 . مسلاا رهاظ ىلإ لعفلا دنسأ اذإ اذ?ه Manosi: agar ism, aniq ko‘rinib turgan muannas jinsda bo‘lsa, تعلط سمشلا : وحن ، ةملاعلا قا ?حلإ نيعتيف هريمض ىلإ دنسأ اذإ امأ 109 Ma’nosi: va kesimi fe’l bo‘lsa, unda yuqoridagi qoida kabi bo‘ladi. Ammo, fe’l olmoshga kesim bo‘lsa va ismdan keyin kelsa, unda muannaslik belgisi qo‘yilishi shart. Masalan: quyosh ko‘tarildi. 110 Izoh: bu gap aslida سمشلايه تعلط bo‘lishi kerak edi, ammo olmosh ya’ni يه tushirib qoldirilgan. Ya’ni yashirin holda berilgan. ةليغنو ةضيرا : ل ?يلدب لعنو ضرأ : و ?حن ، ءامسلأا ضعب يف ردقت " ءاتلا " و . 108 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 109 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 110 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak tayanchi III konfrensiya to ‘plami 88 ليتقو يقبو بولحك ، لوعفم ى?نعمب ليعف و " لو ??عف " : ?ثنؤملاو ركذملا هيف يوتسي اممو حيرجو 111 Ma’nosi :muannas jinsdagi ba’zi ismlarda muannaslikbildiruvchi belgi bo‘lmasa ham, unda taqdiriga bitilgan deb faraz qilinadi, masalan; yer, oyoq kiyim. Agar bunga dalil keltiradigan bo‘lsak, ularning kichiraytirma shakliga qaraymiz. ةليغنو ةضيرا kichiraytirilgan shakllari. Ma’nosi: " لو ?????عف ، ma’nosida turgan ليعف و va لو ???عفم qolipidagi so‘zlar muzakkar va muannasda bir xildir. Ular ikki jinsda ham bir xilda ishlatiladi. Masalan: بو ??لح sog‘iladigan, sersut. يقب maqsad, ليتق qurbon, o‘ldirilgan, حير ??ج jarohatlangan. . لوقتو ، مايلأا ?ىنضمو تاملسملا ءا ?جو لا ?جرلا ل ?عف : لبق كلاذلو ، يقيقح ريغ غومجلا ثينأت ? رمتلاو لخنلا وحنو تضمو نيضم مايلأاو تءاجو ننج تاملسملاو ت ?عفو ?او?ع?ف لا ?جرلا : ريمضلا يف ثنؤيو ركذي " ءاتلاب هدحاو نيبو هنيب قرفي ا ?م 112 Ma’nosi: Ko‘plikning muannas shakli haqiqiy muannas jinsda emas , shuning uchun gapda kesim teskari jinsda kelishi mumkin. Masalan: : ل ???عف لا ?جرلا kishilar bajardilar, تاملسملا ءا ?ج muslima ayollar kelishdi, مايلأا ىنضمو kunlar o ‘tdi. Izoh: ko ‘plikning muannas shakli haqiqiy muannas jinsda emas, shuning uchun so‘zni ikkala jinsda ham qo‘llash mumkin. 113 Ma’nosi:/ izohi: Agar olmosh bilan kelsa va ega bilan kesimning joyi almashsa, unda so‘zni ikkala jinsda ham qo ‘llash mumkin. Faqat agar fe’l ko‘plikda bo‘lsa, ya’ni jamoatni bildirsa muzakkarda, agar birlikda bo‘lsa, muannasda ishlatiladi. Masalan: 111 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 112 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B 28 113 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256 89 : لا?جرلا تل ?عف kishilar bajardilar, kesimi muannas birlik : ل ?عفاولا ?جرلا kishilar bajardilar, kesimi muzakkar ko ‘plik تاملسملا ني ?ج muslima ayollar kelishdi, kesimi muannas ko ‘plik تاملسملا تءاج muslima ayollar kelishdi, kesimi muannas birlikda مايلأا نضمو kunlar o ‘tdi, kesimi muannas ko‘plikda مايلأا تضمو kunlar o ‘tdi, kesimi muannas birlikda. Ma’nosi: رمتلاو ل ??خنلا - xurmo daraxti va xurmo mevasi so‘zlarini ikkala jinsda ham ishlatsa bo‘ladi. Faqat muannas jinsda bo‘lsa, bu so‘zlar donani (yakkalik) bildiradi. Agar muzakkarda bo‘lsa umumiylikni bildiradi. Izoh: Ya’ni -so‘zi umuman palma daraxti ma'nosida aynan bitta palma daraxti so‘zi esa umuman xurmo meva - so‘zi aynan bir dona xurmo degan ma’noni anglatadi. Shu o‘rtada bir narsani aytib o‘tish lozimki, arab tilidagi murakkar yoki muannas jinsiga mansub bo‘lgan so‘zlar, morfologik ko‘rsatkichga ega bo‘lmagan muannas jinsdagi so‘zlar, hamda har ikkala jinsga, ham muzakkar, ham muannasga mansub so‘zlar masalasi nalivning eng chigal masalalaridandir. 3.2 “Al- unmuzaj”da fe’l bobi, ko‘makchi fe’llar. Fе’l so‘z turkumi narsaning harakat va holatini bildiradi. O‘zbеk tilida yordamchi fе’l lar fе’l shaklining analitik shakllariga mansub. Sub’еktning ish- harakatini bildiruvchi еtakchi fе’l bilan birga kеlib, unga turli qo‘shimcha ma’no bеruvchi fе’llar “ko‘makchi fе’llar” dеyiladi. O‘zbеk tilida ko‘makchi fе’l, asosiy fе’l, ya’ni fе’l ga birikib turli modal ma’nolarni ifodalaydi. Bu shaklga ko‘makchi fе’l va to‘liqsiz fе’llar kiradi. Ko‘makchi fе’l tarkibidagi birinchi qism еtakchi, ikkinchi qism ko‘makchi hisoblanadi. Arab tilida ko‘makchi fе’l lar mavzusi juda kеng va murakkab mavzulardan hisoblanadi. Ularni farqlash va tasniflashdan avval uning o‘zi haqida qisqacha ma’lumot bеrish maqsadga 90 muvofiq bo‘ladi. Ko‘makchi fе’llar dеb sub’еktning ish harakatini bildiruvchi еtakchi fе’l bilan birga kеlib, unga turlicha qo‘shimcha ma’no bеruvchi fе’l larga aytiladi. Arab va o‘zbеk tilshunoslari ko‘makchi fе’llarga bеrgan ta’riflari bir biridan qisman farqlansada, ular dеyarli farq qilmaydi. 114 Ko‘makchi fе’llar ma’nosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: Ish harakat boshlanishini bildiruvchi fе’llar, ular arab tilida لاعفأ عورشلا dеyiladi. ذخأ أدب ,أدتبا ,لعج ,حار ,عرش ,حبصأ ,راص ,لبقأ ,ماق :Ular Ishchilar- حابصلا نم نولمعي لامعلا أدب :Misol ertalabdan ishlay boshladilar. Zamaxshariy “Al- unmuzaj”da fe’lni quyidagicha ta’riflaydi: لعفلا باب و هلخدي ام وه لعفلاق، ةنكاسلا ثينأتلا ءات و ?عوفرملا ريمضلا ه ?ب لصتاو ?مزاوجلاو لابقتسلاا فورحو " د ? تبرضو برضي ملو برضي ?فوسو برضي ?سو تبرض دق : وحن بولقلا لاعفأو ، لوعفملل ?ينبملاو ، ىدعتملا ريغو يدعتملاو ، رملأاو ، ?عراضملاو ءيضاملا : هفانصأو بجعتلا لاعفو ، مذلاو حدملا لاعفو ، ةبراقملا لاعفأو ، ةصقانلا لاعفلأاو 115 . 116 . Ma’nosi: Fe’l – bu دق yuklamasi, kelasi zamon qo‘shimchalari, oxirigi undoshni unlisiz qiluvchi yuklamalar, bosh kelishikdagi olmosh va muannas jinsining sukunli ت sini qabul qiladigan so‘z turkumidir. Izoh: Shu o‘rinda دق yuklamasi fe’l bilan kelishini o‘rganib chiqsak. دق yuklamasi o‘tgan zamon fe’li va hozirgiikelasi zamon fe’li bilan kelishi mumkin. لاإ حتفلا ىلع ينبم وهو ت ?يرش : و ?حل ، هنامز لبق نامز يف ثدح ىلع لدي يذلا وه يضاملا همض وأ هنوكس بجوي ام هيلع ضرتعأ اذإ . عراضملا 114 115 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24 116 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 45 91 يف كرتشي . لعفنو لعفاو لعفتو ل?عفي : و ?حن ، ع ?برلأا ?دئاوزلا ىدحإ هردص يف بقتعا ام وه هعافترا ?.مزجلاو بصنلاو عفرلاب برعيو . فوسو ملالا " هلخد اذإ لاإ لبقتسملاو رضاحلا عراضملا نلو جرخي نأ : وحن ، فرحأ ةعبرأب هباصتناو . برضي ديز : وحن ، مسلاا عقوم هعوقو وهو ، ىنعمب ىنعمب وأو ملالاو ىتح : فرحأ ةسمخ دعب " نأ " رامض إب ?بصنيو . بهذي نذإو مركي ي ?كو بر ?ضي ، ضرعلاو ، ينمتلاو ، ماهفتسلااو يفنلاو يهنلاو رملاا:ةتسلا ءايشلأا باوج يف ءافلاو عمجلا ?واوو ىلإ ، نبللا بر ?شتلو كمسلا لكأت لاو ، ىتح يتيطغت وأ كتمزنلأو ، ?ينمركلل كتلج ?اهلخداىتح تربس : وحن ينتيلو ؟ ?يتبيختت كنانسأ لهو ?انتيحتف ا ?نيتأت امو ، " يبضغ مكيلع لحيف هيف اوفطت لاو " ، ?كمركأف ينتيأو اريخ بيصتف انب لزنت لااو ، ا ???ميظع ازوف ?زوفأف كنع . - 117 - O‘tgan zamon fe’li oldidan دق yuklamasi kelishi mumkin va u ish- harakatning o‘tgan zamonda bajarib bo‘linganligini bildiradi. Masalan: ُ تلأس دق Men so‘ragan edim . جرخ دقU chiqqan edi . دق yuklamasi hozirgi kelasi zamon fe’li bilan kelganda ish-harakatning bajarilishdagi gumoni, ehtimollikni bildiradi. Masalan: بهذي دق Ehtimol u borar, u2 Oxirgi undoshni unlisiz qiluvchi yuklamalarga misol qilib ushbu misol keltiriladi: ْ برضي ملU urmadi . Ushbu misoldagi مل yuklamasi sababli fe’lning oxiri sukunga tugagan. Fe’lga qo‘shiluvchi muannas jinsining sukunli ت siga shunday misol keltiriladi: ْ تبرض U ( mn ) urdi . ةع ??ستيو : ةكمركأ ?يتمركت نإو لعفنتلاو بيضيلو رضحي املو جرخي مل : وحن ، فرحأ ةسمخل همازجناو نم : و ??حن ، ا ??مهمو ا ??منإو ?ا??مثيحو ىت ??مو يناو نياو ياو ا ??مو نم يهو " ن ا" ىن ??عمب ةنم ??ضتم ءام ??سأ ءا ??غلا " ب با ??جت يتلا ةتسلاءايشلأا باوج يف ةرمضم " نإ " ?ب ?مزجنيو .، سقف هيلعو ، ةمركأ ي ?بمركي نع ا ??ضوع نو ??ن ه ??نايو هواوو ريم ??ضلا ف ??لأ د ??عب ه ??قحليو . سقف ه ?يلعو ، ة ??كمركأ ينتيإ : وحن ، يفنلا لاإ ر ?ملأا . ?مز ?جلاو ب ?صنلا نود ع ??فرلا يف ك ?لذو . نييرضتو نوبرضيو نابرضتو نابرضي : وحن ةكرحلا ، " ملالا ب هري ??غ وأ ?جرختو براضو غ?ض : وحن لعفل " لاثم ىلع بطاخملا لعافلا هب ?رمؤي ام رملأاو ? يد ??عتملا ري ??غو يد ??عتملا . ا ??نل برضلأو ةنز برضيلو انل برضلأو ت ?نا ?برضتلاو ديز برضيل : وحن 117 دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف .وحنلا .رصم2012ص.- 92 هتو??سك : ر ??حن ، نين ??ثا ىلإ وأ : ًاد??يز تنرت ??فک هد ?حاو لو ?عفم ىلإ ىدعتيو . هب لوعفم هل ناك ام ?يدعتملاف ، ل ??عافلاب صتخي ا يد ??عتملا ريغ و. سانلا ريخ ارمع اديز تنلعأ : وحن ، ةثلاث ىلوأ : لايناف هتملعو ةبج - . ديز بهذ : كلرقك118 Fe’l turlari qatorida o‘timli va o‘timsiz fe’llar haqida ham ma’lumotlar berilgan. O‘timli fe’l – ىد ??عتم , o‘timsiz fe’l – ىد ??عتم ري ??غ deb nomlangan. Zamaxshariy o‘timli fe’lga shunday ta’rif beradi 119 : “O‘timli fe’l bu vositasiz to‘ldiruvchisi bor bo‘lgan fe’ldir. U bir, ikki yoki uchta to‘ldiruvchini boshqarib kelishi mumkin. .ا ًديز تبرضZaydni urdim . . ةّةًبُج هتوسكUnga jubbani kiydirdim. .سانلا َريخ ا َرمع ا ًديز ُتملعأZaydga Amr insonlarning yaxshisi ekanini bildirdim . O‘timsiz fe’lni esa quyidagicha bayon qiladi: “O‘timsiz fe’l esa ish-harakat egasining tasarrufida ( u bilan bog‘liq) bo‘ladi. .ديز بهذZayr bordi . Zamaxshariy o‘timlilikning sabablarini 3 ta deydi. Ular: Hamza, o‘rta o‘zak unlisining ikkilanishi va predlog 120 . Alloma bularning har biriga misollar ham keltirgan. .هتبهذأ Men uni olib ketdim. .هتحرف Men uni hursand qildim . .هب تجرخMen uni olib chiqdim . “Al- Unmuzaj fi-n-nahv” asarida fe’l turlari qatorida majhul darajadagi fe’l haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Majhul darajadagi fe’l – لو ??عفملل ىن ??بم deb nomlangan. Bunda “fe’l to‘ldiruvchiga kesim bo‘ladi” deydi Zamaxshariy. Demak, to‘ldiruvchi ega vazifasida bo‘ladi. .ديز َب ِر ُضZayd urildi . : ةكمركأ ?يتمركت نإو لعفنتلاو بيضيلو رضحي املو جرخي مل : وحن ، فرحأ ةسمخل همازجناو نم : وحن ، امهمو امنإو ?امثيحو ىتمو يناو نياو ياو امو نم يهو " ن ا" ىنعمب ةنمضتم ءامسأ ةعستيو ءاغلا " ب باجت يتلا ةتسلاءايشلأا باوج يف ةرمضم " نإ " ?ب ?مزجنيو .، سقف هيلعو ، ةمركأ ي ?بمركي 118 119 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 47 120 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 47 93 نع اضوع نون هنايو هواوو ريمضلا فلأ دعب هقحليو . سقف هيلعو ، ةكمركأ ينتيإ : وحن ، يفنلا لاإ رملأا . ?مزجلاو بصنلا نود ع ?فرلا يف كلذو . نييرضتو نوبرضيو نابرضتو نابرضي : وحن ةكرحلا ، " ملالا ب هريغ وأ ?جرختو براضو غ?ض : وحن لعفل " لاثم ىلع بطاخملا لعافلا هب ?رمؤي ام رملأاو ? يدعتملا ريغو يدعتملا . انل برضلأو ةنز برضيلو انل برضلأو ت ?نا ?برضتلاو ديز برضيل : وحن هتوسك : رحن ، نينثا ىلإ وأ : ًاديز تنرتف ک هد ?حاو لو ?عفم ىلإ ىدعتيو . هب لوعفم هل ناك ام ?يدعتملاف ، لعافلاب صتخي ا يدعتملا ريغ و. سانلا ريخ ارمع اديز تنلعأ : وحن ، ةثلاث ىلوأ : لايناف هتملعو ةبج ديز بهذ : كلرقك . 121 - Fe’l bobi davomida “o‘ylash , hisoblash ma’nosidagi fe’llar” haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Mahmud Zamaxshariy “o‘ylash , hisoblash ma’nosidagi fe’llar” ni shunday ta’riflaydi: رب ???خلا و أد ???تبملا ىلع لخد ???ت .تيأرو ،تد ???جوو ،تملعو ،تمعزو ،تلخو ،تب ???سحو ،تننظ :ىه و .اقلطنم اديز تننظ :وحن ةيلوعفملا ىلع ?امهبصنتف “Ular يأرو ،د ???جوو ،ملعو ،معزو ،لا ???خو ،ب ???سحو ،نظ fe’llaridir. Ular ismiy jumlaning egasi va kesimini tushum kelishigiga qo‘yib to‘ldiruvchiga aylantiradi. Masalan: .اقلطنم اديز تننظZaydni ketgan deb o‘yladim . “Yuqoridagi fe’llarning gap o‘rtasida yoki oxirida kelishi fe’l boshqaruvini to‘xtatishga ijozat beradi”, deydi Mahmud Zamaxshariy. Masalan: ميقم تننظ ديز yoki.تننظ ميقم ديز Zayd istiqomat qilayapdi deb o‘yladim . ا ??مو ئت ??ف امو حرب ا ?مو لاز امو تابو لظو ىحضأو حبصأو ?راصو ناك : يهو ةصقانلا لاعفلأا ، ة ??ماتو ة ??صقان نو ??كت " نا ??ك و . اقلطنم ديز ناك : وحن رب ?خلا ب ?صنتو مسلاا عفرت . سيلو ماد امو كفنا : و ?حن ، " نا ??شلا " ريم ??ض ا ?هيف ?ارم ?ضمو ، اديز نسحأ ناك ام : وحن ةد ?ئازو ، عقو يأ رملأا ناك : وحن " ه ?لوأ ي ?ف ناك ام لاإ اهيلعو اهمسا ىلع اهربخ ميدقت زوجيو . ?قلطنم ديز نأشلا ناك يأ قلطنم ديز ناك : يهو ةبراقملا لاعفأ . بسحف همسا ىلع مدقتي نكلو هلومعم هيلع مدقتي لا هناق " ام ، عرا ??ضملا ل ??عفلا ع ??م " نأ " – " يسع " ربخ نأ لاإ " نا ?سك لمعك اهلمع ، بركو ?كشوأو داكو ىسع نأ ى ???نغ : و ??حن ، ه ??يلع ر ??صتقيو اهل لاعاف عراضملا لعفلا عم " نأ " عقي دقو جر ?خي نأ ديز ينغ : وحن جر ???خي دا ????ك و ????حن ، " نأ " ري ???غب عرا ???ضملا ل ???عفلا ?يقاو ???بلا رب ???خو . د ???يز جر ???خي . Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarida yordamchi fe’llar – لا ??عفلأا ةصقانلا deb atalgan va ular haqida shunday deyilgan: 121 94 Bu fe’llar 13 ta bo‘lib quyidagilardir: ماد ا??م – لاز ا ??م – ئتف ام – كفنأ ام – حرب ام – لظ – تاب – ىسمأ – ىحضأ – حبصأ – راص – ناك سيل – . Bu yordamchi fe’llar ismiy jumlaning tarkibida kelganida, bu jumlaning egasi raf’ holatida ya’ni bosh kelishikda, kesimi esa nasb holatida ya’ni tushum kelishigida bo‘ladi. Masalan: ناك.اقلطنم ديز Zayd ketgan edi. Shuningdek, “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarida ish-harakatning yaqinligini ifodalovchi fe’llar ham zikr etib o‘tilgan. Ish-harakatning yaqinligini ifodalovchi fe’llar – ةبراقملا لا ?عفلأا deb nomlanadi. Zamaxshariy ularning 3 ta turini sanab o‘tadi. Ular : .ىسع ، كشوأ ، داك Zamaxshariy ularga qisqagina va osongina ta’rif berib o‘tgan: “ularning qo‘llanilishi huddi ناك fe’lining qo‘llanishi kabidir” deb aytgan. Bu o‘rinda ناك fe’lining hozirgi-kelazi zamon fe’li bilan birga qo‘llanilishi nazarda tutilgan. Demak, yuqoridagi fe’llar ham hozirgi-kelasi zamon fe’li bilan ناك fe’li qanday aloqaga kirishsa, shunday aloqaga kirishadi. .جرخي ديز داكZayd chiqay dedi . Zamaxshariy yuqoridagi fe’llardan ىسع fe’lini ajratib ko‘rsatadi. Chunki, uning qo‘llanishi boshqalaridan farq qiladi. ىسع fe’li hozirgi-kelasi zamon fe’liga نأ yuklamasi orqali bog‘lanadi 122 . .جرخي نأ ديز ىسعEhtimol, Zayd chiqar . Arab tilida olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l bor. Ular و حدملا لاعف مذلا deb nomlanadi. Mahmud Zamaxshariy ham “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarida bu fe’llarga ta’rif berib o‘tgan. Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l معن (qanday yaxshi) va سئب (qanday yomon) fe’llaridir. Bi ikki fe’ldan keyingi ikkita so‘z raf’ holatida ya’ni bosh kelishikda keladi. Birinchi keladigan so‘z fe’liy jumlaning egasi bo‘lsa, ikkinchisi maxsus madhlanuvchi va yomonlanuvchi so‘zdir. 122 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 49 95 .ديز ُلجرلا معنZayd qanday yaxshi kishi. .دعد ةأرملا تسئبDa’d qayday yomon ayol . Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’lning egasi noaniq holatda nasbda ya’ni tushum kelishigida ham kelishi mumkin. .ديز لاجر معن Shuningdek, Zamaxshariy bu ikki fe’lning o‘rniga boshqa ikki fe’l – اذبح va ءاس ishlatilishi mumkinligini aytadi. Bunda اذبح fe’li معن vazifasini bajarsa, ءاس esa سئب fe’lining vazifasini bajaradi. Fe’l turlari qatorida taajjubni ifodalovchi ikki fe’l ham turadi. Bular لاعف بجعتلا deb nomlanadi. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarida ularga shunday ta’rif beradi: “Ular ا ?ماد ?يز ل ?عفأ va هب ل ?عفأ . Ular لعفأ va لا ?عفإ vaznida bo‘lmagan uch o‘zakli (birinchi bob) fe’llardan yasaladi. Qolganlaridan حبقأ ، غ???لبأ ، د ???شأ yordamchi so‘zlarni qo‘shish bilan yasaladi. لعفأ ام (birikmasi)da ام – ega, لعفأ – kesimdir 123 . ? ينا ??ثلاو ل ??عاف يم ??سر ا ??مهلوأ ، نمو ??فرم نيت ??سا ىلع نلاخد ??ب ، شيو معن : ا ??مهو مذ ??لاو حد ??ملا لاعف ، سينو ??لا " ملا " . فيرعتلا لولأا قحو ، هنم ءارش ت ?سنبو ةيز لجرلا مهل او ملأاو حدملاب صوصخملا و ??حن ، حدملاو صو ?صخملا فنعي دقو . ةيز لاجر مهي : وحن ، ةبوصنم ةركذب ?رسايو امهلعاف رمضي دقو ، دوز ًلاجر اذ ??بحو ، د ??يز ل ??جرلا اذ ??ه : ?لا ??قوف " مم " یر??جم يروي اديحو . نوتهاملا ميقلا : ىلاعت هلوق در ??جملا يثلاثلا نم لاإ نا ??ينبي لاو ، هب لعفأو اديز لعفأ ام : امه بجعتلا لاعف " سب ?یروم يرجي " ءلاو تنأ ا ??م : لا ??قيف ، ك ??لذ وحنو ، حبقلا و دش كلذ ءارو اميف بجعتلا ىلإ ?لصوتيو . لاعفاو لعفإ ىنعمب سيل هربخ لتقلا و ادتبم لعفأ ام يف امو . هروغ حتفل امو هداو ???س غلبأ امو ، هتجرحت 124 Yordamchi fe’llar 1. Ish harakatning o‘tgan zamonda bajarilganligini va hozirgi zamonda ham davom etayotganligini quyidagi yordamchi fе’llar bildiradi: ,ماد ,عبات ,ىضم ,لصاو حرب ام ,يقب ,لاز ام ,لظ ,ئتف ام ,رمتسا -ءاسملا ىتح ريسي لجرلا عبات 123 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 49 124 96 2. Ish harakatning bajarilish arafasida turganligi yoki ish harakatning bajarilishiga oz qolganligini bildiruvchi fе’llar “Bo‘saga fе’llar” dеyiladi. Arabchasiga ular لاعفأ ةبراقملا dеb nomlangan. داك ,كشوأ - .فو??خلا نم تو ??مي لفطلا داك qo‘rqinchdan bola o‘lay dеdi. 3. Ish harakatning amalga oshish ehtimoli borligini ىسع fе’l i bildiradi va faqat o‘tgan zamonda ishlatiladi. .yozar Zayd, ehtimol- بتكي نأ ديز ىسع 4. Ba’zan سيل fе’l i inkor yuklamasi vazifasida ham ishlatiladi. .Bilmayman ُ - يردأ تسل :Misol I. ناك و اهتاوخأ fе’l laridan inkor yuklamalarini olib kеluvchi fе’l lar ham mavjud bo‘lib, ular ushbu yuklamasiz bu turkumga kirmay qoladi. Bular, لاز. حرب va ّ ئت ?ف ,ك ?فنا لا ز ?ي ا و ?ل ن نيفلتخم – ular hanuzgacha turlichadirlar. qachon hеch bilan U- نيفكاع هيلع حربن نل shug'ullanmaymiz (unga bеrilmaymiz). Ushbu fе’llar bilan kеlayotgan inkor yuklamasi qasam so‘zidan kеyin kеlsa, tushib qolishi mumkin. Masalan: – ? فسوي ركذت أتفت للهات madordan kеtguningcha (halok bo‘lguningcha) Yusufni zikr qilavеrasan. Ushbu yuqorida sanab o‘tilgan fе’llardagi inkor yuklamasini ام ماد fе’l idagi ام masdar “ma al masdariyya” yuklamasi bilan adashtirmaslik lozim. tirik Toki ُ – تمد ام ةاكزلا و ةلاصلاب يناصوأ ايح ekanman, u mеni (Olloh) namoz va zakotga buyurdi. II. داك و اهتاوخأ guruhidagi fе’llar uch qismga bo‘linadi: 1. Bo‘sag'a fе’llari. ) لا ???عفأ ة ???براقملا )Ish harakatni bajarilishiga sal qolganini bildiradi. دا ?ك ,كشوأ va بر ?ك ushbu turkumga kiradi. Misol uchun: .dеdi qolay tugab Vaqt – يهتني نأ تقولا كشوأ (bеlgilangan vaqt ozgina qolganligini bildiradi, داك boshqa fе’llarga o‘xshab agar undan oldin inkor so‘zi kеlsa, o‘z ma’nosi va kеsimining ma’nosida inkor bo‘ladi. Aks holda musbat yaqinlashish ma’nosi ning عقي يبصلا داك ققحتي مل هسفن ?عوقولا نكل و ,ةتباث ?عوقولا ةبراقمف ,عوقولا bo‘ladi, ya’ni Bola yiqilay dеdi, Bola yiqilishga yaqinlashdi, yaqinlashish esa sobit, lеkin yiqilish sodir bo‘lmad 2. قلولخا va (Abu Bakr Ali Abd al-Alim., 2002:304) ,.Hasan, Abbas – ( نأ لاله ىسع حتفلاب يتأي :uchun Misol 2004:621) Shoyadki, Olloh g'alaba bеrsa. 97 3. Ish harakatning boshlanishini bildiruvchi أدب ,به ,ذخأ ,قفط ,قلع ,أشنأ , Ular(. عورشلا لاعفأ ( .fе’llar . ىربنا va ماق ,لعج ,أدتبا Misol: أشنأ ليلخ بتكي ) .Abu Bakr Ali Abd al-Alim.,2002:285) - Halil yozishni boshladi, bilan yuklamasi نأ fе’l lari اهتاوخأ و داك ishlatilishiga ko‘ra uch qismga bo‘linadi: 1. نأ bilan kеlishi shart bo‘lgan fе’l lar. Ular فلولخا va ىرح bo‘lib, umid qilish ma’nosidagi fе’llar guruhiga kiradi. 2. نأ yuklamasisiz kеluvchi fе’llar, ular ish harakatni boshlanishini bildiruvchi fе’llar hisoblanadi. 3. نأ yuklamasi bilan kеluvchi va usiz qo‘llanuvchi fе’llar. Bunday fе’llarga “bo‘sag'a” ma'nosidagi fе’llar, umid qilish ma'nosidagi ىسع fе’l i kiradiUshbu kеltirilgan fе’llardan ناك va سيل fе’llarining farq qiluvchi jihati mavjud, ularning xabariga bi ? prеdlogini qo‘shish mumkin. نيمكا??حلا مكحأ ??ب لاله سيل أ eng hukum chiqaruvchisi emasmi? !. Ammo ناك fе’l ining xabari ? ب bilan kеlishi uchun ناك fе’l idan oldin inkor yuklamasi kеlishi shart bo‘ladi. Masalan: ام تنك رضاحب Mеn mavjud emas edim (u еrda yo‘q edim). Uchinchi bob xulosa Xulosa qilib aytish mumkinki, Mahmud Zamaxshariyning “Al - Unmuzaj fi - n – nahv” asari juda ko‘p tilshunos olimlar tomonidan o‘rganilgan va mo‘tabar asar deb e’tirof etilgan. Shu bilan birga sharq madrasalarida darslik sifatida o‘qitilgan. Asar o‘zining yozilish uslubi bilan o‘zga asarlardan tubdan farq qiladi. Unda grammatik qoidalar aniq, tushunarli va lo‘nda shaklda bayon qilinadi. Eng muhimi, alloma yuqorida aytganimizdek muzakkar va muannas jins kategoriyasini ham morfologik, ham sintaktik jihatdan tahlil qilgan. Mahmud Zamaxshariy avvalo son kategoriyasi bayon qilar ekan eng soda tilda bayon qiladi ya’ni qo‘shimchalarni qo‘shish tartibini so‘ng siniq ko‘plik 98 mavzusiga o‘tar ekan uni vaznlardan qay tartibda hosil bo‘lishini ko‘rsatib beradi va bu usul ko‘pchilik nahv kitoblarda berilmagan, muannas va muzakkar jinsiga ta’rif berib, muannas jinsining ikki xil turini (haqiqiy va haqiqiy bo‘lmagan ) ajratadi. Bundan tashqari muannaslikni bildiruvchi belgisi bo‘lmasa ham muannas jinsida bo‘lgan so‘zlarni ham alohida qayd etgan. Bilan birga so‘zga ta marbuta belgisini qo‘yish bilan so‘zning umumiylik yoki yakkalik ma’nosida ishlatilishini ham misollar yordamida isbotingan. Bu bilan muannas jinsdagi so‘zlarni morfologik jihatdan o‘rgangan. Fe’l bobini eng soda bayon etgan. Har bir fe’l turlarini ma’nosiga ko‘ra tartiblagan. 99 UMUMIY XULOSA Ulug‘ bobokolonimiz Mahmud Zamaxshariy o‘zining boy ilmiy merosi bilan sharq, qo‘yinki, dunyo ilm-fan madaniyatini beqiyos darajada yuksaltirdi. Mahmud Zamaxshariyning boy ilmiy merosini o‘rganish, uni xalqimizning ma’naviy boyligi sifatida tadqiq etish, respublikamiz ilm-fani iste’moliga zamonaviy tahlil va talqinda taqdim etish, keng jamoatchilikka, xalqimizga tanitish, asarlarini nashr etish katta ahamiyatga ega. Zero, Mahmud Zamaxshariyning ilmiy merosi umumbashariy nazariy-metodologik ahamiyatga molik qadriyat bo‘lganligi uchun dunyo miqyosida keng qamrovli tadqiq etilgan. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari o‘rta asr tilshunosligi, uning tabiatidagi xususiyatlari, mumtoz arab tilining hozirgi zamon arab tilidan farqli tomonlari ko‘rsatilb, ushbu asar Grammatik talqinning o‘ziga xosligi, uning g‘arb va rus Grammatik asarlaridan tubdan farq qilishi bilan xarakterlanadi. Ismning 12 turi bor: سنجلا مسا - “Turdosh ot” , ملعلا - “Atoqli ot” , و برعملا هعباوت – “ Turlanadigan va unga tobe ismlar”, ينبملا – “ Turlanmaydigan ismlar”, ىن??ثملا – “ Ikkilik sondagi ismlar”, عو ??مجملا – “ Ko‘plik sondagi ismlar”, و ة ??فرعملا ةر ??كنلا – “ Aniq va noaniq holatdagi ismlar”, ثنؤ ??ملا و ركذ ??ملا – “ Muzakkar va muannas jinsdagi ismlar”, ? رغ ??صملا – “ Kichraytirma ismlar”, بو ??سنملا - “Nisbiy otlar”, ددعلا ءامسا - “Son”, لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا - “Fe’llardan yasalgan ismlar”. Mahmud Zamaxshariy avvalo son kategoriyasi bayon qilar ekan eng soda tilda bayon qiladi ya’ni qo‘shimchalarni qo‘shish tartibini so‘ng siniq ko‘plik mavzusiga o‘tar ekan uni vaznlardan qay tartibda hosil bo‘lishini ko‘rsatib beradi va bu usul ko‘pchilik nahv kitoblarda berilmagan, muannas va muzakkar jinsiga ta’rif berib, muannas jinsining ikki xil turini (haqiqiy va haqiqiy bo‘lmagan ) ajratadi. Bundan tashqari muannaslikni bildiruvchi belgisi bo‘lmasa ham muannas jinsida bo‘lgan so‘zlarni ham alohida qayd etgan. Bilan birga so‘zga ta marbuta belgisini qo‘yish bilan so‘zning umumiylik yoki yakkalik 100 ma’nosida ishlatilishini ham misollar yordamida isbotingan. Bu bilan muannas jinsdagi so‘zlarni morfologik jihatdan o‘rgangan. Fe’lning 10 turi bor: ىضاملا – “ o‘tgan zamon fe’li”, ?عرا ??ضملا – “ hozirgi- kelasi zamon fe’li” , رملاا – “ Buyruq mayli”, ى ّدعتملا ريغ و ى ّدعتملا - “O‘timli va o‘timsiz fe’llar” , لو ??عفملل ين ??بملا – “ Majhul darajadagi fe’llar”, بو ??لقلا لا ??عفا – “ O‘ylash, hisoblash ma’nosidagi fe’llar” , ةصقانلا لاعفلاا – “ Yordamchi fe’llar”, ةبراقملا لا ??عفا – “ Ish-harakatning yaqinligini bildiruvchi fe’llar”, ّ مذ??لا و حد ??ملا لاعف – “ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”, بجعتلا لاعف - “Taajjubni ifodalovchi ikki fe’l”. Sintaksis tilning sintaktik qurilishini, ya’ni sintaktik birliklar hamda ular orasidagi o‘zaro aloqa va munosabatlarni o‘rganadi. Sintaktik aloqa - gaplarda so‘zlarning va so‘z birikmalarining o‘zaro grammatik bog‘lanishini bildiradi. Arab tilida predikatsiya ikki element دن ??سملا va هيلإ دن ??سملا siz bo‘lishi mumkin emas. Bu ikki element orasidagi munosabat ya’ni predikativlik arab tilida دانسإ deyiladi. Bunda دن ??سملا kesimga (predikatga), هيلإ دن ??سملا esa sub’ektga to‘g‘ri keladi. Arab tilshunoslari gapning sintaktik tahlilini ham so‘zlarning morfologik xususiyatiga tayangan holda, ya’ni ularning e’robi asosida amalga oshiradilar Zamaxshariy raf’ holatida (bosh kelishikda)gi ismlarning jami 6 ta turini sanab o‘tgan: 1.Asl bosh kelishikdagi so‘z – bu لعاف (fe’liy jumlaning egasi). Qolgan 5 tasi asliga o‘xshash bosh kelishikdagi so‘zlar: 2.Ismiy jumlaning egasi ( أدتبم ) 3.Ismiy jumlaning kesimi ( ربخ ) 4.“ اهتاوخا و نا ???ك ” turkumiga kiruvchi yordamchi fe’llar ismiy jumlani tarkibida kelganda, bu jumlaning egasi " "ا ???هتاوخأ و نإ5 . turkumiga kiruvchi harflar ismiy jumlaning tarkibida kelganda, bu jumlaning kesimi 6.Turdosh otlarni inkor qiluvchi لا yuklamasining kesimi Nasb holatida (tushum kelishigida) keladigan ismlarning soni 13 ta. Ular : 101 1. قلطم لوعفملا – almaf’ul al-mutlaq – mutloq masdar . 2. هب لوعفملا – almaf’ul bihi – vositasiz to‘ldiruvchi . 3. ىدانملا – al-munada – undalma . . 4. هيف لوعفملا - al-maf’ul fihi. U نامزلا فرظ (payt holi?) va نا?كملا فر ?ظ (o‘rin holi) dir. 5. هعم لوعفملا – al-maf’ul ma’ahu (birgalik to‘ldiruvchisi). 6. هل لوعفملا – almaf’ul lahu (sabab maqsad holi). 7. لاحلا – al-hal – hol. 8. زييمتلا – at-tamyiz (cheklov). 9. ّ لاإ "ب ?ىنثت ??سملا " – al-mustasna illa – ّ لاإ yuklamasi bilan istisno qilingan so‘z. 10. “ اهتاوخا و ناك ” turkumiga kiruvchi yordamchi fe’llar ismiy jumlani tarkibida kelganda, bu jumlaning kesimi 11. " اهتاوخأ و نإ " turkumiga kiruvchi harflar ismiy jumlaning tarkibida kelganda, bu jumlaning egasi 12. Turdosh otlarni inkor qiluvchi لا yuklamasining ismi 13. سيل ma’nosidagi لا va ام yuklamalarining kesimi Jar holatida (qaratqich kelishigida) keladigan ismlarning soni 2 ta. Ular : 1) ةفاضلإاب رورجم (muzof ilayhi). 2) رجلا ?فرحب رورجم (predlog bog‘lanib kelgan so‘z) Mabniy so‘zlar 8 ta bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi:  لصتملا ريمضلا (qo‘shib yoziladigan omoshlar).  لصفنملا ريضلا (alohida yoziladigan olmoshlar).  ةراشلإا ءامسأ (ko‘rsatish olmoshlari).  تلاوصوملا (nisbiy olmoshlar)  لاعفلأا ءامسا ( fe ’ l ma ’ nosidagi ismlar )  ? فورظلا ضعب (ba’zi payt holi so‘zlari)  تابكرملا (qo‘shma so‘zlar)  تايانكلا ( umumiy ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar) Ismiy gapda ega – أدتبم , kesim esa – ربخ deb ataladi. 102 Butun boshli jumla ham ربخ vazifasida kelishi mumkin va ular to‘rt xildir:  Fe’liy jumla: .هوبأ بهذ ٌديزZaydning otasi bordi .  Ismiy jumla: .بهاذ هوخأ ورمعAmrning akasi borayapti .  Shart ergash gap: . ُهْمركأ ?يِن ْمركي نإ ٌديزAgar Zayd meni ikrom etsa , men ham uni ikrom etaman .  Hol ergash gap: .كمامأ دلاخXolid sening oldingda . .ماركلا نم ٌرشبBashr oliyjanoblardan . Mahmud Zamaxshariyning " وحنلا يف جذومنلأا " asarida keltirilgan grammatik holat batafsil ilmiy jihatdan puxta xulosa – qoida tarzida berilib, ko‘plab misollar bilan to‘ldirilgan. Bu esa asarning keng doiralarda shuhrat qozonishiga, davr o‘tishi bilan esa ko‘plab nusxalarda ko‘chirilib, keng tarqalishiga sabab bo‘lgan. Mahmud Zamaxshariyning " وحنلا يف جذو ??منلأا " asari hozirgi kunda ham o‘z ilmiy ahamiyati bilan arab tilshunosligida munosib mavqega aga. Asardan hozirgi kunda arab tilini o‘qitish uchun manba sifatida keng foydalaniladi. 103 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2019. – B. 276 Arab tilidagi manbalar 2. 315 .سماخلا ءزجلا .رصمب فراعملا راد .يبرعلا بدلأا خيرات .لراك ناملك وربص1975 . 3. .توريب .بيبللا ينغم .يراصنلأا ماشه نبا1991 – 4. ص توريب .لولأا ءزجلا .ةغلابلا ساسأ ?.يرشخمزلا دمحأ نب ورمع نب دومحم مساقلا وبأ 122 1998نانبل 5. برعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا ?يفوخلا دمحم دمحأص 289 ц 1996 . – 6. .يبرعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا ?.يفوخلا دمحم دمحأ1966ص458 7. ةديقعلا راد .ةيوحنلا سوردلا.حلاص ?دمحم،مومط ىفطصم ،بايد دمحم ،فصان ينفح – ةيردنكسلإا،رصم2007 8. حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا ىلبدرلأا1990ص457 – 9. ،فراعملا راد :ةرهاقلا – ةعساتلا ةعبطلا /خيرات و روطت ةغلابلا ?فيض يقوش1995ص 223 10. .يوحنلا ?يرابنلأا ديعس يبأ نب دمحم نبا نمحرلا دبع تاكربلا يبأ نيدلا لامك ماملإا خيشلا ?عيزوتلاو رشنلل عئلاطلا راد .نييفوكلاو نييرصبلا نييوحنلا نيب فلاخلا لئاسم يف فاصنلإا –ةرهاقلا ?.ريدصتلاو2005–ةحفصلا .352 11. ص220 199فراعملا راد :ةرهاقلا – .ةعساتلا ةعبطلا /خيرات و ?روطت :ةغلابلا .فيض– .م . . 12. . دادغب ?.يرشخمزلا دنع ةيوغللا و ةيوحنلا تاساردلا ?.يئارمسلا حلاص لضاف1970ص 242 – 13. حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدل .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا1990ص . .302 . 14. وحنلا يف جذومنلأا ?.يرشخمزلا دومحم1990ص .149 . – 104 15. توريب .ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغ ىفطصم1993ص.149 . 16. .نورشان :.قشمد – .ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغلا يفطصم2010 – .211ص 456 . 17. ةيبرعلاُ ُ ةغللا ُ ُ ىف ُ ثنؤملا ُ وُ ُ ركذملا ُ ُ مجعم 18. نوعبرلأاو ةيداحلا ةعابطلا .نانبل ،توريب – ?قرشملا راد .ملاعلأاو ةغللا يف دجنملا2005 . ةحفصلا– 147 O‘zbek tilidagi adabiyotlar 19. Abdujabbor Qahhorov, Malika Nosirova. Gap sintaksisi arab tilshunoslari talqinida. – T.: TIU nashriyoti, 2013 20. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy Al-Jomi' As-Sahih (1-jild) (Arabchadan Zokirjon Ismoil tarjimasi) –Toshkent, 1991. 403 21. Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: Kamalak, 1992 22. Fateyeva I.G., Shokirova Z.N. Arab matbuot tili ustuda ishlash. T.: “ToshDShI”, 2004. 23. Ibrohimov N. Yusupov M. Arab tili grammatikasi. N.: “Namangan”, 2009. 24. Islomova Z.M. “Muqaddamatu-l-adab” haqida//Sharq mash’ali. -1996 25. Madraimov A, Fuzailova G.Manbashunoslik. – T.:O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. –B.154 26. Mamataxunova D.K. “Arab Filologiyasiga Kirish” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: ToshDSHI, 2008 27. Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak tayanchi III konfrensiya to‘plami.B256 28. Nosirov O., Yusupov M., Muhitdinov M., Rahmatullayev Y., Nishonov A. “Ан–на’ йм” arabcha-o‘zbekcha lug‘at . Т.: 200 3 . 29. Nosirova M. O‘rta asrarab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. 105 30. Nosirova M. Tilshunoslik bilimlari tarixi (Arab tilshunosligi) – T.:Navruz. – 2019. – B. 136 31. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi 5. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003 32. Qahhorov A., Nosirova M. Gap sintaksisi arab tilshunoslari talqinida. T.: “Toshkent Islom universiteti”, 2013. 33. Qoriyev O ‘.Hadislar uchun lug ‘at.//Sharq mash’ali. – 1996. – No1. 34. Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. –T.: Fan, 1971. –B.10-12 35. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. T.: “Hilol- Nashr”, 2016. 36. Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari qo‘lyozma nusxalari haqida. /Golden scripts. – 2020.- No4ISSN 2181- 9238 37. Sulton U., Qodirova K. “AS-SULTON” o‘zbekcha-arabcha lug‘at . Т.: “Hilol nashr”, 2012 . 38. Talabov E .T. Arab tili . T.: “O‘zbekiston”, 1993. Chet tilidagi adabiyotlar 39. Antuon El - Dahdah . A ditionary of universal Arabi grammar . Arabienglish. Liban, 1992. -249. 40. Аз- Зуркани, Му хаммад Б. Абдуль Баки. Ш ар х Муватта: – Каир.1421 41. Ал- Ф ахури Х анна. История арабской литератури. -М.: Изд инос.лит.- Т.И, 1959, с. 368. ТИ, 1961. -С. 483СПб.: 42. Аль-Бу хари, Му хаммад б. Исма’ил. Аль- Дж ами’ ас-са хих. Краткое изло жение /пер. с араб. В. Н ир ш а. 1-е изд. М.: Благотворительный Ф онд» Ибрагим бин Абдулазиз Аль Ибрагим», 2002 43. Баранов Х .К. Арабско-русский словарь. –М.: Русс.яз., 1985. - 944с. 106 44. Гиргас В. Очерк ъ грамматической системы арабовь. -СП.: 1873. 45. Г ор ш кова К.В. Историческая грамматика русского языка. – М.: Выс ш ая ш кола,1981 46. Г ранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно- историческом освещении. – М.: Вост.лит., 2001 47. Х алидов Б. З. Учебник арабского языка. – Т.: Ўқ итувчи, 1981. 48. Ш агаль В. Э. Учебник арабского языка. –М., 1983. 49. Ш арбатов Г.Ш . Современний арабский язык. –М., 1961. 50. Юш манов Н .В. Грамматика литературного арабского язика. – М.: Н аука, 1985. -172с Kataloglar 51. “Katalog – manuscrits orientaux (Arabes, persans, turcs)” 52. “Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. 1928. 421.s. 53. “Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. 1932. 471.s. 54. Catalogue of the British Muzeum. By Charles Riev-London., 1894. 396.r. Index general des manuscrits arabes musulmans (de la bibliotheque nationale de paris). 1953. 16. 55. Katalog arabskix rukopisey Akademii nauk Azerbaydjanskoy SSR. Baku.: 1984 56. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan AliYardim. Cilt II, Izmir. 1994. 463.s. Internet sahifalari 57. https://forum.ziyouz.com/index.php?topic =2659.10 58. https://arabic.uz/maqolalar/1542-morfologiya.html 107

ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………….………….…..3 I BOB. MAHMUD ZAMAXSHARIYNING TILSHUNOSLIKKA OID ILMIY MEROSI 1.1. Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari. Arab lingvistikasiga oid muxtasar asari………………………………….7 1.2 . Alloma asarlarining O‘zbekiston va dunyo fondlarida saqlanayotgan nusxalari…………………………………………..….25 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………47 II BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARINING LEKSIK- GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. “Al- Unmuzaj” asarining arab tili grammatikasini o‘rganishda tutgan o‘rni. ………………………………………………………49 2.2. Arab adabiy tilida son va jins kategoriyalarining ahamiyati….....62 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa…………………………………………...81 III BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARIDA SON VA JINS KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBINING TAHLILI 3.1. “Al- Unmuzaj” asarida jins va son kategoriyalarining yoritilishi…………………………………………………………..……84 3.2. “Al- Unmuzaj” asarida fe’l bobi ……………………………..…93 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………….…101 XULOSA ……………………………………………………………………..102

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………...106 KIRISH Magistrlik desertetsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Bugungi kunda ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor, xorijiy tillarni o‘qitishga bo‘lgan talab oshirib bormoqda. Mamlakatimizning xorijiy mamlakatlar bilan xususan sharq, arab mamlakatlari bilan diplomatik, ijtimoiy, siyosiy, diniy, madaniy, iqtisodiy aloqalari rivojlanib bormoqda. “Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashgan bugungi O‘zbеkiston hududida turli davrlarda o‘ziga xos sivilizatsiyalar vujudga kеlgan. Ushbu o‘lka fan va madaniyat markazi sifatida butun dunyoga dong taratgan, bu yеrda hayratomuz go‘zallikka ega shaharlar barpo etilgan, buyuk shoirlar va allomalar yashab ijod qilgan. Buyuk ilmiy kashfiyotlar, adabiyot va san’at, xalq og ‘zaki ijodining o‘lmas obidalari shu maskanda yaratilgan. Bu noyob milliy, tarixiy-madaniy mеros, haqli ravishda butun insoniyat xazinasi bo‘lib, ayni paytda xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan ulkan hissasidan dalolat bеradi” 1 O‘rta Osiyo va Arab mamlakatlari ta’limiy aloqalari yildan yilga tadrijiy rivojlanib bormoqda. Uzoq va sharafli tarixga ega bo‘lgan xalqning madaniy qadriyatlari ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq mamlakatlari uchun manaviyat manbai bo‘lib xizmat qilgan. Ulug‘siymolar Imom al-Buxoriy (810-870), Imom at-Termiziy (824/825-892), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Imom al-Moturidiy (870-944), Mahmud az-Zamaxshariy (1075-1144) kabi ilm-ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan, yurtimiz dovrug‘ini butun olamga mashhur. Bu zaminda tug‘ilib ijod etgan buyuk alomalarimiz yaratgan boy ilmiy meros ma’daniy meros jahon madaniy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib diqqat e’tiborni o‘ziga tortib kelmoqda. Ibn Sino, Ulug‘bek, Xorazmiy va Zamaxshariy kabi ajdodlarimizning nomlari hamda asarlari mashhur bo‘lib ijodlari jahon madaniyati bebaho boylik hisoblanadi. Ular yaratgan asarlar ilm fan durdonasi sifatida dunyoning mashhur qo‘lyozma fondlarida saqlanib kelinmoqda va dunyo olimlari tomonidan o‘rganilib, ular 1 Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2019. – B. 276 2

asosida ko‘pgina dissеrtatsiyalar, ilmiy ishlar va darsliklar yaratilmoqda. Jumladan, buyuk alloma Mahmud Az-Zamaxshariy ham o‘zining ko‘plab asarlari bilan dunyoga nom taratgan, uning merosi bugungi kunda har tomonlama o‘rganilmoqda, uning arab tilida yetmishdan ortiq turli sohaga oid asarlari didaktik, grammmatik, ilmiy- badiiy nazm, nasrda yozilgan asarlari orasida “Al- Unmuzaj”, “Mufassal”, “Asosul balog‘a” asarlari mashhur. “Al Unmuzaj fi-n nahv” arab tili lingvistikasiga bag‘ishlangan muxtasar va yuksak darajadagi asarlardan biri hisoblanadi. Asar arab grammatikasini soda bayon etishga qaratilgan va ajam xalqlari balki arab xalqlari uchun ham nodir qo‘lyozma manba hisoblanadi. Asar uch tarkibiy qismdan tashkil topgan. Ushbu asar arab tilini tez va oson o‘rgatish maqsadida yozilgan. Alloma bu muxtasar asarni 1121- yilda yozgan va Mujur Ad-Davla Abdul Fath ibn Husayn al Adristoniyga hadya etgan. O‘z davrida ushbu asar mashhur bo‘lib unga sharhlar bitilgan. Arab tilida to‘g‘ri savodli gapirish uchun tilda son kategoriyalari, jins kategoriyalarini bilish o‘ta muhum. Bu mavzuda juda ko‘p izlanishlar qilindi, lekin bu borada Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj” asari tanlangani bejis emas buyuk nahvshunos olim ushbu asarda o‘zgacha uslub qo‘llagan. XXI asr arabshunoslari o‘z asarlarida grammatik masalalarining avval sintaksis keyin morfologik so‘ngra fonetik bayon qilganlari, ishtiqoq tartibi, alifbo tartibida kabi emas balki, so‘z turkumlariga ajratgan holda bayon etdi. Shu jihatdan, “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarini nodir manba sifatida tadqiq etish va morfologik xususiyatlarini o‘rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ob’еkti va prеdmеti. Tadqiqot ishining ob’еkti qilib Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj” asarida jins hamda son katеgoriyasi olindi. Morfologik ko‘rsatkichi bo‘lgan yoki bo‘lmagan muannas jinsdagi so‘zlar, ikki jins uchun bir xil bo‘lgan so‘zlar, muannas jinsning ko‘plik shakli hamda son kategoriyalari, ikkilik son kategoriyasi tadqiqotning prеdmеti qilib bеlgilandi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur mavzuni tadqiq etishda avvalo quyidagilarni maqsad qildik: 3

- Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari haqida ma’lumot yig‘ish; - “Al- unmuzaj” asarida muannas va muzakkar jins masalasini haqidagi fikrlarni o‘rganish; - Arab tilida jins katеgoriyasining paydo bo‘lishini aniqlash; -“Al- Unmuzaj” da son kategoriyasi haqidagi qarashlarni o‘rganish. Tadqiqodning ilmiy yangiligi. Ushbu ish orqali “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari va uning xususiyatlari , dunyo fondlaridagi qo‘lyozma nusxalari masalalarga ahamiyat qaratilib, asarning arab tili lingvistikasida tutgan o‘rni, asarning grammatik tahili masalalariga to‘xtalib o‘tildi; - Arab tilida son kategoriyasi sintaksis hamda morfologik masalalari tahlil qilindi ; - Asarda fe’l bobidagi ko‘makchi fe’llar sintaksis masalalarni ham o‘rgan il di; - Arab tilidagi jins kategoriyalari sintaksis va ularning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlariga to‘xtalib o‘tildi. Tadiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqot ishining asosiy masalalari arab tilshunosligida Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asari o‘rganilishi, asarda jins va son kategoriyalarining hamda ko‘makchi fe’llarning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy asoslashdan iborat. Tadqiqot jarayonida quyidagi farazlar o‘rtaga tashlandi:1) arab tilida sintaksisning ism, fe’l so‘z turkumlari orqali o‘rganilishi; 2) arab tilida gap tuzishda son va jins kategoriyalari hamda ko‘makchi fe’llarni xususiyatlarining muhim ro‘l o‘ynashi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi sifatida Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid “Al unmuzaj fi-n-nahv” asari, Malika Nosirovaning “O‘rta asr arab nahvidan na’munalar (Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” risolasi asosida)” nomili o‘quv-uslubiy qo‘llanmasidan hamda Jamoluddin Ardablinning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asariga yozgan sharhi, shuningdеk 4

o‘zbеk va rus arabshunos olimlaridan B.M.Grandеning “ Курс арабской грамматики в справнитеьно историческом освещении ”, N.Ibrohimov va M.Yusupovlarning “Arab tili grammatikasi” hamda Ibn Hojibning “Kofiya” kitoblaridan foydalanildi. Ilmiy ishning mеtodologik asoslari. Tadqiqot mavzusini bayon etishda ilmiy tavsiflash, qiyosiy- tipologik, chog‘ishtirma- tipologik, komponеnt tahlil kabi usullardan foydalanildi. Ilmiy ishning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqot ishimizda Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarida jins katеgoriyasi tahlili, xususan muannas jinsning paydo bo‘lishi va morfologik xususiyatlarini tadqiq qilishda nazariy jihatdan arab o‘zbek, fors, ingliz hamda rus tillaridagi manbalarga tayandik. Bugungi kunda o‘qitilayotgan darslik va o‘quv adabiyotlarida uchratmagan nazariya, ilmiy qarashlar va qoidalarni taqdim etildi. Ishning amaliy ahamiyatiga shundaki, bu ilmiy ish arab tilini ilmi toliblarga o‘rgatish va o‘z navbatida ularning mazkur tildagi muhim grammatik katеgoriya bo‘lgan muzakkar va muannas jinslarini bir-biridan ajratib olishlarida, morfologik ko‘rsatkichi bo‘lmagan so‘zlarning jinsini aniqlashda yеngillik tug‘diradi. Magistrlik dissеrtasiyani yozish jarayonida Imom Buxoriy Xalqaro ilmiy tadqiqot markazining Qo‘lyozmalar bo‘limi fondi kataloglari bilan ishlandi. Unda grammatikaga va adabiyotga oid 2ta qo‘lyozma tavsif qilindi. Rossiya Fanlar Akadеmiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalari fondida “Al- Unmuzaj fi-n-nahv”ning uchta noyob qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Bundan tashqari mazkur fondda Jamoluddin al-Ardabiliining “Al-Unmuzaj fi-n- nahv”ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 60 ga yaqin qo‘lyozma nusxasi, Bеrlin kutubxonasida o‘n bitta asarining o‘ttizga yaqin nusxalari borligi aniqlandi. Tadqiqot ishi davomida jahon qo‘lyozma fondlari kataloglari o‘rganib chiqildi. Magistrlik ishi tuzilmasining tavsifi . Magistrlik ishi tuzilmasi kirish, uch bob va olti fasl, har bir bob bo‘yicha xulosa, yakuniy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 108 sahifani tashkil etadi. 5

O'xshashlar

Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
AS-SAKKOKIYNING “MIFTAHU-L-ULUM” KITOBINING GRAMMATIK VA SINTAKTIK TAHLILI
JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI
O‘rta asrlar davri Samarqandning yo‘llari va ularning Buyuk Ipak yo‘lida tutgan o‘rni
ARAB YOZUVIDAGI FORSIY MANBALAR