logo

ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

837 KB
ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB
LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………….………….…..3
I   BOB.   MAHMUD   ZAMAXSHARIYNING   TILSHUNOSLIKKA   OID
ILMIY MEROSI
1.1. Mahmud   Zamaxshariyning   tilshunoslikka   oid   asarlari.   Arab
lingvistikasiga oid muxtasar asari………………………………….7
1.2 . Alloma   asarlarining   O‘zbekiston   va   dunyo   fondlarida
saqlanayotgan nusxalari…………………………………………..….25
Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………47
II   BOB.   “AL-   UNMUZAJ”   ASARINING   LEKSIK-   GRAMMATIK
XUSUSIYATLARI
2.1. “Al-   Unmuzaj”   asarining   arab   tili   grammatikasini   o‘rganishda
tutgan o‘rni. ………………………………………………………49
2.2.  Arab adabiy tilida son va jins kategoriyalarining ahamiyati….....62
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa…………………………………………...81
III BOB.  “AL-   UNMUZAJ”   ASARIDA   SON   VA   JINS
KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBINING TAHLILI 
3.1. “Al-   Unmuzaj”   asarida   jins   va   son   kategoriyalarining
yoritilishi…………………………………………………………..……84
3.2.  “Al- Unmuzaj” asarida fe’l bobi ……………………………..…93
Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………….…101
XULOSA ……………………………………………………………………..102 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………...106
KIRISH
Magistrlik   desertetsiyasi   mavzusining   asoslanishi   va   dolzarbligi.
Bugungi kunda ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor, xorijiy tillarni o‘qitishga bo‘lgan
talab   oshirib   bormoqda.   Mamlakatimizning   xorijiy   mamlakatlar   bilan   xususan
sharq,   arab   mamlakatlari   bilan   diplomatik,   ijtimoiy,   siyosiy,   diniy,   madaniy,
iqtisodiy   aloqalari   rivojlanib   bormoqda.   “Buyuk   ipak   yo‘li   chorrahasida
joylashgan   bugungi   O‘zbеkiston   hududida   turli   davrlarda   o‘ziga   xos
sivilizatsiyalar   vujudga  kеlgan. Ushbu  o‘lka  fan  va madaniyat  markazi   sifatida
butun   dunyoga   dong   taratgan,   bu   yеrda   hayratomuz   go‘zallikka   ega   shaharlar
barpo   etilgan,   buyuk   shoirlar   va   allomalar   yashab   ijod   qilgan.   Buyuk   ilmiy
kashfiyotlar,   adabiyot   va   san’at,   xalq   og   ‘zaki   ijodining   o‘lmas   obidalari   shu
maskanda   yaratilgan.   Bu   noyob   milliy,   tarixiy-madaniy   mеros,   haqli   ravishda
butun insoniyat xazinasi bo‘lib, ayni  paytda xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga
qo‘shgan   ulkan   hissasidan   dalolat   bеradi” 1
  O‘rta   Osiyo   va   Arab   mamlakatlari
ta’limiy   aloqalari   yildan   yilga   tadrijiy   rivojlanib   bormoqda.   Uzoq   va   sharafli
tarixga ega bo‘lgan xalqning madaniy qadriyatlari ma’naviy merosi ming yillar
mobaynida   sharq   mamlakatlari   uchun   manaviyat   manbai   bo‘lib   xizmat   qilgan.
Ulug‘siymolar   Imom   al-Buxoriy   (810-870),   Imom   at-Termiziy   (824/825-892),
Bahouddin   Naqshband   (1318-1389),   Imom   al-Moturidiy   (870-944),   Mahmud
az-Zamaxshariy (1075-1144) kabi ilm-ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan, yurtimiz
dovrug‘ini   butun   olamga   mashhur.   Bu   zaminda   tug‘ilib   ijod   etgan   buyuk
alomalarimiz yaratgan boy ilmiy meros ma’daniy meros jahon madaniy hayotida
katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib   diqqat   e’tiborni   o‘ziga   tortib   kelmoqda.   Ibn   Sino,
Ulug‘bek,   Xorazmiy   va   Zamaxshariy   kabi   ajdodlarimizning   nomlari   hamda
asarlari   mashhur   bo‘lib   ijodlari   jahon   madaniyati   bebaho   boylik   hisoblanadi.
Ular yaratgan asarlar ilm fan durdonasi sifatida dunyoning mashhur qo‘lyozma
fondlarida   saqlanib   kelinmoqda   va   dunyo   olimlari   tomonidan   o‘rganilib,   ular
1
 Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: 
“O’zbekiston” NMIU, 2019. – B. 276
2 asosida   ko‘pgina   dissеrtatsiyalar,   ilmiy   ishlar   va   darsliklar   yaratilmoqda.
Jumladan,   buyuk   alloma   Mahmud   Az-Zamaxshariy   ham   o‘zining   ko‘plab
asarlari   bilan   dunyoga   nom   taratgan,   uning   merosi   bugungi   kunda   har
tomonlama   o‘rganilmoqda,   uning   arab   tilida   yetmishdan   ortiq   turli   sohaga   oid
asarlari   didaktik,   grammmatik,   ilmiy-   badiiy   nazm,   nasrda   yozilgan   asarlari
orasida   “Al-   Unmuzaj”,   “Mufassal”,   “Asosul   balog‘a”   asarlari   mashhur.   “Al
Unmuzaj   fi-n nahv”  arab tili   lingvistikasiga   bag‘ishlangan  muxtasar   va yuksak
darajadagi   asarlardan   biri   hisoblanadi.   Asar   arab   grammatikasini   soda   bayon
etishga   qaratilgan   va   ajam   xalqlari   balki   arab   xalqlari   uchun   ham   nodir
qo‘lyozma manba hisoblanadi. Asar uch tarkibiy qismdan tashkil topgan. Ushbu
asar   arab   tilini   tez   va   oson   o‘rgatish   maqsadida   yozilgan.   Alloma  bu   muxtasar
asarni   1121-   yilda   yozgan   va   Mujur   Ad-Davla   Abdul   Fath   ibn   Husayn   al
Adristoniyga hadya etgan. O‘z davrida ushbu asar mashhur bo‘lib unga sharhlar
bitilgan.  Arab tilida to‘g‘ri  savodli  gapirish uchun  tilda  son kategoriyalari, jins
kategoriyalarini   bilish   o‘ta   muhum.   Bu   mavzuda   juda   ko‘p   izlanishlar   qilindi,
lekin   bu   borada   Zamaxshariyning   “Al-   Unmuzaj”   asari   tanlangani   bejis   emas
buyuk   nahvshunos   olim   ushbu   asarda   o‘zgacha   uslub   qo‘llagan.   XXI   asr
arabshunoslari   o‘z   asarlarida   grammatik   masalalarining   avval   sintaksis   keyin
morfologik so‘ngra fonetik bayon qilganlari, ishtiqoq tartibi, alifbo tartibida kabi
emas   balki,   so‘z   turkumlariga   ajratgan   holda   bayon   etdi.   Shu   jihatdan,   “Al-
Unmuzaj   fi-n   nahv”   asarini   nodir   manba   sifatida   tadqiq   etish   va   morfologik
xususiyatlarini o‘rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Tadqiqotning   ob’еkti   va   prеdmеti.   Tadqiqot   ishining   ob’еkti   qilib
Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj”   asarida   jins   hamda   son   katеgoriyasi
olindi.   Morfologik   ko‘rsatkichi   bo‘lgan   yoki   bo‘lmagan   muannas   jinsdagi
so‘zlar, ikki jins uchun bir xil bo‘lgan so‘zlar, muannas jinsning ko‘plik shakli
hamda   son   kategoriyalari,   ikkilik   son   kategoriyasi   tadqiqotning   prеdmеti   qilib
bеlgilandi.
Tadqiqotning   maqsadi   va   vazifalari.   Mazkur   mavzuni   tadqiq   etishda
avvalo quyidagilarni maqsad qildik:
3 -   Mahmud   Zamaxshariyning   tilshunoslikka   oid   asarlari   haqida   ma’lumot
yig‘ish; 
-   “Al-   unmuzaj”   asarida   muannas   va   muzakkar   jins   masalasini   haqidagi
fikrlarni o‘rganish;
- Arab tilida jins katеgoriyasining paydo bo‘lishini aniqlash;
-“Al- Unmuzaj” da son kategoriyasi haqidagi qarashlarni o‘rganish.
Tadqiqodning   ilmiy   yangiligi.   Ushbu   ish   orqali   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”
asari   va   uning   xususiyatlari ,   dunyo   fondlaridagi   qo‘lyozma   nusxalari
masalalarga   ahamiyat   qaratilib,   asarning   arab   tili   lingvistikasida   tutgan   o‘rni,
asarning grammatik tahili masalalariga  to‘xtalib o‘tildi; 
- Arab   tilida   son kategoriyasi  sintaksis  hamda morfologik   masalalari  tahlil
qilindi ;
-   Asarda   fe’l   bobidagi   ko‘makchi   fe’llar   sintaksis   masalalarni   ham
o‘rgan il di; 
- Arab   tilidagi   jins   kategoriyalari   sintaksis   va   ularning   o‘ziga   xos   bo‘lgan
xususiyatlariga to‘xtalib o‘tildi. 
Tadiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari.   Mazkur   tadqiqot   ishining
asosiy masalalari arab tilshunosligida Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj
fi-n   nahv”   asari   o‘rganilishi,   asarda   jins   va   son   kategoriyalarining   hamda
ko‘makchi   fe’llarning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   nazariy   asoslashdan   iborat.
Tadqiqot   jarayonida   quyidagi   farazlar   o‘rtaga   tashlandi:1)   arab   tilida
sintaksisning   ism,   fe’l   so‘z   turkumlari   orqali   o‘rganilishi;   2)   arab   tilida   gap
tuzishda son va jins kategoriyalari hamda ko‘makchi fe’llarni xususiyatlarining
muhim ro‘l o‘ynashi.
Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Bitiruv
malakaviy   ishining   asosiy   manbasi   sifatida   Mahmud   Zamaxshariyning
tilshunoslikka oid “Al unmuzaj fi-n-nahv” asari,  Malika Nosirovaning “O‘rta asr
arab nahvidan na’munalar (Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”
risolasi   asosida)”   nomili   o‘quv-uslubiy   qo‘llanmasidan   hamda   Jamoluddin
Ardablinning   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asariga   yozgan   sharhi,   shuningdеk
4 o‘zbеk   va   rus   arabshunos   olimlaridan   B.M.Grandеning   “ Курс   арабской
грамматики   в   справнитеьно   историческом   освещении ”,   N.Ibrohimov   va
M.Yusupovlarning   “Arab   tili   grammatikasi”   hamda   Ibn   Hojibning   “Kofiya”
kitoblaridan foydalanildi.
Ilmiy   ishning   mеtodologik   asoslari.   Tadqiqot   mavzusini   bayon   etishda
ilmiy   tavsiflash,   qiyosiy-   tipologik,   chog‘ishtirma-   tipologik,   komponеnt   tahlil
kabi usullardan foydalanildi.
Ilmiy   ishning   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Mazkur
tadqiqot ishimizda  Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarida
jins katеgoriyasi tahlili, xususan muannas jinsning paydo bo‘lishi va morfologik
xususiyatlarini  tadqiq  qilishda   nazariy  jihatdan  arab  o‘zbek,   fors,  ingliz  hamda
rus   tillaridagi   manbalarga   tayandik.   Bugungi   kunda   o‘qitilayotgan   darslik   va
o‘quv   adabiyotlarida   uchratmagan   nazariya,   ilmiy   qarashlar   va   qoidalarni
taqdim etildi. Ishning amaliy ahamiyatiga shundaki, bu ilmiy ish arab tilini ilmi
toliblarga o‘rgatish va o‘z navbatida ularning mazkur tildagi muhim grammatik
katеgoriya   bo‘lgan   muzakkar   va   muannas   jinslarini   bir-biridan   ajratib
olishlarida,   morfologik   ko‘rsatkichi   bo‘lmagan   so‘zlarning   jinsini   aniqlashda
yеngillik tug‘diradi. 
Magistrlik dissеrtasiyani  yozish  jarayonida Imom  Buxoriy Xalqaro ilmiy
tadqiqot   markazining   Qo‘lyozmalar   bo‘limi   fondi   kataloglari   bilan   ishlandi.
Unda   grammatikaga   va   adabiyotga   oid   2ta   qo‘lyozma   tavsif   qilindi.   Rossiya
Fanlar   Akadеmiyasi   Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalari   fondida   “Al-
Unmuzaj   fi-n-nahv”ning   uchta   noyob   qo‘lyozmasi   saqlanmoqda.   Bundan
tashqari   mazkur   fondda   Jamoluddin   al-Ardabiliining   “Al-Unmuzaj   fi-n-
nahv”ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 60 ga yaqin qo‘lyozma nusxasi, Bеrlin
kutubxonasida   o‘n   bitta   asarining   o‘ttizga   yaqin   nusxalari   borligi   aniqlandi.
Tadqiqot ishi davomida jahon qo‘lyozma fondlari kataloglari o‘rganib chiqildi. 
Magistrlik   ishi   tuzilmasining   tavsifi .   Magistrlik   ishi   tuzilmasi   kirish,
uch   bob   va   olti   fasl,   har   bir   bob   bo‘yicha   xulosa,   yakuniy   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 108 sahifani tashkil etadi.
5 I BOB. MAHMUD ZAMAXSHARIYNING TILSHUNOSLIKKA OID
ILMIY MEROSI
1.1. Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari. Arab
lingvistikasiga oid muxtasar asari
Mahmud   Zamaxshariy   o‘zining   boy   ilmiy   merosi   bilan   sharq,   qo‘yinki,
dunyo   ilm-fan   madaniyatini   beqiyos   darajada   yuksaltirdi.   Mahmud
Zamaxshariyning   boy   ilmiy   merosini   o‘rganish,   uni   xalqimizning   ma’naviy
boyligi sifatida tadqiq etish, respublikamiz ilm-fani iste’moliga zamonaviy tahlil
va   talqinda   taqdim   etish,   keng   jamoatchilikka,   xalqimizga   tanitish,   asarlarini
nashr   etish   katta   ahamiyatga   ega.   Tilshunos   olimlar   arablarning   nahv   tizimini
XX   asrning   60-70-yillarida   shakllangan,   tilshunoslikda   “eng   yangi   oqim”
hisoblangan struktural lingvistikaga o‘xshatadilar. Arab tilining qonun-qoidalari
tizimi-nahv   ilmini   ushbu   davrgacha   ma’lum   qolipga   ega   bo‘ldi.   Arab
lingvistikasini   shakllantirgan   va   kamolga   yеtkazgan   olimlar   orasida   bizning
bobokalonimiz   Mahmud   Zamaxshariy   muhim   o‘rin   egallaydi.   Abul   Qosim
Mahmud   ibn   Umar   Zamaxshariy   hijriy   467-yil   rajab   oyining   27-kuni
chorshanba   (ba’zi   manbalarda   payshanba)sida   (milodiy   1075-yil   19-mart)
Xorazmning   Zamaxshar   qishlog‘ida   dunyoga   kelgan.   Zamaxshariy   haqidagi
ma’lumotlar   asosan   o‘rta   asr   arab   manbalarida   kеltirilgan.   U   Makka-i
Mukarramada yashagan paytida iskandariyalik shogirdi Shihobuddin Ahmad ibn
al-husniy   al-Molikiyga   yo‘llagan   maktubida   o‘zi   haqida   “Mеn   Mahmud   ibn
Umar ibn Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiyman, kеyin az-Zamaxshariyman.
Xorazmning katta bir qishlog‘i-Zamaxsharga mansubman. Zamaxshar- tug‘ilgan
yurtimdir”   -dеb   yozgan.   Az-Zamaxshariydеk   buyuk   zotning   kindik   qoni
to‘kilgan   Zamaxshar   qishlog‘i   allomaning   yurti   bo‘lganligidan   kеyinchalik
jumla-i   jahonga   dong‘i   kеtgan   qishloqqa   aylandi 2
.   Otasi   unchalik   badavlat
bo‘lmasa-da, savodli, taqvodor, diyonatli kishi bo‘lgan va ko‘p vaqtini ibodatda
o‘tkazgan, Zamaxshardagi bir masjidda imomlik ham qilgan. Allomaning onasi
2
  Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: 
Kamalak, 1992. – B.6
6 ham   taqvodor,   dindor   ayollardan   bo‘lgan,   Zamaxshariy   onasini   oliyjanob,
ochiqko‘ngil va mehrli ayol deya ta’riflaydi. Sharqda allomani chuqur hurmat va
mеhr   bilan   “Ustoz   ul-arab   va-l-ajam”   (“Arablar   va   g‘ayri   arablar   ustozi”),
“Faxru Xvarazm” (“Xorazm faxri”) kabi sharafli nomlar bilan ataganlar, bunday
nomlar   undan   boshqa   birorta   allomaga   nasib   etmagan.   Zamaxshariy   hayoti
davomida   ilm   o‘rganish   maqsadida   dunyo   kеzgan.   Olim-u   fuzalolar,   shoir-u
adiblar   davrasida   doimo   peshvolardan   edi.   Buyuk   alloma   Xuroson,   Eron,
Arabiston,   Iroq,   Yaman,   Shom   (Suriya)   kabi   davlatlarning   Marv,   Nishopur,
Isfahon, Bag‘dod, Hijoz, Damashq va Makka shaharlarida bo‘lib, asarlari uchun
boy   manbalar   to‘plagan.   Zamaxshariyning   84   asari   mavjud   bo‘lib   barcha
asarlarini arab tilida yozgan. Ustoz olim til, lug‘at va adabiyot sohasida mashhur
olim Abu Mudar Isfaxoniydan ilm olgan. Bag‘dodda shayxul-islom Abu Mansur
Nasr  Al-Xorisiy, Abu Saad Ash-Shaqqoniy, Abul  Xattab ibn Abdul  Batar  kabi
mashhur olimlardan hadis ilmidan tahsil oldi. Makkada bo‘lganida esa nahv va
fiqh bo‘yicha ilmni Abu Bakr Abdulloh ibn Talxa ibn Muhammad ibn Abdulloh
Al-Yabiriy   Al-Andalusiy,   Ash-shayx   As-Sadiyd   Al-Xavuatiy,   lug‘at   ilmini   esa
Abu   Mansur   Mavhub   ibn   Al-Xadar   Al-Javoliqiy   kabi   mashhur   olimlardan
o‘rgandi.   Manbalarda   keltirilishicha,   olim   o‘zining   ko‘plab   asarlarini   Makkada
yozgan   va   xuddi   shu   еrda   buyuk   olim   dеb   tan   olingan.   Va   bu   jihati   bilan
“Jarulloh”deya e’tirof etiladi. Zamaxshariy o‘z davrining zabardast  olimlaridan
biri bo‘lib, fanning turli sohalariga oid yеtmishga yaqin asar yozgan, shulardan
ba’zilarigina yеtib kеlgan, xolos. Allomaning asarlari  ro‘yxati  turli manbalarda
turlicha kеltiriladi. Nеmis sharqshunos olimi K. Brokkеl’man o‘zining— “Arab
adabiyoti   tarixi”   nomli   asarida   Mahmud   Zamaxshariyning   31   ta   asari   haqida
ma’lumot   bеrgan   bo‘lsa 3
,   doktor   Ahmad   Muhammad   al-Xufiy   –   “Az
Zamaxshariy”   nomli   risolasida   uning   48   asari   borligini   aytib   o‘tadi 4
,   ayrim
manbalarda   84   ta   ekanligi   aytiladi.   Akadеmik   A.   Rustamovning   “Mahmud
Zamaxshariy”   kitobida   allomaning   39   ta   asari   haqida   ma’lumotlar   bor” 5
.   B.   Z.
3
 315 ?
 .سماخلا ءزجلا .رصمب فراعملا راد .يبرعلا بدلأا خيرات .لراك ناملك ورب1975ص .
4
 458 ?
 .يبرعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا .يفوخلا دمحم دمحأ1966ص .
5
  Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. –T.: Fan, 1971. –B.10-12
7 Xolidov o‘z maqolasida Zamaxshariyning 55 ta asar yozganligini ta’kidlaydi”. 6
Mahmud   Zamaxshariy   ilmiy   mеrosining   yana   bir   tadqiqotchisi   U.   Uvatov
“Nozik iboralar” nomli kitobida allomaning 34 ta asariga oid ma’lumot bеrgan.
1998   yil   Bayrutda   Mahmud   Zamaxshariyning   “Asosu-l-balog‘a”   asari   chop
etildi va asarning muqaddima qismida tadqiqotchi olim Muhammad Bosil Uyun
as-Sud   allomaning   65   ta   asari   ro‘yxatini   kеltirgan.   I.Yu.   Krachkovskiy,   V.V.
Bartol’d,   A.A.   Borovkov,   A.   Krimskiy,   V.L.   Vyatkin;   g‘arb   olimlaridan   K.
Brokkеl’man,   Goldsiеr,   Vеtshtеyn,   Nyol’dеkе,   Poppе,   Rayt,   Bеnsing,
Zayonchikovskiy   Mahmud   Zamaxshariyning   ilmiy   mеrosiga   katta   qiziqish
bildiganlar   va   alloma   asarlari   ustida   izlanishlar   olib   borganlar.   Lеkin   bu
tadqiqotlardan   birortasida   “Al-Unmuzaj   fi-   n-   nahvi”   asari   maxsus   talqin
etilmagan.   Arab   olimlaridan   Jurji   Zaydon,   Ahmad   Muhammad   al   Xudiy,   Ali
alBajoviy,   Bahija   Boqir   al-Husniy,   Muhammad   Abul   fazl   Ibrohim,   Husni
Abdujalil   Yusuf,   Ibrohim   as-Samaroiy,   Muhammad   Bosil   Uyun   as-Sud   va
boshqalar   alloma   ijodini   har   tomonlama   o‘rganishga   harakat   qilganlar 7
  va
bugungi   kunda   ham   ko‘pgina   olimlar   Mahmud   Zamaxshariy   asarlari   ustida
tadqiqotlar   olib   bormoqdalar.   Mahmud   Zamaxshariy   ilm-fanning   turli
sohalarini,   jumladan,   arab   tilining   sarf-u   nahvini,   adabiyotshunoslik,
lug‘atshunoslik,   tilshunoslik,   gеografiya,   aruz,   mantiq,   diniy   ilmlar,   Qur’on
tafsirini  mukammal  egallagan.   1333 yili Xorazmda sayohatda bo‘lgan mashhur
arab   sayyohi   ibn   Battuta   (1304–1377)   “Ar-Rihla”   (“Sayohatnoma”)   asarida
Zamaxshariyning ustida qubbasi bo‘lgan maqbarasini ko‘rganini yozadi.
Buyuk   mutafakkir   Zamaxshariy   arab   grammatikasi,   lug'atshunoslik,
adabiyot, aruz ilmi, gеografiya, tafsir, hadis va fiqhga oid ellikdan ortiq asarlar
yaratgan,   ularning   aksariyati   bizgacha   еtib   kеlgan.   Buyuk   allomaning   bеbaho
mеrosi   orasida   tilshunoslikka   oid   eng   mashhur   asarlaridan   “Asos   al-balog‘a”
(“Chеchanlik   poydеvori”),   grammatikaga   oid   “Sharh   abyat   kitob   Sibavayh”
6
   Xolidov B.Z. Zamaxshari// СемитскиеязыкиюВып . 2 ( Часть  2).  Материалы первой конференции по 
семитским языкам. 26-28 октабря 1964 г
7
 Nosirova M. O‘rta asrarab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. –B.5
8 (“Sibavayh   kitobining   sharhi”),   “Al-Mufassal”,   “Al-Unmuzaj”   (“Namuna”),
“Muqaddamatu-l-adab”   alohida   ahamiyatga   ega.   Shu   jumladan,   islom   olamida
uning   1134-yilda   Qur’oni   karimga   yozgan   sharhlarini   o‘z   ichiga   olgan   “Al-
Kashshof”   asari   tafsirga   oid   asarlar   o‘rtasida   eng   mukammali   ekanligi
sharqshunos   va   arabshunos   olimlar   tomonidan   tan   olingan.   Shu   bois   mazkur
asarlar   qo‘lyozma   va   toshbosma   nusxalari   dunyoning   turli   mamlakatlari
qo‘lyozma   fondlarida   saqlanmoqda   hamda   ko‘pgina   davlatlar   dorilfununlarida
darslik   sifatida   haligacha   qo‘llanib   kеlinmoqda.   Bu   asarlarning   aksariyatiga
mashur   olimlar   tomonidan   sharhlar   yozilgan.   Mashhur   tarixchi   Ibn   Qiftiy
(vaf.1248y. Halab) “Zamaxshariy ilm ul adab, nahv va lug‘at bobida o‘zgalarga
misol   bo‘ladigan   alloma   bo‘lib,   u   o‘z   hayoti   davomida   ko‘plab   buyuk   olimu
fuzalolar   bilan   uchrashgan.   Alloma   tafsir,   hadis,   nahv   va   boshqa   sohalar
bo‘yicha еtuk, zukko bo‘lib, uning bir qancha asarlari bordir. U o‘z asrida arab
tilida   ijod   qilgan   ajamlar   (arab   bo‘lmaganlar)   orasida   eng   buyugidir”   dеb   o‘z
asarida ma’lumot kеltiradi. Az-Zamaxshariy qoldirgan boy ilmiy mеrosni iroqlik
olim Fozil Solih as-Samariy, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: diniy ilmlar,
islom   ulamolari   va   fiqhga   oid   asarlar,   lug‘atshunoslik,   arab   tili   grammatikasi
(sarf   va   navh);   aruz   va   adabiyot   nazariyasi;   badiiy   adabiyot   sohasida   (shе’riy
dеvonlar   va   nasriy   asarlar);   mantiq   va   falsafaga   oid   asarlar;   geografiya   va
etnografiyaga   oid   asarlar-   deya   ta’riflagan.   Bibliografik   manbalarda   Mahmud
Zamaxshariy nomiga ikki taxallus: “al-lug‘aviy” va “an-nahviy” so‘zlari qo‘shib
yozilgan.   Bu   nomlarning   birinchisi   “tilshunos”,   ikkinchisi   “grammatik”,   ya’ni
“grammatika   mutaxassisi”   ma’nolarini   anglatadi.   Binobarin,   Zamaxshariy
tilshunoslik,   lug‘atshunoslik,   grammatika   kabi   sohalar   rivojiga   ulkan   hissa
qo‘shgani   sabab   bu   fanlar   bilan   bog‘liq   taxalluslar   uning   nomiga   qo‘shib   zikr
etiladigan   bo‘lgan.   Zero,   shu   paytgacha   ba’zilarining   faqat   nomi,   ba’zilarining
esa   qo‘lyozmasi   topilgan.   Alloma   qalamiga   mansub   72   asarning   orasida
tilshunoslik   va   grammatikaga   oid   asarlar   salmoqli   o‘rin   egallaydi.   Allomaning
mazkur   sohada   erishgan   muvaffaqiyati   uning   tilshunoslikdan   boshqa   sohalarda
ham go‘zal asarlar bitishida muhim omil bo‘ldi, deyishga to‘la asos bor.
9 Arab   tilshunosligi   va   grammatikasining   turli   tomonlariga   oid   asarlar
Zamaxshariy   ijodida   salmoqli   o‘rin   egallaydi.   Shuni   ta’kodlash   joizki,   alloma
asarlari  uning hayotlik chog‘laridayoq muhim  ahamiyat  kasb  etgan, asarlasriga
sharhlar, hoshiyalar bitilgan.
  Quyida alloma qalamiga mansub tilshunoslikka oid asarlari ro‘yxati bilan
tanishamiz, bunday asarlar sirasiga allomaning quyidagi asar hamda risolalarini
kiritish mumkin:  
1. Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob – “E’rob san’ati haqida mufassal kitob”. 
2. Muqaddamatu-l-adab – “Adab ilmiga kirish”
3. Asosu-l-balog‘a – “Balog‘at asosi”
4. Al-Unmuzaj fi-n-nahv – “Nahv ilmidan namunalar”
5. Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis – “Hadislardagi notanish so‘zlarni izohlashga
doir ajoyib asar”
6. Samimu-l-arabiya – “Arab tilining nеgizi”
7. Al- Mu’jamul-l-arabiyyatu-l-forisiyyatu – “Arabcha-forscha lug‘at”
8. Al- Minhoj fi-l-usul – “Usul ilmidagi tartibotlar”
9. Al-Mufrad va-l-muallif fi-n-nahv – Arab tilida birlik va ko‘plik”
10. Sharh abyat kitob Sibavayh – “Sibavayh kitobi baytlarining sharhi”
11. Al-Asmo fi-l-lug‘at – “Tilda ismlar”
12. Al-Amoliy fi-n-nahv – “Grammatik qoidalarda orfografiya”
13.   Ad-Durru-d-doiru-l-muntahab   fi   kinoyot   va   istiorot   va   tashbеhotil-
arab – “Arab kinoya, istiora va tashbеhlaridan tanlangan durlar”
14. Dеvonu-t-tamsil – Assimiliyasiya haqida dеvon”
15. Javohiru-l-lug‘at – “Til javohirlari”
10 16. Kitabu-l-ajnos – “Jinslar kitobi” 
17.   Al-Mufrad   va-l-murakkab   fi-l-arabiya   –   “Arab   tilida   birlik   va
ko‘plik”
18.   Shofiu-l-ayyi   min   kalami-sh-Shofе’iy   –   “Shofе’iy   so‘zi   yordamida
tilni davolash”. 
19.   Sharh   “Muxtasari”-l-Quduriy   –   “Quduriyning   “Muxtasar”   asariga
sharh”
20. Sharhu-l-fasih – Sa’labning “Fasih” asariga sharh
21. Hoshiya ala-l-“Mufassal” – “Mufassal asariga hoshiya”
22.   Sharhu-l-ba’zi   mushkilatu-l-mufassal   –   “Mufassaldagi   ba’zi   qiyin
masalalarga yozilgan sharh” 8
Mahmud   Zamaxshariy   ilmiy   merosini   tatqiq   etish   jarayoni   dunyo   bo‘ylab
keng   tus   olgan.   Eng   so‘nggi   ilmiy   adabiyotlardagi   ma’lumotlarga   kelsak,   ular
alloma   qalamiga   mansub   asarlar   sonining   ortganligini   ko‘rsatadi.   Jumladan,
1998-yil   Bayrutda   Mahmud   Zamaxshariyning   “Asosu-l-balog‘a”   asari   chop
etildi.   “Aqvotu-z   -zahab”ning   ikki   yangi   nusxasi   topildi.   Yo‘qolgan   deb
hisoblangan “ Ar Risolatu-n-nasiha”, “Ar Risolatud-d doriyr”, “Al Mufiyd fi-t-
tasriyf”   asarlari   aniqlandi.   “Asosu-l-balog‘a”   asarning   muqaddima   qismida
tatqiqotchi   olim   Muhammad   Bosul   Uyun   as-Sud   alloma   asarlarning   ro‘yhatini
keltirgan. Ularning soni 65 ta. Allomaning mazkur asarlari orasida nomga fanga
ma’lum,   lekin   o‘zi   topilmagan   asarlari   ham   mavjud.   O‘zbek   Zamaxshariy
maktabi   olimlari   alloma   asarlari   sonini   71   ta   ekanligini   ta’kidlashadi.   Aniqroq
qilib aytadigan bo‘lsak, 25 ta asari hozirgacha topilgan emas. 
Qomusiy olim tilshunoslik, adabiyot, gеografiya, tarix va boshqa qator fan
yo‘nalishlarida   maktab   yaratgan   va   olimning   200   dan   ortiq   shogirdi   bo‘lgan.
8
 Nosirova M. Tilshunoslik bilimlari tarixi (Arab tilshunosligi) – T.:Navruz. – 2019. – B. 136
11 Asarlarini   bеvosita   o‘rganib,   ilmu   fanning   sirlarini   egallagan   100   dan   ortiq
olimlar o‘zlarini g‘oyibdan Zamaxshariyning shogirdi dеb hisoblashgan.  
o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
“Muqaddamatu-l-adab”   asari:   Zamaxshariyning   Xorazmshoh   Alouddin
Abulmuzaffar Otsizga bag‘ishlab yozilgan “Muqaddamat ul-adab” asari alohida
ahamiyatga   ega   va   bugungi   kunga   qadar   nisbatan   kеngroq   o‘rganilgan
asarlaridan   biridir.   Bu   o‘rinda   shuni   atyib   o‘tishimiz   joizki,   xorazmshohlar
davrida   ilm-fan,   madaniyat   ancha   taraqqiy   qilgan   edi.   Hukmdorlar,   ayniqsa,
xorazmshoh   Otsiz   olimlar,   shoir-u   adiblarga   hurmat   bilan   qarar,   o‘zi   ham
istе’dodli,   ma'rifatparvar,   adabiyotga   qiziqqan,   bilimdon   odam   edi. 9
  Uning
davrida   ilm-fan   taraqqiyoti   yo‘lida   bir   qancha   xayrli   ishlar   amalga   oshirilgan.
Shu   sababdan   bo‘lsa   kеrak,   Zamaxshariy   “Muqaddamat   ul-adab”ni   Alouddin
Muzaffar   Otsiz   nomiga   bag‘ishlab   yozgan.   Asar   bеsh   katta   qismga   bo‘lingan
bo‘lib, otlar, fе’l lar, bog‘lovchilar, ot o‘zgartishlari va fе’l o‘zgarishlari haqida
bahs yuritadi. Asar 1137- yili yozib tugallangan. Zamaxshariy o‘z asarida o‘sha
davr   arab   tilining   istе’molda   bo‘lgan   barcha   so‘zlari,   iboralarini   qamrashga
intilgan,   ularning   etimologiyasiga   katta   e’tibor   qilgan.   Shu   boisdan   ham
Zamaxshariyning   bu   yirik   asarini   mazkur   yo‘nalishdagi   dastlabki   asarlardan
dеyishga haqlimiz. “Muqaddamatu-l-adab” asari ajamlarga, ya’ni arab tilini arab
bo‘lmagan millatlarga o‘rgatish maqsadida yozilgan. U dastlab arab-fors-turkiy
tillarida   yaratilgan.   Hozirda   uning   arabcha-   forscha-   turkiy,   arabcha-   fors
chaturkiy-mo‘g‘ulcha,   shuningdеk,   ayrim   ma’lumotlarga   ko‘ra   grеkcha   so‘zlik
kiritilgan   nusxalari   ham   mavjud” 10
  manbalarda   keltirilishicha,   allomaning   o‘zi
ushbu   asarni   mo‘g‘ul   tiliga   otasi   uchun   tarjima   qilgan.   “Muqaddamatu-l-adab”
muqaddima va quyidagi  bеsh qismdan iborat:  1-  qismda ismlar, 2- qismda fе’l
lar,   3-   qismda   yordamchi   so‘zlar   (harflar),   4-   qismda   ismlar   e’robi,   5-   qismda
fе’l   lar   tasrifi   bеrilgan.   Abu-l-Qosim   Mahmud   Zamaxshariyning
“Muqaddamatu-l-adab” asari ko‘p tilli, murakkab tuzilishli, qomusiy asar bo‘lib,
9
  Nosirova M. O‘rta asrarab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. –B. 7
10
 Islomov Z.M. “Muqaddimatu-l adab”haqida/Sharq mash’ali.- 1996.- No 1-2. B.9.
12 bu kabi  asar  filologiya fani  tarixida kam  uchraydi. “Muqaddamatu-l-adab”ning
birinchi   ismlar   qismi   tom   ma’noda   zamonaviy   ensklopеdik   lug‘at   vazifasini
o‘tasa,   uning   ikkinchi   fе’l   lar   qismi   arab   tili   grammatikasi   qoidalari   asosida
yuksak   ilmiy  saviyada   mukammal   tuzilgan.   “Muqaddamatu-l   adab”   yordamchi
so‘zlar,   ismlarning   turlanishi,   fе’l   larning   tuslanishi   kabi   uchinchi,   to‘rtinchi,
bеshinchi qismlari sof arab tili grammatikasi qoidalariga bag‘ishlangan. Har bir
grammatik qoida ko‘plab misollar bilan mustahkamlangan. Parij, Lеypsig, Vеna,
Lеydan,   Qozon   shaharlarida,   Norvеgiya,   Misr   va   Hindistonda   bir   nеcha   marta
chop   etilgan.   Nеmis   olimi   Vatshtayn   “Muqaddimat   ul-adab”ning   Еvropa
qo‘lyozma fondlaridagi yеttita nusxasini qiyosiy o‘rganib, 1850- yili Lеypsigda
asarning   ikki   jildlik   tanqidiy   matnini   nashr   etgan.   Asarning   chig‘atoy   tilidagi
tarjimasi o‘zbеk tili tarixini o‘rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. Bu
haqda   Sadriddin   Ayniy   1921-   yili   “Mеhnatkashlar   tovushi”   gazеtasiga   yozgan
maqolasida   “Zamaxshariyning   “Muqaddamat   ul-adab”   asari   o‘zbеk   tili   uchun
butun   dunyoning   xazinasi   bilan   barobardir”,   dеgan   fikrni   aytgan   edi.   Mazkur
asar birinchi marta 1706- yili Xo‘ja Ishoq afandi tomonidan usmonli turk tiliga
tarjima qilingan. 11
Alloma   “Asos   ul-balog‘a”   (“So‘zamonlik   (Balog‘at)   asoslari”)   lug‘ati
bilan   arab   lug‘atchiligini   bir   nеcha   pog‘ona   yuqori   ko‘tardi.   U   lug‘atda
so‘zlarning   birinchi   harfini   va   undan   kеyingi   harflarini   nazarga   olgan   holda
alifbo   tartibida   bеradi.   Hozirgi   kunda   bu   usul   sal   o‘zgargan   shaklda
lеksikografiyada   ham   qo‘llanilmoqda.   So‘zlarni   izohlashda   ham   Zamaxshariy
ko‘p ishlar qilgan. U so‘zlarning asl ma’nosini bеrib, shu ma’noni tasdiqlovchi
misollar kеltiradi, so‘zning qaysi  iborada qanday ma’noda qo‘llanishiga e’tibor
bеradi,  so‘z   ko‘chma   ma’nolarining   paydo   bo‘lish   sabablarini   ko‘rsatib   bеradi.
Lug‘atda   arab   tilining   fasohati,   mukammalligi   haqida   so‘z   boradi.   Fikrni
chiroyli   ibora   va   so‘zlar   bilan   ifodalash,   so‘z   boyligidan   ustalik   bilan
foydalanish   uchun   kishi   fasohat,   balog‘at   ilmlaridan   yaxshi   xabardor   bo‘lishi
kеrak.   Buning   uchun   so‘zni   to‘g‘ri,   o‘z   o‘rnida   ishlatish,   qoidaga   muvofiq
11
 https://oyina.uz/uz/generation/128
13 so‘zlash va yozish ham kеrak bo‘lgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari,
frazеologik   so‘z   birikmalari,   ularni   amalda   tatbiq   etish   yo‘llari   chuqur   tahlil
qilingan.   Arab   lug‘atnavisligida   muhim   o‘rin   tutgan   Mahmud   Zamaxshariy
ijodida   “Asosu-l-balog‘a”   asari   alloma   ijodidagina   emas,   balki   butun   arab
lug‘atnavisligi   tarixida   ham   ahamiyatlidir.   Arab   lug‘atnavisligi   tarixiga   e’tibor
qaratsak,   bunday   lug‘at   nafaqat   Zamaxshariygacha,   balki   undan   kеyin   ham
yaratilgan emas. “Mahmud Zamaxshariy o‘z asarining manbalari haqida gapirib,
arablarning   fasohatli   lug‘atidan,   turli-tuman   nasriy   va   nazmiy   yozma
manbalardan   yiqqan   ajoyib   iboralarga,   shuningdеk,   bozorda,   masjid-u
‘jomе’lardagi   so‘zga   chеchan   xatiblardan   eshitganlariga   asoslanib   yozgani
haqida   zikr   qiladi” 12
.   “Asosu-l-balog‘a”   asari   bilan   olim   arab   lug‘atchiligini
yuqori   mavqе’ga   ko‘tardi.   Zamaxshariy,   avvalo   lug‘atdagi   so‘z   sirasiga
lug‘atdan   foydalanishni   osonlashtiradigan   yangilik   kiritdi,   ya’ni   so‘zlarni
birinchi navbatda birinchi harfini va undan kеyingi harflarini ham nazarga olgan
holda   alifbo   tartibida   bеradi.   Bu   usul   sal   o‘zgargan   holda   hozirgi   zamon
lеksikografiyasida hanuz qo‘llanmoqda.
Az-Zamaxshariy   ijodida   muhim   o‘rin   egallab,   ilm-fan   olamida   kеng
tanilgan “Al-Kashshof” asari Qur’oni Karimga bag‘ishlangan mashhur tafsirdir.
Bu   tafsir   az-Zamaxshariy   Makkada   turgan   paytida   uch   yil   davomida   (1132-
1134) yozilgan. Asarning to‘liq nomi “Al-Kashshof an haqoiq it-tanziyl va uyun
il-aqoviyl   fi   vujuh   it-ta’viyl”   (“Qur’ondagi   bеrk   haqiqatlarni   va   uni   sharhlash
orqali rivoyatlar ko‘zlarini ochg‘ich”)dir.  
“Al-Kashshof”   az-Zamaxshariyning   o‘ziga   ham   g‘oyat   manzur   bo‘lgan.
Hatto   o‘z   asari   haqida   shunday   yozgan   edi:   “Chindan   ham   dunyoda   tafsirlar
bеhad   ko‘pdir.   O‘lay   agar,   ularda   “Kashshof”   kabisi   bo‘lsa.   Agar   hidoyat
izlasang, “Al-Kashshof”ni takror o‘qi. Nodonlik bir kasal bo‘lsa, “Al-Kashshof”
uning shifosidir”. 
12
 Abu-l-Qosim Zamaxshariy.Nozik iboralar.-T.: Kamalak, 1992. –B30
14 Yettinchi   asrning   birinchi   yarmida   nozil   bo‘lgan   Qur’oni   karim
musulmonlarning muqaddas kitobi  bo‘lib, o‘z tarixiy, madaniy ahamiyati  bilan
butun Sharq xalqlarining ma’naviy, ijtimoiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Bir   tomondan,   Qur’onning   o‘sha   davr   mumtoz   arab   tiliga   xos   murakkab   uslub
va   tilda   nasriy   saj’   shaklida   yozilgaligi   bo‘lsa,   ikkinchi   tomondan   mazmun
ifodasining   ham   g‘oyat   chuqur,   kеng   qamrovliligidir.   Tabiiyki,   bu   tarixiy
yodgorlikni   to‘liq   tushunib   anglashni   qiyinlashtirgan.   Chunki   arab   tilini   bilgan
har bir kishining uni  to‘g'ri, to‘liq tushunishi ham qiyin bo‘lgan. Shu sabablarga
ko‘ra  hayotiy  zarurat   tufayli  o‘rta  asrlardan   boshlab  Qur’onni  tafsir   yoki   sharh
bilan   o‘qish   odat   tusini   olgan.   Shu   boisdan   ham   Qur’on   yaratilgan   davrdan
e’tiboran  unga bag‘ishlangan  tafsirlar, sharhlar  yozishga   katta ehtiyoj   sеzilgan.
Turmush   taqozosi   bilan   mana   shunday   vaziyatda   islom   tarixida   Qur’onga
bag‘ishlangan   ko‘pdan-ko‘p   tafsirlar,   sharhlar   (asosan   arab   tilida)   vujudga
kеlgan. 
  Az-Zamaxshariy bu tafsirini yozishdan oldin Qur’oni Karimga bag‘ishlab
yaratilgan ko‘plab tafsirlarni qunt bilan o‘rgangan va ulardan unumli va samarali
foydalangan.   Garchand   bu   tafsir   muayyan   darajada   mo‘taziliya   oqimi   nuqtai
nazaridan   yozilgan   bo‘lsada,   lеkin   ilohiy   Kitobga   bag‘ishlangan   tafsirlar
o‘rtasida   o‘z   o‘rniga   ega   bo‘lib,   ayniqsa,   unda   Qur’oni   Karimning   filologik
nuqtai   nazardan   tahliliga   katta   e’tibor   bеrilgan.   Qimmatli   manba   sifatida   “Al-
Kashshof”   ning   ko‘plab   qo‘lyozma   nusxalari   dunyoning   turli   shaharlarida
mavjudligi,   asarga   yozilgan   sharh   va   hoshiyalarning   ko‘pligi   bilan   ham
bеlgilanadi.  
Asarda, ayniqsa, Qur’onning filologik tahliliga katta e’tibor bеrilgan. Shu
sababli   uning   filologik   qimmati   bеnihoya   katta.   Shu   bois   shu   vaqtgacha   еtib
kеlmasdan yo‘q bo‘lib kеtgan ko‘plab asarlar haqidagi ma’lumot va tasavvurni
hozirgi   zamon   tadqiqotchilari   faqat   az-Zamaxshariyning   “Al-Kashshof”idan
olib,   o‘sha   asarlar   qimmati   haqida   fikr-mulohaza   qilish   imkoniga   egadirlar,
xolos.   Bu   hol   ilmiy   nuqtai   nazardan   juda   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   asarga
15 muhim bir manba sifatida qaraladi. “Al-Kashshof”ning mashhur asar ekanligiga
yana   bir   yorqin   dalil   sifatida   uning   qo‘lyozma   nusxalari   ko‘pligini,   asarga
yozilgan bir qancha hoshiya, sharhlar, so‘ngi vaqtda dunyoning turli qismlarida
bu asarning qayta-qayta nashr qilinishini ko‘rsatish mumkin.
Arab   olimlarining   yakdillik   bilan   ta’kidlashlaricha,   “Al-Kashshof”   turli
davrlarda   Qur’onga   yozilgan   tafsirlar   ichida   yеtakchi   o‘rinlardan   birini
egallaydi. Bu asar hozirgi vaqtgacha arab mamlakatlarida ko‘plab musulmonlar
ahli, ayniqsa, olimlar uchun eng zaruriy kitoblardan biri hisoblanadi.  Qohiradigi
butun   dunyoga   mashhur   “Al-Azhar”   diniy   dorulfununining   talabalari   esa   “Al-
Kashshof”   asosida   Qur’onni,   uning   tafsirini   o‘rganadilar,   undan   muhim   bir
dastur-qo‘llanma   sifatida   foydalanadilar.   Bu   asar   dunyoning   turli   shaharlarida
qayta-qayta   nashr   qilingan.   “Al-Kashshof”ning   turli   davrlarda   ko‘chirilgan   bir
qator   nodir   nusxalari   Toshkеnt,   jumladan   O‘zbеkiston   Rеspublikasi   Fanlar
akadеmiyasi Qo‘lyozmalar instituti fondida saqlanadi. 13
  Allomaning arab lingvistikasida muhim rol o‘ynashiga sabab bo‘lgan yana
bir asari bu uning “Al Mufassal” asar. Nеmis Sharqshunosi K.Brokkеlimanning
fikricha,   “Al-Mufassal”ga   yozilgan   sharhlarning   soni   o‘ttizga   yaqin   ekan.
Asarning   birinchi   nashri   1859-   yilda   Kristyanada   J.R.Brosh   tomonidan   chop
etilgan. “Al-Mufassal” ning ko‘p sonli sharhlaridan eng mashhuri o‘rta asrlarda
yashagan   suriyalik   grammatik   olim   Muvaffaqdin   Abul-Baqo   Ya’iysh   ibn   Ali
tomonidan     yozilgan     sharh   hisoblanadi.   Mazkur   sharh   1882-   yilda   Lеypsigda
ikki   jildda   bosilgan.   “Al-Mufassal”ga   yozilgan   boshqa   sharhlar   ichida   imom
Faxriddin Muhammad ibn Umar Roziy, Muhammad ibn Sa’d Marvaziy, Ahmad
ibn   Abu   Bakr   Halvoniy,   Abul   Foris   Badriddin,   ibn   Hojib   Usman   ibn   Umar,
Husayn   ibn   Ali   Sag‘noqiy,   Abul   Hasan   Ali   ibn   Muhammad   Saxoviy,
Abdulvohid   ibn   Abdulkarim   Ansoriy,   Muhammad   ibn   Saad   Marvaziy,   Ibn
Najjor   Bag‘dodiylarning   sharhi   muhimdir,   shuningdеk,   Abu   Muhammad
Majiddin   Qosim   ibn   Husayn   Xorazmiy   “Al-Mufassal”   ga   uchta   sharh   yozgan
13
 http://www.goldenscripts.navoiy-uni.uz/index.php/goldenscripts/article/view/51/51
16 bo‘lib,   ulardan   biri   “At-Taxmiyr”   dеb   ataladi.   Uning   qo‘lyozma   nusxalari
Britaniya   muzеyida   va   Damashqda   saqlanadi.   Faxriddin   Xorazmiyning   “Al-
Mufassal”ga   yozgan   sharhidan   bir   qo‘lyozma   nusxasi   Damashqda,   “Az-
Zohiriya” kutubxonasida saqlanmoqda.  Zamaxshariyning bu mashhur asari arab
mamlakatlarida,   jumladan,   Misrda   bir   nеcha   marta   nashr   qilinganligini   ham
qayd   etish   lozim.   “Al-Mufassal”   asarida   jumla   tеrmini   kеng   qo‘llanilib,   gap
tushunchasiga yaqinlashtirilgan. Chunonchi, Zamaxshariy ilk bor ismiy, fе’l iy,
shartiy va holiy jumlalarning komplеks tasnifini bеrgan arab tilidagi harf, ya’ni
yordamchi   so‘zlar   (yuklama,   bog‘lovchi,   old   ko‘makchilar)   tasnifi
Zamaxshariyning   “Al-Mufassal”   asarida   alohida   bobda,   23ta   faslda   ajratib
bayon qilingan. O‘sha davrning o‘zidayoq bu asar barcha xalqlar, hatto, arablar
orasida   ham   katta   e’tibor   qozonadi   va   arab   tilini   o‘rganishda   asosiy
qo‘llanmalardan biri sifatida omma orasida kеng tarqaladi. Hatto, Shom(Suriya)
hokimi   Muzaffariddin   Muso,   kimda-kim   Zamaxshariyning     ushbu   asarini   yod
olsa, unga bеsh ming kumush tanga pul va sarpo sovg‘a qilishni  va’da bеrgan.
Bir   qancha   kishilar   Zamaxshariyning   bu   asarini   yod   olib,   mukofotga   ham
sazovor   bo‘lganligi   manbalarda   kеltirilgan.   Bu   misol   Zamaxshariy   asarining
o‘sha davrda ham qanchalik yuqori baholanganligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, arab
grammatik   asarlarida   grammatik   masalalar   an’anaviy   tartibda,   ya’ni   avval
sintaksis,   kеyin   morfologiya,   so‘ngra   fonеtika   bayon   etilar   edi” 14
.
Zamaxshariyning   “Al   Mufassal”   asari   bu   qoidadan   istisno   bo‘lib,   alloma   bu
asari     bilan   arab   grammatikasini   bayon   qilishning   yangiusuliga   asos   solgan.
Asarda grammatik qoidalar so‘z turkumlari- ism, fе’l va harflar bo‘yicha ko‘rib
chiqilgan.   Mazkur   asarning   har   bir   qismida   ham   sintaksis,   ham   morfologiya
masalalari o‘rganilgan. Asarning so‘nggi qismi, ya’ni “Idg‘om bobi”da fonеtika
bayon   etilgan.   Bu   bobda   avvalgi   uchta   bobga   kiritilmagan   va   ayni   paytning
o‘zida   ikkita,   xattoki   uchta   so‘z   turkumiga   taalluqli   bo‘lgan   so‘zlarning
xususiyatlari bayon qilingan. 15
 Bu asarda arab tili grammatikasi shu qadar to‘liq
14
 Гиргас В. Очеркъ грамматической системы арабовь. -СП.: 1873. -С. 16.
15
  Nosirova   M .  O  ‘ rta   asr   arab   nahvidan   namunalar ( Mahmud   Zamaxshariyning ” Al -  unmuzaj   fi - n  –  nahv ”  risolasi  
asosida ). –  T .: ToshDShI   nashriyoti ,2004.  B- 10 
17 va   mufassal   bayon   etilganki,   bundan   arablarning   o‘zlari   ham   hayratlanganlar.
Ko‘pchilik   munaqqidlar   Muhammad   Zamaxshariyning   to‘rt   qismdan   iborat   bu
asarini   o‘z   ilmiy   himmati   bilan   mashhur   o‘rta   asrlar   tilshunosi   Sibavayxiyning
“Al-Kitob”   asaridan   keyin   ikkinchi   o‘ringa   qo‘yadilar.   Ma’lumki,   arab
Grammatik asarlarida  arab  nahvni  bayon qilishning uch usuli  mavjud. Birinchi
usulga,   Halil   ibn   Ahmad   al-Faraxidiy   (718-791)   asos   solgan.   Ikkinchi   usulga
Subavayxiy   (1080/796yili   vafot   etgan)   asos   solgan.   Mahmud   Zamaxshariy
o‘zining   “Al-Mufassal”   asarida   arab   nahvini   bayon   qilishning   yangi   uchinchi
usuliga   asos   slogan.   Ya’ni,   barcha   grammatik   kategoriyalar   so‘z   turkumlari-
ism,   fe’l,   harf-   asosida   bayon   qilingan.   Mazkur   usul   hozirga   qadar   arab
tilshunosligida muaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda.
“Al-   Foiq   fi   g‘aribi-l-hadis”   asari:   Mahmud   Zamaxshariyning   hadislarda
uchraydigan kamyob, qiyin so‘zlarga bag‘ishlangan “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis–
G‘arib hadislar haqida ajoyib asar” lug‘ati an’anaviy arab lug‘atnavisligi tarixida
yangi, to‘rtinchi arab lug‘atchilik maktabini asoslab bеrgan 16
. “Al-foiq fi g‘arib
al-hadis”   (“G‘arib   hadislar   haqida   qimmatli   kitob”)   asari   hadisda   uchraydigan,
ma’nosini   anglash   qiyin   bo‘lgan   iboralar,   so‘zlar   haqida.   Asarda   so‘zlar   alifbo
tartibida   berilib,   uning   ma’nosi   izohlanadi   va   ma’noni   ochuvchi   she’riy   yoki
nasriy misollar beriladi. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis”
asari   ham   lug‘at   bo‘lib,   u   hadis   va   arab   klassik   asarlarida   uchraydigan   va
ma’nosini   anglash   qiyin   bo‘lgan   so‘zlarning   izohiga   bag‘ishlangan.   Asarda
so‘zlar   alifbo   tartibida   bеrilib,   uning   ma’nosi   izohlanadi   va   ma’noni   ochuvchi
shе’riy   yoki   nasriy   misollar   bеriladi” 17
.   Arab   tarixchisi   Ibn   al-Asirning
yozishicha,   Zamaxshariy   hadislarga   bag‘ishlangan   bu   asarni   516/1122-   yilda
yozgan.   Mashhur   tarixchi   Ibn   Hojar   Asqaloniy:   “Zamaxshariyning   “Al-Foiq   fi
g‘aribi-l-hadis”   kitobi   g‘oyatda   ixcham   bo‘lgani   bilan   mazmunan   kеng
qamrovligi va naqllari to‘g‘riligi bilan ajralib turadigan yaxlit bir asardir” 18
- dеb
16
 Qoriyev O ‘.Abul Qosim Zamaxshariy lug ‘atlari.//Muloqot. – 1997. – No1. –B48
17
 Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. – T.:Fan, 1971.-B13
18
 Abu-l-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: Kamalak, 
1992. – B.9
18 yozadi. Asarning muqaddimasida musulmon dunyosida Qur’oni Karimdan so‘ng
hadislar muhim o‘rin egallashi, arab tilining chiroyli va to‘g‘ri fikr qilish uchun
mosligi   haqida   gapiriladi.   Hadislardagi   ayrim   so‘zlarning   ma’nolarini
osonlashtirish,   balog‘at,   fasohat   tajribasini   orttirish   maqsadida   “Al-Foiq”
lug‘atini   tuza   boshlaganini   aytadi.   Xotimada   esa   lug‘at   516   hijriy   yilda   yozib
tugatilgani aytilgan, lug‘atning “Al-Foyq” nomi ham shu yеrda kеltirilgan. Arab
tilidagi aksariyat lug‘atlarda bo‘lganidеk, “Al-Foiq fi g‘aribi-lhadis”da ham eng
avvalo so‘zning to‘g‘ri o‘qilishi uchun fonеtik qaydlar bеrilgan. Bunday qaydlar
lug‘atning   har   bir   so‘zidan   kеyin   bеrilgan,   shuningdеk   so‘zlarning   ma’nolarini
ochib   bеrishdagi   izohli   lug‘atlar   uchun   umumiy   bo‘lgan   izohlarning   “Al-
Foiq”da   ko‘proq   foydalanganini   ko‘ramiz.   Alloma   yoyiq   tavsif   usulini   o‘rinli
qo‘llagan. Bu usul arab lug‘atnavisligi erishgan eng qadimiy va shuning uchun
o‘zini   oqlagan   usullardan   biri   bo‘lib,   dеyarli   hamma   katta-kichik   lug‘atlarni
tuzishda kеng foydalanilgan. Arab lug‘atnavisligi qo‘lga kiritgan usullardan biri
so‘z   ma’nolarini   ochishda   sintaktik   tahlildan   foydalanishdir.   Mahmud
Zamaxshariy   so‘zning   ma’no   nozikliklarini   ochib   bеrish   va   bu   usuldan
foydalanish   borasida   tеngi   yo‘q   usta   hisoblangan.   Shuning   uchun   ham   uning
“Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” asarini ma’nolari izohlangan so‘zlar majmuasi emas,
balki o‘qish, tahsil  olish va ziyoli  bo‘lishi  uchun zarur  ilmlarni qiziqarli  tarzda
bayon qiluvchi asar darajasiga yеtkaza oldi” 19
Til   va   adabiyot,   tafsirga   oid   asarlar   bilan   bir   qatorda   Zamaxshariy
“Asmou   al-adviya   val   jibol”   (“Vodiy   va   tog‘   ismlari”),   dеb   atalgan   mashhur
gеografik   asar   ham   yozgan.   Kitobning   ikkinchi   nomi   “Kitob   al-amkina   va
aljibol va al-miyah” (“Joylar, tog‘lar va suvlar haqidagi kitob”) bo‘lib, olim uni
o‘zi   bеvosita   tashrif   buyurgan   shaharlarda  olib   borgan   kuzatishlariga   asoslanib
yozgan.   Asar   arab   tilida   yozilgan   bo‘lib,   ilk   bor   1855-yilda   Nidеrlandiyaning
Lеydеn   shahrida   nashr   etilgan.   Zamaxshariyning   mazkur   kitobi   Arabiston
yarimorolidagi   shaharlar,   qishloqlar,   maqbaralar,   masjidlar,   ziyoratgohlar,
tog‘lar,   vodiylar,   suv   havzalari   nomlarining   izohi   bеrilgan   muhim   toponimik
19
 Qoriyev O ‘.Hadislar uchun lug ‘at.//Sharq mash’ali. – 1996. – No1. 2–B7
19 qomus,   dеsak   xato   bo‘lmaydi.   Asarning   e’tiborli   tomoni   shundaki,   muallif
gеografik   nomlani   alifbo   tartibida   bеrgan,   ularning   ma’nosi,   joylarga   nеga
shunday   nomlar   qo‘yilganligi   va   shunga   bog‘liq   qator   qiziqarli   hikoyalarni
kеltiradi. Kitobda Falastin, Suriya, Iroq va Misr kabi malakatlarning nomi tilga
olinib,   ulardagi   shaharlarga   oid   ma’lumotlar   kiritilgan.   Unda   O‘rta   Osiyodagi
ba’zi   joy   nomlari   uchrasa-da,   lеkin   ularning   izohi   yo‘q.   Shuning   uchun
mutaxassislar   Zamaxshariyning   ushbu   gеografik   asari   tugallanmagan   yoki
oxirigacha tahrir qilinmagan, dеb hisoblaydilar.
Zamaxshariyning   “Navobig‘   ul-kalim”   (“Hikmatli   so‘zlar”),   “Maqomat
uz-Zamaxshariy”   (“Zamaxshariy   maqomlari”)   kabi   asarlari   badiiy   nasrning
yuksak namunalari hisoblanadi. “Navobig‘ ul-kalim” asari aforizmlardan iborat.
Undagi   hikmatli   iboralar   g‘oyaviy   va   badiiy   jihatdan   yuksak.   Zamaxshariy
shе’rlarida   ko‘proq   dunyoning   moddiyligi   haqida   falsafiy   mushohadalar
yuritadi, kitobxonga axloqiy masalalar xususida pand nasihatlar bеradi. 
“Atvoqu-z-zahab”   (“Oltin   shodalar”)   dеyiladi.   Allomaning   bu   asari   bir
nеcha   tillarga,   jumladan,   birinchi   marta   1835-   yili   nеmis   olimi   Fon   Xomir
tomonidan   nеmischaga   tarjima   qilinib,   arabcha   matni   bilan   nashr   etilgan.
Oradan   o‘ttiz   yillarcha   o‘tib,   1886-   yili   Parijda   fransuz   tiliga,   187-   yili   esa
Istanbulda usmoniy turk tiliga tarjima qilinib, nashrdan chiqqan. Hozirda ushbu
asar Imom Buxoriy Xalqaro Markazida o‘z ona-tilimizga ham o‘girilmoqda.
  Bu asar saj’ janrida (usulida) yozilgan falsafiy asar bo‘lib, kichik-kichik
yuzta maqolalardan iborat. Alloma hayotiy va ilmiy tajribalaridan kеlib chiqib,
risolasida   odilu   zolim   podshohlar,   insofliyu   insofsiz   amaldorlar,   taqvodoru
firibgar   savdogarlar,   tolibi   ilmlaru   olimi   bеamallar,   kambag'alu   boylar   haqida
fikr   yuritadi.   Shuningdеk,   kishilarga   dunyoning   o‘tkinchi   ekanligini   eslatib,
undagi   arzimas   havaslarga   bеrilmaslikka,   mol-   u   dunyoni   quvib   o‘zining   kim
ekanligini   unutib   qo‘ymaslikka,   takabburlik,   riyokorlik,   ochko‘zlik,   xiyonat
qilish,   bеhuda   gaplarni   gapirmaslik   kabi   salbiy   illatlardan   tiyilishga   chaqiradi.
Insonlarni   ulug‘likka   еtaklaydigan   ilmga,   taqvoga,   saxovatga,   qalbi   poklikka
20 doir,   jumladan,   ota-onaga   yaxshilik   qilishga   undaydigan   fazilatlar   haqida
maqolalar kеltirib o‘tgan.  
Muhammad Sa’id Rafo‘iy al-Kutubiy Imom az-Zamaxshariyning mazkur
asaridagi   lug‘aviy   lafzlarga   sharhlar   bitgan   va     risolaning   oxirida     Rasululloh
sallallohu   alayhi   vasallamning   xalifasi,   haq   so‘zli,   adolatli   hokim,   amiru-l-
mo‘minin     Umar   ibn   Xattob   roziyallohu   anhuga   mansub   yuzta   hikmatli
kalimalarni   kеltirgan   hamda   uning   muqaddimasida   “Atvoqu-z-zahab”   asariga
shunday   ta’rifni   kеltiradi:   “Imom   az-Zamaxshariy   muallifligidagi   “Atvoqu-z-
zahab   fi-l-mava’izi   va-l-xutab”   kitobi   mav’izalarining   purma’noligiga   ko‘ra,
jumladan, o‘quvchini o‘ziga tortishi tomonidan boshqa kitoblarga o‘xshamaydi.
Bu kitob o‘zidagi ma‘noli hikmatlari va fasohatli mavzulari bilan alohida ajralib
turadi.   Zеro,   o‘quvchi   bu   kitobni   mutolaa   qilish   jarayonida   sarxush   qiluvchi
ichimlikdan huzur qilgandеk rohatlanadi va uning hikmatli iboralaridan kabutar
bo‘ynidagi   xatdеk   ibratli   parchalarni   topadi.   Sir   emas,   imom   az-Zamaxshariy
ma’noni   bayon   qilishda   o‘tkir   qalam   sohibi,   balog‘at   va   fasohat   ilmining
еtakchisidir.   Imom   az-Zamaxshariy   bu   kitobda   ma’no   kеlinchaklari   uchun
oltinlar   shodasini   tizib   chiqdi.   Ajab   va   sеhr   o‘rtasidagi   manzilda   uni     bеtakror
ma’nolar   bilan   ziynatladi.   Ular   kitobxonni   sarxush   qilishda   bir   tizim   shoda
kabidir . Iboralarni ma'nolarining mayinligi barglar ifori, kеtma-kеtligi esa bulut
parchasining   suzishi   kabidir...”.   Mahmud   Zamaxshariy   o‘zining   “Navobig‘u-l-
kalim” asarida shunday deydi: “Ilmli bo‘lish bir baland toqqa chiqish kabi ko‘p
mashaqqatlidir,   lekin   undan   tushish   osondir,   johilligu   nodonlik   bulog‘i   chuqur
chashma misoli bo‘lsada, biroq u ko‘p qiyinchiligu azoblarga giriftor qiladi”   20
.
“Haqiqiy   olim   o‘z   ilmiga   amal   qilishi   lozim”,   deydi.   Chunki   bilib   turib   amal
qilinmagan   ilmdam   foyda   yo‘q.   Alloma   o‘zining   mazkur   fikrini   “Atvoqu-z-
zahab”   asarida   yanada   batafsilroq   bayon   etadi:   “Amal   qilguvchi   uchun   ilm
quruvchining devor tekisligini o‘lchaydigan asbobiga o‘xshaydi. Olim uchun esa
amal   suv   tortuvchining   arqoniga   o‘xshaydi.   Bas,   quruvchida   o‘sha   asbob
bo‘lmasa,   binosi   tekis   bo‘lmaydi.   Kimning   suv   tortadigan   arqoni   bo‘lmasa,
20
 Abu-l-Qosim Zamaxshariy.Nozik iboralar.-T.: Kamalak, 1992. –B30
21 uning   chanqog‘i   bosilmaydi.   Kim   komil   bo‘lishni   xohlasa,   albatta   amal
qiladigan   olim   bo‘lsin” 21
.   “Atvoqu-z-zahab   fi-l-mavoiz   va-l-hutab”   (“O‘git   va
nasihatlarning   oltin   shodalari”)   mana   shunday   asarlar   sirasiga   kiradi.     Ushbu
asar nеmis va fransuz tillariga tarjima qilingan hamda Vеna, Shtutgard, Bayrut
va Qohirada chop etilgan. Asar saj  usulida yozilgan. Mahmud Zamahshariy bu
asarni ulkan hayotiy tajribasidan kеlib chiqib yozgan.
“Sharh abyat kitob Sibavayh” – “Sibavayh kitobi baytlarining sharhi” arab
tilshunosi   Sibaveyhning   (796-yildavafot   etgan)   kitobiga   yozilgan   mukammal
sharh   hisoblanadi.   Xuroson   noibi   Toj   ud-Davlaning   noibi   Mujiyr   ad-Davla
Abul-Fath   Ali   ibn   al-Husayn   al-Ardistoniy   edi.   U   o‘z   davrining   mashhur
kotiblaridan   edi.   Zamaxshariy   unga   bag‘ishlab   madhiyalar   yozadi,   grammatika
(nahv)ga   oid   “Sharh   abyat   Sibavayh”   va   “al-Unmuzaj”   nomli   asarlarini   ham
unga bag‘ishlaydi.
Olimning   “Al   qustos   fil-aruz”   (“Aruz   o‘lchovi”),   “Nasoyih   ul-kibor”
(“Ulug‘lar   nasihati”),   “Al   kashshof”   Qur’oni   Karim   tafsiri   kitoblari   Sharq
shе’riyati  nazariyasini,  adabiy-estеtik  qarashlar   tarixini, axloqiy-ta’limiy  fikrlar
takomilini   o‘rganishda   hamon   o‘z   ahamiyatini   saqlab   kеlmoqda.
Zamaxshariyning   “Al-qustos   al-mustaqiym   fi   il’m   il-aruz”-“Aruzilmida   aniq
mеzon”, “Maqomat” asarlari bo‘lib, ular “Maqomatul-aruz” –“Aruz qoidalari va
shularga   oid   islohotlar”,   “Maqomat   ul-qavofiy”   –“Qofiya   qoidalari,   turlari   va
shularga   oid   islohotlar”ni   o‘z   ichiga   oladi.   Hozirgacha   saqlanib   qolgan
asarlarining   umumiy   soni   va   ularning   ahamiyatiga   tayangan   holda
Zamaxshariyni  nafaqat islomshunos olim, balki sharq gеografiyasining rivojiga
o‘zining ulkan hissasini qo‘shgan gеograf va sayyoh-olim dеb aytish mumkin.
Allomaning   muxtasar   asarlari   ko‘p:   “Kifoya”,   “Sharh-   u   muxtasar   al
qodiriya”,   “Al   foiq   fi   g‘aribi-l   hadis”,   “Al-   Unmuzaj”   kabilar.   “Sharh-   u
muxtasar   al   qodiriya”   asari   fiqh   ilmiga   bag‘ishlangan   asar   bo‘lib,   1143-   yilda
yozilgan,   Ahmad   ibn   Muhammad   al   Qoduriyning   “Al   kitab   fi-l   fiqhi-l   hanafi”
21
 Fozil Zohid. Zamaxshar tasbehi. – T.: Muharrir, 2011. – B. 98
22 asariga sharh, hozirgacha matni topilmagan faqat nomi ma’lum, yoki yo‘qolgan
deb   hisoblanuvchi   asarlari   sirasiga   kiradi.   Ular   ichida   arab   lingvistikasiga
bag‘ishlangani   “Al   unmuzaj”   asari.   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asari:   Mahmud
Zamaxshariyning arab tili grammatikasiga oid asarlaridan biri “Al-Unmuzaj  fi-
n-nahv”-   “Nahv   ilmidan   namuna”,   “Unmuzaj   az   Zamaxshariy”   va   “Unmuzaj”
hamda   “Unmuzaj   fi   muxtasari-l   mufassal”   nomlari   bilan   yuritiladi.   O‘rta
asrlarning mashhur bibliografiyasi deb hisoblanadigan Hoji Xalifaning “Kashfu-
z-zunun”   asarida   Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”asari
haqida shunday dеydi: “…Al-Unmuzaj fi- n- nahv” alloma Jorulloh Abul Qosim
ibn   Umar   Mahmud   az-Zamaxashariyga   tеgishli.   U   “Al   Mufassal”   dan
qisqartirilgan.   Uning   yaratilishi   xuddi   Ibn   Hojibning   “Al   Kofiya”   (asari)   kabi
boshlovchilar   uchun   foydali   bo‘ldi”.   Nеmis   sharqshunosi   K.Brokkеl’man
o‘zining 20 tomli “Arab adabiyoti tarixi” nomli fundamеntal asarida bu haqida
shunday   dеydi   “…“Al-Unmuzaj”   u   arab   grammatikasiga   oid   mo‘jaz   kitob
bo‘lib,   “Al   Mufassal”ning   kichraytirilgan   shaklidir” 22
.   Bu   ta’riflardan   ko‘rinib
turibdiki,   Mahmud   Zamaxshariy   o‘zining   arab   grammatikasiga   oid   “Al-
Mufassal”   fundamеntal   asarini   ixchamlashtirib,   arab   tilini   o‘rganishni
boshlovchilar   uchun   muxtasar   asar   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   ni   yaratgan.   O‘rta
asrlarda   musulmon   davlatlarida   arab   tilining   ahamiyatini   e’tiborga   oladigan
bo‘lsak,   bunday   asarga   (qo‘llanmaga)   ehtiyojning   tug‘ilishi   tabiiy   hol   edi.
Mahmud   Zamaxshariy   bu   asarni   arab   bo‘lmagan   millatlarga   arab   tilini   tеz   va
oson   o‘rgatish   maqsadida   yaratgan.   Asar   515/1121   yilda   yozilgan.   Alloma   bu
mo‘jaz asarni Mujir ad- Davla Abul Fath Ali ibn Husayn al-Ardistoniyga hadya
qilgan. Asar juda mashhur bo‘lib kеtgan va madrasalarda arab tilini o‘rganishda
asosiy   manbalardan   biri   sifatida   foydalanilgan.   Bu   asarga   ehtiyoj   katta
bo‘lganligidan   undan   ko‘plab   nusxalar   ko‘chirilgan.   Munaqqidlar   uni   yuqori
baholaganlar.   O‘z   davrining   mashhur   nahvchilari   esa   sharhlar   yozishgan.
Kеyinchalik, bu sharhlarga hoshiyalar ham  bitilgan. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”ga
yozilgan   sharhlarning   eng   mashhuri   Jamoluddin   Muhammad   ibn   Abdulg‘aniy
22
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 10
23 al-Ardabiliy   (vaf.647/1249   y.)ning   sharhidir.   “AlUnmuzaj   fi-n-nahv”ga   –
“Nafosat gulshani” nomli sharhni Sa’duddin al-Barda’iy yozgan. Ziyovuddin al-
Makkiyning   sharhi   esa   u   “E’rob   ilmidan   mukammal   kitob”   dеb   nomlanadi.
Shuningdеk, al-Iradi Murtado Ali ismli shayx ham bu asarga sharh yozgan 23
.
1.2. Mahmud Zamaxshariy asarlarining O‘zbеkiston va dunyo
fondlarida saqlanayotgan nusxalari
Dunyo   xazinalarini   to‘ldirib   turgan   ming-   minglab   qadimgi   yozma
yodgorliklar   har   bir   xalq   o‘tmishi,   ma’daniyani,   ma’rifatini   o‘zida   jamlaydi.
Ularda   umri   boqiy   tarix   mujassam.   Bunday   xazinalar   yillar   mobaynida
to‘planadi, o‘rganiladi, keng ommaga tadbiq etiladi. Shunday xazinalar sarasiga
kiruvchi   Zamaxshariy   asarlari   dunyo   fondlarida   saqlanib   kelmoqda.   Alloma
asarlarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari jahonning Rossiya,  Germaniya,
Suriya,   Parij,   Misr,   Ozarbayjon,   Berlin,   Britaniya,   Dog‘iston,   Turkiya   kabi
mamlakatlar   qo‘lyozma   fondlarida   saqlanmoqda.   Asl   nusxalardan   tashqari
Zamaxshariy asarlariga yozilgan sharh hamda hoshiyalar ham mavjud.
O‘zbеkiston   Rеspublikasi   qo‘lyozmalar   fondi   jahondagi   eng   nodir
ma’naviy   xazinalardan   biri   bo‘lib,   olti   bo‘limda   26   ming   jild   qo‘lyozma,   39
ming   jild   toshbosma   kitoblar   va   10   mingga   yaqin   tarixiy   hujjatlar,   xattotlik
namunalari va miniatyuralar kolleksiyasi  mavjud. Ular Markaziy Osiyo, xorijiy
Sharq   xalqlarining   tarixi,   madaniyati,   adabiyoti   va   fanlari   tarixini   o‘rganish
uchun birlamchi manbalardir. Mazkur fond 2000-yilda noyob ilmiy va madaniy
obyektlardan   biri   sifatida   YuNESKOning   Jahon   madaniy   merosi   ro‘yxatiga
kiritilgan.  Uch mingdan ortiq qo‘lyozmalar saqlanadi, shulardan:
1.“Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik   instituti.   Qo‘lyozmalar   asosiy   fondi.   Qo‘lyozma,   inv.№   SVR-
424-427 (Sobraniе vostochnix rukopisеy akadеmii nauk Uzbеkskoy SSR)
23
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 12
24 “Muqaddimat   ul-adab”ning   1492-yilda   ko‘chirilgan   arabcha-forscha
turkiy-   mo‘g‘ulcha   nodir   qo‘lyozmasi   O‘zbekiston   Fanlar   akademiyasining
Alisher   Navoiy   nomidagi   Davlat   adabiyot   muzeyida   saqlanmoqda.   Lug‘atning
eng nodir qo‘lyozmalari uchta bo‘lib, eng qadimiysi Turkiyaning Yazgat shahri
maorif kutubxonasida mavjud, hijriy 655-yil uchunchi jumod ul-avval, ya’ni 27-
may   1257-yili   yaratilgan.   Ikkinchi   qo‘lyozma   hijriy   666-   yil   13   rabi’   ul-oxir,
ya’ni   1265-yili   kitobat   qilingan   va   Italiyaning   Boloniya   shahridagi   Marsigli
sharq   qo‘lyozmalari   fondida   saqlanadi.   Istanbul   universiteti   kutubxonasida
uchinchi   noyob   qo‘lyozma   mavjud   bo‘lib,   u   hijriy   715-yil   safar   oyining   25-
kunida, 1315 yil- iyunida yaratilgan. Kitob birinchi marta 1706- yili Xoja Is’hoq
afandi tomonidan usmonli turk tiliga taijima etilgan. So‘ngra bir necha Yevropa,
jumladan   fransuz,   nemis   tillariga   o‘girilgan.   Asar   matni   Parij,   Vena,   Qozon
shaharlarida   chop   etilgan.   Nemis   olimi   Vatzastayn   1850-yili   yetti   qo‘lyozma
asosida ikki jildlik tanqidiy matnni Leypsigda nashr etgan. Sadriddin Ayniyning
fikricha,   “Muqaddimat   ul-adab”   asarining   qimmati   o‘zbek   tili   uchun   butun
dunyo   xazinasi   bilan   barobardir.   Kitobni   O‘zbekistonda   filologiya   fanlari
doktori Zohid Islomov tadqiq etgan 24
.
  2. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv. №
SVR1783 
3.   “Al-Kashshof   ‘an   haqoiqi   g‘avomizi-t-tanzil   va   ‘uyunu-l-aqavil   fi
vujuhi-t-ta’vil” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ SVR-2876-2880
4.   “Al-   Mufassal   fi   san’ati-l-i’rob”   O‘zR   FA   ShI.   Qo‘lyozma,   inv.
№11459-
5.   “Al-   Mufassal   fi   san’ati-l-i’rob”   O‘zR   FA   ShI.   Qo‘lyozma,   inv.№
12983
6. “Al- Mufassal fi san’ati-l-i’rob” O‘zR FA ShI. Qo‘lyozma, inv.№ 3272
24
 Madraimov A, Fuzailova G.Manbashunoslik. – T.:O ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. –
B.155
25 7.   “Al-   Mufassal   fi   san’ati-l-i’rob”   O‘zR   FA   ShI.   Qo‘lyozma,   inv.№
8972/I
8. “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№ 7151
Ushbu   nusxa117/1705-   1706-   yili   kotib   Ali   Ibn   Mirza   Keldi   tomonidan
Mulla   Said   Nurilloh   afandining   Nukus   madrasasida   Qozi   Qirolxon   zamonida
ko‘chirilgan.   Kitobning   asl   nusxasi   saqlanmagan.   Qo‘lyozma   qayta
ta’mirlanganda   qadimgi   qo‘lyozmaning   muqovasiga   jildlangan.   Asar   121
varoqdan iborat, 16x22sm o‘lchovli. Matnning o‘lchovi 8,5x13 sm, har varoqqa
10   satrdan   matn   joylashtirilgan.   Asar   1b   sahifada   an’anaviy   “Basmala”   dan
so‘ng Ardabliyning “…
نا??يبلا حا	??تفم ةيبرعلا لعج يذلا للها دمحلا …” – “ Arab   tilini   bayon   qilishning   kaliti
qilgan Allohga hamdu sanolar bo‘lsin…” – degan kirish so‘z bilan boshlangan.
So‘ng   Mahmud   Zamaxshariy   ilmiy   ijodiga   xos   bo‘lgan   qisqa   muqaddima
keltirilgan.   Ya’ni   “ در	
??فم ة	??ملكلا:ىلا	??عت  للها ة	??محر 	?فن	??صملا .ميحر	??لا نمحر	??لا  للها م	??سب  ” -“
Bismillahir   rohmanir   rohiym.   [Ushbu]   asar   Alloh   Taoloning   rahmatidir.   So   ‘z
bitta   [birlik]dir.”   Asar   nasx   va   nastaliq   xatlarining   qorishig   ‘ida   yozilgan.
Varaqlar   poygir   bilan   belgilangan.   Boblar,   mavzular   nomlari   go   ‘zal   xat   bilan
hoshiya   chiqarilib   jadvalga   olingan.1b   sahifadan   52a   sahifagacha   98b
sahifadan121a   sahifagacha   bo‘lgan   varoqlarning   hoshiyasiga,   satr   oralariga
ayrim so‘zlarning sharhlari kiritilgan 25
.
9.  “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12858 
Ushbu   qo‘lyozma   5ta   turli   hajmdagi   nahvga   oid   risolalar   ko‘chirilgan
majmua tarkibiga kiritilgan. Qo‘lyozmalar yangidan muqovalangan va varaqlari
to‘liq   raqamlangan   bo‘lib,   jami   159   sahifadan   iborat.   Qo‘lyozmaning   61   b
sahifasidan” Al Unmuzaj fi-n nahv” va uning sharhi boshlanadi. Mazkur nusxa
1263/1846-   1847-   yillarda   kotib   Alauddin   Ibn   Fattohuddin   tomonidan   “Ustari
25
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 19
26 bosh”   madrasasida   ko‘chirilgan.   Qo‘lyozma   17,5x22,5   sm   o‘lchovli   rus
qog‘oziga   ko‘chirilgan     62b   sahifaning   o‘ng   tomon   tepa   burchagida   chiroyli
shakl   ichida   “gonchevara5”   so‘zlari   yozilgan   rangsiz   qavariq   muhr   bosilgan.
Matnning   o‘lchovi   11x16   sm   (ba’zi   sahifalarda   12,5x16   sm.   Sahifadagi
matnning   joylashishi   bir   xil   emas,   ya’ni   sahifadagi   jadval   ichiga,   aksariyat
hollarda   15   qatordan   matn   kiritilgan.   Lekin   ayrimlariga   13,   14   (68a,   70b,
108a77b,   11a,   114b)satrdan   matn   joylashtirilgan   bo‘lsa,   144a   sahifada   16   yo‘l
qator   matn   yozilgan.   Qo‘lyozma   hoshiyalarida   esa   turli   to‘ldirish   bor.   Matn
varaqning   o   ‘ratasidan   basmala   bilan   boshlangan   va   Jamoluddin   Ardabliyni
kirish so ‘zi bilan davom etgan. Ardabliyning muqaddimasidan so ‘ng asar matni
boshlangan   ya’ni   در??فم ة	??ملكلا so‘z   bitta   [birlik]dir.   Mazkur   nusxada   Mahmud
Zamaxshariyning   kirish   so‘zi   tushib   qolgan.   Asar   nastaliq   xatida   yozilgan.
Mazkur   nusxaning   7151   raqamli   nusxadan   farqi   shundaki,ushbu   nusxada   matn
tuishib   qolgan   yoki   xato   ko‘chirilgan   so‘z   ibora,   birikma   hatto   gaplar   asar
hoshiyasiga   chiqarib   yozib   qo‘yilgan.   Ba’zi   xato   ko‘chirilgan   so‘zlar   ustidan
chiziq   tortilib   shu   satr   hoshiyasiga   matnning   to‘g‘ri   shakli   yozilgan   136b
sahifaning   o‘ng   tomon   hoshiyasiga   kata   harflar   bilan   -   “Kitob   Valiyuddin
Aliyuddin   uchun”-   deb   yozilgansahifaning   hoshiyasiga   esa   –   “Mulla   Tojuddin
Do ‘stim Aliyuddin uchun”- so‘zlari yozilgan. Qo‘lyozma so‘ngidagi xotimaga
ko‘ra   u   1263-   yil   1-   aprel   juma   kunida   domla   Hoji   Eshon   Abdulloh   ibn
Ne’matullohning “Ustari bosh”madrasasida ko‘chirilgan. 26
10. “ Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12474
Ushbu 12474 raqam bilan ro‘yxatga olingan qo‘lyozma nusxasi an’anaviy
“basmala”   bilan   boshlanib,   Jamoluddin   al-Ardabiliyning   kirish   so‘zi   bilan
davom   etadi.   Asar   ya‘ni   “Al   Unmuzaj   fi-n-   nahv”   esa   Ardabliyning
muqaddimasidan   so‘ng   در
??فم ة	??ملكلا رد	??صملا -uning   masdari   so‘z   bitta   birlikdir
jumlasi   bilan   boshlangan.   Ammo   رد
??صملا so‘zi   grammatik   jihatdan   noto‘g‘ri
yozilgan. Bu so‘zdagi al ortiqcha qo‘yilgan.   Qo‘lyozmaning umumiy hajmi 109
26
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 23
27 varaqni tashkil  etib, har bir varaqqa 9 qatorli matn joylashtirilgan. Matn jadval
ichiga   olingan.   Asar   18x22,5   sm   o‘lchovli   rus   fabrika   qog‘oziga   ko‘chirilgan.
Matnning   o‘lchovi   9x15   sm.   Matn   nastaliq   xatida   yozilgan   B.685   sahifaning
o‘ng tomon hoshiyasiga kitobni ko‘chirganva unga egalik qilgan shaxsning ismi
yozilgan. Unda - “Ushbuni ko‘chiruvchi va sohibi Muhammad Zokir ibn mulla
Fayzulloh”   yozuvini   o‘qish   mumkin.   Xuddi   shunday   yozuvni   B.10a.   sahifada
ham uchratish mumkin. Bundan ko‘rininb turibdiki, xattot mazkur nusxani  o‘zi
uchun   ko‘chirgan.   Sarlavhalar   qizil   siyohda   ajratib   ko‘rsatilgan   va   nafis   xat
bilan   xoshiyaga   chiqarib   yozilgan.   Mazkur   nusxada   e’tiborni   tortadigan   narsa
لخد   –“ kirmoq” va  ريغ -“boshqa” so ‘zlari aksariyat hollarda diakratik nuqtalarsiz
yozilgan.   Kitobning   boshi   va   oxiriga   charmdan   nishina   qilib   qo‘yilgan.
Muqovasi   oddiy   qog‘oz   muqova.   Mazkur   qo‘lyozma   to‘liq   bo‘lib,   kitobning
xotimasi bilan yakunlangan. Unga ko‘ra ushbu qo‘lyozma1831- yil tong saharda
Kichik Suan madarasasida yozib tugatilgan 27
.
11. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8589
8589   saqlanish   raqamli   qo‘lyozmada   asar   16-   sahifadagi   an’a   naviy
“Basmala”dan   so‘ng   Jamoluddin   al-   Ardabiliyning   muqaddimasi   bilan
boshlangan.   “Al   -   Unmuzaj   fi   -   n   -   naxv”   asarining   asl   matni   26.   sahifadan
Mahmud Zamaxshariyning muqaddimasi bilan boshlangan. Qo‘lyozma o‘rtacha
nasx   xatida   Sharq   qog‘ozga   o‘xshatib   ishlangan   rus   fabrika   qog‘oziga
ko‘chirilgan. Ba’zi sahifalarga “Fabrika №6 Sеrgееva” so‘zlari yozilgan qavarik
muhr   bosilgan.   Qog‘ozini   o‘lchovi   18,5x23   sm   bo‘lib,   matn   10,5x15   sm
o‘lchovda   ko‘chirilgan.   Kitobning   muqovasi   shikastlangan,   kеyinchalik   qayta
ta’mirlangan.   Dastlabki   sahifalarda   duolar,   kotibning   ismi   -   sharifi   va   shaxsiy
dumalok   muhri   bosilgan.   Muhr   ichiga   -   Maxmud   fa’al   ibn   Abdulloh   -   so‘zlari
bitilgan. Xattot ismining ostiga 1872- yil ( 1293h . ) dеb yozilgan. Navbatdagi
sahifaga   ko‘k   rangli   siyoh   bilan–   “sharhu   un   muzaji”   -   so‘zlari   yozilgan.
Qo‘lyozma   mazkur   sahifadan   raqamlanib,   116   sahifani   tashkil   qiladi.   Har   bir
27
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 24
28 sahifada 9 qatordan matn joylashtirilgan. Qo‘lyozmaning barcha varaklari to‘liq
poytirlar   bilan   bеlgilab   chiqilgan.   Qo‘lyozma   matni   bilan   tanishish   uning   o‘ta
mohir   xattot   tomonidan   ko‘chirilganligini   ko‘rsatadi.   Satrlar   oraligiga   izohlar
kiritilgan.   Sarlavhalar,   muhim   dеb   topilgan   barcha   so‘zlar   turli   ranglar   bilan
ajratilgan,   naqshlar   chizilgan,   ba’zi   varaqlar   gulli   jadvalga   olingan.   Mazkur
qo‘lyozma   nuqsonli   nusxa   hisoblanadi.   114b.   va   116b.   sahifalar   oralig‘ida
“harf”   bobiga   kiruvchi.   Mavzulari   ko‘chirilgan   varaqlar   tushib   qolgan.   Kitob
116b. (shartli)sahifada kotibning xotimasi bilan tugagan. Unga ko‘ra qo‘lyozma
1293hijriy yili rabiiu - l - avval oyining 23 kuni yozib tugatilgan 28
.
12. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№12888
13. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8107
14. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Qo‘lyozma, inv.№8642
15. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Toshbosma, №6914
14099,   14164,   6440   saqlanish   raqami   ostidagilari   Jamoluddin   al-
Ardabiliyning sharhi bilan, 7652, 12072, 12075 saqlanish raqamlilari esa Dovud
Mavlaviyning   hoshiyasi   bilan   birga   bosilgan.   Mazkur   asar   Toshkеntda   ham
2001   yili   Toshkеnt   islom   uni   vеrsitеtida   A.Abdujabborov   tomonidan   nashrga
tayyorlandi va chop etildi 29
16. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” O‘zR FA ShI Toshbosma, №6440
17. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR
FA ShI.Toshbosma, №14099
18. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR
FA ShI.Toshbosma, №12075
28
 Nosirova M. O‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B-19
29
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B-19
29 19. “Al Unmuzaj fi-n- nahv” ShI Jamoluddin Ardablin sharhi bilan O‘zR
FA ShI.Toshbosma, №14164
20.   “Al   Unmuzaj   fi-n-   nahv”   ShI   Jamoluddin   Ardablin   sharhi   hoshiya
bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №7652
21.   “Al   Unmuzaj   fi-n-   nahv”   ShI   Jamoluddin   Ardablin   sharhi   hoshiya
bilan O‘zR FA ShI.Toshbosma, №12072
22.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№ 429
23.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№1301/P
24.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№3628
25.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№9477
26.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozmalar asosiy fondi. Qo‘lyozma, inv.№7352
27.   “Muqaddamatu-l-adab”   O‘zR   FA   Navoiy   nomidagi   qo‘lyozmalar
fondi. Qo‘lyozma, inv.№202
28.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
1909
Mazkur   qo‘lyozma   hijriy   528   \   milodiy   1134-yilda   Makkada   yozilgan
asardan   olingan   nusxa   bo‘lib,   u   Muhammad   ibn   Muhammad   al-Kozruniy
tomonidan   hijriy   837/milodiy   1433-yilda   suls   xatida   ko‘chirilgan.   Arab   tilida
bitilgan asarning mazkur qo‘lyozmasi 762 varaqdan (1524 betdan) iborat bo‘lib,
18x26  sm  o‘lchamga  ega.  Har  bir   sahifadagi  yo‘llar  soni   29ta.  Qo‘lyozmaning
har   bir   varag‘i   poygirlangan.   Karton   muqovali   mazkur   qo‘lyozma   ta’mirtalab.
30 Qo‘lyozma   suvga   tushib,   nuqsonli   bo‘lib   qolgan.   Aksariyat   sahifalarda   matn
o‘chib ketgan, bir sahifaning yozuvi ikkinchi sahifaga tushib qolgan joylar ham
talaygina. Juda ko‘p sahifalar yirtilib ketgan, lekin asar matni varaq o‘rtasidagi
jadval ichida berilganligi bois, unga putur yetmagan, faqatgina so‘nggi 761- va
762-varaqlardagi matn o‘qib bo‘lmaydigan holatga kelgan. Aynan 761-varaqda
Falaq  surasining  tafsiri  boshlangan,   qo‘lyozmaning  so‘nggi  varaqlari     nuqsonli
bo‘lganligi   uchun   tafsirning   oxiri   yo‘q.   Qo‘lyozmaning   titul   varag‘i   yo‘q,   u
muqaddimadan boshlangan. Muqaddima bezakli mayda suls xatida bitilgan va u
naqshinkor jadvalga olingan. Mazkur sahifalarda miniatyura san’atidan lavhalar
ko‘rish   mumkin.   Mo‘jazgina   muqaddimadan   keyin   Fotiha   surasining   tafsiri
boshlangan. Har bir sahifadagi  matn jadval ichida berilgan. Tafsir qilinayotgan
oyatlar tilla suvi bilan, uning tafsiri esa qora siyohda yozilgan. Biroq, tilla suvi
bilan yozilgan oyatlar aksariyat sahifalarda o‘chib ketgan. Qo‘lyozmaning ayrim
sahifalariga   qo‘lyozma   egasining   muhri   bosilgan.   Qo‘lyozma   sahifalari
raqamlanmagan,   sahifalar   ketma-ketligini   poygirlar   yordamida   aniqlash
mumkin.   Qo‘lyozmada   Fotiha   surasidan   Falaq   surasigacha   bo‘lgan   suralar
tafsirlangan, biroq so‘nggi varaqlar nuqsonli bo‘lganligi uchun Falaq surasining
tafsiri oxirigacha emas 30
.
29.   “Kashshof”   O‘zR   FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.   №.
2403
2403-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 334 varaq (668 bet)
hajmga ega, o‘lchami 17x28 sm, sahifadagi yo‘llar soni 27ta. Qo‘lyozmada suv
tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar talaygina. Nusxa bir necha marta ta’mirlangan
bo‘lishiga   qaramay,   hozirgi   holatida   ham   ta’mirtalab   joylari   bor.   Asar   matni
mayda   suls   xatida   yozilgan,   mazkur   xat   turining   xususiyatidan   kelib   chiqqan
holda   aksariyat   harflar   nuqtasiz   berilgan,   matn   harakatlantirilmagan.   Asarning
titul   varog‘i   yo‘q.   Qo‘lyozma   asarning   muqaddima   qismidan   boshlangan.
30
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-84
31 Mazkur   qo‘lyozmada   Fotiha   surasidan   Anfol   surasigacha   bo‘lgan   jami   8ta
(Fotiha,   Baqara,   Oli   Imron,   Niso,   Moida,   An’om,   A’rof,   Anfol)   sura   tafsir
qilingan. Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi qizil siyoh bilan
ajratib   ko‘rsatilgan.   “Kashshof”   asarining   mazkur   nusxasining   boshqa
nusxalaridan   farqi,   bu   qo‘lyozmada   suralarning   nozil   bo‘lgan   joyi,   ulardagi
oyatlar   soni   ko‘rsatilmagan.   Suralarning   tafsiri   jadvalga   olinmagan.   Hoshiyada
nasx, nasta’liq  va riqo xatlarida tartibsiz kiritilgan  sharh va izohlar  bor. Ayrim
sahifalarda   matn   qatorlarining   orasida   ham   izohlarni   ko‘rish   mumkin.
Qo‘lyozma   varaqlari   raqamlanmagan,   sahifalarga   poygirlar   ham   qo‘yilmagan.
Qo‘lyozmaning ko‘chirilgan yili va ko‘chiruvchisi noma’lum 31
 
30.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
2423 
  Nusxa 237 varaq (474 bet) hajmga ega, o‘lchami 13,5x24 sm, sahifadagi
yo‘llar soni 31ta. Mazkur qo‘lyozma suvga tushib, juda ko‘p sahifalariga putur
yetgan, matnning ko‘plab joylarida siyoh tarqab ketgan, buning natijasida ayrim
jumlalarni   o‘qish   mumkin   emas.   Qolaversa,   ba’zi   sahifalarda   matnning   qizil
siyohda yozilgan qismi anchayin xiralashib, o‘qib bo‘lmaydigan holatga kelgan.
Qo‘lyozma   bir   necha   marta   ta’mirlangan   bo‘lishiga   qaramay,   hozirgi   holatida
ham   ta’mirtalab   joylari   bor.   Qo‘lyozma   varaqlari   raqamlangan,   raqam   har   bir
varaq   yuqori   qismining   chap   tomoniga   qo‘yilgan.   Sahifalar   poygirlanmagan.
Asar matni mayda suls xatida yozilgan, mazkur xat turning xususiyatidan kelib
chiqqan   holda   aksariyat   harflar   nuqtasiz   berilgan,   matn   harakatlantirilmagan.
Asarning   titul   varag‘i   yo‘q.   Qo‘lyozma   Maryam   surasining   tafsiri   bilan
boshlangan.   Tafsirning   boshida   naqshinkor   lavh   berilib,   uning   ichiga
“Bismillahi-r-rohmoni-r-rohim”   deb   yozib   qo‘yilgan.   Mazkur   qo‘lyozmada
Maryam   surasidan   Nos   surasigacha   bo‘lgan   suralarning   tafsiri   berilgan.
Suralarning   tafsiri   jadvalga   olinmagan.   Tafsir   matni   qora   siyohda   berilgan,
31
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-85
32 suralarning nomi tafsir matnidan ajralib turishi uchun biroz yirikroq harflar bilan
yozilgan, sura oyatlari esa qizil siyohda ajratib berilgan. Hoshiyada qora siyohda
nasx,   suls   hamda   nasta’liq   xatlarida   yozilgan   sharh   va   izohlar   bor.   Qo‘lyozma
hijriy 759-yilda Ahmad ibn Mahmud Shoshiy tomonidan ko‘chirilgan. 32
31.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
2902 
2902-inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   qo‘lyozma   nusxasi   257   varaq
(514   bet)   hajmga   ega,   o‘lchami   14,5x22   sm,   sahifadagi   yo‘llar   soni   17ta.
Qo‘lyozma   bir   necha   marta   ta’mirlangan   bo‘lishiga   qaramay,   hozirgi   holatida
ham   ta’mirtalab   joylari   bor.   Asar   matni   yirik   nasx   xatida   yozilgan,   matn
harakatlantirilgan.   Asarning   titul   varag‘i   yo‘q.   Qo‘lyozma   muqaddimadan
boshlangan. Muqaddimadan keyin Fotiha surasining tafsiri boshlangan. Mazkur
qo‘lyozmada   Fotiha,   Baqara   va  Oli   Imron  suralari   tafsir   qilingan.   Tafsir   matni
qora siyohda berilgan, suralarning nomi, undagi oyatlar  qizil siyoh bilan ajratib
ko‘rsatilgan.   Suralarning   tafsiri   jadvalga     olinmagan.   Hoshiyada   qizil   va   qora
siyohda   tartibsiz   yozilgan   sharh   va   izohlar   bor.   Har   bir   varaq   poygirlangan.
Qo‘lyozmaning so‘nggi 257a varag‘ining oxirida mazkur nusxa hijriy 745-yilda
Abdulloh   ibn   Umar   ibn   Abdulaziz   tomonidan   ko‘chirilganligi   qayd   etib
qo‘yilgan 33
.
32.”   Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
3427
3427-inventar  raqam ostida saqlanayotgan  qo‘lyozma 86 varaq (172 bet)
hajmga  ega.  Mazkur   qo‘lyozma  katta   o‘lchamli  bo‘lib,  31x38,5  sm,  sahifadagi
yo‘llar   soni   ham   41ta.   Qo‘lyozmada   suv   tegib,   nuqsonli   bo‘lgan   sahifalar   bor.
32
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-86
33
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-83
33 Ayrim   sahifalarda   matnning   ma’lum   bir   qismida   yozuv   tarqab   ketgan.
Hoshiyalarda tartib bilan husnixatda berilgan sharh va izohlarning ham ko‘pgina
qismi o‘chib ketgan. Nusxa bir necha marta ta’mirlangan. Asar matni suls xatida
yozilgan,   matn   harakatlantirilgan.   Asarning   titul   varag‘i   yo‘q.   Qo‘lyozma
asarning   muqaddima   qismidan   boshlangan.   Muqaddima   jadval   ichida   berilgan
bo‘lib,   boshida   lavh   bor.   Mazkur   qo‘lyozmada   6   ta   sura   (Fotiha,   Baqara,   Oli
Imron,   Niso,   Moida   va   An’om)   tafsir   qilingan.   Tafsir   matni   qora   siyohda
berilgan,   ko‘chiruvchi   suralarning   nomini,   ular   nozil   bo‘lgan   joyni,   ulardagi
oyatlar   sonini   tafsir   matnidan   ajratib   ko‘rsatish   uchun   ularni   qizil   siyohda
bergan. Har bir sahifada tafsir matni jadvalga olingan, hoshiyada esa nasx, suls
va   nasta’liq   xatlarida   qora   siyohda   kiritilgan   sharh   va   izohlar   bor.   Qo‘lyozma
varaqlari   raqamlanmagan,   sahifalarga   poygirlar   ham   qo‘yilmagan.
Qo‘lyozmaning ko‘chirilgan yili va ko‘chiruvchisi ma’lum emas 34
.
33.   “Kashshof”   O‘zR   FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.   №.
4458
4458-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 259 varaq (518 bet)
hajmga ega, o‘lchami 18x28 sm, sahifadagi yo‘llar soni 27ta. Qo‘lyozmada suv
tegib,   nuqsonli   bo‘lgan   sahifalar   bor.   Ayrim   sahifalarda   matnning   ma’lum   bir
qismida  yozuv  tarqab  ketgan.  Nusxa  bir   necha  marta  ta’mirlangan.  Asar   matni
nasx   xatida   yozilgan,   matn   harakatlantirilgan.   Asarning   titul   varag‘i   yo‘q.
Qo‘lyozma asarning muqaddima qismidan boshlangan. Mazkur qo‘lyozmada 6ta
sura (Fotiha, Baqara, Oli Imron, Niso, Moida va An’om) tafsir qilingan. Tafsir
matni qora siyohda berilgan, ko‘chiruvchi suralarning nomini, ular nozil bo‘lgan
joynulardagi   oyatlar   sonini   tafsir   matnidan   ajratib   ko‘rsatish   uchun   biroz
yirikroq harflar bilan bergan. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Hoshiyada
nasx   va   nasta’liq  xatlarida   qora   va   qizil   siyohda   kiritilgan   sharhlar   bor.  Ayrim
sahifalarda   qizil   siyohda   kiritilgan   sharh   va   izohlarning   rangi   xiralashib,   o‘qib
34
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-82
34 bo‘lmaydigan holatga kelgan. Qo‘lyozma varaqlari raqamlanmagan, sahifalarga
poygirlar   ham   qo‘yilmagan.   Qo‘lyozma   hijriy   794-yili   Muhammad   ibn   Abu
Mufaxir tomonidan ko‘chirilgan 35
34.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.   №.
4464 
4464-inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   qo‘lyozmasi   197   varaq   (394
bet)   hajmga   ega,   o‘lchami   16x24   sm,   sahifadagi   yo‘llar   soni   23ta.   Qo‘lyozma
ta’mirlanmagan,   ta’mirtalab   joylari   ko‘p,   sahifalar   joyidan   chiqib   ketgan.
Varaqlarning   raqamlanmaganligi,   ularga   poygirlar   qo‘yilmaganligini   hisobga
olsak, varaqlar ketma-ketligining buzilib ketish ehtimoli bor. Qo‘lyozmaning bir
qator   sahifalari   teshilgan,   buning   natijasida   hoshiyadagi   sharh   va   izohlar
yo‘qolib ketgan. Asar matni yirik nasx xatida yozilgan, matn harakatlantirilgan.
Asarning titul varag‘i yo‘q. Suralarning tafsiri jadvalga olinmagan. Tafsir matni
qora siyohda berilgan, suralarning nomi, ular nozil bo‘lgan joy nomlari, ulardagi
oyatlar   soni   va   sura   boshidagi   basmala   yirikroq   harflar   bilan   qizil   siyohda
yozilib,   tafsir   matnidan   ajratib   berilgan.   Qo‘lyozma   sahifalarining   hoshiyasida
nasta’liq, nasx riqo xatidagi izoh hamda sharhlarni ko‘rish mumkin. Qo‘lyozma
hijriy 717\ milodiy 1317-yilda Qavomiddin Itqoniy tomonidan ko‘chirilgan 36
35.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
6043 
6043-inventar raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma 415 varaq (830 bet)
hajmga   ega,   o‘lchami   17x26,5   sm,   sahifadagi   yo‘llar   soni   27ta.   Asar   matni
mayda   nasx   xatida   yozilgan,   matn   harakatlantirilmagan.   Asarning   titul   varag‘i
yo‘q.   Qo‘lyozma   muqaddimadan   boshlangan.   Muqaddima   naqshinkor   jadvalda
35
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-88.
36
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-889
35 berilgan.   Muqaddimadan   keyin   suralarning   tafsiri   jadvalga   olinmagan.   Tafsir
matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi, qayerda nozil bo‘lganligi, undagi
oyatlar   soni   qizil   siyoh   bilan   ajratib   ko‘rsatilgan.   Hoshiyada   qizil   va   qora
siyohda sharh va izohlar bor. Nusxaning qator sahifalarida qo‘lyozma egasining
muhri   tushirilgan.   Har   bir   varaq   poygirlangan.   Qo‘lyozmaning   so‘nggi   415-
varag‘ida   (830-bet)   mazkur   nusxa   hijriy   823   milodiy   1420-yilda   Abdurahmon
ibn   Abu   Bakr   tomonidan   ko‘chirilganligi   qayd   etilgan.   Mazkur   qo‘lyozma
nusxada   asarning   Fotiha   surasidan   boshlangan   birinchi   qismi   berilgan.   Unda
Fotiha surasidan Hijr surasigacha bo‘lgan jami 15 ta (Fotiha, Baqara, Oli Imron,
Niso, Moida, An’om, A’rof, Anfol, Tavba, Yunus, Hud, Yusuf, Ra’d, Ibrohim,
Hijr) sura tafsirlangan 37
36.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.   №.
6048
  6048   inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   nusxa   bo‘lib,   17,5x25,5   sm
o‘lchamga   ega,   hajmi   82   varaq   (164   bet).   Unda   “Kashshof”   asarining   2ta   turli
bo‘lagi   jamlanib,   bir   jild   qilingan.   Jilddagi   asarning   birinchi   qo‘lyozmasi   suls
xatida qora siyohda yozilgan. Matn har bir sahifada 19 qatorga joylashtirilgan, u
harakatlantirilmagan. Tafsir matnida sura va oyatlar ajratib ko‘rsatilmagan, ular
tafsir matni bilan bir xil xatda, bir xil siyohda, bir xil o‘lchamda berib ketilgan.
Bu   esa   o‘quvchiga   kerakli   suraning   tafsirini   topishda   noqulaylik   tug‘diradi.
Matn   jadvalga   olinmagan.   Hoshiyada   sharh   va   izohlar   yo‘q.   Sahifalar
raqamlanmagan.   Sahifalar   ketma-ketligini   poygirlar   yordamida   aniqlash
mumkin.   Jilddan   joy   olgan   asarning   mazkur   qismida   Fotiha   surasidan   Kahf
surasigacha   bo‘lgan   jami   18ta   sura   (Fotiha,   Baqara,   Oli   Imron,   Niso,   Moida,
An’om,   A’rof,   Anfol,   Tavba,   Yunus,   Hud,   Yusuf,   Ra’d,   Ibrohim,   Hijr,   Nahl,
Isro, Kahf) tafsir qilingan. Mazkur jildga kiritilgan asarning yana bir bo‘lagi 254
varaq   (508   bet)   hajmga   ega.   Bu   qo‘lyozmada   asar   matni   har   bir   sahifada   19
37
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-91
36 qatorga joylashtirilgan. Matn nasx xatida, u to‘liq harakatlantirilgan.  Asar matni
jadvalga olinmagan, biroq hoshiyada ko‘plab izohva sharhlarni ko‘rish mumkin.
Ular   nasx,   riqo,   nasta’liq   xatlarida   bitilgan.   Sharh   va   izohlarning   ko‘pligi
asarning   bu   qismi   ko‘pchilik   tomonidan   o‘qilganligini   bildiradi.   Ayrim
sahifalarda   matn   qatorlari   orasida   ham   sharh   va   izohlarni   uchratish   mumkin.
Qo‘lyozma   poygirlangan,   biroq   ayrim   yirtilgan   sahifalarda   poygirlar   yo‘qolib
ketgan. Mazkur  qo‘lyozmada Yunus surasidan Kahf surasigachabo‘lgan jami  9
ta  (Yunus,  HudYusuf,  Ra’d,  Ibrohim,  Hijr,  Nahl,  Isro,  Kahf)  sura  tafsirlangan.
Tafsir   matnidan   suralarning   nomi,   undagi   oyatlar   soni,   oyatlar   nozil   bo‘lgan
joyni   ajratib   ko‘rsatish   uchun   ular   ko‘chiruvchi   tomonidan   qizil   siyohda   biroz
yirikroq harflar bilan berilgan.Mazkur jildga kiritilgan asarning har ikki bo‘lagi
qachon va kim tomonidan ko‘chirilganligi noma’lum 38
.
37.”   Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №
6421-inventar   raqam   ostida   saqlanmoqda.   Qo‘lyozmaning   varaqlari
raqamlangan.   Har   bir   varaq   yuqori   qismining   chap   tomoniga   raqamlar   qo‘yib
chiqilgan. Qo‘lyozmaning boshi yo‘q. Uning birinchi varag‘i 159a raqami bilan
raqamlangan.   Shuning   o‘zi   ham   qo‘lyozmaning   boshi   yo‘qligini   ko‘rsatadi.
Mazkur   varaqdan   Hud   surasi   77-oyatining   tafsiri   boshlangan.   Qo‘lyozmaning
oxiri ham mavjud emas. 239a varaqda boshlangan Muzammil surasi tafsirining
oxiri   yo‘q.   Qo‘lyozmaning   so‘nggi   242-varag‘ining   (aslida   qo‘lyozmaga
qo‘yilgan   raqamlar   bo‘yicha   bu   401-varaq)   yarmi   yirtilgan.   “Kashshof”
tafsirining   mazkur   nusxasida   Hud   surasidan   Muzammil   surasigacha   bo‘lgan
jami   12ta   suraning   tafsiri   keltirilgan.   Qo‘lyozma   jami   242   varaqdan   (484   bet)
iborat, uning o‘lchami 24x32,5 sm, sahifadagi yo‘llar soni 41ta. Qo‘lyozma bir
necha   bor   ta’mirlangan   bo‘lishiga   qaramay,   hozirgi   holatida   ham   ta’mirtalab
joylari   bor.   Aksariyat   sahifalarda   suvdan   qolgan   dog‘lar   bor.   Biroq   bu   holat
tafsir   matniga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatmagan.   Tafsir   matnini   bemalol   o‘qish
mumkin.   Tafsir   matni   nasx   xatida   yozilgan,   matn   harakatlantirilmagan.
38
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-82
37 Suralarning nomi, undagi oyatlar soni va ular nozil bo‘lgan joy nomlarini tafsir
matnidan   ajratib   ko‘rsatish   uchun   ko‘chiruvchi   ularni   qizil   siyohda   yirikroq
harflar   bilan   bergan.   Asar   matni   jadvalga   olinmagan.   Ayrim   sahifalarda
hoshiyada   sharh   va   izohlar   uchraydi.   Qo‘lyozmaning   titul   varag‘i   va   oxiri
yo‘qligi   bois   uning   ko‘chiruvchisi   va   ko‘chirilgan   yilini   aniqlashning   imkoni
yo‘q 39
.
38.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,Inv.   №.
6450 
6450   -inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   qo‘lyozmasi   293   varaq   (586
bet)   hajm,   29x18,5   sm   o‘lchamga   ega.   Mazkur   jildda   “Kashshof”   asarining
ikkita   har   xil   qo‘lyozmasining   ma’lum   bir   qismi   jamlangan.   Qo‘lyozma
varaqlari   raqamlanmagan,   biroq   har   bir   varaq   poygirlangan.   Qo‘lyozma
ta’mirlanganda   varaqlarning   yuqori   qismi   chap   tomoniga   qalamda   raqamlar
qo‘yib   chiqilgan.   Jildda   1b   varaqdan   boshlab   61b   varaqgacha   “Kashshof”ning
nasta’liq   xatidagi   nusxasi   berilgan.   Unda   asarning   muqaddima   qismi   hamda
Fotiha va Baqara suralarining tafsiri keltirilgan. Asarning muqaddima qismi  va
Fotiha surasining dastlabki suralarining tafsiriga sharh va izohlar berilgan. Sura
nomlari   tafsir   matnidan   ajratib   ko‘rsatilmagan.   Sahifadagi   yo‘llar   soni   19ta.
Mazkur   jildning   62a   varag‘idan   boshlab   “Kashshof”   asarining   nasx   xatida
bitilgan   qo‘lyozma   nusxasining   yana   bir   boshqa   qismi   boshlangan.   Asarning
ushbu   qismi   231   (62-293)   varaq.   Unda   dastlab   A’rof   surasi   tafsirining   so‘nggi
qismini   ko‘rish   mumkin.   Mazkur   sura   tafsirining   boshi   yo‘q.   97a   varaqdan
boshlab   Anfol   surasining   tafsiri   boshlangan.   Mazkur   qo‘lyozmada   suralarning
nomi,   ularning   nozil   bo‘lgan   joylari   va   ulardagi   oyatlar   soni   qizil   siyoh   bilan
ajratib   ko‘rsatilgan.   Mazkur   qo‘lyozmada   tafsirlangan   oxirgi   sura   Kahf   surasi
bo‘lib,   uning   tafsiri   279b   varaqdan   boshlangan.   Biroq   bu   sura   tafsirining   ham
oxiri   yo‘q.   Demak,   “Kashshof”   asarining   mazkur   qismida   jami   11ta   suraning
39
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-87
38 tafsiri keltirilgan. Mazkur qo‘lyozmada sahifadagi yo‘llar soni 25ta. Asar matni
harakatlantirilmagan.   Ayrim   sahifalarni   hisobga   olmaganda,   sharh   va   izohlar
yo‘q. Qo‘lyozmada suv tegib, nuqsonli bo‘lgan sahifalar bor. Ayrim sahifalarda
matnning ma’lum bir qismida yozuv tarqab ketgan 40
 
39.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.   №.
7946
7946-inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   yana   bir   qo‘lyozma   nusxasi
478   varaq   (956   bet)   hajmga   ega,   o‘lchami   16x27   sm,   sahifadagi   yo‘llar   soni
21ta.   Asar   matni   mayda   suls   xatida   yozilgan,   matn   harakatlantirilmagan.
Suralarning nomi, undagi oyatlar soni va ular nozil bo‘lgan joy nomlarini tafsir
matnidan ajratib ko‘rsatish uchun  ko‘chiruvchi ularni qizil siyohda bergan. Asar
matni jadvalga   olinmagan. Hoshiyada sharh va izohlar yo‘q. Qo‘lyozma hijriy
1059\milodiy   1649-yilda   Hofiz   Solih   tomonidan   ko‘chirilgan.   Mazkur
qo‘lyozma   nusxada   asarning   Maryam   surasidan   boshlangan   qismi   berilgan.
Unda Maryam surasidan Nos surasigacha bo‘lgan jami 97ta sura tafsirlangan 41
.
40.   “Kashshof”   O‘zR     FA   ShI   qo‘lyozmalar   fondi.   Qo‘lyozma,   Inv.
№.11583
11583-inventar   raqam   ostida   saqlanayotgan   qo‘lyozma   318   varaq   (636
bet) hajmga ega, o‘lchami 18x26 sm, sahifadagi yo‘llar soni 25ta. Qo‘lyozma bir
necha marta ta’mirlangan bo‘lishiga qaramay, hozirgi  holatida ham  ta’mirtalab
joylari   bor.   Qo‘lyozma   sahifalariga   qo‘yilgan   muhrlar   bittalab   o‘chirib
chiqilgan,   buning   natijasida   sahifalar   teshilgan,   bu   joylarning   ayrimlari
ta’mirlangan,   ayrimlari   yo‘q.   Qo‘lyozma   varaqlari   raqamlanmagan,   hatto
poygirlar   ham   yo‘q.   Asar   matni   nasx   xatida   yozilgan,   matn   harakatlantirilgan.
Asarning   titul   varag‘i   yo‘q.   Qo‘lyozma   Isro   surasi   tafsirining   davomidan
40
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-80
41
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-80
39 boshlangan,   ya’ni   qo‘lyozmaning   dastlabki   sahifalari   –   Isro   surasi   tafsirining
boshi yo‘q. Keyingi sura, ya’ni Toha surasidan boshlab Nos surasigacha bo‘lgan
barcha   suralarning   to‘liq   tafsiri   bor.   Suralarning   tafsiri   jadvalga   olinmagan.
Tafsir matni qora siyohda berilgan, suralarning nomi va sura boshidagi basmala
yirikroq   harflar   bilan   yozilib,   tafsir   matnidan   ajratib   berilgan.   Ayrim
sahifalarning   hoshiyasida   nasta’liq   xatidagi   izohlar   bor.   Qo‘lyozma   hijriy   728-
yilda Ilyos Ansoriy ibn Qudsiy tomonidan ko‘chirilgan.invеntar raqamlari ostida
alloma asarining qo‘lyozma va toshbosma nusxalari saqlanmoqda 42
.
Buyuk   nahvshunos   olimning   asarlari   nafaqat   O‘zbеkiston   Rеspublikasi
qo‘lyozmalar   fondida,   balki   dunyo   qo‘lyozmalar   fondida   ham   saqlanib
kеlmoqda.   Misol   uchun   300mingdan   ziyod   qo‘lyozma   xazinasiga   ega   bo‘lgan
Parij milliy kutubxonasida 43
:
1.“Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv.№ 5985
2. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”18 Qo‘lyozma, inv.№1405
3. “Muqaddamatu-l-adab”19 Qo‘lyozma, inv.№ 946
4. “Muqaddamatu-l-adab”20 Qo‘lyozma, inv.№ 947 
5. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv.№ 286
6. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv.№ 287
  7. “Navobig‘u-l-kalim”21 Qo‘lyozma, inv.№ 1205 
42
 Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” 
asari qo‘lyozma nusxalari haqida./Golden scripts. – 2020.- No4
ISSN 2181-9238 – B-84
43
  Parij milliy kutubxonasi —    jahondagi  eng qadimiy va  yirik  kutubxonalardan  biri;  Parij  shahrida   joylashgan.
1480  yilda  Qirollik  kutubxonasi  sifatida  asos  solingan;  1795  yilda Konvent tomonidan milliy kutubxona deb
e’lon   qilingan.   Parij   milliy   kutubxonasida   12   bo‘lim   va   5   milliy   markaz   (bibliografiya,   kitob   ayirboshlash   va
boshqalar)   faoliyat   ko‘rsatadi.   Fondda   ko‘p   qismi   noyob   va   nodir   nashrlar   bo‘lgan   300   mingdan   ziyod
qo‘lyozmalar   saqlanadi,   6   mln.   gravyura   va   estamplar,   500   ming   nomdan   ortiq   davriy   nashrlar,   800   ming
kartinalar,   450   ming   medal   va   tangalar   va   boshqa   bor.   Fransiya   tarixi   bilan   bog‘liq   ko‘p   sonli   adabiyotlar   va
hujjatlar,   taniqli   fransuz   siyosiy   arboblari,   olim   va   yozuvchilari   dastxatlarining   nodir   to‘plami,   19-asr   fransuz
ensiklopedistlarining   boy   to‘plamlari   mashhur.Parij   milliy   kutubxonasi   fondidagi   Vatan   nashrlari   1537   yildan
kutubxona   oladigan   mamlakat   bosma     nashrining     majburiy     nusxasi     asosida     yig‘iladi,     xorijiy     nashrlar
bilimlarning     barcha   sohalari   bo‘yicha   (ko‘p   qismi   adabiyot,   tarix   va   san’at   bo‘yicha   ixtisoslashgan)   umumiy
xususiyatga ega bo‘lgan ishlardan iborat.
40 8. “A’jabu-l-ajab fi “Lomiyati-l-arab” 22– inv.№ 3077. – S I, 54 [Cmt.3]
9. “Al-Jibal va-l-amkina va-l-miyah” – inv.№ 2219 – I, 348 [IX]
10. “Asosu-l-balog‘a” – inv.№ 6720 
11. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” - inv.№ 3948
12.   “Al-Kashshof   ‘an   haqoiqi   g‘avomizi-t-tanzil   va   ‘uyunu-l-aqavil   fi
vujuhi-t-ta’vil” – inv.№ 597
13.   “Al-Kashshof   ‘an   haqoiqi   g‘avomizi-t-tanzil   va   ‘uyunu-l-aqavil   fi
vujuhi-t-ta’vil” – inv.№603
14.   “Al-Kashshof   ‘an   haqoiqi   g‘avomizi-t-tanzil   va   ‘uyunu-l-aqavil   fi
vujuhi-t-ta’vil” – inv.№606
15. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№ 4001
16. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№4002
17. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№6608
18. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 4823
19. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 449 fors
20. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ 1631fors
21. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№, 286turk
22. “Muqaddamatu-l-adab” – inv.№ -287turk
23. “Mustaqsa fil-amtal” - inv.№ 3967
24. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 1620,
  25. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 3965, 
26. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 3973,
41 27. “Navobig‘u-l-kalim” – inv.№ 5456
28. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 3499,
29. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 3500, 
30. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№ 5983,
31. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” – inv.№  6742
32. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” - inv.№ 4020 44
Lеypsig   univеrsititеti   qo‘lyozmalar   fondida   jami   8700ga   yaqin
qo‘lyozmalar   fondi   mavjud,   ular   orasida   Mahmud   Zamaxshariyning   quyidagi
asarlari bor:
1. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 414
2. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 415
3. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” – inv.№ 416
4. “A’jabu-l-ajab fi “Lomiyati-l-arab” - inv.№ 498 
Rossiya   Fanlar   akadеmiyasi   Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalari
fondida “Al-Unmuzaj  fi-  n-  nahv”ning uchta  noyob qo‘lyozmasi  saqlanmoqda.
Bundan   tashqari   mazkur   fondda   Jamoluddin   Ardabiliining   “Al-Unmuzaj   fi-n-
nahv”ning   sharhi   bilan   birga   ko‘chirilgan   60   ga   yaqin   qo‘lyozma   nusxasi
mavjud. Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi- n nahv” asariga Sa’duddin
al-Barda’iyning   yozgan   sharhning   to‘rtta   qo‘lyozma   nusxasi   Rossiya   FA
Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalar   fondida   saqlanadi.   Shuningdеk,   ushbu
qo‘lyozmalar fondida Sa’duddin al Barda’iyning sharhiga yozilgan hoshiyaning
ikkita qo‘lyozma nusxasi saqlanadi. Bu hoshiyaning muallifi Muhammad Amin
ash- Shirvoniy (vaf. 1036/1652 y) dir.  
44
 “Katalog – manuscrits orientaux (Arabes, persans, turcs)” nomli katalog “Katalog – manuscrits Persans” nomli
katalog“Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. 
“Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. Index general des manuscrits arabes musulmans (de la 
bibliotheque nationale de paris) Qo ‘lyozma nusxalarning raqamlarini topishda kataloglardan foydalanildi.
42 1. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 171 
2. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 769
3. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№.798
4.. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 1648
5. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ -1649
6. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 2406
7. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6514
8. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6521
9. “Asosu-l-balog‘a” – inv. № 6958
10. “Asosu-l-balog‘a” – inv. № 6962. 
11. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv. № 6960 
12. “Al-Qustosu-l-mustaqim fi ilmi-l-aruz” Qo‘lyozma, inv. № 7111 
13. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 7686-
14. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 7688
15. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ -8193 b
16. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 8351-
17. “Al Qasidatu-l-bauziya” Qo‘lyozma, inv.№ 8258 
18. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8466,94 a,
19. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8483,314 a, 
20. “Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. №.8487,6 b, 
21.“Rabi’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 8504,38 a
43 22. “Navobig‘u-l-kalim” Qo‘lyozma, inv.№ 8683
23. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” Qo‘lyozma, inv.№ 8678 
24. “Al Maqolat Az Zamaxshariy” Qo‘lyozma, inv№ 8679 
25. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 8749-
26. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 8915,7
27. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. №9843, 46 b  
28. “Maqomot” Qo‘lyozma, inv. № 9656, 
Dog‘istondagi   Tarix,   til   va   adabiyot   instituti   fondida   “Al-Unmuzaj   fi-n-
nahv”ning   bir   nеcha   qo‘lyozma   nusxalari   saqlanadi.   Mazkur   fondda   “Al-
Unmuzaj   fi-n-nahv”ning   Jamoluddin   al-Ardabiliyning   sharhi   bilan   birga
ko‘chirilgan   3ta   nusxasi   bor.   “АРАБСКИЕ     РУКОПИСИ     института
востоковедения академии наук СССР”  katalogida   Mahmud   Zamaxshariyning -
1. “ Al - Kashshof   ‘ an   haqoiqi   g ‘ avomizi - t - tanzil   va   ‘ uyunu - l - aqavil   fi
vujuhi - t - ta ’ vil ” –  inv .№ 421- 434
2. “Al-Mufassal fi san’ati-l-I’rob” - inv.№ 6930-6931
3. “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” Qo‘lyozma, inv.№ 6933-6935
4. “Al-Foiq fi g‘aribi-l-hadis” - inv.№ 7022
5. “Muqaddamatu-l-adab” Qo‘lyozma, inv 8074-8076
6. “Rai’u-l-abror va nususu-l-axyor” Qo‘lyozma, inv. № 9156-9158
7. “Atvoqu-z-zahab fi-mavo‘iz va-l-xutab” Qo‘lyozma, inv.№ 9289
kabi asarlarining qo‘lyozmalari haqida ma’lumot bеrilgan.
Britaniya   muzeyi   kutubxonasida   7   mln.dan   ortiq   kitob,   taxminan   105
ming   qo‘lyozma,   taxminan   100   ming   hartiya   (qo‘lyozma   hujjat)   va   yorliq,   3
44 mingdan ortiq papirus bor. Charles  Reyu tomonidan tuzilgan Britaniya muzeyi
katalogida esa:
1. “A’jabu- l-a’jab”
2. “Mufassal” 45
asarlari   qo‘lyozma   matnini   hamda   Zamaxshariy   asarlariga   yozilgan   sharh
kitoblar Abul Baqo Ya’iysh ibn Ali tomonidan “Al Mufassal”ga yozilgan sharh
لاح ,va Jamoluddin  Ardablinning “Al  Unmuzaj”ga  yozgan  sharhi   qo‘lyozmalari
mazkur   muzeyda   saqlanmoqdaligini   ko‘rishimiz   mumkin.   O‘zbekiston
Respublikasi   Abu   Rayhon   Beruniy   nomidagi   Sharqshunoslik   instituti
qo‘lyozmalar   fondida   saqlanayotgan   bu   nusxalar   Zamaxshariyning   nodir
asarlarining hozirgacha fanga ma’lum bo‘lgan noyob nusxalargina xolos.
I bob bo‘yicha xulosa
  Zamaxshariy   o‘z   davrining   novator,   ko‘p   qirrali   olimlaridan   biri   bo‘lib,
fanning turli sohalariga oid oltmishga yaqin(ba’zi manbalarda yetmish va sakson
deb   keltirilgan)   asar   yozgan,   shulardan   yigirma   bеshtasi   bizgacha   yеtib
kеlmagan.   Buyuk   allomaning   tilshunoslikka   oid   “Asos   albalog‘a”   (“So‘zga
ustalik   asoslari”),   grammatikaga   oid   “Sharh   abyat   kitob   Sibavayh”   (“Sibavayh
kitobining   sharhi”),   “Al-Mufassal”,   “Al-Unmuzaj”   (“Namuna”),   “Muqaddimat
ul-adab”   asarlari,   shu   jumladan,   islom   olamida   uning   1134-yilda   Qur’oni
Karimga  yozgan  sharhlari  (tafsiri)ni  o‘z  ichiga olgan  “Al-Kashshof”  asari  juda
mashhur.   Mahmud   az-Zamaxshariy   nafaqat   arab   tili   grammatikasi   sohasida,
balki,   adabiyot,   geografiya   sohalarida   ham   yetuk   olim   bo‘lgan.   Zamaxshariy
“Asmou   al-adviya   val   jibol”   (“Vodiy   va   tog‘   ismlari”),   dеb   atalgan   mashhur
gеografik   asar   ham   yozgan.   Kitobning   ikkinchi   nomi   “Kitob   al-amkina   va
aljibol va al-miyah” (“Joylar, tog‘lar va suvlar haqidagi kitob”) bo‘lib, olim uni
45
 “Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. 1928. 421.s.  “Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. 1932.
471.s. Catalogue of the British Muzeum. By Charles Riev-London., 1894. 396.r. Index  general  des  manuscrits  
arabes  musulmans  (de  la  bibliotheque nationale de paris). 1953. 16. Katalog arabskix rukopisey Akademii 
nauk Azerbaydjanskoy SSR. Baku.: 1984. –Izmir Milli Kutuphanesi. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan 
AliYardim. Cilt II, Izmir. 1994. 463.s. qo ‘lyozmalarning saqlanish raqamlarini aniqlashda foydalanildi.
45 o‘zi   bеvosita   tashrif   buyurgan   shaharlarda  olib   borgan   kuzatishlariga   asoslanib
yozgan. Zamaxshariyning g‘oyatda keng tanilgan “Kashshof an haqoiq it-tanzil
va uyun ilaqovil fi  vujuh it-ta’vil” (“Qur’on haqiqatlari  va uni  sharhlash orqali
so‘zlar   ko‘zlarini   ochish”)   asari   Qur’on   tafsiriga   bag‘ishlangan.
Zamaxshariyning   aruz   vazni   haqida   bahs   yurituvchi   “Al-Qustos   fil-aruz”
(“Aruzda   o‘lchov”)   asari   muhim   manbalardan   hisoblanadi.   “Maqomat”
(“Maqomlar”)   —   50   maqomdan   iborat   bo‘lib,   qofiyali   nasr   —   saj’   uslubining
nozik   namunalarini   o‘zida   mujassam   etgan   muhim   asardir.   Zamaxshariy
hikmatli   so‘zlardan   iborat   “Navobig‘   ul-kalim”   (“Nozik   iboralar”);   didaktik
ruhdagi “An-nasouh us-sig‘or val bavolig‘ ul-kibor” (“Kichiklarga nasihatlar va
ulug‘lar   yetukligi”)   hamda   lirik   va   falsafiy   she’rlar,   qasida,   faxriya,   nazmiy
maktublarni   o‘z   ichiga   olgan   “Devon   uz-Zamaxshariy”kabi   asarlar   ham
yaratgan.   Asar   ingliz   tiliga   tarjima   qilingan.   “Atvoq   uz-zahab   fil-mavoi’z   val-
xutab”   (“O‘git   va   nasihatlarning   oltin   shodalari”)   asari   nasihatomuz   maqolalar
to‘plamidan   iborat.   Asar   birinchi   marta   1835-   yili   olmon   olimi   Fon   Xomir
tomonidan nemischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan nashr etilgan.
Xorazmlik   alloma   Mahmud   Zamaxshariyning   didaktik   ahamiyatga   ega
“Navobig‘u-l-kalim”   (Nozik   iboralar)   va   “Atvoqu-z-zahab”   (Oltin   shodalar)
asarlarida   ilm   egallash,   ilmli   kishining   fazilatlari   hayotiy   misollar   bilan
ta’sirchan va obrazli qilib bayon etilgan. 
Mahmud   Zamaxshariy   asarlarining   noyob   qo‘lyozma   va   toshbosma
nusxalarijahon   qo‘lyozma   fondlarida   saqlanmoqda.   Nodir   asarlarning   Rossiya,
Turkiya,   Bеrlin,   Ozarbayjon,   Dog‘iston,   Misr,   Parij,   Suriya,   Gеrmaniya,
Britaniya   qo‘lyozma   fondlarida   saqlanayotgan   qo‘lyozma   va   toshbosma
nusxalari   hamda   ularga   yozilgan   sharh   va   hoshiyalar   ham   mavjud.   Dеmak,
O‘zbеkiston   Rеspublikasi   Fanlar   Akadеmiyasi   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalar   fondida   “Al-   Mufassal   fi   san’ati-l-I’rob”
asarining   to‘rtta   nusxasi,   “al   Unmuzaj”ning   10   ta   nusxasi   bor   ekan.   Parijning
milliy kutubxonasida asarning uchta nusxasi, Lеypsig univеrsititеti qo‘lyozmalar
fondi   ham   uchta   nusxasi.   “A рабские   рукописи   института   востоковедения
46 академии   наук   СССР ”   katalogida   Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-   Unmuzaj”
asarining ikki nusxasi borligi haqida ma’lumot kеltirilgan.   Az-Zamaxshariyning
hayoti,   ijodiy   va   ilmiy   faoliyatini   chuqur   o‘rganish   katta   ma’rifiy   va   amaliy
ahamiyatga molikdir, ulkan  hayotiy, tarbiyaviy jihatlari, havas  qilsa  arziydigan
darajada ibratli qirralari ham ko‘pdir.
II BOB “AL UNMUZAJ FI-N NAHV” ASARINING LEKSIK-
GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
2.1 “Al Unmuzaj” asarining arabtili grammatikasini
o‘rganishda tutgan o‘rni
Bizga   ma’lumki,   arablar   o‘zlarining   tillarini,   uning   boyligini,   ravnaqi   va
s е rjiloligini   juda   qadrlashadi.   Arab   olimlari   tomonidan   arab   tili   namunalarini
yig‘ish va ularni ilmiy o‘rganish uchun juda katta m е hnat sarf qilingan. Arablar
o‘z   tillarini   saqlashni   o‘zlarining   milliy   burchlari   d е b   biladilar.   Klassik   arab
tilining   asosi   Qur’oni   Karim   tilidir.   Ayyonki,   islomni   qabul   qilgan   arab
bo‘lmagan   xalqlar  uni  o‘qishda  jiddiy  lug‘aviy  kamchiliklarga   yo‘l  qo‘yishadi.
Bu jumboq Qur’onning o‘zini to‘g‘ri, xatosiz o‘qishni uyushtirish vazifasi bilan
bog‘lanib   k е tadi.   Arab   tilidagi   yozma   manbalarning   eng   qadimgilari,   asosan
mumtoz yozuv turlaridan kufiyda “Qur’oni Karim” va tafsir, hadislar nasx, suls
yozuvlarida   bitilgan.   XV   asrdan   so‘ng   iste’molga   nasta’liq   yozuvi   kirgan.
Alohida farmon va hujjatlar ta’liq yozuvida bitilgan. Tarixiy asariar mazmuni va
tarkibiga   kelganda   shuni   aytish   kerakki,   ularda   matn   an’anaviy   Alloh   hamdi-
tahmid, payg‘ambarimiz na’tlari, to‘rt sahoba yoki sahobai roshidin ta’rifi kelib,
undan so‘ng asar kimga bag‘ishlangan bo‘lsa, oda tda ular yuksak lavozimdagi
shaxslar   yoki   hokimlar   bo‘lgan,   o‘sha   homiylarga   bag‘ishlov-   maqtov   yoziladi
va   ana   shundan   keyin   kamtarin   muallif   o‘zi   haqida,   qanday   asar   yozmoqchi
ckanligi,   uning   nomi   va   asaming   ixcham   mazmuni   yoki   zamonaviy   til   bilan
47 aytilsa,   annotatsiyasi   bayon   etiladi 46
.   Arab   tilshunosligi   VII   asrning   ikkinchi
yarmi   va   VIII   asrning   birinchi   yarmida   Basra   va   Kufa   shaharlarida   paydo
bo‘ladi.  Na h v ilmi Qur’oni Karimni to‘g‘ri o‘qish, dini islomni tushunish uchun
dunyoga   kelgan.   Payg‘ambarimiz   Muhammad   sollolohi   alayhi   va   sallam
vafotlaridan   keyin   har   xil   mazxablarning   paydo   bo‘lishi,   musulmonlarning   u
yoki bu masalani har xil tushunishlari nahv ilmida ham o‘z aksini topdi. Bundan
tashqari arablar va boshqa musulmon xalqlarining falsafa mantiq, tarix adabiyot
kabi ijtimoiy fikrlarni o‘rganish ham nahv ilmiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Oqibatda
11-12 milodiy asrga kelib bu ilm ancha murakkablashib, chalkashib ketgan edi.
Bunga   birinchi   bo‘lib   e’tiborini   qaratgan   Andalusiyalik   olim   ibn   Mazoiy   al-
Qurtubiydir.   U   nahv   ilmini   o‘rganish   maqsadida   mag‘ribdan   mashriqqa   keladi
va umidi  puchga chiqib bu ilmni  yo asliga qaytarish  kerak,  yo undan butunlay
voz   kechish   kerak   degan   taklif   bilan   bir   risola   yozadi.   Tabiiyki   o‘sha   vaqt
ulamolari   bu   taklifga   jiddiy   e’tibor   berishmaydi.   O‘rta   asr   ilm-fanning   barcha
sohalari  kabi na h v ilmi uchun ham turg‘unlik davri bo‘lib qoldi.  Abul-Asvad ad-
Duali   (680   yoki   688-718)   arab   grammatikasining   asoschisi   hisoblanadi.   U
Basralik juda buyuk olim bo‘lib, arab nahvining ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi.
Grammatikadagi   unli   tovushlarni   (harakatlarni)   -   بار??علإا ط	??قن ) )   va   Abu   Ja’far
Muhammad   ar-Ruasiy   (805)   Kufa   grammatika   maktabining   asoschisi
hisoblanadi.   Uning   « عمجلا  و  دارفلأا  باتك »,   ya’ni   “Birlik   va   ko‘plik   son   xaqidagi
kitobi” arab grammatika ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi. Abu Xasan ibn Xamza
al-Kisaiy 47
  (805 yil)  Kufa  grammatik maktabining eng yirik namoyondalaridan
biridir.   Ikkinchi   maktab   asoschisi   ibn   Durayd   (837-933)   izohli   lug‘at   yozgan.
Uchinchi   maktab   asoschisi   Ismoil   al-Javhariy   (1007   y.   vafot   etgan).   U
“tilshunoslik   imomi”d е b   nom   olgan.   To‘rtinchi   maktab   asoschisi   Abul   Qosim
ibn   Ahmad   ibn   Umar   az-Zamaxshariy   bo‘lgan   Mahmud   Zamaxshariy   butun
dunyoga   mashhur   tilshunos   olim   bo‘lib   yetishishida,   tahsinlarga   sazovor
bo‘lishida   uning   arab   tili   grammatikasiga   bag‘ishlangan   “Al   Unmuzaj”   asari
46
 Madraimov A, Fuzailova G.Manbashunoslik. – T.:O ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. –
B.154
47
  Mamataxunova D.K. “Arab Filologiyasiga Kirish”   fanidan ma'ruzalar matni. – T.: ToshDSHI, 2008. –B.14
48 muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   “ جذ????منلاا ”– “ Namuna”   asari   nahv   ilmiga
bag‘ishlangan. O‘ttiz sahifadan iborat qisqa bu qo‘llanma 1917- yilgacha O‘rta
Osiyoda arab tili darsligi vazifasini o‘tagan. Zamaxshariy arab tili grammatikasi
bo‘yicha   muxtasar   asar   yaratdi   va   u   asarni   “al-unmuzaj”   deb   nomladi.   Alloma
Zamaxshariy   o‘z   umrining   ko‘p   qismini   xorijiy   yurtlarda,   musofirchilikda
o‘tkazadi.   Shu   bilan   birga   u   o‘zi   tug‘ilib   o‘sgan   Zamaxshar   qishlog‘ini,
Xorazmni   juda   qattiq   sеvadi,   haqiqiy   vatanparvarlik   hissiyotlarini   namoyon
qilgan holda unga, madhiyalar bag‘ishlaydi. “Xorazm zaminida shunchalik ko‘p
fazilatlar   mavjudki,   dunyoning   boshqa   biror   mamlakatida   unaqasini
ko‘rmadim”, - dеb iftixor va g‘urur bilan o‘z vatani Xorazmni ta’riflaydi, ulkan
obro‘-e’tibor   va   buyuk   daho,   ehtimol   unga   o‘z   asarlaridan   birida   “va   inniy   fi
Xvarazm   Ka’bat   ul-adab”   (“chindan   ham   mеn   Xorazmda   adiblar   uchun   bir
Ka’badеkdurman”) dеb yozishiga asos bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Shu bilan birga
o‘zi   bеsh   yildan   ortiq   yashagan   Makkai   Mukarramani   ham   alloma   o‘zining
ikkinchi   vatani   o‘rnida   ko‘rgan.   U   “Qalb   xotirjamligi,   dil   pokligi   va   ibodat
lazzatini   faqat   Makkadgina   his   qilish   mumkin”,deya   ta’rifladi.   Zamaxshariy
Makka   ahli   va   ulamolari   bilan   Zamaxshariy   o‘rtasidagi   do‘stona,   samimiy
munosabatda   bo‘lgan.   Zamaxshariy   vafoti   1144-yil   haqidagi   xabarni   eshitgan
Makka adiblaridan biri chuqur qayg‘u- alamga botib, muqaddas shahar ahlining
motamini quyidagicha ifodalagan:
“Mahmud Jorulloh vafotidan g‘amga to‘lib,
  Makka ahlining ko‘z-yoshlari duv-duv to‘kildi”.  
1333 yili Xorazmda sayohatda bo‘lgan mashhur arab sayyohi ibn Battuta
(1304–1377)   “Ar-Rihla”   (“Sayohatnoma”)   asarida   Zamaxshariyning   ustida
qubbasi bo‘lgan maqbarasini ko‘rganini yozadi. 
  Zamaxshariyni   ash-Shayx   Muhammad   Abu   Zahro   quyidagicha   e’tirof
etadi:   “Aslini   olganda,   jamiyki   insoniy   ashyolar   asta-sеkin   unutilib,   nom
nishonsiz   yo‘q   bo‘lib   kеtadi,   lеkin   yuksak   tafakkuri,   aql-zakovatiyu,   istе’dodi,
49 hur   fikr   va   xulq-atvori   go‘zal   inson,   butun   vujudi   nurga   to‘liq   haqgo‘y   alloma
tomonidan   yaratilgan   asarlar   esa   abadul-abad   barhayotdir”.   Alloma   haqida
boshqa   adiblar   fikrlari   quyidagicha   bo‘lgan:   “Dunyo   ustozi”,   “Jorulloh”,
“Xorazm fahri”, “Arab va ajam ustozi”, “Adiblar ka’basi”. Albatta, bu nomlarga
sazovor   bo‘lishining   har   birining   o‘z   tarixi   bor.   Makkayi   mukarramadagi
Baytulloh   al   haramga   kirgan   har   kimsa   al-adab   toliblari,   she’riyatroviylari,
mavizalari   va   naql   qilib   hikmatu-nasihatlar   yig‘uvchi   ilm   shaydolari,   tafsir,
Qur’oni   Karimning   boshqa   ilmlari   va   payg‘ambar   alayhissalomning
hadislaritalabida   bo‘lganilm   toliblarichor   atrofni   o‘rab   olgan   bir   kishini
uchratadi.   Iymon   e’tiqodi   g‘oyat   kuchli,   ilm   ma’rifati   keng,   fikr   mulohazasi
o‘tkir bu kishining jismu jasadi zaif edi. Uning bir oyog‘i kesilgan bo‘lib uning
o‘rniga yog‘ochdan oyoqqa o‘xshatib yasatib olgan, shu boisdan yurgan paytda
uzun   va   keng   yaktak   bilan   berkitib   olardi,   ko‘rgan   odam   uni   oyog‘i   kesilgan
emas   balki,   cho‘loq   ekan   deb   o‘ylardi.   O‘zining   jismoniy   nogironligini
bildirmay,   ushbu   jasadiy   qusurini   bepisand   bilganligiva   har   xil   shubhalarni
bartaraf etib, odamlarga tajammul jihatidan u shunday qilar edi. Manashu inson
hayotining   kata   qismini   Baytulloh   al   haramga   mujovir   qo‘shni   bo‘lib
yashash)likni ixtiyor qildiva shu boisdan ham u Jorulloh degan sharafli laqabga
muyassar bo‘ldi 48
. Tarixchi Ibn al-Qiftiy u haqda bunday dеgan: “Alloh rahmat
qilg‘ur   az-Zamaxshariy   ilm   ul-adab,   nahv-sarf   va   lug‘atshunoslik   bobida
boshqalarga   misol   bo‘ladigan   bеnazir   alloma   edi.   U   o‘z   hayoti   davomida
ko‘plab   buyuk   olimlar   va   fozillar   bilan   uchrashgan   bo‘lib,   tafsir,   hadis,   nahv-
sarf   va   boshqa   sohalar   bo‘yicha   uning   bir   qancha   asarlari   bordir.   U   o‘z   asrida
arab tilida ijod qilgan ajamlilar (g‘ayri arablar) orasida eng buyugidir”. Yana bir
atoqli   olim   Ibn   Xallikon:   “Az-Zamaxshariy   hazratlari   tafsir,   hadis,   nahv-sarf,
lug‘at va ilm ul-bayon bo‘yicha buyuk allomadir. Hеch bir mubolag‘asiz mazkur
ilmlarda   u   o‘z   davrining   yagonasi,   ko‘pdan-   ko‘p   ajoyib   asarlarning   muallifi
edi”.   Az-Zamaxshariydan   bir   nеcha   asr   kеyin   yashagan   taniqli   Misr   tarixchisi
48
  Uvatov Ubaydulla. Xorazmlik buyuk alloma.-T.: Yangi asr avlodi. 2006. – B.18
50 Ibn   Tag‘ribеrdi   alloma   to‘g‘risida:   “Shayx,   buyuk   alloma,   o‘z   davrining
yagonasi,  o‘z asrining eng  pеshvosi  va imomi  bo‘lgan”, dеb qayd  qilgan.    Az-
Zamaxshariy   ijodida   muhim   o‘rin   egallab,   ilm-fan   olamida   kеng   tanilgan   “Al-
Unmuzaj”   asari   nahv   ilmiga   oid   arab   tilini   oson   o‘rgatishga   bag‘ishlangan
mashhur risoladir.
Yuqorida   qayd   qilib   o‘tganimizdеk,   az-Zamaxshariyning   boy   ilmiy-
ma’naviy   va  adabiy  mеrosi  Sharqda  ham,  G‘arbda  ham   azaldan  qadrlangan  va
ilmiy asosda muayyan darajada o‘rganilgan, uning qator asarlari bir nеcha G‘arb
tillariga tarjima ham qilingan. Binobarin, komil ishonch bilan aytish mumkinki,
xorazmlik   buyuk   alloma   Az-Zamaxshariy   hazratlari   nafaqat   O‘zbеkiston   yoki
bo‘lmasa   O‘rta   Osiyo   xalqlari,   balki   butun   jahon   xalqlariga   mansub   bo‘lib,
allomaning   bеbaho   ilmiy-adabiy   mеrosi   dunyo   miqyosida   hazrati   Insonning
ma'naviy kamolotiga xizmat qiladigan noyob durdonalardir.
А rab   olimlari:   “ А gar   o‘sha   Xorazmlik   cho‘loq   Mahmud   Az-Zamaxshariy
bo‘lmaganda   edi   biz   arab   tilini   bilmay   o‘tib   ketardik”   deya   yurtdoshimizni
e tirof   etadilar.   Chunki   Az-Zamaxshariy   o‘zlarining   asarlarida   arab   tiliʼ
grammatikasini   batafsil   yoritib   berganlar.   U   zot   bobarakotning   asarlari   hozirgi
kunga   qadar   arab   tili   grammatikasi   bo‘yicha   eng   yirik   asarlardan   biri
hisoblanadi.
  “Unmuzaj   fi   muxtasari-l   mufassal”   asari   1121-   yilda   yozilgan.   Ushbu
asar   arab   tili   grammatikasi,   morfologiyasini   o‘rganishga   oson   risola   bo‘lib   u
mag‘rib-u   mashriqda   dong‘i   ketgan   asarlardan   biri.   Zamonasida   madrasalar
uchun   darslik   vazifasini   o‘tagan,   bugungi   kunda   ham   ushbu   mavqeini   saqlab
qola  olgan  asar  hisoblanadi.   Hanuzgacha   Toshkent   Islom   universitetida  darslik
o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi.
Dunyo   qo‘lyozma   fondlarida   asar   matnining   o‘zi   hamda   sharhlari   bilan
ko‘chirilgan   qo‘lyozmalari   uchraydi.   Ozarbayjon   Fanlar   akadеmiyasi
qo‘lyozmalar   fondida   “Al-Unmuzaj   fin-nahv”ning   12   ta   qo‘lyozma   nusxasi
51 mavjud 49
.   Ular   turli   davrlarda   ko‘chirilgan   bo‘lib,   eng   qadimiysi   1099/1687
yilda   ko‘chirilgan   bo‘lib,   A-773   raqami   ostida   saqlanadi.   Turkiya   qo‘lyozma
xazinalarida   ham   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”ning   30   ga   yaqin   qo‘lyozmalari
saqlanadi. Turkiyaning Sulaymoniya kutubxonasida asarning 22 ta Izmir milliy
kutubxonasida esa 4 ta nusxasi saqlanadi 50
. Suriyaning Damashq shahri Zohiriya
kutubxonasida   “Al-Unmuzaj   fi-nnahv”ning   nodir   qo‘lyozmasi   mavjud.   3648
hujjat   raqamidagi   bu   qo‘lyozma   14   sahifadan   iborat   bo‘lib,   majmua   tarkibiga
kiritilgan.   Angliyadagi   Britaniya   muzеyida   “Al-Unmuzaj   fi-nnahv”ning   XVII-
XVIII asrlar oralig‘ida kitobat bo‘lgan nodir qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Mazkur
qo‘lyozma   Sa’duddin   al-Barda’iyning   asariga   sharhidir.   Misr   qo‘lyozma
xazinalarida   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”ning   o‘nga   yaqin   nodir   qo‘lyozmalari
saqlanmoqda. Ulardan asarning eng qadimiy va noyob nusxasi Tanta shahridagi
“Doru-l-kutub”kutubxonasida 62 hujjat raqamli qo‘lyozma hisoblanadi. Mazkur
qo‘lyozma 854/1872 yili kotib   ُ ?دمحم	ُنبُدمحم	ُيطلاملا - Muhammad ibn Muhammad al-
Millatiy   tomonidan   ko‘chirilgan.   1943   yil   4-noyabrda   tashkil   etilgan
O‘zbеkiston   Rеspublikasi   Fanlar   Akadеmiyasi   Abu   Rayhon   Bеruniy   nomidagi
Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalar   fondida   12474   qo‘lyozma   nusxasi
saqlanmoqda 51
Davriylik   jihatidan   ular   asar   yaratilgan   vaqtdan   boshlab   XX   asr
boshlarigacha bo‘lgan muddatni o‘z ichiga oladi. Asarning aksariyat  qo‘yozma
nusxalari   G‘aniyzoda   nomi   bilan   mashhur   bo‘lgan-   “Jamolluddin   Muhammad
ibn   Abdulg‘aniy   al   Ardabiyliy   (vaf:647/1249)   ning   sharhi   bilan   birga
ko‘chirilgan. Mazkur sharhga qator mualliflar tomonidan xoshiyalar tomonidan
yozilgan va ularning nodir qo‘lyozma nusxalari davrimizga qadar yetib kelgan.
Xoshiyalarning   birinchisi-   Ibrohim   Arashiy   tomonidan   yozilgan   bo‘lib,
ikkinchisi Mavlaviy Dovud qalamiga mansub 52
. Shuningdek, “Al-Unmuzaj fi-n-
49
 Каталог арабских рукописей Академии наук Азербайджанской ССР. – Баку.: 1984. 
50
Izmir Milli Kutuphanesi. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan Ali 
Yardim. Cilt II, Izmir. 1994. 463.с.
51
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 10
52
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 16
52 nahv”asariga-   Saduddin   al-Bardaiy   sharh   yozib,   uni-   “Nafosat   gulshani”   deb
nomlagan. Ushbu sharhga Muhammad Amin ash- Shervoniy tomonida xoshiya
yozilgan.   Shuningdek-   Ziyovuddin   al-Makkiy   ham   Mahmud   Zamaxshariyning
“Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asariga- “Erob ilmi bo‘yicha mukammal kitob” nomli
sharh   yozgan.   Mahmud   Zamaxshariyning   qalamiga   mansub   mo‘jaz   “Al-
Unmuzaj   fi-n-nahv”   asariga   yozilgan   ko‘plab   sharh   va   xoshiyalarning
qo‘lyozmalari chet ellardagi qo‘lyozma xazinalarida saqlanmoqda. Zamaxshariy
uslubiga   ko‘ra   qoidalarni   xalal   bermagan   xolda   qisqartirib   malol   bermagan
xolda qisqacha bayon qilgan. Ushbu kitob ulamolar nazdida ahamiyatli bo‘lgani
sababli,   unga   maqtovlar,   sharhlar,   nazmlar     bitilgan.   Asarning   arab   tilidagi
boshqa grammatik asrlardan farqi an’anaviy tartibda ya’ni, avval sintaksis keyin
morfologiya   emas,   balki   so‘z   turkumlarga   ajratgan   holda   bayon   etgan,   mazkur
asar uch qismdan iborat:
I qism –  مسا   II qism –  لعف   III qism –  فرح
Asarda an’anaviy “Basmala”  va qisqa kirish so‘zidan “so‘z” va “gap” ga ta’rif
berilgan, ya’ni:
" برضك لعف اما و لجرك مسا امإ يه و درفم ةملكلا :ىلاعت للها ةمحر ?فصنملا .ميحرلا نامحرلا للها مسب
دقك فرح امإ و .
ديز برض :وحن مسا و لعف امإ و مئاق ديز :وحن رخلآا ىلإ امهدحأ دنسأ نيمسا نم امإ فلؤم ملاكلا . 
ا	
ًملاك وأ ةلمج ىمسي و
-Mehribon   va   Rahmli   Allohning   nomi   bilan   boshlayman.   (Ushbu   asar)   Alloh
Taoloning rahmatidir. So‘z bitta birlikdir.  53
U  لجر    kabi ism,  برض   kabi fe’l yoki  دق   kabi harfdir. Gap biri ikkinchisiga
kesim bo‘lgan ikki ismdan iborat bo‘ladi. Masalan:   مئاق  ديز     “ Zayd turibdi” kabi
yoki fe’l va ismdan iborat bo‘ladi:   ديز  برض     “ Zayd urdi” kabi. (Bu) jumla (deb
ham),   kalom   (deb   ham)   ataladi.   Arab   tilida   barcha   so‘zlar   3   ta   so‘z   turkumiga
53
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 25
53 bo‘linadi. Ular :Ism, fe’l, harf. Bu uch so‘z turkumi o‘ziga xos shakl, tuzilish va
qonun   qoidalariga   ega.   Ularning   har   biri   o‘zida   juda   ko‘plab   tushuncha   va
ma’nolarni   qamrab   olgan.   Arab   tilidagi   har   qanday   so‘z   ana   shu   3   so‘z
turkumining biriga mansub bo‘ladi
Mahmud Zamaxshariyning جذومنلأا      asarining 1- bobi  مسلاا باب    - “ ism bobi”
deb   nomlangan.   Bu   qism   asarning   boshqa   boblariga   nisbatan   hajm   jihatidan
kattaroq   bo‘lib,   muhim   ilmiy   ahamiyatga   egadir.   Mazkur   bobda   dastlab   “ism”
kategoriyasiga ta’rif berilgan va uning 12 turi sanab o‘tilgan.
مسا mustaqil   ma’noga   ega   bo‘lgan   va   zamon   kategoriyasi   mavjud
bo‘lmagan so‘z turkumidir. ٌلُجَر،	ٌبا	َت ِك
    Uning turlari:
1. سنجلا مسا   - “ Turdosh ot”
2. ملعلا   - “ Atoqli ot”
3. هعباوت و برعملا  – “ Turlanadigan va unga tobe ismlar”
4. ينبملا  – “ Turlanmaydigan ismlar”
5. ىنثملا  – “ Ikkilik sondagi ismlar”
6. عومجملا  – “ Ko‘plik sondagi ismlar”
7. ةركنلا و ةفرعملا  – “ Aniq va noaniq holatdagi ismlar”
8. ثنؤملا و ركذملا  – “ Muzakkar va muannas jinsdagi ismlar”
9. رغصملا  – “ Kichraytirma ismlar”
10. بوسنملا    - “ Nisbiy otlar”
11. ددعلا ءامسا    - “ Son”
12. لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا    - “ Fe’llardan yasalgan ismlar” 54
54
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 9
54 Ism bobidagi birinchi mavzu  سنجلا مسا  “ Turdosh ot” va ikkinchi mavzu  ملعلا
“ atoqli ot” mavzusi juda qisqa, lo‘nda ta’riflangan.
Turdosh otning ikki turi mavjud:
- نيع مسا   ( ko‘z bilan ko‘riladigan otlar)
- ىنعم مسا   ( mavhum otlar)
Uchinchi  هعباوت و برعملا  “ turlanadigan va ular bilan moslashadigan ismlar”
mavzusi “Ism” bobining asosini tashkil qiladi
“Turlanadigan ismlar” mavzusida uch kelishikli  فرصنملا    va ikki kelishikli
?فر	??صنم ري	??غ   ismlari   haqida   umumiy   qoidalar   berilgan.   Shuningdek,   تا	??عوفرملا
“ bosh kelishikdagi ismlar”,  تابوصنملا   “ tushum kelishigidagi ismlar” va  تارورجملا
“ qaratqich kelishigidagi ismlar” mavzulari ham bayon qilingan.
Keyingi   qism   ين	
??بملا  “ turlanmaydigan   ismlar”   mavzusida   olmoshlarning
?	
تلاو	?صوملا ، ةرا	?شلإا ءام	?سأ ، لصفنملا 	?ريمضلا ، لصتملا ريمضلا   kabi   barcha   turlari   bayon
qilingan 55
. Arab tilida   ريمضلا   “ damir” 2 xil bo‘ladi: Qo‘shilib keluvchi damirlar
va qo‘shilib kelmaydigan damirlar.
Qo‘shilib kelmaydigan damirlar:
كايإ ،ىايإ ،تنأ ،انأ   kabi damirlardir.
Qo‘shilib keladigan damirlar esa 2 ga bo‘linadi:
1) Fe’lga qo‘shilib keluvchi damirlar:
انبتك ،تبتك ،	
َب	َتَك       kabi.
2) Fe’l va ismga qo‘shilib keluvchi damirlar:
مكباتك ،مكملع ،ىباتك ،ىنملع kabi damirlar.
55
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 23
55 ةراشلإا  ءامسأ   “ Ko‘rsatish   olmoshlari”   biror   narsaga   ishora   qilib,   ko‘pincha   “ha”
tanbehi   bilan   keladi.   Birlik   muzakkar   uchun   اذ yoki اذ??ه Birlik   muannas   uchun
هذ yoki هذه Ikkilik muzakkar uchun    نيذ  ،ناذ yoki   نيذه  ،ناذه     Ikkilik muannas uchun
نيت ،نات        yoki  نيته ،ناته    Ko‘plik uchun ءلاوأ     yoki  ءلاوه  
تلاو	
??صوملا Ism   mavsullar”:   و يتاو	??للا و يتلالا و 	َنيذ	??لاوِني	َتللاناتللا و 	ِني	َذ??للا و ناذ	??للا ويت	??لا ويذ	??لا
ام و نم ىللأا	
??يئلالا   Har   bir   mavsuldan   keyin   uni   aniqlab   to‘ldirib   keladigan   sila
(jumla bo‘lishi)kerak. Masalan: بتكي يذلا ملكتي
Navbatdagi   ىن	
??ثملا  “ ikkilikdagi   ismlar”ga   bag‘ishlangan   qismdan   keyin
عومجملا “ ko‘plik sondagi ismlar” mavzusiga o‘tilgan va ko‘plikning turlari haqida
ma’lumotlar berilgan. 
ةركنلا و ةفرعملا  “ aniq va noaniq holatdagi ismlar” mavzusi bayonidan keyin  و ركذملا
ثنؤ	
??ملا  “ muzakkar   va   muannas   jinsdagi   ismlar”   mavzusiga   o‘tilgan.   Bunda
“haqiqiy muannas jinsdagi ismlar” –  يقيقح   va “lafziy muannas jinsdagi ismlar” –
يقيقح  ريغ   va   har   ikki   jins   uchun   umumiy   bo‘lgan   –   ليعف   va   لوعف   qoliplariga   oid
mavzular   yoritilgan 56
.   وحنلا يف جذو	
???منلأا asarining   ismlar   bobi   keng   qamrovli,
sermazmun   va   asarning   asosini   tashkil   qiluvchi   qismdir.   Mahmud
Zamaxshariyning وحنلا يف جذو	
??منلأا   asarining   2-   bobi   لعفلا با	??ب    -   “ fe’l   bobi”   deb
ataladi.   Bu   bob   fe’l   so‘z   turlumiga   ta’rif   berish   bilan   boshlangan.   Mazkur
bobdan quyidagi fe’l ko‘rinishlari o‘rin olgan:
1.   ىضاملا  – “ o‘tgan zamon fe’li” deb nomlangan.
O‘tgan   zamon   –   biror   ish   harakatning   gapirilayotgan   paytdan   oldin   sodir
bo‘lganligi tushuniladi.  
َ	
بت	َك   u yozdi
2. عراضملا  – “ hozirgi-kelasi zamon fe’li” bayon qilingan.
Hozirgi-kelasizamon   –   biror   ish   harakatning   gapirilayotgan   paytda   yoki   undan
so‘ng sodir bo‘lishi tushuniladi.  
ُ	
بُتْكَي   u yozayapti yoki yozadi
3. رملاا  – “ Buyruq mayli” izohlangan.
56
   .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990
56 Buyruq   –   bu   bilan   biror   ish   harakatning   gapirilayotgan   paytdan   so‘ng   sodir
bo‘lishini talab qilinishi tushuniladi. 
ْبُتْكا   yoz
4. ى	
ّدعتملا ريغ و ى	ّدعتملا    - “ O‘timli va o‘timsiz fe’llar” deb atalgan.
5. لوعفملل ينبملا  – “ Majhul darajadagi fe’llar” deb nomlanadi.
6. بولقلا لاعفا  – “ O‘ylash, hisoblash ma’nosidagi fe’llar” deb atalgan 57
Muallif   bunday   fe’llarning   7   tasini   sanab   o‘tadi.   Ular   ،ملع ،معز ،لاخ ،ب	
??سح ،	ّنظ
ىأر ،دجو   .
7. ةصقانلا لا	
??عفلاا  – “ Yordamchi   fe’llar”.   Bu   faslda   muallif   ،را	??ص ،نا	??ك
سيل ،ماد ا	
?م ،ك	?فنأ ا	?م ،ئت	?ف ا	?م ،حر	?ب ا	?م ،لاز ا	?م ،تا	?ب ،ل	?ظ ،ىح	?ضأ ،حب	?صأ   fe’llarini   batafsil
misollar yordamida izohlagan.
8. ةبراقملا لا	
??عفا  – “ Ish-harakatning   yaqinligini   bildiruvchi   fe’llar”.   Bu
qismda  برق ،كشوأ ،داك ،ىسع    fe’llari haqida ma’lumotlar berilgan.
9.
ّ	
مذلا  و  حدملا  لاعف   –  “ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”. Ushbu
faslda  معن   va  اذبح , سئب   va  ءاس   fe’llari izohlangan.
10. بجعتلا لاعف    - “ Taajjubni ifodalovchi ikki fe’l”. Unda bunday fe’llar  ام
لعفأ   va  ب لعفأ ام   vaznidan hosil bo‘lishi bayon qilingan 58
Asarning fe’llar bobi uning birinchi ismlar qismini mantiqan to‘ldiradi va
boyitadi.   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asarining   fe’l   bobi   arab   fe’llarining   10   turi
sanab o‘tilgan va ularning barchasi izohlangan. Ular: o‘tgan zamon fe’li, hozirgi
zamon fe’li, buyruq fe’li, o‘timli va o‘timsiz fe’llar, majhul daraja fe’li, o‘ylash
hisoblash   ma’nosidagi   fe’llar,   ko‘makchi   fe’llar,   ish-harakatning   yaqinligini
bildiruvchi   fe’llar,   olqish   va   qarg‘ish   fe’llari   va   hayratni   ifodalovchi   fe’llardir.
Ular aniq va tushunarli qilib, misollar bilan bayon qilingan. Hayrat fe’llari bilan
“Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asarining   fe’l   bobi   yakunlangan.   Mahmud
57
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 22
58
   .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990
57 Zamaxshariyning وحنلا يف جذو??منلأا   asarining   3-   bobi   فور	??حلا با	??ب    -   “ harf   bobi”
yordamchi so‘zlarga bag‘ishlangan. Unda arab tilidagi yuklama, bog‘lovchi, old
ko‘makchilar   haqida   ma’lumotlar   beriladi.   Asarning   harflarga   bag‘ishlangan
qismi quyidagi fasllardan iborat:
1. ةفاضلاا فورح  – “ old ko‘makchilar”. Mazkur faslda ot, sifat, son, umuman
arab   tilida   ism   so‘z   turkumiga   kiruvchi   so‘zlarni   qaratqich   رج   kelishigida
kelishini   taqozo   qiluvchi   بر ،ذ	
?????	نم ،نع ،ىلع ،ك ،ل ،ب ،ىف ،ىت	?????	ح ،ىلإ ،نم   kabi
predloglar haqida ma’lumotlar berilgan  59
2. لعفلاب ةهب	
??شملا 	?فور	??حلا  – “ Fe’llarga   o‘xshash   yuklamalar”.   Muallif   ushbu
qismda ismlarni tushum kelishigida kelishini talab qiluvchi olti –  ،	
ّنكل ،	ّنأك ،	ّنأ ،	ّنإ
لعل ،تيل   kabi yuklamalani batafsil, misollar yordamida izohlagan.
3. فطعلا 	
?فور	????	ح  – “ Bog‘lovchilar”.   Unda   biriktiruvchi-     مث ،ف ،و    va
ayiruvchi  نكل ،لب ،لا ،امإ ،ما ،وا   bog‘lovchilari izohlangan.
4. ي	
ْفنلا فورح  – “ Inkor yuklamalari”. Ular  نل ،ا	ّمل ،مل ،لا ،ام   yuklamalaridir.
5. هيبنتلا 	
?فور	?????	ح  – “ Ogohlantiruvchi   yuklamalar”.   Bunda   لاا ،ا	?????	مأ ،ا	?????	ه
yuklamalari keltirilgan.
6. ءاد	
???نلا 	?فور	???ح  – “ Undov   yuklamalari”.   Bu   faslda   واو ،ىأ ،ا	???يه ،ا	???يأ ،ا	???ي
yuklamlari misollar yordamida yoritib berilgan.
7. ?	
قيدصتلا فورح  – “ Tasdiq yuklamalari”. Unga  ريج ،لجأ ،ىلب ،معن   yuklamalari
kiritilgan.
8. ءانثت	
?????	سلاا 	?فور	?????	ح  – “ Istisno   yuklamalari”.   Ular   لاخ ،اد	?????	ع ،ا	?????	شاح ،لاإ
yukalamalaridir.
9. باطخلا افرح  – “ Xitob yuklamalari”  ك   va  ت   ga bag‘ishlangan.
10. ةلصلا فورح    - “ Bog‘lovchi yuklamalar”. 
59
   .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا1990
58 11. ري??سفتلا ا	??فرح Tushuntirish,   izoh   berish   yuklamalari”.   Muallif   ىا va   نا
yuklamalarini izohlaydi.
12.   نايرد
??صملا نا	??فرحلا alharfanil-masdariyyani”   نأ    va   ام   yuklamalariga
bag‘ishlangan.
13. ضيضحتلا فورح    - “ Undash, da’vat qilish yuklamalari”
14. بير	
??????	قتلا فر	??????	ح    -   “ Yaqinlashtiruvchi   yuklama”.   Bunda   دق
yuklamasining vazifalari misollar yordamida yoritilgan.
15. لابقتسلاا  فورح     -   “ Kelasi   zamon   yuklamalari”.   Bunda   muallif   فوس
va  نإ ,س    va  نل   yuklamalarini kiritgan.
16. ماهفت	
??سلاا ا	??فرح    -   “ So‘roq   yuklamalari”.   Bunda   أ   va   له   yuklamalari
batafsil yoritilgan.
17. طرشلا افرح    - “ Shart yuklamalari”.
18. ليلعتلا  فرح     - “ Maqsad, sabab yuklamasi”. Bu mo‘jaz faslga birgina
ىك   yuklamasiga oid ma’lumotlar kiritilgan.
19. عدرلا  فرح     -   “ Qat’iy   inkor   yuklamasi”.   Ushbu   guruh   ham   birgina
لاك yuklamasidan iborat.
20. تا	
??ملالا    -   “ allomatu”.   Bu   faslda   turli   funksiyalarni   bajaruvchi   ل
yuklamasining bayoni ko‘plab misollar yordamida berilgan.
21. ةنكا
??سلا ثينأ	??تلا ءا	??ت    -   “ Muannas   jinsining   sukunli   “t”sini   izohlashga
bag‘ishlangan.
22. ةدكؤملا  نونلا     -   “ Ma’noni   kuchaytiruvchi   nun”.   Bunda   kelasi   zamon
fe’llarining   oxiriga   qo‘shiluvchi   “og‘ir”   va   “yengil”   “nun”   haqida   ma’lumot
berilgan,
23.   تكسلا ءاه    - “ Pauzal “h”ni izohlashga bag‘ishlangan 60
60
 Nosirova M. O ‘rta asr arab nahvidan namunalar(Mahmud Zamaxshariyning”Al- unmuzaj fi-n – nahv” risolasi 
asosida). – T.:ToshDShI nashriyoti,2004. B- 20
59 Ko‘rinib turibdiki, asar o‘z zamonasining boshqa asarlariga nisbatan oson
tartibda   mavzulashtirilgan,   bu   jihati   bilan   o‘rganuvchiga   osonlik   va   tez
anglashiga   yozdam   beradi.  Mahmud  Zamaxshariy  aynan   shu  asarni  yozgandan
so‘ng   “Ustoz   ul-   ajam   va   arab”   darajasiga   yetgan.   Bugungi   kunda   ushbu   asar
mavqeyi   arab   tilini   o‘rganishda   va   ta’lim   berishdagi     tutgan   o‘rni   kata.   Ushbu
asar ustida M. Nosirova, O, Jurayev, o ‘z ilmiy ishlarini olib bormoqdalar.
2.2“Al- Unmuzaj”   asarida son va jins kategoriyalarining ahamiyati
Doktor   Josim   Ali   Josim   “Arab   ilmiy   merosida   qiyosiy   tilshunoslik
nazariyasi”   nomli   tadqiqotida   son   kategoriyasidagi   ikkilik   ko‘p   tillardan   arab
tilining   farqli   jihati   ekanligini   aytadi 61
  Arab   tilshunoslari   o‘rtasida   son
kategoriyasi   bo‘yicha   yakdillik   bo‘lib,   hech   bir   tilshunos   ikkilik   alohida   son
kategoriyasi   bo‘lishiga   e’tiroz   bildirmagan.   O‘zbek   tilshunosligida   otning   son
kategoriyasiga oid fikr-mulohazalarda ham yakdillik bor. Taniqli arab tilshunosi
Mustafa   G‘alayiniy   otlardagi   son   kategoriyasini   3   guruhga   ajratadi:   birlikdagi
otlar  ( درفم ) , ikkilikdagi  otlar  ( ينثُم ) va ko‘plikdagi  otlar  ( عمج ). Tilshunos  birlik,
ikkilik   va   ko‘plikdagi   otlardan   tashqari   to‘la   ma’nosini   bildiruvchi   ٌ	
ش	ْيَج
(qo‘shin),     ٌ	
ة??َليِبَق
  (qabila)   kabi   so‘zlar   jamlik   otlari   sanalishini,   birlik   muannas
affiksini   olgan,   ammo   muannaslik   affiksiga   ekvivalentlik   sifatida   birlikni,
umumiylikdan   bittalikni   ko‘rsatish   ma’nosini   bildiruvchi   otlar   esa   dona   otlar
ekanligini ko‘rsatadi.
ِّ	
يِل	َوُّد??لا 	ِرَمَتْؤ??ُملا ي	َلِإ ك	??بزلأا 	َو 	ُب	َر??َعلا 	َءا	??َج .   Arab   va   o‘zbeklar   xalqaro   konferensiyaga
kelishdi.
ة	
َحا	َّفُّتلاب اهتيب يلإ تعجر ةمطاف . Fotima uyiga bir dona olma bilan qaytdi.
Dona otlarni morfologik ikki usul bilan arab tilida hosil qilish mumkin.
Jamlovchi ot oxiriga 
ٌّ	
ي   yoki  ٌ	ة
  qo‘shimchalarini qo‘shish orqali. Masalan:  حافت
  ةرمت ←رمت ،ةخيطب ← خيطب ،ةلجرفس ← لجرفس ،ةحافت .
61
   .قشمدب2001 .45ص   ةيرظن. مـلع ةغللا يلباقتلا يـف ثارتـلا يبرـعلا مساج .د يلع مساج
60 Ammo   xalq   vakillaridan   birini   ifodalashda   ٌة
  bilan   yasalmaydi,   balki  
ٌّ	ي
bilan hosil qilinadi. 
ٌّ	
ي ِمو	ُر 	?←	ٌمور ،يكبزأ ← كبزأ ،يبرع ←برع
ة   bilan dona otlar yasash mevalar, daraxtlar, gullar va boshqa predmetlarni
ifodalovchi  otlardan  yasalishi  bilan  xarakterlidir 62
Sanalmaydigan  otlardan  dona
otlar yasalmaydi. Masalan: 
ٌ
ءام - suv,  ٌ	نَبل
-sut,  ٌ	لَسَع
-asal.
Turkiy tillardan hisoblanuvchi o‘zbek tilida, somiy tillardan bo‘lgan arab
tilida son kategoriyasi olmosh va fe’llarda ham ifodalanishi mumkin. Arab tilida
son kategoriyasi sifat so‘z turkumiga ham birdek taalluqlidir. O‘zbek tilida sifat
so‘z   turkumida   son   kategoriyasi   yo‘q,   faqatgina   sifat   bo‘lib   otlashgan
so‘zlardagina ko‘plik son kategoriyasini kuzatish mumkin. Masalan: Kattalarga
hurmat,   kichiklarga   izzat.   Ayrim   tadqiqotlarda   grammatik   son   kategoriyasi
tildagi   bir   necha   so‘z   turkumida   o‘z   aksini   topishi,   uning  nutqdagi   vazifasi   bir
xil   bo‘lmasligi   hamda   turkiy   tillardagi   sifat   so‘z   turkumida   son   kategoriyasi
yo‘qligi ta’kidlanadi 63
.
Qadimiy   va   zamonaviy   arab   tilshunoslari   arab   tilidagi   so‘zlarni   3
turkumga   bo‘lishadi.   Muhammad   Tantaviyning   “Nahv   paydo   bo‘lishi   va   eng
mashhur   nahvshunoslar”   kitobida   dastlabki   so‘z   turkumlari   bo‘linishlari
bo‘yicha ishonchli  ma’lumotlarni  keltiradi 64
. Abul  Asvad ad-Dualiy aytadi:  Ali
ibn   Abu   Tolib:   Gap   ism,   fe’l,   harfdan   iborat.   Ism   –   ataladigan   narsa   haqida
xabar   beradi.   Fe’l   –   atab   kelingan   narsadan   xabar   beradi   (shaxs   yoki
predmetning   harakatini   ifodalaydi).   Harf   –   ma’no   ifodalamaydi   (o‘zi   yakka
holda),   deb   aytadilar.   Zamonaviy   olimlarning   hammasi   an’anaviylikka   sodiq
holda   shu   3   bo‘linish   asosida   kengaytirib,   to‘ldirib   bordilar.   Abul   Asvad   ad-
Dualiy   sifat,   so‘roq   olmoshlari,   taajjub,   egaga   ta’sir   qiluvchi   yuklamalarni
qo‘shdi. Mashhur arab tilshunoslaridan Abdurahmon ibn Muhammad al-Anbariy
o‘zining “Arab tili sirlari” 65
 kitobida so‘z turkumlari 3 ta ekanligini aytib, otning
62
 ]  يفطصم عماج .ينييلاغلا سوردلا  .نورشان :.قشمد – .ةيبرعلا2010 – .250ص 
63
 Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. - T., 1992. – B.74.
64
 4  دمحم ةأشن .يواطنطلا وحنلا و خيرأت رهشأ راد :.ةرهاقلا .ءاحنلا فراعملا .1995-.32ص 
65
 5  ص 12دبع  نامحرلا نب دمحم رارسا .يربنلاا قيقحتب( .ةيبرعلا دمحم  .قشمد 	
ـ-)راطيبلا1958
61 quyidagi   belgilarini   o‘z   kitobida   keltiradi:   a)   لا   ni   qabul   qilishi   b)   so‘z   oxiri
tanvinli   bo‘lishi,d)old   ko‘makchilarni   qabul   qilishi,   e)   ikkilik   son
kategoriyasining   qo‘shimchasini   olishi,f)   ko‘plik   qo‘shimchasini   olishi,   g)
undalma bo‘lib kelishi, h) so‘zning oxirgi harfi qisqarishi, j) kichraytirma shakl
hosil   qilishi,   k)   nisbiylik   qo‘shimchasi   olishi.   Arab   tilida   son   kategoriyasi
quyidagilar   bo‘lib,   birlik   در??فم ,   ikkilik   va   ko‘plik   عمج .   Arab   tilining   o‘ziga
xosliklaridan   biri,   bu   ikkilik   son   kategoriyasi   mavjudligi   bo‘lib,   u   ين	
??ثم ,   deb
nomlanadi. Ot birlikda qo‘llanganda yakka, ajratilmaydigan predmetni bevosita,
ya’ni   hech   qanday   grammatik   shaklsiz   ifodalaydi.   Bunda   so‘z   ma’nosi
umumlashtirilgan   bo‘lib,   predmet   qancha   va   qayerda   bo‘lishidan   qat’iy   nazar,
bir   so‘z   bilan   ifoda   etilaveradi.   Birlik   son   shaklidagi   birlamchilik   ma’nosi
ko‘plik   ko‘rsatkichi   (-lar,  	
ُ ُتا	َ ,َنو
  )ga   qarama-qarshi   qo‘yilgan   holda   namoyon
bo‘la   oladi.   Ko‘plik   son   shaklidagi   ko‘plik   ma’nosi   esa   shu   shaklning   boshqa
ma’nolari   bilan,   masalan,   ajratilganlik   sxemasi   bilan   o‘zaro   bog‘liqlikda
ifodalanadi.   Arab   tilida   turdosh   otlarning   odam   tomonidan   yasalganlaridan
boshqa   otlar   birlikni   ifodalash   bilan   birga   o‘zbek   tili   kabi   jamini,   to‘dasini
ifodalaydi:
Inson zaif holda yaratilgan (barcha insonlar).      ا	
ًفيعض ناسنلإا 	َقِل	ُخ
Biznikiga bir kishi keldi.                   انتيب يلإ 	
ُناسنلإا ءاج
Donalab sanalmaydigan predmetlar birlikda keladi. (suv, sut, asal, un).
Sut har bir go‘dak uchun foydalidir.          دولوم لكل ديفم نبللا
Muayyan   narsanning   biron   materialdan   ishlanganligi   ma’nosini
bildiruvchi otlar ham odatda birlikda ishlatiladi:
Oltindan ishlangan soat o‘g‘irlanganida odamlar o‘g‘rini ushlashdi.  
بهذلا نم ةعاسلا تقرس ام دنع 	
َّصللا سانلا كسمأ .
62 Kasb-hunar, fan-texnikaga oid sohani bildiruvchi otlar doimo birlik sonda
bo‘ladi:
ايفارغج   - geografiya
Grammatik son kategoriyasining birlik ma’nosi va shakli qiyoslanayotgan
tillarda   “bir”   soni   bilan   uzviy   bog‘liq.   “Bir”   ko‘rsatkichi   bilan   kelgan   so‘z
predmetning   noaniq,   ya’ni   aniq   bir   predmet   bilin   qiyoslanmaganini   ko‘rsatadi.
Masalan:
ةر???صاعملا ة	???نيدملاا ط	???سو يف ة	???عقاولا ة	???ضيرعلا 	?عراو	???شلا نم د	???حأ تاراي	???سلا ما	???حدزإ يلإ ع	???جر .
Zamonaviy   shahar   o‘rtasida   joylashgan   keng   ko‘chalardan   bir   kishi
mashinalarga to‘la tomonga qaytdi.
“bir” so‘zi qo‘llanmagan holda predmet aniq ko‘zga tashlanadi.
Ayol   uvvos   solib   yig‘ladi,   shu   sabab   tor   ko‘chadan   o‘tayotgan   odamlar
to‘xtashdi.  قيضلا عراشلا نم ةاشملا سانلا 	
?فقو ببسلا اذهب اديدش ا	ًءاكب ةأرملا تكب
Ko‘rinib   turibdiki,   bu   ikki   ma’no   birinchi   misolda   birlikning   noaniq
ifodasi   (qandaydir   kishi   qaytdi),   ikkinchisida   esa   aniq   ifoda   sifatida   (aniq   ayol
kishi) shakllangan 66
. Arab tilinig xos jihatlaridan yana biri o‘zbek tilidagi “bir”
so‘zining arab tilida  ٌ	
دَحأ - ي	َدحإ ،دحاو – ةدحاو
  ekvivalentlari mavjud bo‘lib, uslubiy,
sintaktik   jihatdan,   bir-biridan   qo‘llanish   jihatdan   farq   qiladi.   Yuqoridagi   “bir”
degan semani arab tilida ifodalash uchun o‘sha predmetni birlik shaklida yozib,
ma’noni ifodalash mumkin.
Sen bu sohada bir narsa bilasanmi?  ؟لاجملا اذه يف ا	
ًئْيَش ملعت أ
Umumkiylikdan donalikni ifodalashda esa, faqatgina    ٌ	
دَحأ
  va   ي	َدحإ   so‘zlari
qo‘llanadi.   ٌ	
دَحأ
  va   ي	َدحإ   so‘zlari   o‘rtasida   ham   farq   bo‘lib,   muannas   jinsga   oid
so‘zlardan birida  ي
َدحإ , aksincha kelganda  ٌ	دَحأ
  ishlatiladi.  
66
 https://arabic.uz/maqolalar/1542-morfologiya.html
63 Ikkilik son kategoriyasi arab tilining boshqa tilllardan ajratib turuvchi xos
jihatlaridan   biridir.   Bu   son   kategoriyasi   faqatgina   otga   emas,   ism   so‘z
turkumidagi so‘zlarga, fe’llarga ham taalluqli kategoriyadir. Bu kategoriya arab
tilida   sintaktik   va   morfologik   usulda   hosil   qilinadi.   Mustafa   G‘alayiniy   ikkilik
son kategoriyasi haqida: ma’no shakl jihatdan ayni bir narsani ikkita ifodalash, -
deb   aytadi.   Boshqa-boshqa   bo‘lgan   predmetlarni   ikkilik   son   kategoriyasida
ikkita   ekanligini   morfologik   usul   bilan   yasab   bo‘lmaydi.   باتك  و  ملق   -   qalam   va
kitob ni  ناملق   ikkita qalam yoki  ناباتك   ikkita kitob deb, bo‘lmaydi.  ناملق   bilan ikkita
qalam   va   kitob,   deb   ifodalab   bo‘lmaydi.   Istisno   holatlarda   mashhur   bo‘lgan,
ko‘pchilik   e’tirof   etadigan,   insoniyatga   ko‘p   manfaati   tekkan   shaxs   va
predmetlarni   biri   bilan   ikkkinchisini   ikkilik   son   kategoriyasida   ifodalash
mumkin. Masalan 67
: 
ِنْيَرَمُعلا   Umar ibn Hattob va Amr ibn Hishom. 
ِ	نْيَوَبَلأا   - ota va
ona. 
ِ	
نْيَرَمَقلا   - oy va quyosh. 
ِ	نْيَتَوْرَملا   - Safo va Marva. Bu misolllar ikki tushuncha
yoki so‘zning biridan ikkinchisini afzal berishda ifodalanib, faqatgina bu simoiy
yo‘l bilan yetib kelgan.
Boshqa   o‘rinda   o‘xshatish   maqsadida   yoki   haqiqiy   ma’noda   bir-biridan
ma’no jihatdan farq qiladigan ikki so‘zni yuqorida ko‘rsatilgandek ikkilik hosil
qilib bo‘lmaydi. Masalan  
ِ	
نا	َتَلاَّزَغ   deb kiyik va quyoshni  ifodalab,  
ِ	نان	ْيَع   deb ko‘z
bilan joriyani hosil qilib bo‘lmaydi.
Taniqli   arab   tilshunoslaridan   biri   Ahmad   Hoshimiy   bu   hususda   shunday
deydi:   “Ikkilik   -  	
َ
ِنا   qo‘shimchasini   qabul   qilib,   muzakkar   va   muannas   jinsli
ismdan   ikkitasini   ifodalashdir.   Ikkilik   son   kategoriyasining   haqiqiy   belgisi   ا
(alif)dir” 68
Abdurahmon   ibn   Muhammad   Anbariy 69
:   “Ikkilik–   ikkilik   ma’nosini
ifodalovchi shakldir. Ikkilik – qisqartirib, ikkilik ma’nosini ifodalab qo‘shimcha
yordamida bir narsaning ikkitalik ma’nosini berishdir,” – deydi.
67
   .  :.  – .      .  	
نورشان قشمد ةيبرعلا سوردلا عماج ينييلاغلا يفطصم2010 – .211 	ص .
68
   . .     .  	
ةرهاقلا ةيساسلأا دعاوقلا يمشاخلا دمحا55.1993   ص .
69
  .  -	
(	   	) .    .        	قشمد راطيبلا دمحم	ـقيقحتب ةيبرعلا رارسا يربنلاا دمحم نب نامحرلا دبع1958- . 596  	ص .
64 Arab   tilida   ikkilik   son   kategoriyasi   morfologik   sintaktik   yoki
morfosintaktik yo‘l bilan hosil  bo‘lib, buni oldingi va hozirgi tilshunos olimlar
e’tirof etadi.
Morfologik usul bilan ikkilik son hosil qilish ot so‘z turkumining oxiriga
ِنا	َ ،ِنا	???َت ،	ِنا	َو ،	ِنا	???َي   qo‘shimchalarini   qo‘shish   orqali   hosil   qilinadi.   Mazkur   4
morfologik ko‘rsatkichlar  ikkilik son  kategoriyasini  ifodalaydi. Ma’no  jihatdan
ikkilikni ifodalaydi. So‘z oxiri qanday tugashiga qarab   4ta qo‘shimchadan biri
qo‘shiladi.
  َ
ِ	
نا   -   oxirgi   harakati  	ٌ tanvin   damma   bilan   tugagan   muzakkar   so‘zlardan
ikkilik ma’nosini hosil qiladi.
ٌ	
با	َت ِك - 	ِنا	َباَت ِك   kitob – ikkita kitob, 
ِ	نا	َمَلَق  	ٌمَلَق   -  qalam – ikkita qalam
نيخ و لاح لك يف نيدلاولا مرتحي نأ 	
ٍناسنإ لك يلع .
Har bir inson ota-onasini har qanday holatda va har qanday vaqtda ham hurmat
qilishi kerak.
ِ	
نا	َت   - oxirgi morfologik ko‘rsatkichi  ٌ	ة
  tanvin damma bo‘lgan muannas jinsli
so‘zlardan ikkilik ma’nosini ifodalaydi.
ٌ	
ةأْرَم - 	ِنا	َتأْرَم
  ayol – ikkita ayol,   ٌ	ةَّيِّلُك - 	ِنا	َتَّيِّلُك
  fakultet – ikkita fakultet.
ناكدلا يف امهيتنبل ةليمجلا ةسبلا ناتأرملا ترتشا ام لجرلا بقر .
(bir) kishi ikki qizlariga chiroyli kiyimlarni sotib olgan ikki ayolni kuzatib turdi.
Maqsur otlardan (oxirgi morfologik ko‘rsatkichi   ا   yoki   ي   bo‘lgan so‘zlar)
ikkilik hosil qiluvchi qo‘shimchalar 
ِ	
نا	َو   va 
ِ	نا	َي   bo‘lib, so‘z oxiri  ا   bilan tugasa, 
ِ	نا	َو
bilan,  ي   bilan tugasa, 
ِ	
نا	َي   bilan ikkilik hosil qilinadi.
ي	
ًص	َع – 	ِنا	َو	َص	َع   bitta hassa – ikkita hassa,  ي	ًتف - 	ِنا	َيَتَف   bir yigit – ikkita yigit..
Oxiri alif bilan tugagan maqsur so‘zlarda ikki xil ikkilik hosil qilish yo‘li
bo‘lib,   har   ikkalasi   ham   to‘g‘ri   hisoblanadi.   ي	
ًحَر – 	ِنا	??َيَحَر ،ي	ًحَر – 	ِنا	َو??َحَر   qo‘l
65 tegirmoni   –   ikkita   qo‘l   tegirmoni.   3   o‘zakli   so‘zlardan   hosil   bo‘lgan   maqsur
so‘zlardan ikkilik doim 
ِنا	َي   qo‘shimchasi bilan ifodalanadi 70
.
ي	
َلْبُح - 	ِنا	َيَلْبُح   - homilador – ikkita homilador
ي	
َفْشَتْسُم - 	ِناي	َفْشَتْسُم   - kasalxona – ikkita kasalxona
ديعسلا ناسنلإا نادلت ام دنع سفشتسملا يف نييلبحلا يف نوكلا يف تاماستبلإا يفصأ تيأر .
Dunyoda   eng   sof   tabassumni   shifoxonada   baxtli   insonni   dunyoga
keltirgandagi homilador ikki ayolni ko‘rdim.
Mamdud   otlardan   (oxirgi   morfologik   ko‘rsatkichi  	
َ
ٌءا   bo‘lgan   so‘zlar)
ikkilik   son   kategoriyasini   hosil   qilish   quyidagicha:   Oxirgi   morfologik
ko‘rsatkichi   asl   (so‘z   o‘zagini   tashkil   etuvchi   harf)   hamza   bo‘lsa,  	
َ
ِنا
qo‘shimchasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shilib, ikkilik hosil qiladi. Masalan:
 
ٌ	
ءا	َّرُق - o‘quvchi, 
ِ	ناءا	َّرُق   - ikkita o‘quvchi
ٌ	
ءا	َّض	ُو   - toza bo‘luvchi, 
ِ	نا	َءا	َّض	ُو   - ikkita toza bo‘luvchi
Oxirgi   morfologik   ko‘rsatkichi   muannaslikni   ifodalovchi  	
َ
ُءا   morfologik
ko‘rsatkichi bo‘lsa, hamza tushib qolib, o‘rniga  و
ُ	
ءار	ْح	َص   sahro, 
ِ	ناوار	ْح	َص    - ikkita sahro
 
ُ	
ءاَنْسُح - go‘zal ayol 
ِ	ناوا	َنْسُح   - ikkita go‘zal ayol
Asl   morfologik   ko‘rsatkichi   و  ،ي   bo‘lib,   hamzaga   almashtirilgan   bolsa,
bunday mamdud so‘zlardan  	
َ
ِنا	َو , 	ِنا   bilan ikkilik hosil qilish mumkin.
يسك - 	
ٌءاسك – 	ِنا	َءاسك   yoki 
ِ	ناواسك   - kiyim – ikkita kiyim
وطغ - 	
ٌءاطغ – 	ِنا	َءاط ِغ   yoki 
ِ	ناواط ِغ   - dasturxon – ikkita dasturxon.
70
  Arab tilida so‘z o‘zaklarini undosh harflar tashkil qiladi. Undoshlar soniga ko‘ra o‘zak turlarga ajratiladi.
66 Muannaslikning   morfologik   ko‘rsatkichi   bo‘lgan  َ
ُءا   dan   oldin   و   harfi
bo‘sa,  	
َ
ِنا   bilan ikkilik hosil qilish o‘rinli. 
ِ	نا	َو   bilan ham hosil qilsa bo‘ladi, lekin
ikkita vov " و " ketma-ket kelib qoladi. Masalan:
ُ	
ءاو	ْشَع   yomon   ko‘radigan   urg‘ochi   tuya            
ِ	ناواو	ْ??شَع 	ِنا	َءاو	ْ??شَع   -   -   ikkita   yomon
ko‘radigan urg‘ochi tuya
Oxirgi   morfologik   ko‘rsatkichi   tushib   qolgan   so‘zlardan   ikkilik   son
kategoriyasi 
ِ	
نا	َو   va 
ِ	نا	َي   bilan hosil qilinadi.
Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi
qaytib keladigan so‘zlardan 
ِ	
نا	َو   va 
ِ	نا	َي   qo‘shimchalari bilan ikkilik hosil qilinadi.
Masalan: Sening otang -  َ	
كو	ُبأ
  (ota - 
ٌ	بَأ ) 
ٌ	وَبَا ←  Respublika sudyasi –  ِة	َّيِروه	ْمُجلا يضا	َق
(sudya -  يضا	
َق )← 
ٌ	ي ِضا	َق   Ikki ota yoki ota-ona -  
ِ	ناو	َبَا     ikkita sudya - 
ِ	نايضا	َق
Sintaktik munosabatga kirishganda tushib qolgan morfologik ko‘rsatkichi
qaytib kelmaydigan so‘zlardan  	
َ نا   bilan ikkilik son kategoriyasi ifodalanadi.
ٌ	
ىَدَي – 	ٌدَي – 	ِنا	َدَي    -ikki qo‘l. Uning qo‘li 
ُ	هَدَي
ٌ	
يَغُل - 	ٌةَغُل – 	ِناتغل   ikki til. Bizning til  ان	ُتغل
Ikkilik son kategoriyasi  qo‘shimchasi  bilan ikkilik hosil  qilinmaydigan so‘zlar:
Murakkab atoqli otlar (ikki so‘zdan hosil bo‘lgan)
هيو	
َبيس   yoki  ك	َبَلْعَب
Shahar va davlatni ifodalovchi atoqli otlar:
دنقشط   - Toshkent  رصم   - Misr
Qaratqichli   aniqlovchidan   murakkab   atoqli   otlardan   ikkilik   yasalib,
birirnchi   bo‘lakka   ikkilikni   ifodalovchi   qo‘shimcha   qo‘shish   orqali   hosil   qilish
mumkin.
ِللها 	
ُدْبَع   - Abdulloh ikkita Abdulloh esa  ِللها ا	َدْبَع
67 Agar   “ikkita   shunday   ismli”   ma’nosida   bo‘lsa,   murakkab   atoqli   otlardan
ikkilik sintaktik yo‘l bilan hosil qilinadi:
اَوَذ   ikkita Sibaviyhi ismlilar  هيوبيس ا	َوَذ
Turni, to‘dani ifodalovchi jamlovchi otlardan ham ikkilik son kategoriyasi
qo‘shimchasi bilan shu tur yoki to‘dani ifodalash mumkin:
ٌ	
لْبإ
  - urg‘ochi tuyalar 
ِ	نلا	ْبإ   ikki urg‘ochi tuyalar to‘dasi
نيمنغلا نيب ةرئاعلا ةاشلاك قفانملا 	
ُلث	َم 71
]
Munofiq ikkita qo‘y podasini buzuvchi bir qo‘y kabidir.
Ko‘plik son kategoriyasininig ikkilik son kategoriyasi o‘rnida kelishi arab
tilining asl masdari Qur’onda keltirilib, ikkilikni ifodalaydi.
ا	
َمُكُبوُلُق 	ْت	َعَض د	َقَف   - Siz ikkingizning qalblaringiz moyil bo‘ladi 72
.
ٌ	
بل	َق   yurak,  
ٌ	بو	??ُلُق -   qalblar.   Oyatdagi  
ٌ	بو	??ُلُق   qalblarni   emas,   ikki   insonning   ikki
qalbini ifodalab kelmoqda.
Ko‘plik son kategoriyasi bilan ikkilik ma’noni ifodalash ikki narsa ikkita
insonda   bo‘lib,   ularning   har   biri   o‘zi   tegishli   bo‘lgan   insonga   bog‘liq   bo‘lgan
holda qo‘llaniladi.   U ikkovining boshlari qanday yaxshi –  ا	
َمُهَسو	ُؤُر 	َنسحأ ام
Arab   tilida   so‘zlarning   ko‘pligini   hosil   qilish   ancha   murakkabdir.   U   bir
necha usulda yasaladi.: 1. Siniq ko‘plik yasash usuli;   2. To‘g‘ri ko‘plik yasash
usuli.   Siniq   ko‘plik.   Ismdan   siniq   ko‘plik   yasashda   so‘zning   o‘zagi   go‘yoki
“sindiriladi”   —   ya’ni   so‘z   o‘zagini   tashkil   etuvchi   undoshlarning   unlilari
o‘zgaradi,   ko‘plik   shakl   yasovchi   undoshlar   kiritiladi.   Natijada   uning   birlik
shakli o‘zgaradi. Shuning uchun bunday ko‘plik yasash usuli  deb ataladi. Siniq
ko‘plikdagi   tanvin   z(d)amma   bilan   tugagan   ismlar   uch   kelishikda,   d(z)amma
bilan tugagan ismlar  esa ikki kelishikda turlanadi:
71
   .  :.  – .      .  	
نورشان قشمد ةيبرعلا سوردلا عماج ينييلاغلا يفطصم2010 – .213  	ص .
72
  Tafsiri Hilol.www.islom.uz.tarhim surasi 4- oyat.
68 bog‘   —   bog‘lar         ُقِئا	َدَح  —  	ٌةَقيِد	َح
,   dars   —   darslar- ?	ٌسو	ُرُد  —  	ٌس	ْرَد   kitob   —
kitoblar- 
ٌ	
بُتُك — 	ٌبا	َت ِك , xabar — xabarlar- 
ٌ	را	َبْخَأ — 	ٌرَبَخ
Qaysi so‘zning ko‘pligi to‘g‘ri ko‘plikda va qaysinisiki “siniq ko‘plik”da
hosil bo‘lishini aniqlaydigan ma’lum bir temir qoida yo‘q. Buni aniqlash uchun
bizga lug‘at kitoblari va o‘zimiz yod olgan so‘z boyligimiz qo‘l keladi.
To‘g‘ri   ko‘plik.   Ismdan   to‘g‘ri   ko‘plik   yasashda   uning   oxiriga   ko‘plik
qo‘shimchasi   qo‘shiladi.   Bunda   birlik   shakli   o‘zgarmay   turadi.   Muzakkar
jinsidagi to‘g‘ri ko‘plik shaxsni bildiradigan atoqli otlardan, ularning kasblarini
bildiradigan   so‘zlardan,   “ ة ”  (“ta   marbuta”)   bilan   tugamagan,   ikkilik   va   to‘g‘ri
ko‘plik qo‘shimchalaridan xoli bo‘lgan so‘zlardan hosil qilinadi.
Muzakkar jinsdagi, odamni va uning kasb- korini bildiradigan so‘zlarning
ko‘pligi   uning   oxiriga   “  
َ	
نُو  –“  va   muannas   jinsdagi   so‘zning   ko‘pligi   uning
oxiriga “   	
َ ٌتا	?
 “   qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi. Bu yerda ham  ة   harfi  ت   ga
aylanadi.   Muzakkar   jins   ko‘plikdagi   so‘zlar   لا   artikli   olganda   qo‘shimchasi
o‘zgarmaydi:
mudarrislar 
َ
نو	ُسِّرَدُم  ←  mudarris 
َ	نو	ُ + 	ٌس	ِّرَدُم
mudarrisalar  ٌ	
تا	َسِّرَدُم
 ←  mudarrisa  ٌ	تا	?َ + 	ٌةَسِّرَدُم
To‘g‘ri ko‘plik, muannas jinsdagi ism   لا   artikli olganda tanvini tushib qoladi:
olimalar  ٌ	
ةَمِلا	َع 	ٌتا	?َ + 	?مِلا	َع+ 	ٌتا	َمِلا	َع ←	ُتا	َمِلَعْلَأ
tikuvchilar  ٌ	
ةَطا	َّيَخ ← 	ٌتا	?َ + طا	َّيَخ + 	ٌتا	َطا	َّيَخ ← 	ُتا	َطا	َّيَخْلَأ
To‘g‘ri   ko‘plikdagi   ismlar   ikkita   kelishikda   turlanadi:   Odamni
bildirmaydigan,   muzakkar   va   muannas   jinsdagi   aksariyat   so‘zlarning   ko‘pligi
ham muannas jinsdagi to‘g‘ri ko‘plik shaklida hosil qilinadi:
hayvon — hayvonla   ٌ	
نا	َوْيَح  ←	ٌتا	َناَوْيَح
imtihon — imtihonlar  ٌ	
نا	َحِت	ْمِإ ←	ٌتا	َناَحِت	ْمِإ
 
69 Ko‘pincha   odamni   anglatgan   bir   so‘zning   muzakkar   jinsi   to‘g‘ri   ko‘plikda   va
muannas   jinsi   siniq  ko‘plikda  hosil  qilinishi  mumkin.  Arab  adabiy  tilidagi   jins
katеgoriyasi haqida tadqiqot olib borgan Sharqshunos Barjеshtrasor: 
" ?ُلاح	ُاهلح	ُيلاُنوقرشتسملا	ُقفوي	ُملُةلكشم	ُةديدع	ُامهلئاسمو	ُوحنلا	ُباوبا	ُضمغا	ُنم	ُريكذتلاو	ُثيناتلا
ُ	
سارتشجرب	ُقرشتسملا 	?".كلذ	ُيفُديدشلا	ُدهجلا	ُفرص	ُعم	ُامزاج   73
  -“Muzakkar   va   muannas   jins   nahvning   eng   chigal   boblaridandir   hamda
masalalari   qiyin   va   ko‘p   bo‘lib,   sharqshunoslar   bu   borada   katta   kuch   sarflab
ham qat'iy еchimga ega bo‘lmaganlar”   74
, - dеgan. Grammatik jins katеgoriyasi
bizning oldimizda dialеktik qarama- qarshi katеgoriya sifatida namoyon bo‘ladi.
Chunki u otlarning so‘z turkumi sifatida morfologik tasniflovchi (klassifikator)
bo‘lib,   jins   katеgoriyasi   ikki   xil   shaklda   ifodalanadi:   1.Sintaktik-moslashgan
so‘zlarning   flеksiyasi   (da   namoyon   bo‘ladi);   2.   Morfologik   (   ya’ni   fakulitativ
jihatdan)   -   so‘z   yasovchi   va   so‘z   o‘zgartiruvchi   qo‘shimchalar   yordamida
shakllanadi 75
.   Hozirgi   davr   jins   grammatik   katеgoriyasining   asosi   J.   Vandriеs
ko‘rsatib   aytganidеk,   aynan   moslashishga,   formal   ravishdagi   otlarning
moslashishiga   olib   kеladi.   Albatta   har   bir   tilda   jins   katеgoriyasining   bеlgilari
mavjud   bo‘ladi.   Jins   katеgoriyasining   bеlgisi   otlarning   ma’nosi   bo‘yicha
aniqlanishi   mumkin,   ya’ni   jinsning   ahamiyati   otlarning   ma’nosi   jihatidan
aniqlanadi 76
. Jins  katеgoriyasining  ma’nosini  aniqlash  uchun morfologik usulni
ham   inobatga   olish   zarurdir,   ya’ni   so‘z   oxirida   qanday   qo‘shimchaga
tugallanishiga   qarab   morfologik   strukturasi   aniqlanadi.   Jins   katеgoriyasining
univеrsal   (umumiy)   ko‘rsatkichi   –   otning  jins   katеgoriyasi   ma’nosini   ifodalash
usuli   vazifasini   bajargan   moslashgan   so‘zlar   (olmoshlar,   sifat   va
sifatdoshlar)ning   flеksiyalaridir.   Jins   katеgoriyasi   har   qanday   til   grammatik
katеgoriyasi   –   grammatik   sistеmasining   uzoq   va   mashaqqat   bilan
rivojlanayotgan   mahsuli   hisoblanadi.   Unda   ekstralingvistik   va   tarkibiy
73
  ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
74
 Arab tilida “muzakkar”- m.r , “muannas”  	
ُ -j.r. ُ Bundan keyin ushbu MDda shu atamalar 
qo‘llaniladi.
75
, Горшкова К.В. Историческая грамматика русского языка. – М.: Высшая школа,1981.-С.138 -139.
76
  https :// forum . ziyouz . com / index . php ? topic =2659.10
70 (strukturali)   harakatlar   o‘zaro   bog‘langan.   Jins   katеgoriyasida   shunday
o‘zgarishlar borki, ular uning tarkibini, ma’nolar strukturasini, fikrni ifoda qilish
turlarini   o‘zgartiradi.   Muannas   jins   ko‘rsatkichlari   ehtimol   muannas   jins   dеb
qabul   qilingan   otlarning   bir   guruhiga   jam   bo‘luvchi   turli   otlar   guruhi
ko‘rsatkichlariga   kiradi.   Arab   tilida   muannas   jinsning   eng   kеng   tarqalgan
ko‘rsatkichi   bo‘lgan  at   suffiksi   nafaqat   sifatlardan  muannas   jins   shaklini,   balki
ikkinchi darajali, yasama ma’noga ega ismlar va asosiy ma'noga ega ismlardan
ham muannas jins shaklini yasaydi: 
A) Abstrakt ismlar xususiyati:  ةنسح ”  yaxshi xususiyat”, “qandaydir  
yaxshi”-j.r. shakli  نسح   dan:  ةحيبق ”  qandaydir yomon”-j.r shakli  حيبق   dan “yomon”:
ةليضف ”  yaxshilik, ezgulik” -j.r. shakli   ليضف   dan. Abstrakt otlar bu qo‘shimchalar
yordamida   xamda   sifatning   bir   qancha   qoliplaridan   yasaladi:   ةهابن ”  yuqori
darajadagi  taraqqiyot”, “mashhurlik” (sr.   هبان ”  mashhur”)   ةباجن ”  aslzodalik”    (sr.
بيجن   rodovitiy):  ةشاحف ”  uyatsizlik” (sr.  شحاف   odobsiz). 
B)   -i   unlisi   bilan   kombinasiyada   abstrakt   sifatlarni   (shu   sifat   egalarini
bildiruvchi) hosil qiladi, masalan:  لهاج ”  bilmaydigan” so‘zidan - 
ةيلهاج ”  nodonlik”   ;   لباق ”  qabul   qiluvchi”dan   -   ةيلباق ”  zеhni   balandlik”   ;   مسج  ي
“ moddiylik” so‘zidan -  ةيمسج ”  moddiylik”. 
V)   abstrakt   tushuncha   osongina   jamlovchi   ismlarga   o‘tadi,   siniq   ko‘plik
shaklida ko‘pgina shakllari ishlatiladi, masalan:   ةوخا ”  aka-ukalar” -   خا   so‘zidan,
ةراجح ”  tosh”- رجح   so‘zidan   olingan.   Shu   yo‘l   bilan   bu   ismlar   ikkinchi   darajali,
yasama ism sifatida ikkinchi ismlar guruhiga kiradi. 
G)   ismlardagi   barcha   prеdmеtlar   yig‘indisidan   shakliy   tushunchani
ifodalovchi va asosiy ismlar sifatida birinchi guruhga kiruvchi birgina  ma’noda
ikkinchi guruhga mansub, masalan,  ةرمت ”  bitta xurmo”-  ُ رمت ”  xurmolar” so‘zidan,
ةبح ”  bitta urug'”-  	
ُ  بح ”  urug'” so‘zidan,  ةنبت ”  somon cho‘pi”-   نبت   “ somon”dan,  ةر
ب ”  bir dona bug'doy”-  ب ر ”  bug'doy ” so‘zidan olingan. 
71 D)   ish-harakat   nomidan   yasalgan   bir   martalik   ish-harakatni   anglatuvchi
(uncha muhim bo‘lmagan) ismlar, masalan:  ةبرض ”  bir zarba”-  ُ برض ”  zarba”,  ةدعو
“ bitta va’da”-  دعو ”  va'da”,  ةسلج ”  majlis”-  سلج ”  o‘tirmoq” so‘zidan. 
Е) Erkaklarga nisbatan nafratli xususiyatlarni ifodalovchi haqoratli 
otlar:  ةباعرت ”  qo‘rqoq”,  عما 	
( ةعما   bilan bir qatorda ) “aqli zaif”,  ةحكن ”  ayollarni tеz-
tеz   o‘zgartirib   turuvchi”,   ةعجض ”  yalqov”,   ةمون ”  uyquchi”.   Bu   so‘nggi   misollar
uzoq   davom   etuvchi   va   qaytarilib   turadigan   ish-harakatlar   bilan   bog‘liq.   Bu
ma’nodagi otlar ikkinchi guruhga o‘tishi mumkin,shuningdеk bir-biriga qarama-
qarshi bo‘lish qoidasiga binoan; 
J) narsa-buyumni, inson tanasini biror bir a’zosini, jihozlarni, shuningdеk
ko‘chirma ma’nodagi tushunchani ifodalovchi otlar. Masalan: 
فك » -kaft» so‘zidan ُُ ةفك ”  tarozi pallasi”,  سمش ”  - quyosh ” so‘zidan -  	
ُ ةسمش  “ aylana
shaklidagi   tilla   bеzak”,   قيرط ”  yo‘l”   so‘zidan   ةقيرط ”  usul”,   هوف ”  og'iz”   so‘zidan
ةهوف ” - tuynuk” va boshqalar. 
K )   taxmin   qilish   mumkinki,   boshlang‘ich,   asosiy   ma’noga   nisbatan
ikkinchi   darajali   tushunchani   ifodalovchi   navbatdagi   otlarning   kеlib   chiqishi
anologik,   ya’ni   yuqoridagi   punkt-(j)   bilan   bir   xil.   M-n:  	
ُ ةفيلخ   “ o‘rinbosar”   -
vaqtincha biror mansab vazifasini bajarib turuvchi insonga nisbatan; ةيوار ”  roviy”
-   o‘z   hikoyalarini   bayon   qiluvchi   oqinga   nisbatan:   ةعيلط   “ razvеdkachi”   -
razvеdka   qilishga   yuborilgan   kishiga   nisbatan.   Shu   kabi   so‘zlar   yuqori
mansabdagi   kishilarga   nisbatan   ishlatila   boshlandi,   -atun   suffiksi   esa   atoqli
shaxslarni ifodalovchi so‘zlarni yasash uchun qo‘llanila boshlandi. Bunday otlar
qo‘llanilish doirasiga ko‘ra ham ikkinchi ismlar guruhiga kiradi. Bu sanab o‘tish
–atun   suffiksining   vazifasi   kam   prеdmеtlarni,   ozgina,   ahamiyatsiz,   shuningdеk
yasama   va   asosiy   bo‘lmagan   otlarning   ko‘rsatkichi   ekanligini,   shuning   uchun
ikkinchi   guruhga   kirishini   ko‘rsatadi 77
.   Arab   tilida   ikkita   jins   –muzakkar   va
77
 Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. – М.: Вост.
лит., 2001. –С. 111-113 .
72 muannas   mavjud.   Bu   jinslarga   mansub   so‘zlar   guruhini   diqqat   bilan
kuzatilganda,   ular   otlarning   grammatik   sinflarida   kеlib   chiqqanligi   to‘g'risida
fikr   tug‘iladi.   Bu   grammatik   katеgoriyaning   asosi   quyidagilardan   iboratdir:
Boshqa tillar qatori arab tilida ham barcha ismlar ikkita turkumga bo‘linadi. Va
bu   turkumlar   shunday   turkumlarki,   ular   bir-biridan   ana   shu   ismlar   bilan
grammatik   mos   kеladigan   so‘zlar,   masalan:   bu   so‘zlar   guruhining   har   biriga
bittadan bo‘lgan ikki shaklga ega sifat va ko‘rsatish olmoshlarida farq qiladi 78
.
Arab tilshunoslari jins haqida shunday dеydilar: 
?ُيف	ُةيوبيس	ُاهدكا	ُةملسملا	ُهذه.عرف	ُثيناتلاو	ُلصا	ُريكذتلا:	ُلوقت	ُيلوا	ُةملسم	ُنمُةاحنلا	ُقلطنا
" ةدعاق	
ُيلولاا	ُةملسملا	ُهذه	ُنمُاوجتنتساو	ُةاحنلا	ُنم	ُهدعب	ُنمُهعباتف	ُ"وحنلا	ُنارق"	ُةاحنلا	ُهدع	ُيذلا"هباتك
?	
ركذم	ُنوكي	ُناُهقحف	ُثنوم	ُماُوه	ُركذما	ُفرعي	ُلاُامُلك":لوقت	ُيلوا 79
Birinchi   qoidada   nahvshunoslar-   “muzakkar   jinsi   asosiy   nеgizdir,
muannas   jinsi   esa   undan   chiqqan   bir   bo‘lakdir”,-   dеyishgan.   Bu   qoidani
Sibavayhi   ham   o‘zining   “Al-kitob”31ida   ta'kidlab   o‘tgan   va   undan   kеyingi
nahvshunoslar ham unga ergashganlar. Birinchi qoidadan mana shunday xulosa
chiqarishib,   “Muzakkar   va   muannasligi   noaniq   bo‘lgan   har   bir   narsa   aslida
muzakkardir”, -dеyishgan 80
 
?	
ُركذملا	ُبلغ	ُاعمتجا	ُاذا	ُثنؤملاو	ُركذملا	ُناُملعا":هلوقب	ُيرابنلاا	ُركب	ُوبا	ُاهصخليف	ُةيناثلا	ُةدعاقلا	ُاما
?	
ُبلغي	ُركذملا	ُنلاُاتسلجو	ُاتدعقو	ُاتماق	ُزوجي	ُلاو	ُاسلجو	ُادعقو	ُاماق	ُةارملاو	ُلجرلا:كلذ	ُنمُلوقت.ثنؤملا	ُيلع
هيلع	
ُديزم	ُثنؤملاو	ُلصلاا	ُوه	ُهنلا	ُثنؤملا 81
Ikkinchi qoidani Abu Bakr Anbariy qisqaroq qilib, shunday dеydi: “Agar
muzakkar   va   muannas   jins   birga   kеlsa,   muzakkar   jins   muannas   jinsdan   ustun
kеladi. Masalan,  “kishi  va  ayol   ikkalasi   turdi,  o‘tirdi,” dеganda  fе’l    muzakkar
78
 Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. – М.: Вост.
лит., 2001. –С. 108 .
79
ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
80
ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
81
ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعمض10
73 jinsida ishlatiladi. Chunki muzakkar jinsi asl, ya'ni asosiy nеgiz bo‘lib, muannas
jinsi undan hosil qilingandir (orttirilgan)” 82
" ُ
ُركذ	ُيلع	ُهيف	ُصني	ُملو	ُركذم	ُظفلب	ُباطخلا	ُءاج	ُاذا":لاق	ُامدنع	ُهباشم	ُفقوم	ُيلا	ُسراف	ُنباُبهذو
ُ	
ةلاصلا	ُاوميقاو...لاله	ُاوقتا	ُونما	ُنيذلا	ُاهيا	ُاي:هؤانث	ُلج	ُهلوقك"ثانلااو	ُناركذلل	ُلماش	ُباطخلا	ُكلذ	ُنافُلاجرلا
ُ	
نيعكارلا	ُعم	ُاوعكراو	ُةاكزلا	ُاوتاو
Ibn   Foris:   “Agar   xitob   muzakkar   lafzi   bilan   kеlsayu   unda   kishilarning
o‘zi   (jinsi,   soni,   shaxsi)   bayon   qilinmagan   bo‘lsa,   u   holda   bu   xitob   erkaklarni
ham   ayollarni   ham   o‘z   ichiga   oladi”.   Inson   hayotida   muzakkar   va   muannas
jinslar mavjud bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib olish zarur. Ajratish uchun qoida
tuzish   lozim.   Shuning   uchun   nahvshunos   olimlar   muzakkar   va   muannas
jinslarining har birining  yorqin ta'riflarini kеltirganlar, ya'ni: 
ُ	
وهو:يقيقح	)ا(ُ:نيبرض	ُيلع	ُوهو	ُاريدقتو	ُاظفل	ُثيناتلا	ُةملاع	ُنمُلاخ	ُامُوهو	ُثنؤملل	ُلصا":ركذملاف
?	
لمعلا,راد	??جلا:كلذ	??ُهلُنكي	ُملُام	ُوهو:	)يزا	??جم	(يقيقح	ُريغ	)ب(ُ...لمجلا,لجرلا:ركذلا	ُجرف	ُهلُناك	ُام ".. 83
 
Muzakkar   jins   muannas   jinsning   asl   nеgizidir.   U   muannaslik
alomatidan   lafzan va taqdiran holidir. Muzakkar jins ikki xildir: 
1) Haqiqiy. Bunda o‘sha ismning o‘zi asli erkak bo‘ladi, masalan: “  لجرلا -  kishi,
لمجلا   - tuya”. 
2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). Bunda yuqoridagi holat bo‘lmaydi,  masalan: “
رادجلا   - dеvor,  لمعلا   - ish”.
نيبرض	
ُيلع	ُوهو.اريدقتو	ُاظفل,	ُثيناتلا ةملاع	ُهيف	ُتناك	ُامف":ثنؤملا	ُاما
) ةقانلا,	
ُةارملا:	ُيثنلاا	ُجرف	ُهلُناك	ُامُوهو:يقيقح	)ا ...
) ?	
رانلا,ردقلا:كلذ	ُهلُنكي	ُملُام	ُوهو:	)يزاجم	(يقيقح	ُريغ 	)ب ...امه	ُنيمسق	ُيقيقحلا	ُريغ	ُثنؤملا	ُمسق	ُمث :
) ءاتلاو	
ُةدودممو	ُةروصقم	ُفللاا	(ُاظفل	ُثيناتلا	ُةملاع	ُهيفو:سيقم	)ا (.
82
ض10 ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
83
  ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعمصل 11
74 ) ?ءامسلاو	(:ُيلاعت	ُهلوقك	ُاريدقت	ُهيف	ُتناك	ُناو,	ُاظفل	ُثيناتلا	ُةملاع	ُهيف	ُنكي	ُملُامُوهو:سيقم	ُريغ	)ب
اهانب
ُامو84
3
Muannas jinsi esa lafzan va taqdiran muannaslik alomatiga ega bo‘ladi va
u ham ikki xil bo‘ladi: 
1) Haqiqiy. Bunda o‘sha ismning o‘zi ayollikka xos bo‘ladi, masalan: “   ةارملا     -
ayol,  ةقانلا - urg‘ochi tuya” 
2)   Haqiqiy   bo‘lmagan   (majoziy).   Bunda   esa   yuqoridagi   holat   bo‘lmaydi,
masalan: “  دقلا   -qozon,  رانلا - olov”.
Shuningdеk,  haqiqiy  bo‘lmagan  muannas  ham  ikki  qismga   bo‘linadi.:  1)
Qiyosiy.   Bunda   lafzan   muannaslik   alomati   mavjuddir   (“alif     maqsura”,   “alif
mamduda” va “ta marbuta”) 
2)   Qiyosiy   bo‘lmagan.   Bunda   taqdiran   muannaslik   alomati   bo‘lsa   ham,   lafzan
muannaslik alomati bo‘lmagan ismlardir.  
?	
ُيقيقحلا	ُريغ	ُثنؤملا	ُو,)يزاجملا	(ُيقيقحلا	ُريغ	ُركذملا	ُنلا	ُضقانت	ُوُةذاجت	ُيفُةاحنلا	ُعقوا	ُميسقتلا	ُاذه
) ?	
ُيف	ُريكذتلا	ُيور	ُدقل.	ُاضيا	ُةطباض	ُريغ	ُثنؤملل	ُاهعضو	ُُيتلا	ُتملاعلا	ُنلاو,	ُامهل	ُةباض	ُلا)يزاجملا
?	
ُءاملع	ُنمُملاع	ُاذهو.اعيمج	ُاهيف	ُنكي	ُملُناُهتاملاع	ُرثكا	ُيفُثنؤملا	ُركذملا	ُكراشو,ةيعامسلا	ُتاثنؤملا
يرتستلا	
ُميهاربا نب	ُديعس	ُوه	ُيرجهلا	ُعبارلا	ُنرقلا	ُيفُةيبرعلا " 85
Ushbu   guruhlash   tilshunos   olimlarni   o‘zaro   ixtilofga   kеltirdi.   Chunki
haqiqiy   bo‘lmagan   muzakkar   jins   va   haqiqiy   bo‘lmagan   muannas   jinslarning
aynan   qoida  normalari   yo‘q.  Shuningdеk,  tilshunoslarning   muannas   jins   uchun
qo‘ygan   qoidasi   aynan   qoida   normasi   bo‘la   olmaydi.   Shuningdеk,   nutq
jarayonida   qonuniylashgan   muannas   jinslardagi   muzakkar   jinsni   va   muzakkar
jins   o‘zining   ko‘pgina   alomatlarida   muannas   jins   bilan   mushtarak   ekanligini
aytadi.   XX   asrning   mashhur   tilshunos   olimi   Mustafo   G‘alayiniy   arab   adabiy
84
  ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا  .توريب .ةيبرعلا2002  -. B98
85
  ةيبرعلا	
ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعمصل 2 1
75 tilida   muannas   jinsning   kеlib   chiqishi   haqida   shunday   fikr   bildiradi:   “Ism   yo
muzakkar, yo muannas bo‘ladi. Muzakkar shuki, uni  اذه   ko‘rsatish olmoshi bilan
ko‘rsatib bo‘ladi. Masalan,  باتك,ُرمق, ناصح, لجر   kabilar.U ikki qismga bo‘linadi: 
1)   Haqiqiy.   Bu   insonlar   va   hayvonlardan   erkaklarini   bildiradi.   kabi
لجر,ىبص,دسا,	
ُلمج   ,Masalan 
2)   Majoziy.   Bu   insonlar   va   hayvonlar   va   ulardan   boshqa   narsalarning
muzakkar   muomalasida   ishlatilishidir.   Masalan,   با	
??ب,ُل??يل, رد	??ب   kabilar.   Muannas
shuki, uni   هذه   ko‘rsatish olmoshi  bilan ko‘rsatish mumkin.   kabilar   ةقان,  راد	
ُ,سمش
ةارما   ,Masalan   Muannas   to‘rt   xil   bo‘ladi:   lafziy,   ma’naviy,   haqiqiy,   majoziy1)
Lafziy   muannas   shuki,   muzakkarga   dalolat   qiladimi   yoki   muannasga   dalolat
qiladimi,   oxiriga   muannaslik   bеlgisi   qo‘shiladi.   Masalan,  	
ُ  ةمطاف   ,.kabilar,
ةزمح	
ُ,ةحلط ,ءايركز, ةمهب   yoki  ُ	ُةجيدخ
 
2)   Haqiqiy   muannas   shuki,   insonlar   yoki   hayvonlarning   ayol   va
urg'ochilariga dalolat qiladi. Masalan,  ةقان	
ُ,ةملاغ	ُ,ةارما ,ناتا   kabilar. 
3)   Majoziy   muannas   shuki,   insonlar,   hayvonlar   hamda   ulardan   boshqa
narsalarning muannasi  o‘rnidagi  so‘zlardir. Masalan,   لجر,  	
ُنيع,  راد  ,  سمش . Yana
shunday   ismlar   borki,   ular   muzakkar   ham,   muannas   ham   bo‘ladir   va
نيكس	
ُُولد, ليبس 	?,قيرط, 	ُقوس, 	ُناسل, 	ُعارذ, 	ُحلاس, 	ُعاص, 	ُقنع, رمخ   ,Masalan Yana shundaylari
ham   borki,   muannaslik   bеlgisi   boru,   lеkin   har   ikkala   jins   uchun   qo‘llaniladi.
Masalan ,  ةيح	
ُ,ُةاش	ُ,ُةعبر   kabi so‘zlar” 86
 
“ ُ	
ةيبرعلا	ُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
” Qosim Ahmad Muhammad Doktor kitobida
arab   nahvchilarining   erishgan   va   unga   bir   ovozdan   rioya   qilishga   kеlishishgan
eng muhim qoidalarni kеltiradi:  
- رقاع	
ُةارما	(ُءاهلا	ُهيف	ُلخدي	ُلاُهناف	ُركذملل	ُنكي	ُملُامم	ُثنؤملا	ُةفص	ُنم"لعاف"	ُىلع	ُناك	ُامُلك , 
لبحلا	
ُنمُدعاقو	ُ,بويعلا	ُنمُلا	ُضيحلا	ُنم	ُرهاطو	ُ,ضئاحو ...(.
86
  ?
  ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا  .توريب .ةيبرعلا2002 .ص.- 331  
76 1)   Erkaklarga  tеgishli   bo‘lmagan   hollarda   muannas   jinsning   sifati  ُ لعاف   vaznida
bo‘ladi. Masalan:   ةارما	
ُ رقاع ”  - bеpusht ayol,   ضئاح   - hayzdan pok   bo‘lgan ayol”
so‘zlar. 
?	
رخات	ُو	ُلاعفلا	ُمدقت,زئاج	ُهريكذتو	ُهثيناتف	ُيقيقحب	ُسيل	ُهثيناتف	ُيقيقحب	ُسيل	ُهثينات	ُامُلك ... 
2)   Muannasligi   haqiqiy   bo‘lmagan   har   bir   so‘zni   muannas   va   muzakkar   qilish
fе’l oldin kеladimi yoki kеyin kеladimi, joizdir. 
3) Muannaslikning 15 ta bеlgisi bor. Ulardan:  
A)   Sakkiztasi   ismlarda.   Bular: ُ ءا	
??هلا   ,alif   mamduda,   alif   maqsura,  	ُ تاد	??نهلا   dagi
ko‘plik   “ta”   si,   تنا   dagi   “kasra”,  	
ُ نتنا   dagi   “nun”,  	ُ تخا   dagi   “ta”   va   ىذ	??ه   dagi
“yo”lardir. 
B)   To‘rttasi   fе’l   larda   uchraydi.   bular:   تماق   so‘zidagi   sukunlik   “to”   , ُ نيلعفت   dagi
“yo”,   تمق   dagi   “kasra”   va  	
ُ نلعف   dagi   “nun”lardir.   V)   Uchtasi   yuklamalarda
bo‘ladi. Bular:   تلاو,  ةمث,  ةير   lardagi “to” , ُ تاهيه   dagi “to”,  	
ُ دنهاهنا   dagi “ho” bilan
“alif”lardir. 
4) Ruhi, ya’ni (jizni) joni bo‘lmagan har narsani istasang muzakkar qil, istasang
muannas qil. 
5)  	
ُ  و   va  	ُ  ن   bilan ko‘plik yasash  mumkin bo‘lgan ma'lum  kishilarni   bildiruvchi
so‘zlarning   ko‘pligidan   tashqari   har   bir   ko‘plik   muannasdir. ءا	
??سنلاو	ُلاجرلا	ُتءاج   va
?	
ءاسنلاو	ُلاجرلا	ُءاج  
6)   شح  ,وبرعلا  ,ليخلا,  منغلا  ,لبلاا   kabi ko‘plik sondagi ismlar muannasdir. bilan si   ءاي
nisbat yoki   ءات
ُ	
    birligi kabi   تخب  ,مور  ,نامر  ,لخن  ,رمت   ,Shuningdеk ifodalangan har
bir ism ham muannasdir. tashqarilardan  ,	
غدصلا ,ىحللا ,كفلا ,قفرملا ,دنزلا,عوكلا,	ُعوسركلا
)	
 دخلا ,بنجلا ,بياحلا7  insonning juft a'zolarini bildirgan so‘zlar muannasdir. 
8)   Insondagi   yagona   a’zolar   muzakkardir.   Biroq   bundan   , ُ ش	
ر??كلا , 	ُلا	??حطلا د	??بكلا
so‘zlar mustasnodir. Chunki bu so‘zlarning birinchi harfi “kof”dir. Insondagi har
bir a’zo ismining birinchi “kof” harfi kifoya qilib, u muannas bo‘ladi. 
77 9)   Alifbodagi   harflarning   barchasi   muannasdir.   فلاُ ة??مئاق   va ُ ميج	ُ ة??مئاق   misolidagi
kabi. Shе’rda gohida ularni muzakkarda ishlatish ham mumkin. 
10) Oziq va qoziq tishlardan tashqari barcha tishlar muannasdir. 
11)  ناسارخ   kabi oxirida “alif va nun” bo‘lgan davlatlarning nomlari muzakkardir.
Agar ularni shе'rda muannas shaklida ko‘rsang , u holda shahar nazarda tutilgan
bo‘ladi. 
12)   Qiyomat   nomlarining   barchasi   muannasdir.   Ularning   muannasligi   sababi
“qo‘rqitish va mubolag‘a uchun”. 
13)“ ماهبلاا   -   bosh   barmoq”   dan   tashqari   barcha   barmoqlar   muannasdir.   Chunki
Sa’d va ba’zi bir qabilalardan tashqari arablar “ اذه	
ُماهبا “ dеyishadi. Biroq muannas
bo‘lgani ma’qulroq 87
.
  14) Quyidagi 5ta vazndagi so‘zlar uchun muzakkar jins ham, muannas jins ham
durustdir:
وبص	
ُةارما, 	?روبص	ُلجر , .sifatlar yasaluvchi vaznida  ُ	لوعف
ma’nosidagi  لعاف   )
وفك 	
ُةار	??ما 	?,رو	??فكُلجر,عيرج	ُلجر   :Masalan.   sifatlar   kеluvchi   vaznida   ُ	ل??يعف
ma’nosidagi
ushbu kabi:
لو	
???عفم ةار	???ماُ ع???يرج ) .   Agar   ليعف   vaznidagi   sifat  	ُ	  لعاف ma’nosida   bo‘lsa,   unga
ءاتلا ” to”qo‘shiladi.   Masalan,  	
ُ ةميحر   va  	ُ ةفيرظ   so‘zlari   kabi   tasdiqlash   tеz   va   ,راكذم
را	
??خيم ,ءا	??طعم, ثا	??نئم ,   Masalan.   vaznidagilar لا	??عفم   ) ma'nosidagi   ةنقايم shakli   kam
uchraydi   shakli   ري	
?طعم.ري	?طعملجر 	?,ريطعم	ُةارما .ةنيكسم	ُةارما ,Masalan.   vaznidagilar ليعفم
kam uchraydi. Qiyosga ko‘ra  	
ُ نيكسم shaklidadir 88
. 
II bob bo ‘yicha xulosa
Xulosa   qilib   aytish   mumkinki,   Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj
fi-n-nahv”   asari   o‘rta   asr   tilshunosligi,   uning   tabiatidagi   xususiyatlari,   mumtoz
87
  ىفطصم عماج .ينييلاغ سوردلا  .توريب .ةيبرعلا2002ص.-  . 
88
 Musinova D.Mahmud Zamaxshariyning “Al Mufassal” asarida jins kategoriyasining tahlili. T:2020.B44
78 arab   tilining   hozirgi   zamon   arab   tilidan   farqli   tomonlari   ko‘rsatilb,   ushbu   asar
grammatik   talqinning  o‘ziga   xosligi,  uning   g‘arb   va  rus   grammatik   asarlaridan
tubdan farq qilishi bilan xarakterlanadi.
Ismning 12 turi bor:   سنجلا  مسا   - “Turdosh ot” ,   ملعلا   - “Atoqli ot” ,   و  برعملا
هعباوت   –  “ Turlanadigan   va   unga   tobe   ismlar”,   ينبملا   –  “ Turlanmaydigan   ismlar”,
ىن??ثملا  – “ Ikkilik   sondagi   ismlar”,   عو	??مجملا  – “ Ko‘plik   sondagi   ismlar”,   و ة	??فرعملا
ةر	
??كنلا  – “ Aniq   va   noaniq   holatdagi   ismlar”,   ثنؤ	??ملا و ركذ	??ملا  – “ Muzakkar   va
muannas   jinsdagi   ismlar”,   ?	
رغ	??صملا  – “ Kichraytirma   ismlar”,   بو	??سنملا     -   “Nisbiy
otlar”,  ددعلا ءامسا     - “Son”,  لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا     - “Fe’llardan yasalgan ismlar”.
Fe’lning   10   turi   bor:   ىضاملا  – “ o‘tgan   zamon   fe’li”,   ?	
عرا	??ضملا  – “ hozirgi-
kelasi  zamon  fe’li” ,   رملاا   –  “ Buyruq mayli”,   ى	
ّدعتملا  ريغ  و  ى	ّدعتملا     - “O‘timli  va
o‘timsiz   fe’llar”   ,   لو	
??عفملل ين	??بملا  – “ Majhul   darajadagi   fe’llar”,   بو	??لقلا لا	??عفا  –
“ O‘ylash,   hisoblash   ma’nosidagi   fe’llar”   ,   ةصقانلا  لاعفلاا   –  “ Yordamchi   fe’llar”,
ةبراقملا لا	
??عفا  – “ Ish-harakatning   yaqinligini   bildiruvchi   fe’llar”,  
ّ	مذ??لا و حد	??ملا لاعف  –
“ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”,   بجعتلا لاعف     - “Taajjubni ifodalovchi
ikki fe’l”.
Mahmud   Zamaxshariyning " وحنلا يف جذو	
??منلأا "     asarida   keltirilgan   grammatik
holat   batafsil   ilmiy   jihatdan   puxta   xulosa   –   qoida   tarzida   berilib,   ko‘plab
misollar bilan to‘ldirilgan. Bu esa asarning keng doiralarda shuhrat qozonishiga,
davr   o‘tishi   bilan   esa   ko‘plab   nusxalarda   ko‘chirilib,   keng   tarqalishiga   sabab
bo‘lgan.   Mahmud   Zamaxshariyning " وحنلا  يف  جذومنلأا "     asari   hozirgi   kunda   ham
o‘z   ilmiy   ahamiyati   bilan   arab   tilshunosligida   munosib   mavqega   aga.   Asardan
hozirgi kunda arab tilini o‘qitish uchun manba sifatida keng foydalaniladi. Arab
tilida   son   va   jins   kategoriyalarining   ahamiyati   juda   yuqori   bo‘lib   boshqa
tillardan   tubdan   farq   qiladi.   Arab   tilining   boshqa   tillardan   asosiyb   Grammatik
farqi   son   kategoriyasining   o‘ziga   xosligi   bo‘lib   unda   boshqa   tillarda
uchramaydigan   ikkilik   son   kategoriyasi   mavjud,   boshqa   tillarkabi   son
kaegoriyasi   qo‘shimcha   orqali   hosil   qilinadi,   biroq   ko   ‘plikni   hosil   qilishda
ismga   oid   so‘zlarnining   o‘z   ko‘plik   shakli   bor,   huddiki   ingliz   tilida   maxsus
ko‘plik shakli bor so‘zlardek. Arab tilining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri jins
79 kategoriyasi,   o‘zbek   tilida   jins   kategoriyasi   mavjud   emas,   ikkilik   son
kategoriyasi   mavjud   emas,   yoki   rus   tilida   o‘rta   (oraliq)   grammatik   jins
kategoriyasi mavjud, ammo arab tilida bunday kategoriya yo‘q faqat har ikkala
jinsda   ham   kelishi   mumkin   bo‘lgan   so‘zlar   mavjud.   Muzakkar   jinsi   asosiy
nеgizdir,   muannas   jinsi   esa   undan   chiqqan   bir   bo‘lakdir.   Muzakkar   va
muannasligi noaniq bo‘lgan har bir narsa aslida muzakkardir. Agar muzakkar va
muannas   jinsi   birga   kеlsa,   muzakkar   jinsi   muannas   jinsidan   ustun   kеladi.
Masalan,   “yigit   va   qiz   ikkalasi   qo‘shiq   kuyladi,   raqsga   tushdi,”   dеganda   fе’l
muzakkar   jinsida   ishlatiladi.   Chunki   muzakkar   jinsi   asl,   ya’ni   asosiy   nеgiz
bo‘lib, muannas jinsi undan hosil qilingan. Muzakkar jinsi muannas jinsining asl
nеgizidir.   U   muannaslik   alomatidan   lafzan   va   taqdiran   holidir.   Muzakkar   jinsi
ikki   xildir:   1)   Haqiqiy.   “   لجرلا   -   kishi,   لمجلا   -   tuya”.   2)   Haqiqiy   bo‘lmagan
(majoziy).   “ راد??جلا -   dеvor,   لمعلا   -   ish”.   Muannas   jinsi   esa   lafzan   va   taqdiran
muannaslik alomatiga ega bo‘ladi va u ham ikki xil bo‘ladi: 1) Haqiqiy. “  ةارملا -
ayol,   ةقانلا   – urg‘ochi tuya”. 2) Haqiqiy bo‘lmagan (majoziy). “   ردقلا   -qozon,   رانلا -
olov”.3.  	
ُ ليعف   vaznidagi   so‘z  	ُ لو	??عفم   ma’nosida   kеlsa   va   u   xabar   bеrayotgan
so‘zning   muannas   ekanligi   aniq   bo‘lsa  	
ُ ليعف   vaznidagi   so‘zga   “ta   marbuta”
qo‘shish shart emas, masalan,  	
ُ ةاتفل	ُلايتق ”– Qiz o‘ldirilgandir”. Yoki izofa bo‘lingan
bo‘lsa   ham,   “o‘ldirilgani   ayollardan   -   “ ?	
ءاسنلا	ُنمُليتق 4
ُ	.لو	?عف   vaznidagi   so‘zga   hеch
qachon   “ta   marbuta”   qo‘shilmaydi.   لا	
??عفم,ل	??يعفم,ل	??عفم vaznlariga   kamdan-kam
qo‘shiladi.   ليتق   singari  	
ُ ليعف   vaznida   kеlsa   va   u   aniqlab   kеlayotgan     so‘z   aniq
bo‘lsa   “ta   marbuta”   ishlatilmaydi.   5. ُ لو	
???عف   vaznidagi   so‘z  	ُ لو	???عفم   vaznidagi
so‘zning   ma‘nosida   bo‘lsa,   u   holda   bu   so‘z   to‘ldiruvchi   bo‘lib   kеladi   va   unga
jinsni   ajratish   uchun   “ta   marbuta”   qo‘shish   ham,   qo‘shmaslik   ham   mumkin.
Masalan:   ةبوكر   yoki  	
ُ را	???طق – بو	???كر 6 .   Muzakkarni   muannas   qilishdan   ko‘ra
muannasni   muzakkar   qilish   osonroqdir.   Chunki   muzakkar   asl,   muannas   esa
uning   bo‘lagi(qismi,   hosilasi)dir.   Muannasni   muzakkar   qilish   uni   muzakkarga
ta’vil(izoh)qilish bilan amalga oshiriladi.
80 III BOB “ AL UNMUZAJ”ASARIDA SON VA JINS
KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBI
3.1“Al- Unmuzaj”   asarida son va jins kategoriyalarining
yoritilishi
Alloma hali  hayotlik chog‘idayoq  uning asarlariga  qiziqish va talab juda
kuchli   bo‘lgan.   Bugungi   kunda   ham   uning   asarlari   ko‘pgina   tadqiqotchi
olimlarning,   oliy   o‘quv   yurtlarining   asosiy   tadqiqot   manbai   hisoblanadi.   Shu
asnoda,   quyida   Mahmud   Zamaxshariyning   “Al   -   Unmuzaj   fi   -   n   -   nahv   “
asaridagi muzakkar va muannas jins haqidagi fikrlarini ko‘rib chiqamiz, hamda
Arab   tilida   ism   so‘z   turkumiga   kiruvchi   so‘zlar   uch   grammatik   son
kategoriyasiga bo‘linadi. Birlik, ikkilik va ko‘plik. Zamaxshariy “Al- Unmuzaj”
asarida ikkilik son kategoriyasini quyidagicha ta’riflaydi: 
81 نيونتلاو  ةكرحلا نع اضوع ةروسكم نون و ةينثتلا ىنعمل اهلبق ام حوتفم ءاي و  فلأ هرخآ تقحل ام وه و
ابوث و ناسحلا املاغ:وحن نكاس اهاقلا اذإ فللأا و ،ديز املاغ 	
?:وحن:ةفاضلإا دنع نونلا طقسي و 89
  Ma’nosi: Ikkilik bu so‘zning oxiri harakat yoki tanvinning o‘rniga ikkilik
ma‘nosini   beruvchi   kasrali   nun   va   nundan   oldingisi   alif   va   yoy   bo‘lganlaridir.
Va izofa bo‘lib kelganda ushbu nun tushadi. Misol: Zaydning ikki quli. Va agar
sukunli   bo‘lsa:   Hasanning   ikki   g‘ulomi,   va   O‘g‘lingni   ikki   kiyimi.   Bundan
ko‘rinib   turibdiki,   so‘z   oxiridagi   tanvin   domma   o‘rniga   نا -   ani   qo‘shimchasi
qo‘shilishi   bilan,   jar(qaratqich   kelishigi)   va   nasb(tushum   kelishigi)   holatlarida
bir   xil   نى -   ayni   qo‘shimchasi   qo‘shilishi   bilan   sodir   bo‘ladi 90
.   Izofa   bo‘lib
kelganda umumiy qoida yani  ن   nun ning tushirilishi bilan bo‘ladi. 
Izoh: Ismlarda ikkilik hosil qilinganda, birlikdagi so‘zning oxirgi harakati
fathalanib, so‘z oxirida alif va nun orttirilishi orqali hosil qilinadi. Misol:  و ناباتك
ناملاغ .   Bu   ikkilikda   noaniq   holatda,   bosh   kelishikdagi   so‘z   hisoblanadi.   Aniq
holatda   so‘z   oxirida   hech   qanday   o‘zgarish   ro‘y   bermaydi,   so‘z   boshida   “al”-
aniqlik artikli qo‘shiladi. Misol:  ناملاغلا و ناباتكلا
Tushum  va qaratqich kelishiklarda so‘z oxiri  fathali  bo‘lib, unga sukunli
yoy va kasrali nun orttirilishi orqali hosil qilinadi. Misol:  نيملاغلا و نيباتكلا  
Agar   izofaning   muzof   qismi   ikkilik   bo‘lsa,   u   holda   so‘z   oxiridagi   nun
tushirilib   qoldiriladi,   bosh   kelishikda   sukunli   alif,   tushum   va   qaratqich
kelishikda sukunli yoy qoldiriladi. Misol:  نسحلا املاغ و ديز املاغ
نايحر و ناوصع:وحن،ةينثتلا دنع  هلصأ ىلإ در ايثلاث ناك نا ةروصقم فلأ هرخ	
آ يف ام و
] 91
Ma’nosi: va so‘z oxiri alif maqsura bilan tugagan uch o‘zakli so‘z bo‘lsa
ikkilik shaklda asli holatiga qaytadi. Misol: ikki tayoq, ikki ruh.  ي   qo‘shimchasi
bilan   tugagan   so‘zlardan   نا	
??ي -   yani   qo‘shimchasi   qo‘shish   bilan.   Ayrim   ikki
89
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
90
Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi. B 97
91
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
82 undoshli   o‘zakdan   iborat   so‘zlar   ناو  –  vani   qo‘shimchasi   qo‘shish   orqali   hosil
qilinadi 92
. 
Izoh:   alif   maqsura   yoki   alif   bilan   tugagan   so‘zlar   ikkilik   soni   hosil
qilinganda,   ularning   o‘zaklaridagi   illatli   harfi   ”vov”ga   va   “yoy”ga   qayta
tiklanadi:  نايتف– ىتف   
ناورمح:تلق،ءارمحك  ،ثينأتلا  فلأ ?دودمملا رخ	آ ناك نا و [ 93
Ma’nosi:   Oxiri   dommali   alif   bo‘lgan   so‘zning   ikkiligi   quyidagicha   ayt:
misol:  qizil,  ikki  qizil. ءا     harflari  bilan  tugagan so‘zlardan ء     belgisi   o‘rniga   ناو
qo‘shimchasini qo‘shish bilan 94
hosil qilinadi. 
Izoh   ءا alif   va   hamza   bilan   tugagan   so‘zlarning   ikkiligini   ularning
hamzalarini “vov” ga aylantirish orqali hosil qilinadi.   ناوانسح– ءانسح
عومجملا
  ا	
??هلبق ا	??م ?رو	??سكم ءا	???ي وأ اه	???لبق ا	???م مومضم واو هرخأ تقحل ام وهو ححصم : نيبرض ىلع عومجملاو
نيملسمو نوملسم	
?ك ، ركذملا يف نيونتلاو ةكرحلا نع اضوع ةحوتفم نونو عمجلا ىنعمل   95
Ma’nosi:   Ko‘plik   ikki   xil   bo‘ladi:   to‘g‘ri,   muzakkarda   ko‘plik   ma’nosi
uchun uning oxiridan oldingisi dommali vov yoki kasrali yoy v undan keyingisi
harakat va tanvinning o‘rniga fathali nun bo‘ladi. 
Izoh: Arab tilida so‘zlarda ko‘plik ikki xil usulda hosil qilinadi. To‘g‘ri va
siniq.   To‘g‘ri   ko‘plik   yasashda   ismning   oxirga   ko‘plik   qo‘shimchasi
qo‘shilganda birligi o‘zgarishsiz qoldiriladi. Muzakkar jinsdagi to‘g‘ri ko‘plikni
yasashda   odamni   va   uni   kasb   korini   bildiradigan   so‘zlardan,   ta   marbuta   bilan
tugamagan   hamda   oxirida   ikkilik   qo‘shimchasi   bo‘lmagan   so‘zlar   oqali   hosil
qilinadi.   Muzakkar   jinsdagi   odamni,   uning   kasb   korini,   mansab,   qarindoshlik
kabi ma’nolarni  bildirgan so ‘zlar oxiridagi  tanvinning o ‘rniga –una rof holati
92
 Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi
93
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012. .ص.- 28
94
 Ibrohimov N, Yusupov M.(1997). Arab tili grammatikasi. -T.: O'zb е kiston milliy ensiklop е diyasi. B 97
95
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
83 uchun va –ina jar va nasb holatlari uchun ushbu qo‘shimchalarni qo‘shish orqali
hosil qilinadi. Al artikli olganda kelishik(holat)  qo‘shimchalari o‘zgarmaydi.
?ل ول . 	?جلاو بصنلا يف ةروسكمو عفرلا يف ةمومضم نوكتو ثنؤملا يف ءاتلاو ي نمب كلاذ صتخيو
تادنهو تاملسمك 96
Ma’nosi:   muannasda   alif   va   dommali   ta   rof   holati   uchun   va   nasb   va   jar
holati uchunta kasrali bo‘ladi. Hudduki;   تادنهو تاملسمك   kabi.
Izoh:   Muannas   jinsdagi   to‘g‘ri   ko‘plikni   yasashda   odamni   va   uni   kasb
korini   bildiradigan   so‘zlardan,   ta   marbuta   bilan   tugagan   holda   ta   marbuta   ta
mamdudaga   o   ‘zgaradi   hamda   oxirida   ikkilik   qo‘shimchasi   bo‘lmagan   so‘zlar
oqali   hosil   qilinadi.   Muannas   jinsdagi   odamni,   uning   kasb-   korini,   mansab,
qarindoshlik   kabi   ma’nolarni   bildirgan   so‘zlar   oxiridagi   tanvinning   o‘rniga   –
atun rof holati uchun va –atin jar va nasb holatlari uchun ushbu qo‘shimchalarni
qo‘shish orqali hosil qilinadi. Al artiklini olganda tanvin tushib qoladi ya’ni –ati,
-atu qo‘shiladi.
Ushbu   qo‘shimchalarni   qo‘shish   orqali   ayrim   jonsiz   predmet,   his   tuyg‘u
nomlarini   ifodalaydigan   so‘zlarning   ko‘pligi   hamda   odamni   bildirmaydigan
ayrim muzakkar ko‘pliklarni ham hosil qilish mumkin.
سكممهريغو ملعلا يوذ 	
?معيو نارفلاو لاجرك ، دحاولا ءانب هيف رسكتي ام وهو .رو 97
Ma’nosi:   Siniq   ko‘plik.   U   bir   qurilishda   hosil   qilinadi,   misol:   erkaklar,   ayollar
kabi. Shu va ulardan boshqa ilmlarni qamrab oladi
Izoh:   siniq   ko‘plik   o‘zakni   tashkil   qiluvchi   undoshlar   orasida   unlilarning
o‘zgarishi, noo ‘zak undoshlarning kirishi, birlik sondagi shakli boshqa shaklga
ki   o   ‘tishi   hisoblanadi.   Uning   shakllari   turlicha.   U   har   bir   so‘zning   o‘ziga   xos
bo‘ladi, va buni lug‘at yordamida aniqlanadi. Muayyan qolipi yo‘q.
96
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
97
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
84 .  نيملسملا تيأر : لوقت ، بصنلاو رجلا يظفل نيب امهيف ىوسي ححصملا نم ثنؤملاو ركذملاو
تاملسملاو نيملسملاب تررمو تاملسملاو 98
Ma’nosi:   muzakkar   va   muannas   to‘g‘ri   ko‘pligi   lafzi   jar   va   mansubda
tenglashadi.   Aytasan:   musulmon   erkak   va   muslima   ayollarni   ko   ‘rdim,
musulmon erkaklar va muslima ayollarni uchratdim.
Izoh:   to‘g‘ri   muannas   hamda   ,muzakkar   ko   ‘plik   ismlarda   nasb   va   jar
holatlari   bir   xil   bo‘ladi.   Ya’ni   –   iyna   va   –atin,   ati   qo‘shimchalari   bilan
ifodalanadi.
  .  عمج وهف ةطفاو ةليفلاو لاعفا و لضفأ ىلع رسكملا نم ناك امو ، ةلقلل هثنؤمو هركذم ححصملا عمجلاو
ةرثك عمج وهف ك?لاذ اد	?ع امو ةلقلا   99
Ma’nosi:   kam   sonli   muannas   va   muzakkar   otlarning   ko‘pligini   ifodalash
to ‘g ‘ri ko ‘plik kabi bo‘ladi. Kam sonli otlarsiniq ko‘pligi aful, afaal  va afil va
falatun   vaznida   bo‘ladi.   Va   shunga   o‘xshash   boshqalari   ko‘plik(son)ni
ifodalovchi  ko‘plikdir.
Izoh:   arab   tilida   kamroq   uchraydigan   boshqa   vazndagi   ko‘plik   ham
uchraydi.ular   tanvin   qo‘shimchasi   bilan   tugaydigan   ko   ‘pliklar,   tanvin   bilan
tugamaydigan   vazndagi   ko‘pliklar   hamda   alif   yoki   alif   maqsura   bilan
tugaydigan   ko‘pliklar   kabilar   hamda   keluishikda   turlanganiga   hamturli   xil
qo‘shimcha qabul qiladi.shuningg uchun siniq ko ‘plikni lug ‘at bilan o‘rganish
maqsadga muvofiq.
  ةاقبم ةفصلاو : تارمت : وحن ، نيعلا كرحتم ه	
?نم 	?م?سلإاف نيعلا ةحيحص ةلعلا نم ءاتلاو فللأاب عمج امو
?	
تازوجو تاضيب 	?ك ، نوكسلا ىلعف اهلتعم املو . تامخض و	?حن ، اهنوكس ىلع نيعلا 100
Ma’nosi:   alif   va   ta   bilan   ko‘pligi   hosil   qilinadigan   o‘rta   o‘zagi   sog‘lom
harakatli harf bo‘lsa  faalatun vaznida hosil  qilinadi. Misol:  tamarat  , agar  o‘rta
o‘zagi sukunli bo‘lsa u holda:
98
دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.-   
99
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
100
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
85 Izoh:   Ayrim   so‘zlarning   siniq   ko‘pligini   hosil   qilish   mumkin   agar   o‘rta
o‘zagi harakatli harf bo ‘lsa.
  .   : و??حن ، ة	?لعاف ىن	??عمب تنا	??ك اذإ ةف	?ص وأ ، ل	??هاوك : و	??حن ، ام	??سا نا	?ك اذإ ل	??عاف ه	?يلع عمجي لعاوفو
?	
سراوف : وحن ، ذش دقو . براوضو بئاو	ک : وحن ، ةفص ول امسل ةلعافو يلاوطو ضئاوح 101
 
Ma’nosi:   failun   vaznidagi   so‘z   ism   bo‘lsa   favailu   vaznida   ko‘plik
yasaladi,   masalan:   kavahilu,   yoki   agar   failatun   vaznida   sifat   bo‘lsa,   misol:
havaidu,   tovaliquva   failatun   vaznidagi   ism   yoki   sifat   bo‘lsa,misol:   kavasib,
dovaribu. Va adashgan:favaris
Izoh:   siniq   ko‘plikni   malum   qoidaga   bo‘ysunmaydi   degan   bo‘lsakda,
ayrim   bir   xil   vazndagi   so‘zlarning   ko‘pligi   bir   xil   vaznda   hosil   qilinadi,   misol
uchun failun hamda failatun vaznidagi so‘zlar  ko‘pligi favailun vaznida bo‘ladi,
biroq hammasi ham emas.
.  ةركنلاو ةفرعملا . تلاامجو 	
?تلااجرو معانأو 	?رواسأو بلاكأ : وحن ، عمجلا عمجيو 102
Ma’nosi:   Ko‘plikning   ko‘pligi.   Bundan   tashqari   siniq   ko‘plik   vaznlari
uchun   “ko‘plikdan   ko‘plik-   عمج ع
???مجلا  “ hosil   qilishda   formal,   ya’ni   shartli
tartibdagi   chеklovlar   amal     qilmaydi.   Bunday   shakllarning   hosil   bo‘lishi     va
amal   qilishi   “ko‘plikdan   yasaluvchi   ko‘plik     haqidagi”   425-bobda   ko‘rib
chiqilgan (Zamaxshariy  Mahmud, 2013: 200-201)
Izoh:   ko‘plikdagi   shaxslar   tomonidan   qilingan   ish   harakatlar,   ma’noviy
jihatidan   ko‘plikni   anglatuvchi   so‘zlarning   ko‘pligi   ham   siniq   ko‘plikda   hosil
qilinadi.
Shu o ‘rinda bir narsani aytib o‘tish lozim zamonaviy adabiyotlarda siniq
ko‘plikning qaysi vazndagi so ‘zi qaysi vaznda qay holatda mos tushishi lug‘at
yordamida   bilinadi   deyiladi   biroq   Zamaxshariy   ism   so‘z   turkumiga   oui   ushbu
vazndagi so‘zlarning vaznini keltirib o‘tgan. 
101
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
102
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
86 Muannas va muzakkar
ءارمح و ىلبح و ةفرغك امهدحأ هيف ام ثنؤملا و فلألا  ثينأتلا ءاتلا " هيف سيل  ام ركذملا 103
Ma’nosi:   Muzakkar,   muannas   jinsining   “ta”   si   ya’ni,   tamarbuta
qo‘shimchalari   bo‘lmaydi.   Muannasda   esa   so‘zning   oxirida   shu
qo‘shimchalardan   birortasi   qo‘yilgan   bo‘ladi.   Masalan   homilador   ayol   -   bu
so‘zning oxirida muannas jinsining  belgisi ya’ni  ةروصقملا في   .muannas jinsining
ta si yo‘q  تلاتلا ء    xona -  ةفرع   Qizil – ءارمح 104
  ة??ملظلا ثينأ	??تک یقيقح ري	??غو ة	??قانلاو 	?يلبحلاو ةأر	??ملا ثينأ	??تك يقيقح : نيبر	??ض ىلع ثينأ	??تلا و
?	
يرشبلاو 105
  .
Ma’nosi:   Muannas   ikki   xil   bo‘ladi:   haqiqiy   muannas   ya’ni,   haqiqiy
muannas jinsidagi so ‘z ma’no jihatdanayolga ishora qiladiva bunday so ‘z hech
qachon   mazakkarda   ishlatimaydi.maslan   ayol   homilador   ayo;,   urg   ‘ochi
tuya.haqiqiy   bo‘lmagan   muannas 106
,   ya’ni   bunday   so‘zlarni   biz   faqat
ko‘rinishidan   muannasda   ekanligini   bilib   olamiz,   ular   ma’no   jihatidan
muannasga ishora qilmaydi. Masalan: zulmat, xushxabar.
Izoh:   muannaslik   belgilariga   ega   bo‘lmagan   so‘zlar   muzakkar   jinsdgi
so‘zlar hisoblanadi. Muannas jinsdagi so‘zlar ma’noviy jihatdan ayollikka ifoda
qilishi   kerak.   Lekin   shaklan   muannasga   ishora   qiladigan   so‘zlar   haqiqiy
bo‘lmagan muannaslar.
مويلا ءاج : وحن ، زاج لصف ن	
إف سمشلا علط : زاجو : دنه ءاج : عنتما كلاذلو ، ىوقأ يقيقحلا
سمشلا مويلا علط : نسحو.دنه 107
103
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
104
 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak
tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256
105
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
106
 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak
tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256
107
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
87 Ma’nosi:   haqiqiy   muannas   kuchliroq,   shuning   uchunu   o‘zi   bilan
kelayotgan   fe’lni   muzakkarda   bo‘lishini   man   qiladi.   Masalan:   :   دنه  ءاج – hinda
keldi
Izoh: chunki hind ma’no jihatdan ayolni ifodalagan, atoqli ot hisoblanadi.
Ma’nosi:  سمشلا مويلا علط   quyosh ko‘tarildi deb aytish mumkin, 
Izoh:   chunki,quyosh   so‘zi   ma’no   jihatidan   muannasni     ifoda   qilsa   ham,
shaklan   muzakkarda   hamda   turdosh   ot   hisoblanadi.   Lekin   agar   so‘zlarning
o‘rnini   almashtirilsa   unda   fe’lni   ham   muannas   shaklini   ishlatish   lozim,   chunki
quyosh   so‘zi   muannas   jinsga   kiradi,   qoidaga   ko‘ra   dunyoda   yagona   bo‘lgan
narsalar muannas jinsda hisoblanadi.
Ma’nosi: agar ega va kesimning o‘rtasi bo‘linsa, 
Izoh:ega   va   kesim   orasida   biror   so‘z   kelsa   u   holdakesimni   muzakkar
jinsda   ishlatish   mumkin   bo‘ladi.   Bugun   hind   keldi   –   deb   aytish   mumkin   ya’ni
fe’lni muzakkarda ishlatish mumkin.
108
.  مسلاا رهاظ ىلإ لعفلا دنسأ اذإ اذ?ه
Manosi: agar ism, aniq ko‘rinib turgan muannas jinsda bo‘lsa,
تعلط سمشلا : وحن ، ةملاعلا قا	
?حلإ نيعتيف هريمض ىلإ دنسأ اذإ امأ 109
Ma’nosi:   va   kesimi   fe’l   bo‘lsa,   unda   yuqoridagi   qoida   kabi   bo‘ladi.
Ammo,   fe’l   olmoshga   kesim   bo‘lsa   va   ismdan   keyin   kelsa,   unda   muannaslik
belgisi qo‘yilishi shart. Masalan: quyosh ko‘tarildi. 110
 
Izoh: bu gap aslida     سمشلايه  تعلط   bo‘lishi kerak edi, ammo olmosh ya’ni
يه   tushirib qoldirilgan. Ya’ni yashirin holda berilgan.
  ةليغنو ةضيرا : ل	
?يلدب لعنو ضرأ : و	?حن ، ءامسلأا ضعب يف ردقت " ءاتلا " و   .
108
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
109
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
110
Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak 
tayanchi III konfrensiya to ‘plami 
88 ليتقو يقبو بولحك ، لوعفم ى?نعمب ليعف و " لو	??عف " : 	?ثنؤملاو ركذملا هيف يوتسي اممو
حيرجو 111
Ma’nosi :muannas   jinsdagi   ba’zi   ismlarda   muannaslikbildiruvchi   belgi
bo‘lmasa   ham,   unda   taqdiriga   bitilgan   deb   faraz   qilinadi,   masalan;   yer,   oyoq
kiyim.
Agar   bunga   dalil   keltiradigan   bo‘lsak,   ularning   kichiraytirma   shakliga
qaraymiz.   ةليغنو ةضيرا kichiraytirilgan shakllari.
Ma’nosi: "   لو	
?????عف ،   ma’nosida   turgan   ليعف و     va لو	???عفم   qolipidagi   so‘zlar
muzakkar   va   muannasda   bir   xildir.   Ular   ikki   jinsda   ham   bir   xilda   ishlatiladi.
Masalan:   بو	
??لح sog‘iladigan,   sersut.   يقب maqsad,   ليتق qurbon,   o‘ldirilgan,     حير	??ج
jarohatlangan.
.  لوقتو ، مايلأا 	
?ىنضمو تاملسملا ءا	?جو لا	?جرلا ل	?عف : لبق كلاذلو ، يقيقح ريغ 	غومجلا ثينأت
?	
رمتلاو لخنلا وحنو تضمو نيضم مايلأاو تءاجو ننج تاملسملاو ت	?عفو 	?او?ع?ف لا	?جرلا : ريمضلا يف
ثنؤيو ركذي " ءاتلاب هدحاو نيبو هنيب قرفي ا	
?م 112
Ma’nosi:   Ko‘plikning   muannas   shakli   haqiqiy   muannas   jinsda   emas   ,
shuning   uchun   gapda   kesim   teskari   jinsda   kelishi   mumkin.   Masalan:     :   ل
???عف
لا	
?جرلا kishilar bajardilar,  تاملسملا ءا	?ج   muslima ayollar kelishdi,  مايلأا ىنضمو   kunlar
o ‘tdi. 
Izoh: ko ‘plikning muannas shakli haqiqiy muannas jinsda emas, shuning
uchun so‘zni ikkala jinsda ham qo‘llash mumkin. 113
Ma’nosi:/   izohi:   Agar   olmosh   bilan   kelsa   va   ega   bilan   kesimning   joyi
almashsa,   unda   so‘zni   ikkala   jinsda   ham   qo   ‘llash   mumkin.   Faqat   agar   fe’l
ko‘plikda   bo‘lsa,   ya’ni   jamoatni   bildirsa   muzakkarda,   agar   birlikda   bo‘lsa,
muannasda ishlatiladi. Masalan:
111
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
112
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B 28
113
 Musinova D.//.Mahmud Zamaxshariyning //”al unmuzaj” asaridagi jinsga oid masala.Intelektual avlod kelajak
tayanchi III konfrensiya to ‘plami.B256
89   :  لا?جرلا تل	?عف kishilar bajardilar, kesimi muannas birlik
:  ل
?عفاولا	?جرلا  kishilar bajardilar, kesimi muzakkar ko ‘plik
  تاملسملا ني	
?ج   muslima ayollar kelishdi, kesimi muannas ko ‘plik
تاملسملا تءاج   muslima ayollar kelishdi, kesimi muannas birlikda 
  مايلأا نضمو   kunlar o ‘tdi, kesimi muannas ko‘plikda
مايلأا تضمو kunlar o ‘tdi, kesimi muannas birlikda.
Ma’nosi: رمتلاو ل	
??خنلا   -   xurmo   daraxti   va   xurmo   mevasi   so‘zlarini   ikkala
jinsda   ham   ishlatsa   bo‘ladi.   Faqat   muannas   jinsda   bo‘lsa,   bu   so‘zlar   donani
(yakkalik) bildiradi. Agar muzakkarda bo‘lsa umumiylikni bildiradi.
Izoh:   Ya’ni   -so‘zi   umuman   palma   daraxti   ma'nosida   aynan   bitta   palma
daraxti   so‘zi   esa   umuman   xurmo   meva   -   so‘zi   aynan   bir   dona   xurmo   degan
ma’noni   anglatadi.   Shu   o‘rtada   bir   narsani   aytib   o‘tish   lozimki,   arab   tilidagi
murakkar   yoki   muannas   jinsiga   mansub   bo‘lgan   so‘zlar,   morfologik
ko‘rsatkichga ega bo‘lmagan muannas jinsdagi so‘zlar, hamda har ikkala jinsga,
ham   muzakkar,   ham   muannasga   mansub   so‘zlar   masalasi   nalivning   eng   chigal
masalalaridandir.
3.2 “Al- unmuzaj”da fe’l bobi, ko‘makchi fe’llar.
Fе’l   so‘z   turkumi   narsaning   harakat   va   holatini   bildiradi.   O‘zbеk   tilida
yordamchi fе’l lar fе’l shaklining analitik shakllariga mansub. Sub’еktning ish-
harakatini bildiruvchi еtakchi fе’l bilan birga kеlib, unga turli qo‘shimcha ma’no
bеruvchi   fе’llar   “ko‘makchi   fе’llar”   dеyiladi.   O‘zbеk   tilida   ko‘makchi   fе’l,
asosiy   fе’l,   ya’ni   fе’l   ga   birikib   turli   modal   ma’nolarni   ifodalaydi.   Bu   shaklga
ko‘makchi   fе’l   va   to‘liqsiz   fе’llar   kiradi.   Ko‘makchi   fе’l   tarkibidagi   birinchi
qism  еtakchi,  ikkinchi  qism   ko‘makchi  hisoblanadi.  Arab  tilida  ko‘makchi  fе’l
lar mavzusi juda kеng va murakkab mavzulardan hisoblanadi. Ularni farqlash va
tasniflashdan   avval   uning   o‘zi   haqida   qisqacha   ma’lumot   bеrish   maqsadga
90 muvofiq   bo‘ladi.   Ko‘makchi   fе’llar   dеb   sub’еktning   ish   harakatini   bildiruvchi
еtakchi   fе’l   bilan   birga   kеlib,   unga   turlicha   qo‘shimcha   ma’no   bеruvchi   fе’l
larga aytiladi. Arab va o‘zbеk tilshunoslari ko‘makchi fе’llarga bеrgan ta’riflari
bir  biridan qisman farqlansada,  ular  dеyarli  farq qilmaydi. 114
  Ko‘makchi  fе’llar
ma’nosiga   ko‘ra   quyidagi   turlarga   bo‘linadi:   Ish   harakat   boshlanishini
bildiruvchi fе’llar, ular arab tilida  لاعفأ عورشلا dеyiladi.
ذخأ أدب ,أدتبا ,لعج ,حار ,عرش ,حبصأ ,راص ,لبقأ ,ماق   :Ular  
  Ishchilar- حابصلا نم نولمعي لامعلا أدب   :Misol ertalabdan ishlay boshladilar. 
Zamaxshariy “Al- unmuzaj”da fe’lni quyidagicha ta’riflaydi:
لعفلا باب و
 هلخدي ام وه لعفلاق، ةنكاسلا ثينأتلا ءات و ?عوفرملا ريمضلا ه	?ب لصتاو 	?مزاوجلاو لابقتسلاا فورحو " د
?	
تبرضو برضي ملو برضي 	?فوسو برضي	?سو تبرض دق : وحن
  بولقلا لاعفأو ، لوعفملل 	
?ينبملاو ، ىدعتملا ريغو يدعتملاو ، رملأاو ، 	?عراضملاو ءيضاملا : هفانصأو
بجعتلا لاعفو ، مذلاو حدملا لاعفو ، ةبراقملا لاعفأو ، ةصقانلا لاعفلأاو 115
  .
116
. 
Ma’nosi:   Fe’l   –   bu   دق   yuklamasi,   kelasi   zamon   qo‘shimchalari,   oxirigi
undoshni   unlisiz   qiluvchi   yuklamalar,   bosh   kelishikdagi   olmosh   va   muannas
jinsining sukunli  ت   sini qabul qiladigan so‘z turkumidir.
Izoh:   Shu   o‘rinda   دق   yuklamasi   fe’l   bilan   kelishini   o‘rganib   chiqsak.   دق
yuklamasi   o‘tgan   zamon   fe’li   va   hozirgiikelasi   zamon   fe’li   bilan   kelishi
mumkin. 
لاإ حتفلا ىلع ينبم وهو ت	
?يرش : و	?حل ، هنامز لبق نامز يف ثدح ىلع لدي يذلا وه يضاملا
همض وأ هنوكس بجوي ام هيلع ضرتعأ اذإ
.  عراضملا
114
 
115
 Mahmud Zamaxshariy “Al- unmuzaj”. – T.: Toshkent Islom Universiteti,2001.B24
116
  Nosirova M. O‘rta asr   arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B.  45
91 يف كرتشي . لعفنو لعفاو لعفتو ل?عفي : و	?حن ، ع	?برلأا 	?دئاوزلا ىدحإ هردص يف بقتعا ام وه
هعافترا 	
?.مزجلاو بصنلاو عفرلاب برعيو . فوسو ملالا " هلخد اذإ لاإ لبقتسملاو رضاحلا عراضملا
نلو جرخي نأ : وحن ، فرحأ ةعبرأب هباصتناو . برضي ديز : وحن ، مسلاا عقوم هعوقو وهو ، ىنعمب
ىنعمب وأو ملالاو ىتح : فرحأ ةسمخ دعب " نأ " رامض	
إب ?بصنيو . بهذي نذإو مركي ي	?كو بر	?ضي
، ضرعلاو ، ينمتلاو ، ماهفتسلااو يفنلاو يهنلاو رملاا:ةتسلا ءايشلأا باوج يف ءافلاو عمجلا 	
?واوو ىلإ
، نبللا بر	
?شتلو كمسلا لكأت لاو ، ىتح يتيطغت وأ كتمزنلأو ، 	?ينمركلل كتلج 	?اهلخداىتح تربس : وحن
ينتيلو ؟ 	
?يتبيختت كنانسأ لهو 	?انتيحتف ا	?نيتأت امو ، " يبضغ مكيلع لحيف هيف اوفطت لاو " ، 	?كمركأف ينتيأو
اريخ بيصتف انب لزنت لااو ، ا	
???ميظع ازوف 	?زوفأف كنع   . - 117
 -
O‘tgan   zamon   fe’li   oldidan   دق   yuklamasi   kelishi   mumkin   va   u   ish-
harakatning o‘tgan zamonda bajarib bo‘linganligini bildiradi. Masalan:
ُ	
تلأس دق
Men so‘ragan edim .
جرخ دقU chiqqan edi .
دق   yuklamasi   hozirgi   kelasi   zamon   fe’li   bilan   kelganda   ish-harakatning
bajarilishdagi gumoni, ehtimollikni bildiradi. Masalan: 
بهذي دق   Ehtimol u borar, u2
Oxirgi   undoshni   unlisiz   qiluvchi   yuklamalarga   misol   qilib   ushbu   misol
keltiriladi:
ْ
برضي ملU urmadi .
Ushbu misoldagi  مل   yuklamasi sababli fe’lning oxiri sukunga tugagan.
Fe’lga   qo‘shiluvchi   muannas   jinsining   sukunli   ت   siga   shunday   misol
keltiriladi:
ْ	
تبرض
U  ( mn )  urdi .
ةع	
??ستيو : ةكمركأ 	?يتمركت نإو لعفنتلاو بيضيلو رضحي املو جرخي مل : وحن ، فرحأ ةسمخل همازجناو
نم : و	
??حن ، ا	??مهمو ا	??منإو 	?ا??مثيحو ىت	??مو يناو نياو ياو ا	??مو نم يهو " ن ا" ىن	??عمب ةنم	??ضتم ءام	??سأ
ءا	
??غلا " ب با	??جت يتلا ةتسلاءايشلأا باوج يف ةرمضم " نإ " 	?ب ?مزجنيو .، سقف هيلعو ، ةمركأ ي	?بمركي
نع ا	
??ضوع نو	??ن ه	??نايو هواوو ريم	??ضلا ف	??لأ د	??عب ه	??قحليو . سقف ه	?يلعو ، ة	??كمركأ ينتيإ : وحن ، يفنلا لاإ
ر	
?ملأا . 	?مز	?جلاو ب	?صنلا نود ع	??فرلا يف ك	?لذو . نييرضتو نوبرضيو نابرضتو نابرضي : وحن ةكرحلا
، " ملالا ب هري	
??غ وأ 	?جرختو براضو 	غ?ض : وحن لعفل " لاثم ىلع بطاخملا لعافلا هب 	?رمؤي ام رملأاو
?	
يد	??عتملا ري	??غو يد	??عتملا . ا	??نل برضلأو ةنز برضيلو انل برضلأو ت	?نا ?برضتلاو ديز برضيل : وحن
117
  دومحم لا .ىرشخمزلاجدمنا ىف   .وحنلا .رصم2012ص.- 
92 هتو??سك : ر	??حن ، نين	??ثا ىلإ وأ : 	ًاد??يز تنرت	??فک هد	?حاو لو	?عفم ىلإ ىدعتيو . هب لوعفم هل ناك ام 	?يدعتملاف
، ل	
??عافلاب صتخي ا يد	??عتملا ريغ و. سانلا ريخ ارمع اديز تنلعأ : وحن ، ةثلاث ىلوأ : لايناف هتملعو ةبج
 - . ديز بهذ : كلرقك118
Fe’l   turlari   qatorida   o‘timli   va   o‘timsiz   fe’llar   haqida   ham   ma’lumotlar
berilgan.   O‘timli   fe’l   –   ىد	
??عتم   ,   o‘timsiz   fe’l   –   ىد	??عتم ري	??غ   deb   nomlangan.
Zamaxshariy o‘timli fe’lga shunday ta’rif beradi 119
:
“O‘timli   fe’l   bu   vositasiz   to‘ldiruvchisi   bor   bo‘lgan   fe’ldir.   U   bir,   ikki
yoki uchta to‘ldiruvchini boshqarib kelishi mumkin. 
.ا	
ًديز تبرضZaydni urdim .
.
ةّةًبُج هتوسكUnga jubbani kiydirdim. 
.سانلا	
َريخ ا	َرمع ا	ًديز 	ُتملعأZaydga Amr insonlarning yaxshisi ekanini bildirdim .
O‘timsiz fe’lni esa quyidagicha bayon qiladi:
“O‘timsiz fe’l esa ish-harakat egasining tasarrufida ( u bilan bog‘liq) bo‘ladi.
.ديز بهذZayr bordi .
Zamaxshariy   o‘timlilikning   sabablarini   3   ta   deydi.   Ular:   Hamza,   o‘rta
o‘zak unlisining ikkilanishi  va predlog 120
. Alloma bularning har biriga misollar
ham keltirgan.
.هتبهذأ Men   uni   olib   ketdim. 
.هتحرف Men   uni   hursand   qildim .
.هب تجرخMen   uni   olib   chiqdim .
“Al-   Unmuzaj   fi-n-nahv”   asarida   fe’l   turlari   qatorida   majhul   darajadagi
fe’l   haqida   ham   to‘xtalib   o‘tilgan.   Majhul   darajadagi   fe’l   –   لو	
??عفملل ىن	??بم   deb
nomlangan.   Bunda   “fe’l   to‘ldiruvchiga   kesim   bo‘ladi”   deydi   Zamaxshariy.
Demak, to‘ldiruvchi ega vazifasida bo‘ladi.
.ديز 
َب	ِر	ُضZayd urildi .
: ةكمركأ 	
?يتمركت نإو لعفنتلاو بيضيلو رضحي املو جرخي مل : وحن ، فرحأ ةسمخل همازجناو
نم : وحن ، امهمو امنإو 	
?امثيحو ىتمو يناو نياو ياو امو نم يهو " ن ا" ىنعمب ةنمضتم ءامسأ ةعستيو
ءاغلا " ب باجت يتلا ةتسلاءايشلأا باوج يف ةرمضم " نإ " 	
?ب ?مزجنيو .، سقف هيلعو ، ةمركأ ي	?بمركي
118
 
119
  Nosirova M. O‘rta asr   arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B.  47
120
  Nosirova M. O‘rta asr   arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B.  47
93 نع اضوع نون هنايو هواوو ريمضلا فلأ دعب هقحليو . سقف هيلعو ، ةكمركأ ينتيإ : وحن ، يفنلا لاإ
رملأا . ?مزجلاو بصنلا نود ع	?فرلا يف كلذو . نييرضتو نوبرضيو نابرضتو نابرضي : وحن ةكرحلا
، " ملالا ب هريغ وأ 	
?جرختو براضو 	غ?ض : وحن لعفل " لاثم ىلع بطاخملا لعافلا هب 	?رمؤي ام رملأاو
?	
يدعتملا ريغو يدعتملا . انل برضلأو ةنز برضيلو انل برضلأو ت	?نا ?برضتلاو ديز برضيل : وحن
هتوسك : رحن ، نينثا ىلإ وأ : 	
ًاديز تنرتف	ک هد	?حاو لو	?عفم ىلإ ىدعتيو . هب لوعفم هل ناك ام 	?يدعتملاف
، لعافلاب صتخي ا يدعتملا ريغ و. سانلا ريخ ارمع اديز تنلعأ : وحن ، ةثلاث ىلوأ : لايناف هتملعو ةبج
ديز بهذ : كلرقك   . 121
 -
Fe’l bobi davomida “o‘ylash , hisoblash ma’nosidagi fe’llar”  haqida ham
ma’lumotlar keltirilgan. Mahmud Zamaxshariy “o‘ylash , hisoblash ma’nosidagi
fe’llar” ni shunday ta’riflaydi:
رب	
???خلا و أد	???تبملا ىلع لخد	???ت .تيأرو ،تد	???جوو ،تملعو ،تمعزو ،تلخو ،تب	???سحو ،تننظ :ىه و
.اقلطنم اديز تننظ :وحن ةيلوعفملا ىلع 	
?امهبصنتف
“Ular   يأرو ،د	
???جوو ،ملعو ،معزو ،لا	???خو ،ب	???سحو ،نظ   fe’llaridir.   Ular   ismiy
jumlaning   egasi   va   kesimini   tushum   kelishigiga   qo‘yib   to‘ldiruvchiga
aylantiradi. Masalan:
.اقلطنم اديز تننظZaydni ketgan deb o‘yladim .
“Yuqoridagi   fe’llarning   gap   o‘rtasida   yoki   oxirida   kelishi   fe’l
boshqaruvini to‘xtatishga ijozat beradi”, deydi Mahmud Zamaxshariy. Masalan:
 ميقم تننظ ديز yoki.تننظ ميقم ديز Zayd istiqomat qilayapdi deb o‘yladim .
ا	
??مو ئت	??ف امو حرب ا	?مو لاز امو تابو لظو ىحضأو حبصأو 	?راصو ناك : يهو ةصقانلا لاعفلأا
، ة	
??ماتو ة	??صقان نو	??كت " نا	??ك و . اقلطنم ديز ناك : وحن رب	?خلا ب	?صنتو مسلاا عفرت . سيلو ماد امو كفنا
: و	
?حن ، " نا	??شلا " ريم	??ض ا	?هيف 	?ارم	?ضمو ، اديز نسحأ ناك ام : وحن ةد	?ئازو ، عقو يأ رملأا ناك : وحن
" ه	
?لوأ ي	?ف ناك ام لاإ اهيلعو اهمسا ىلع اهربخ ميدقت زوجيو . 	?قلطنم ديز نأشلا ناك يأ قلطنم ديز ناك
: يهو     ةبراقملا لاعفأ                        . بسحف همسا ىلع مدقتي نكلو هلومعم هيلع مدقتي لا هناق " ام
، عرا	
??ضملا ل	??عفلا ع	??م " نأ " – " يسع " ربخ نأ لاإ " نا	?سك لمعك اهلمع ، بركو 	?كشوأو داكو ىسع
نأ ى	
???نغ : و	??حن ، ه	??يلع ر	??صتقيو اهل لاعاف عراضملا لعفلا عم " نأ " عقي دقو جر	?خي نأ ديز ينغ : وحن
جر	
???خي دا	????ك و	????حن ، " نأ " ري	???غب عرا	???ضملا ل	???عفلا 	?يقاو	???بلا رب	???خو . د	???يز جر	???خي   .   Mahmud
Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asarida   yordamchi   fe’llar   –   لا	
??عفلأا
ةصقانلا   deb atalgan va ular haqida shunday deyilgan:
121
 
94 Bu fe’llar 13 ta bo‘lib quyidagilardir:
ماد ا??م – لاز ا	??م – ئتف ام – كفنأ ام – حرب ام – لظ – تاب – ىسمأ – ىحضأ – حبصأ – راص – ناك
سيل – .
Bu   yordamchi   fe’llar   ismiy   jumlaning   tarkibida   kelganida,   bu   jumlaning
egasi raf’ holatida ya’ni bosh kelishikda, kesimi esa nasb holatida ya’ni tushum
kelishigida bo‘ladi. Masalan:
ناك.اقلطنم ديز Zayd   ketgan   edi. 
Shuningdek,   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asarida   ish-harakatning   yaqinligini
ifodalovchi fe’llar ham zikr etib o‘tilgan. Ish-harakatning yaqinligini ifodalovchi
fe’llar   –   ةبراقملا لا	
?عفلأا   deb   nomlanadi.   Zamaxshariy   ularning   3   ta   turini   sanab
o‘tadi. Ular :
 .ىسع ، كشوأ ، داك
Zamaxshariy   ularga   qisqagina   va   osongina   ta’rif   berib   o‘tgan:   “ularning
qo‘llanilishi   huddi   ناك   fe’lining  qo‘llanishi   kabidir”   deb  aytgan.  Bu  o‘rinda   ناك
fe’lining   hozirgi-kelazi   zamon   fe’li   bilan   birga   qo‘llanilishi   nazarda   tutilgan.
Demak, yuqoridagi fe’llar ham hozirgi-kelasi zamon fe’li bilan   ناك   fe’li qanday
aloqaga kirishsa, shunday aloqaga kirishadi.
.جرخي ديز داكZayd   chiqay dedi .
Zamaxshariy yuqoridagi fe’llardan   ىسع   fe’lini ajratib ko‘rsatadi. Chunki,
uning   qo‘llanishi   boshqalaridan   farq   qiladi.   ىسع   fe’li   hozirgi-kelasi   zamon
fe’liga  نأ   yuklamasi orqali bog‘lanadi 122
.
.جرخي نأ ديز ىسعEhtimol, Zayd chiqar .
Arab tilida olqish va qarg‘ishni  ifodalovchi ikki fe’l bor. Ular   و  حدملا  لاعف
مذلا   deb nomlanadi. Mahmud Zamaxshariy ham “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asarida
bu fe’llarga ta’rif berib o‘tgan.
Olqish   va   qarg‘ishni   ifodalovchi   ikki   fe’l   معن   (qanday   yaxshi)   va   سئب
(qanday yomon) fe’llaridir. Bi ikki fe’ldan keyingi ikkita so‘z raf’ holatida ya’ni
bosh   kelishikda   keladi.   Birinchi   keladigan   so‘z   fe’liy   jumlaning   egasi   bo‘lsa,
ikkinchisi maxsus madhlanuvchi va yomonlanuvchi so‘zdir.
122
  Nosirova M. O‘rta asr   arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 49
95 .ديز ُلجرلا معنZayd qanday yaxshi kishi. 
.دعد ةأرملا تسئبDa’d qayday yomon ayol .
Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’lning egasi noaniq holatda nasbda ya’ni
tushum kelishigida ham kelishi mumkin.
.ديز لاجر معن
Shuningdek, Zamaxshariy     bu ikki fe’lning o‘rniga boshqa ikki fe’l –   اذبح
va  ءاس   ishlatilishi mumkinligini aytadi. Bunda  اذبح   fe’li  معن   vazifasini bajarsa,  ءاس
esa  سئب   fe’lining vazifasini bajaradi.
Fe’l   turlari   qatorida   taajjubni   ifodalovchi   ikki   fe’l   ham   turadi.   Bular لاعف
بجعتلا   deb   nomlanadi.   Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”
asarida ularga shunday ta’rif beradi:
“Ular    ا	
?ماد	?يز ل	?عفأ   va   هب ل	?عفأ   .   Ular   لعفأ   va   لا	?عفإ   vaznida   bo‘lmagan   uch   o‘zakli
(birinchi   bob)   fe’llardan   yasaladi.   Qolganlaridan   حبقأ ، 	
غ???لبأ ، د	???شأ     yordamchi
so‘zlarni qo‘shish bilan yasaladi.  لعفأ ام   (birikmasi)da  ام  –  ega,  لعفأ  –  kesimdir 123
.
?	
ينا	??ثلاو ل	??عاف يم	??سر ا	??مهلوأ ، نمو	??فرم نيت	??سا ىلع نلاخد	??ب ، شيو معن : ا	??مهو مذ	??لاو حد	??ملا لاعف
، سينو	
??لا " ملا " . فيرعتلا لولأا قحو ، هنم ءارش ت	?سنبو ةيز لجرلا مهل او ملأاو حدملاب صوصخملا
و	
??حن ، حدملاو صو	?صخملا فنعي دقو . ةيز لاجر مهي : وحن ، ةبوصنم ةركذب 	?رسايو امهلعاف رمضي دقو
، دوز 	
ًلاجر اذ	??بحو ، د	??يز ل	??جرلا اذ	??ه : 	?لا	??قوف " مم " 	یر??جم يروي اديحو . نوتهاملا ميقلا : ىلاعت هلوق
در	
??جملا يثلاثلا نم لاإ نا	??ينبي لاو ، هب لعفأو اديز لعفأ ام : امه بجعتلا لاعف " سب 	?یروم يرجي " ءلاو
تنأ ا	
??م : لا	??قيف ، ك	??لذ وحنو ، حبقلا و دش كلذ ءارو اميف بجعتلا ىلإ 	?لصوتيو . لاعفاو لعفإ ىنعمب سيل
هربخ لتقلا و ادتبم لعفأ ام يف امو . هروغ حتفل امو هداو	
???س 	غلبأ امو ، هتجرحت 124
Yordamchi fe’llar 
1.   Ish   harakatning   o‘tgan   zamonda   bajarilganligini   va   hozirgi   zamonda   ham
davom etayotganligini quyidagi yordamchi fе’llar bildiradi:   ,ماد  ,عبات  ,ىضم  ,لصاو
حرب ام ,يقب ,لاز ام ,لظ ,ئتف ام ,رمتسا -ءاسملا ىتح ريسي لجرلا عبات  
123
  Nosirova M. O‘rta asr   arab nahvidan namunalar. – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. – B. 49
124
 
96 2.   Ish   harakatning   bajarilish   arafasida   turganligi   yoki   ish   harakatning
bajarilishiga   oz   qolganligini   bildiruvchi   fе’llar   “Bo‘saga   fе’llar”   dеyiladi.
Arabchasiga   ular   لاعفأ ةبراقملا   dеb   nomlangan.   داك ,كشوأ - .فو??خلا نم تو	??مي لفطلا داك
qo‘rqinchdan bola o‘lay dеdi. 
3. Ish harakatning amalga oshish ehtimoli   borligini   ىسع fе’l i bildiradi va faqat
o‘tgan  zamonda ishlatiladi.  .yozar Zayd, ehtimol-  بتكي نأ ديز ىسع   
4. Ba’zan   سيل   fе’l  i inkor  yuklamasi    vazifasida  ham ishlatiladi. .Bilmayman  	
ُ  -
يردأ تسل   :Misol I.  ناك و اهتاوخأ   fе’l laridan inkor yuklamalarini  olib kеluvchi fе’l
lar   ham   mavjud   bo‘lib,   ular   ushbu     yuklamasiz   bu   turkumga   kirmay   qoladi.
Bular, لاز.  حرب   va  	
ّ  ئت	?ف ,ك	?فنا   لا ز	?ي ا و	?ل ن نيفلتخم  –  ular   hanuzgacha   turlichadirlar.
qachon hеch bilan U-   نيفكاع  هيلع  حربن  نل     shug'ullanmaymiz (unga bеrilmaymiz).
Ushbu   fе’llar   bilan   kеlayotgan   inkor   yuklamasi   qasam   so‘zidan   kеyin   kеlsa,
tushib   qolishi   mumkin.   Masalan:   –   ?	
فسوي  ركذت  أتفت  للهات     madordan   kеtguningcha
(halok bo‘lguningcha) Yusufni zikr qilavеrasan. Ushbu yuqorida sanab o‘tilgan
fе’llardagi   inkor   yuklamasini   ام  ماد fе’l   idagi   ام   masdar   “ma   al   masdariyya”
yuklamasi bilan adashtirmaslik lozim.   tirik Toki  	
ُ –   تمد  ام  ةاكزلا  و  ةلاصلاب  يناصوأ
ايح    ekanman, u mеni (Olloh) namoz va zakotga buyurdi. 
II.  داك و اهتاوخأ   guruhidagi fе’llar uch qismga bo‘linadi: 
1.   Bo‘sag'a   fе’llari.   ) لا	
???عفأ ة	???براقملا )Ish   harakatni   bajarilishiga   sal   qolganini
bildiradi.   دا	
?ك ,كشوأ va       بر	?ك ushbu   turkumga   kiradi.   Misol   uchun:   .dеdi   qolay
tugab Vaqt –  يهتني نأ تقولا كشوأ    (bеlgilangan vaqt ozgina qolganligini  bildiradi,
داك boshqa   fе’llarga   o‘xshab   agar   undan   oldin   inkor   so‘zi   kеlsa,   o‘z   ma’nosi   va
kеsimining   ma’nosida   inkor   bo‘ladi.   Aks   holda   musbat   yaqinlashish   ma’nosi
ning عقي يبصلا داك ققحتي مل هسفن 	
?عوقولا نكل و ,ةتباث 	?عوقولا ةبراقمف ,عوقولا   bo‘ladi, ya’ni Bola
yiqilay   dеdi,   Bola   yiqilishga   yaqinlashdi,   yaqinlashish   esa   sobit,   lеkin   yiqilish
sodir bo‘lmad
2. قلولخا   va  (Abu Bakr Ali Abd al-Alim., 2002:304) ,.Hasan, Abbas – ( نأ لاله ىسع
حتفلاب يتأي   :uchun Misol  2004:621) Shoyadki, Olloh g'alaba bеrsa. 
97 3. Ish harakatning boshlanishini bildiruvchi  
أدب ,به ,ذخأ ,قفط ,قلع ,أشنأ , Ular(.  عورشلا لاعفأ ( .fе’llar 
. ىربنا   va ماق ,لعج ,أدتبا   Misol:  أشنأ ليلخ بتكي ) .Abu Bakr Ali Abd al-Alim.,2002:285)
- Halil yozishni boshladi, bilan yuklamasi
نأ   fе’l lari اهتاوخأ و داك    ishlatilishiga ko‘ra uch qismga bo‘linadi: 
1.  نأ bilan kеlishi shart bo‘lgan fе’l lar.  
Ular  فلولخا va  ىرح bo‘lib, umid qilish ma’nosidagi fе’llar guruhiga kiradi.
2.   نأ   yuklamasisiz   kеluvchi   fе’llar,   ular   ish   harakatni   boshlanishini   bildiruvchi
fе’llar hisoblanadi. 
3.   نأ yuklamasi   bilan   kеluvchi   va   usiz   qo‘llanuvchi   fе’llar.   Bunday   fе’llarga
“bo‘sag'a” ma'nosidagi  fе’llar, umid qilish ma'nosidagi       ىسع fе’l i kiradiUshbu
kеltirilgan fе’llardan  ناك   va  سيل   fе’llarining farq qiluvchi jihati mavjud, ularning
xabariga   bi   ? prеdlogini   qo‘shish   mumkin.   نيمكا??حلا مكحأ	??ب لاله سيل أ    eng   hukum
chiqaruvchisi emasmi?	
!. Ammo  ناك   fе’l ining xabari  ?	ب   bilan kеlishi uchun  ناك fе’l
idan oldin inkor yuklamasi kеlishi shart bo‘ladi. Masalan:
ام تنك رضاحب   Mеn mavjud emas edim (u еrda yo‘q edim). 
Uchinchi   bob   xulosa
Xulosa qilib aytish mumkinki, Mahmud Zamaxshariyning “Al - Unmuzaj
fi   -   n   –   nahv”   asari   juda   ko‘p   tilshunos   olimlar   tomonidan   o‘rganilgan   va
mo‘tabar   asar   deb   e’tirof   etilgan.   Shu   bilan   birga   sharq   madrasalarida   darslik
sifatida   o‘qitilgan.   Asar   o‘zining   yozilish   uslubi   bilan   o‘zga   asarlardan   tubdan
farq qiladi. Unda grammatik qoidalar  aniq, tushunarli  va lo‘nda  shaklda bayon
qilinadi.   Eng   muhimi,   alloma   yuqorida   aytganimizdek   muzakkar   va   muannas
jins   kategoriyasini   ham   morfologik,   ham   sintaktik   jihatdan   tahlil   qilgan.
Mahmud Zamaxshariy avvalo son kategoriyasi bayon qilar ekan eng soda tilda
bayon   qiladi   ya’ni   qo‘shimchalarni   qo‘shish   tartibini   so‘ng   siniq   ko‘plik
98 mavzusiga   o‘tar   ekan   uni   vaznlardan   qay   tartibda   hosil   bo‘lishini   ko‘rsatib
beradi va bu usul ko‘pchilik nahv kitoblarda berilmagan, muannas va muzakkar
jinsiga   ta’rif   berib,   muannas   jinsining   ikki   xil   turini   (haqiqiy   va   haqiqiy
bo‘lmagan ) ajratadi. Bundan tashqari muannaslikni bildiruvchi belgisi bo‘lmasa
ham   muannas   jinsida   bo‘lgan   so‘zlarni   ham   alohida   qayd   etgan.   Bilan   birga
so‘zga   ta   marbuta   belgisini   qo‘yish   bilan   so‘zning   umumiylik   yoki   yakkalik
ma’nosida  ishlatilishini   ham   misollar   yordamida  isbotingan.   Bu  bilan  muannas
jinsdagi   so‘zlarni   morfologik   jihatdan   o‘rgangan.   Fe’l   bobini   eng   soda   bayon
etgan. Har bir fe’l turlarini ma’nosiga ko‘ra tartiblagan.
99 UMUMIY XULOSA
Ulug‘   bobokolonimiz   Mahmud   Zamaxshariy   o‘zining   boy   ilmiy   merosi
bilan sharq, qo‘yinki, dunyo ilm-fan madaniyatini beqiyos darajada yuksaltirdi.
Mahmud   Zamaxshariyning   boy   ilmiy   merosini   o‘rganish,   uni   xalqimizning
ma’naviy   boyligi   sifatida   tadqiq   etish,   respublikamiz   ilm-fani   iste’moliga
zamonaviy   tahlil   va   talqinda   taqdim   etish,   keng   jamoatchilikka,   xalqimizga
tanitish,   asarlarini   nashr   etish   katta   ahamiyatga   ega.   Zero,   Mahmud
Zamaxshariyning ilmiy merosi umumbashariy nazariy-metodologik ahamiyatga
molik qadriyat bo‘lganligi uchun dunyo miqyosida keng qamrovli tadqiq etilgan.
Mahmud   Zamaxshariyning   “Al-Unmuzaj   fi-n-nahv”   asari   o‘rta   asr
tilshunosligi,   uning   tabiatidagi   xususiyatlari,   mumtoz   arab   tilining   hozirgi
zamon arab tilidan farqli tomonlari ko‘rsatilb, ushbu asar Grammatik talqinning
o‘ziga   xosligi,   uning   g‘arb   va   rus   Grammatik   asarlaridan   tubdan   farq   qilishi
bilan xarakterlanadi.
Ismning 12 turi bor:   سنجلا  مسا   - “Turdosh ot” ,   ملعلا   - “Atoqli ot” ,   و  برعملا
هعباوت   –  “ Turlanadigan   va   unga   tobe   ismlar”,   ينبملا   –  “ Turlanmaydigan   ismlar”,
ىن??ثملا  – “ Ikkilik   sondagi   ismlar”,   عو	??مجملا  – “ Ko‘plik   sondagi   ismlar”,   و ة	??فرعملا
ةر	
??كنلا  – “ Aniq   va   noaniq   holatdagi   ismlar”,   ثنؤ	??ملا و ركذ	??ملا  – “ Muzakkar   va
muannas   jinsdagi   ismlar”,   ?	
رغ	??صملا  – “ Kichraytirma   ismlar”,   بو	??سنملا     -   “Nisbiy
otlar”,  ددعلا ءامسا     - “Son”,  لاعفلااب ةلصتملا ءامسلاا     - “Fe’llardan yasalgan ismlar”.
Mahmud Zamaxshariy avvalo son kategoriyasi bayon qilar ekan eng soda
tilda   bayon   qiladi   ya’ni   qo‘shimchalarni   qo‘shish   tartibini   so‘ng   siniq   ko‘plik
mavzusiga   o‘tar   ekan   uni   vaznlardan   qay   tartibda   hosil   bo‘lishini   ko‘rsatib
beradi va bu usul ko‘pchilik nahv kitoblarda berilmagan, muannas va muzakkar
jinsiga   ta’rif   berib,   muannas   jinsining   ikki   xil   turini   (haqiqiy   va   haqiqiy
bo‘lmagan ) ajratadi. Bundan tashqari muannaslikni bildiruvchi belgisi bo‘lmasa
ham   muannas   jinsida   bo‘lgan   so‘zlarni   ham   alohida   qayd   etgan.   Bilan   birga
so‘zga   ta   marbuta   belgisini   qo‘yish   bilan   so‘zning   umumiylik   yoki   yakkalik
100 ma’nosida  ishlatilishini   ham   misollar   yordamida  isbotingan.   Bu  bilan  muannas
jinsdagi so‘zlarni morfologik jihatdan o‘rgangan.
Fe’lning   10   turi   bor:   ىضاملا  – “ o‘tgan   zamon   fe’li”,   ?عرا	??ضملا  – “ hozirgi-
kelasi  zamon  fe’li” ,   رملاا   –  “ Buyruq mayli”,   ى	
ّدعتملا  ريغ  و  ى	ّدعتملا     - “O‘timli  va
o‘timsiz   fe’llar”   ,   لو	
??عفملل ين	??بملا  – “ Majhul   darajadagi   fe’llar”,   بو	??لقلا لا	??عفا  –
“ O‘ylash,   hisoblash   ma’nosidagi   fe’llar”   ,   ةصقانلا  لاعفلاا   –  “ Yordamchi   fe’llar”,
ةبراقملا لا	
??عفا  – “ Ish-harakatning   yaqinligini   bildiruvchi   fe’llar”,  
ّ	مذ??لا و حد	??ملا لاعف  –
“ Olqish va qarg‘ishni ifodalovchi ikki fe’l”,   بجعتلا لاعف     - “Taajjubni ifodalovchi
ikki fe’l”.
Sintaksis   tilning  sintaktik   qurilishini,   ya’ni   sintaktik   birliklar   hamda  ular
orasidagi   o‘zaro   aloqa  va   munosabatlarni   o‘rganadi.   Sintaktik   aloqa   -   gaplarda
so‘zlarning va so‘z birikmalarining o‘zaro grammatik bog‘lanishini bildiradi.
Arab   tilida   predikatsiya   ikki   element   دن	
??سملا   va   هيلإ دن	??سملا     siz   bo‘lishi
mumkin   emas.   Bu   ikki   element   orasidagi   munosabat   ya’ni   predikativlik   arab
tilida   دانسإ   deyiladi.   Bunda   دن	
??سملا   kesimga   (predikatga),   هيلإ دن	??سملا   esa   sub’ektga
to‘g‘ri keladi.
Arab tilshunoslari  gapning sintaktik tahlilini  ham so‘zlarning morfologik
xususiyatiga tayangan holda, ya’ni ularning e’robi asosida amalga oshiradilar
Zamaxshariy raf’ holatida (bosh kelishikda)gi ismlarning jami 6 ta turini
sanab o‘tgan:
1.Asl bosh kelishikdagi so‘z – bu  لعاف   (fe’liy jumlaning egasi). 
Qolgan 5 tasi asliga o‘xshash bosh kelishikdagi so‘zlar:
2.Ismiy jumlaning egasi  ( أدتبم )  
3.Ismiy jumlaning kesimi  ( ربخ )
4.“ اهتاوخا و نا	
???ك ”  turkumiga   kiruvchi   yordamchi   fe’llar   ismiy   jumlani
tarkibida kelganda, bu jumlaning egasi
" "ا	
???هتاوخأ و نإ5 .   turkumiga   kiruvchi   harflar   ismiy   jumlaning   tarkibida
kelganda, bu jumlaning kesimi
6.Turdosh otlarni inkor qiluvchi  لا   yuklamasining kesimi
Nasb holatida (tushum kelishigida) keladigan ismlarning soni 13 ta. Ular :
101 1. قلطم لوعفملا  –  almaf’ul al-mutlaq –  mutloq masdar .
2. هب لوعفملا  –  almaf’ul bihi –  vositasiz to‘ldiruvchi .
3. ىدانملا  –  al-munada –  undalma .  .
4. هيف لوعفملا -   al-maf’ul   fihi.   U   نامزلا فرظ   (payt   holi?)   va   نا?كملا فر	?ظ
(o‘rin holi) dir. 
5. هعم لوعفملا  –  al-maf’ul ma’ahu (birgalik to‘ldiruvchisi).
6. هل لوعفملا  –  almaf’ul lahu (sabab maqsad holi). 
7. لاحلا  –  al-hal – hol. 
8. زييمتلا  –  at-tamyiz (cheklov). 
9. ّ	
لاإ "ب 	?ىنثت	??سملا
  "   –   al-mustasna   illa   –   ّ	لاإ
  yuklamasi   bilan   istisno
qilingan so‘z. 
10. “ اهتاوخا  و  ناك ”  turkumiga   kiruvchi   yordamchi   fe’llar   ismiy   jumlani
tarkibida kelganda, bu jumlaning kesimi 
11. " اهتاوخأ  و  نإ "   turkumiga   kiruvchi   harflar   ismiy   jumlaning   tarkibida
kelganda, bu jumlaning egasi
12. Turdosh otlarni inkor qiluvchi  لا   yuklamasining ismi 
13. سيل   ma’nosidagi  لا     va  ام   yuklamalarining kesimi
Jar holatida (qaratqich kelishigida) keladigan ismlarning soni 2 ta. Ular :
1) ةفاضلإاب رورجم   (muzof ilayhi).
2) رجلا 	
?فرحب رورجم   (predlog bog‘lanib kelgan so‘z)
Mabniy so‘zlar 8 ta bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: 
 لصتملا ريمضلا   (qo‘shib yoziladigan omoshlar).
 لصفنملا ريضلا   (alohida yoziladigan olmoshlar).
 ةراشلإا ءامسأ   (ko‘rsatish olmoshlari). 
 تلاوصوملا   (nisbiy olmoshlar)
 لاعفلأا ءامسا   ( fe ’ l   ma ’ nosidagi   ismlar )
 ?	
فورظلا ضعب   (ba’zi payt holi so‘zlari)
 تابكرملا   (qo‘shma so‘zlar)
 تايانكلا   ( umumiy ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar)
Ismiy gapda ega –  أدتبم   , kesim esa –  ربخ   deb ataladi.
102 Butun boshli jumla ham  ربخ     vazifasida kelishi mumkin va ular to‘rt xildir:
 Fe’liy jumla:
.هوبأ بهذ ٌديزZaydning otasi bordi .
 Ismiy jumla:
.بهاذ هوخأ  ورمعAmrning akasi borayapti .
 Shart ergash gap:
.	
ُهْمركأ 	?يِن	ْمركي نإ 	ٌديزAgar   Zayd   meni   ikrom   etsa ,  men   ham   uni   ikrom   etaman .
 Hol ergash gap:
.كمامأ دلاخXolid sening oldingda .
.ماركلا نم 
ٌرشبBashr oliyjanoblardan .
Mahmud  Zamaxshariyning " وحنلا  يف  جذومنلأا "     asarida  keltirilgan grammatik
holat   batafsil   ilmiy   jihatdan   puxta   xulosa   –   qoida   tarzida   berilib,   ko‘plab
misollar bilan to‘ldirilgan. Bu esa asarning keng doiralarda shuhrat qozonishiga,
davr   o‘tishi   bilan   esa   ko‘plab   nusxalarda   ko‘chirilib,   keng   tarqalishiga   sabab
bo‘lgan. 
Mahmud   Zamaxshariyning " وحنلا يف جذو	
??منلأا "     asari   hozirgi   kunda   ham   o‘z
ilmiy   ahamiyati   bilan   arab   tilshunosligida   munosib   mavqega   aga.   Asardan
hozirgi kunda arab tilini o‘qitish uchun manba sifatida keng foydalaniladi.
103 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘
va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2019. –
B. 276
Arab tilidagi manbalar
2. 315  .سماخلا ءزجلا .رصمب فراعملا راد .يبرعلا بدلأا خيرات .لراك ناملك وربص1975 .
3.  .توريب  .بيبللا ينغم .يراصنلأا ماشه نبا1991 –
4. ص  توريب .لولأا ءزجلا .ةغلابلا ساسأ ?.يرشخمزلا دمحأ نب ورمع نب دومحم مساقلا وبأ
122 1998نانبل   
5. برعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا 	
?يفوخلا دمحم دمحأص 289 ц 1996 . –  
6.  .يبرعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا 	
?.يفوخلا دمحم دمحأ1966ص458
7.  ةديقعلا راد .ةيوحنلا سوردلا.حلاص 	
?دمحم،مومط ىفطصم ،بايد دمحم ،فصان ينفح  
– ةيردنكسلإا،رصم2007
8.  حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدلا
  بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا ىلبدرلأا1990ص457   –
9.  ،فراعملا راد :ةرهاقلا – ةعساتلا ةعبطلا /خيرات و روطت ةغلابلا 	
?فيض يقوش1995ص
223   
10.  .يوحنلا 	
?يرابنلأا ديعس يبأ نب دمحم نبا نمحرلا دبع تاكربلا يبأ نيدلا لامك ماملإا خيشلا
 	
?عيزوتلاو رشنلل عئلاطلا راد .نييفوكلاو نييرصبلا نييوحنلا نيب فلاخلا لئاسم يف فاصنلإا
–ةرهاقلا 	
?.ريدصتلاو2005–ةحفصلا .352
11. ص220 199فراعملا راد :ةرهاقلا – .ةعساتلا ةعبطلا /خيرات و 	
?روطت :ةغلابلا .فيض– .م . .
12.   . دادغب 	
?.يرشخمزلا دنع ةيوغللا و ةيوحنلا تاساردلا 	?.يئارمسلا حلاص لضاف1970ص 
242 –
13.  حرشب ىرشخمزلا ةملاعلل وحنلا ىف جذومنلأا حرش .فسوي ليلجلا دبع ىنسح روتكدل
 .بادلآا ةبتكم :ةرهاقلا .ىلبدرلأا1990ص . .302 .
14. وحنلا يف جذومنلأا 	
?.يرشخمزلا دومحم1990ص .149 . –
104 15. توريب .ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغ ىفطصم1993ص.149 . 
16.  .نورشان :.قشمد – .ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغلا يفطصم2010 – .211ص 456 .
17. ةيبرعلاُ ُ ةغللا	ُ ُ ىف	ُ ثنؤملا	ُ وُ ُ ركذملا	ُ ُ مجعم
18.  نوعبرلأاو ةيداحلا ةعابطلا .نانبل ،توريب – 	
?قرشملا راد .ملاعلأاو ةغللا يف دجنملا2005 .
  ةحفصلا– 147
O‘zbek tilidagi adabiyotlar
19. Abdujabbor   Qahhorov,   Malika   Nosirova.   Gap   sintaksisi   arab
tilshunoslari talqinida. – T.: TIU nashriyoti, 2013
20. Abu   Abdulloh   Muhammad   ibn   Ismoil   al-Buxoriy   Al-Jomi'   As-Sahih
(1-jild) (Arabchadan Zokirjon Ismoil tarjimasi) –Toshkent, 1991.  403
21. Abu-l-Qosim   Mahmud   az-Zamaxshariy.   Nozik   iboralar.   Sharhlar
muallifi va tarjimon U. Uvatov. – T.: Kamalak, 1992
22. Fateyeva   I.G.,   Shokirova   Z.N.   Arab   matbuot   tili   ustuda   ishlash.   T.:
“ToshDShI”, 2004.
23. Ibrohimov   N.   Yusupov   M.   Arab   tili   grammatikasi.   N.:   “Namangan”,
2009.
24. Islomova Z.M. “Muqaddamatu-l-adab” haqida//Sharq mash’ali. -1996
25. Madraimov   A,   Fuzailova   G.Manbashunoslik.   –   T.:O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiati nashriyoti, 2008. –B.154
26. Mamataxunova D.K. “Arab Filologiyasiga Kirish”   fanidan ma’ruzalar
matni. – T.: ToshDSHI, 2008
27. Musinova   D.//.Mahmud   Zamaxshariyning   //”al   unmuzaj”   asaridagi
jinsga   oid   masala.Intelektual   avlod   kelajak   tayanchi   III   konfrensiya
to‘plami.B256
28. Nosirov   O.,   Yusupov   M.,   Muhitdinov   M.,   Rahmatullayev   Y.,
Nishonov A.  “Ан–на’ йм”  arabcha-o‘zbekcha lug‘at . 	
Т.: 200 3 .
29. Nosirova   M.   O‘rta   asrarab   nahvidan   namunalar.   –   T.:   ToshDSHI
nashriyoti, 2004. 
105 30. Nosirova   M.   Tilshunoslik   bilimlari   tarixi   (Arab   tilshunosligi)   –
T.:Navruz. – 2019. – B. 136
31. O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi   5.   –   T.:   Davlat   ilmiy   nashriyoti,
2003
32. Qahhorov A., Nosirova M. Gap sintaksisi  arab tilshunoslari  talqinida.
T.: “Toshkent Islom universiteti”, 2013.
33. Qoriyev O ‘.Hadislar uchun lug ‘at.//Sharq mash’ali. – 1996. – No1. 
34. Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy. –T.: Fan, 1971. –B.10-12
35. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. T.: “Hilol-
Nashr”, 2016.
36. Sulaymonova N. Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asari 
qo‘lyozma nusxalari haqida. /Golden scripts. – 2020.- No4ISSN 2181-
9238
37. Sulton U., Qodirova K. “AS-SULTON”  o‘zbekcha-arabcha lug‘at . Т.:  
“Hilol nashr”,  2012 .
38. Talabov E .T. Arab tili . T.: “O‘zbekiston”, 1993.
Chet   tilidagi   adabiyotlar
39.   Antuon   El - Dahdah .   A   ditionary   of   universal   Arabi   grammar .
Arabienglish. Liban, 1992. -249.
40. Аз-	
Зуркани,   Му	хаммад   Б.   Абдуль   Баки.  	Ш	ар	х	  Муватта:   –
Каир.1421
41. Ал-	
Ф	ахури  	Х	анна.   История   арабской   литератури.   -М.:   Изд
инос.лит.-	
Т.И, 1959, с. 368. 	ТИ, 1961. -С. 483СПб.:
42. Аль-Бу	
хари,   Му	хаммад   б.   Исма’ил.   Аль-	Дж	ами’   ас-са	хих.
Краткое   изло	
жение   /пер.   с   араб.   В.  	Н	ир	ш	а.   1-е   изд.   М.:
Благотворительный  	
Ф	онд»   Ибрагим   бин   Абдулазиз   Аль
Ибрагим», 2002
43.   Баранов  	
Х	.К.   Арабско-русский   словарь.   –М.:   Русс.яз.,   1985.   -
944с.
106 44.   Гиргас В. Очерк	ъ грамматической системы арабовь. -СП.: 1873.
45.   Г	
ор	ш	кова   К.В.   Историческая   грамматика   русского   языка.   –   М.:
Выс	
ш	ая 	ш	кола,1981
46.   Г	
ранде   Б.М.   Курс   арабской   грамматики   в   сравнительно-
историческом освещении. – М.: Вост.лит., 2001
47. Х
алидов Б.	З. Учебник арабского языка. –	Т.: 	Ўқ	итувчи, 1981.
48. Ш	
агаль В.	Э. Учебник арабского языка. –М., 1983.
49.   Ш	
арбатов 	Г.Ш	. Современний арабский язык. –М., 1961.
50.   Юш	
манов  	Н	.В.  	Грамматика  литературного  арабского  язика.  –
М.: 	
Н	аука, 1985. -172с
Kataloglar
51. “Katalog – manuscrits orientaux (Arabes, persans, turcs)”
52. “Katalog – manuscrits Persans” nomli katalog. 1928. 421.s.  
53. “Katalog – manuscrits Turcs” nomli katalog. 1932. 471.s.
54. Catalogue of the British Muzeum. By Charles Riev-London., 1894. 
396.r. Index  general  des  manuscrits  arabes  musulmans  (de  la  
bibliotheque nationale de paris). 1953. 16. 
55. Katalog   arabskix   rukopisey   Akademii   nauk   Azerbaydjanskoy   SSR.
Baku.: 1984
56. Yazma Aserler Katalogu. Hazarlayan AliYardim. Cilt II, Izmir. 1994. 
463.s.
Internet sahifalari
57. https://forum.ziyouz.com/index.php?topic	
=2659.10   
58. https://arabic.uz/maqolalar/1542-morfologiya.html
107

ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………….………….…..3 I BOB. MAHMUD ZAMAXSHARIYNING TILSHUNOSLIKKA OID ILMIY MEROSI 1.1. Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari. Arab lingvistikasiga oid muxtasar asari………………………………….7 1.2 . Alloma asarlarining O‘zbekiston va dunyo fondlarida saqlanayotgan nusxalari…………………………………………..….25 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………47 II BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARINING LEKSIK- GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. “Al- Unmuzaj” asarining arab tili grammatikasini o‘rganishda tutgan o‘rni. ………………………………………………………49 2.2. Arab adabiy tilida son va jins kategoriyalarining ahamiyati….....62 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa…………………………………………...81 III BOB. “AL- UNMUZAJ” ASARIDA SON VA JINS KATEGORIYALARI TUSHUNCHASI, FE’L BOBINING TAHLILI 3.1. “Al- Unmuzaj” asarida jins va son kategoriyalarining yoritilishi…………………………………………………………..……84 3.2. “Al- Unmuzaj” asarida fe’l bobi ……………………………..…93 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………….…101 XULOSA ……………………………………………………………………..102

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………...106 KIRISH Magistrlik desertetsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Bugungi kunda ta’lim sohasiga bo‘lgan e’tibor, xorijiy tillarni o‘qitishga bo‘lgan talab oshirib bormoqda. Mamlakatimizning xorijiy mamlakatlar bilan xususan sharq, arab mamlakatlari bilan diplomatik, ijtimoiy, siyosiy, diniy, madaniy, iqtisodiy aloqalari rivojlanib bormoqda. “Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashgan bugungi O‘zbеkiston hududida turli davrlarda o‘ziga xos sivilizatsiyalar vujudga kеlgan. Ushbu o‘lka fan va madaniyat markazi sifatida butun dunyoga dong taratgan, bu yеrda hayratomuz go‘zallikka ega shaharlar barpo etilgan, buyuk shoirlar va allomalar yashab ijod qilgan. Buyuk ilmiy kashfiyotlar, adabiyot va san’at, xalq og ‘zaki ijodining o‘lmas obidalari shu maskanda yaratilgan. Bu noyob milliy, tarixiy-madaniy mеros, haqli ravishda butun insoniyat xazinasi bo‘lib, ayni paytda xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan ulkan hissasidan dalolat bеradi” 1 O‘rta Osiyo va Arab mamlakatlari ta’limiy aloqalari yildan yilga tadrijiy rivojlanib bormoqda. Uzoq va sharafli tarixga ega bo‘lgan xalqning madaniy qadriyatlari ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq mamlakatlari uchun manaviyat manbai bo‘lib xizmat qilgan. Ulug‘siymolar Imom al-Buxoriy (810-870), Imom at-Termiziy (824/825-892), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Imom al-Moturidiy (870-944), Mahmud az-Zamaxshariy (1075-1144) kabi ilm-ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan, yurtimiz dovrug‘ini butun olamga mashhur. Bu zaminda tug‘ilib ijod etgan buyuk alomalarimiz yaratgan boy ilmiy meros ma’daniy meros jahon madaniy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib diqqat e’tiborni o‘ziga tortib kelmoqda. Ibn Sino, Ulug‘bek, Xorazmiy va Zamaxshariy kabi ajdodlarimizning nomlari hamda asarlari mashhur bo‘lib ijodlari jahon madaniyati bebaho boylik hisoblanadi. Ular yaratgan asarlar ilm fan durdonasi sifatida dunyoning mashhur qo‘lyozma fondlarida saqlanib kelinmoqda va dunyo olimlari tomonidan o‘rganilib, ular 1 Sh. M. Mirziyoyev Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug ‘hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo’ladi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2019. – B. 276 2

asosida ko‘pgina dissеrtatsiyalar, ilmiy ishlar va darsliklar yaratilmoqda. Jumladan, buyuk alloma Mahmud Az-Zamaxshariy ham o‘zining ko‘plab asarlari bilan dunyoga nom taratgan, uning merosi bugungi kunda har tomonlama o‘rganilmoqda, uning arab tilida yetmishdan ortiq turli sohaga oid asarlari didaktik, grammmatik, ilmiy- badiiy nazm, nasrda yozilgan asarlari orasida “Al- Unmuzaj”, “Mufassal”, “Asosul balog‘a” asarlari mashhur. “Al Unmuzaj fi-n nahv” arab tili lingvistikasiga bag‘ishlangan muxtasar va yuksak darajadagi asarlardan biri hisoblanadi. Asar arab grammatikasini soda bayon etishga qaratilgan va ajam xalqlari balki arab xalqlari uchun ham nodir qo‘lyozma manba hisoblanadi. Asar uch tarkibiy qismdan tashkil topgan. Ushbu asar arab tilini tez va oson o‘rgatish maqsadida yozilgan. Alloma bu muxtasar asarni 1121- yilda yozgan va Mujur Ad-Davla Abdul Fath ibn Husayn al Adristoniyga hadya etgan. O‘z davrida ushbu asar mashhur bo‘lib unga sharhlar bitilgan. Arab tilida to‘g‘ri savodli gapirish uchun tilda son kategoriyalari, jins kategoriyalarini bilish o‘ta muhum. Bu mavzuda juda ko‘p izlanishlar qilindi, lekin bu borada Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj” asari tanlangani bejis emas buyuk nahvshunos olim ushbu asarda o‘zgacha uslub qo‘llagan. XXI asr arabshunoslari o‘z asarlarida grammatik masalalarining avval sintaksis keyin morfologik so‘ngra fonetik bayon qilganlari, ishtiqoq tartibi, alifbo tartibida kabi emas balki, so‘z turkumlariga ajratgan holda bayon etdi. Shu jihatdan, “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarini nodir manba sifatida tadqiq etish va morfologik xususiyatlarini o‘rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ob’еkti va prеdmеti. Tadqiqot ishining ob’еkti qilib Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj” asarida jins hamda son katеgoriyasi olindi. Morfologik ko‘rsatkichi bo‘lgan yoki bo‘lmagan muannas jinsdagi so‘zlar, ikki jins uchun bir xil bo‘lgan so‘zlar, muannas jinsning ko‘plik shakli hamda son kategoriyalari, ikkilik son kategoriyasi tadqiqotning prеdmеti qilib bеlgilandi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur mavzuni tadqiq etishda avvalo quyidagilarni maqsad qildik: 3

- Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari haqida ma’lumot yig‘ish; - “Al- unmuzaj” asarida muannas va muzakkar jins masalasini haqidagi fikrlarni o‘rganish; - Arab tilida jins katеgoriyasining paydo bo‘lishini aniqlash; -“Al- Unmuzaj” da son kategoriyasi haqidagi qarashlarni o‘rganish. Tadqiqodning ilmiy yangiligi. Ushbu ish orqali “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asari va uning xususiyatlari , dunyo fondlaridagi qo‘lyozma nusxalari masalalarga ahamiyat qaratilib, asarning arab tili lingvistikasida tutgan o‘rni, asarning grammatik tahili masalalariga to‘xtalib o‘tildi; - Arab tilida son kategoriyasi sintaksis hamda morfologik masalalari tahlil qilindi ; - Asarda fe’l bobidagi ko‘makchi fe’llar sintaksis masalalarni ham o‘rgan il di; - Arab tilidagi jins kategoriyalari sintaksis va ularning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlariga to‘xtalib o‘tildi. Tadiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqot ishining asosiy masalalari arab tilshunosligida Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asari o‘rganilishi, asarda jins va son kategoriyalarining hamda ko‘makchi fe’llarning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy asoslashdan iborat. Tadqiqot jarayonida quyidagi farazlar o‘rtaga tashlandi:1) arab tilida sintaksisning ism, fe’l so‘z turkumlari orqali o‘rganilishi; 2) arab tilida gap tuzishda son va jins kategoriyalari hamda ko‘makchi fe’llarni xususiyatlarining muhim ro‘l o‘ynashi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi sifatida Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid “Al unmuzaj fi-n-nahv” asari, Malika Nosirovaning “O‘rta asr arab nahvidan na’munalar (Mahmud Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” risolasi asosida)” nomili o‘quv-uslubiy qo‘llanmasidan hamda Jamoluddin Ardablinning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv” asariga yozgan sharhi, shuningdеk 4

o‘zbеk va rus arabshunos olimlaridan B.M.Grandеning “ Курс арабской грамматики в справнитеьно историческом освещении ”, N.Ibrohimov va M.Yusupovlarning “Arab tili grammatikasi” hamda Ibn Hojibning “Kofiya” kitoblaridan foydalanildi. Ilmiy ishning mеtodologik asoslari. Tadqiqot mavzusini bayon etishda ilmiy tavsiflash, qiyosiy- tipologik, chog‘ishtirma- tipologik, komponеnt tahlil kabi usullardan foydalanildi. Ilmiy ishning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqot ishimizda Mahmud Zamaxshariyning “Al- Unmuzaj fi-n nahv” asarida jins katеgoriyasi tahlili, xususan muannas jinsning paydo bo‘lishi va morfologik xususiyatlarini tadqiq qilishda nazariy jihatdan arab o‘zbek, fors, ingliz hamda rus tillaridagi manbalarga tayandik. Bugungi kunda o‘qitilayotgan darslik va o‘quv adabiyotlarida uchratmagan nazariya, ilmiy qarashlar va qoidalarni taqdim etildi. Ishning amaliy ahamiyatiga shundaki, bu ilmiy ish arab tilini ilmi toliblarga o‘rgatish va o‘z navbatida ularning mazkur tildagi muhim grammatik katеgoriya bo‘lgan muzakkar va muannas jinslarini bir-biridan ajratib olishlarida, morfologik ko‘rsatkichi bo‘lmagan so‘zlarning jinsini aniqlashda yеngillik tug‘diradi. Magistrlik dissеrtasiyani yozish jarayonida Imom Buxoriy Xalqaro ilmiy tadqiqot markazining Qo‘lyozmalar bo‘limi fondi kataloglari bilan ishlandi. Unda grammatikaga va adabiyotga oid 2ta qo‘lyozma tavsif qilindi. Rossiya Fanlar Akadеmiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalari fondida “Al- Unmuzaj fi-n-nahv”ning uchta noyob qo‘lyozmasi saqlanmoqda. Bundan tashqari mazkur fondda Jamoluddin al-Ardabiliining “Al-Unmuzaj fi-n- nahv”ning sharhi bilan birga ko‘chirilgan 60 ga yaqin qo‘lyozma nusxasi, Bеrlin kutubxonasida o‘n bitta asarining o‘ttizga yaqin nusxalari borligi aniqlandi. Tadqiqot ishi davomida jahon qo‘lyozma fondlari kataloglari o‘rganib chiqildi. Magistrlik ishi tuzilmasining tavsifi . Magistrlik ishi tuzilmasi kirish, uch bob va olti fasl, har bir bob bo‘yicha xulosa, yakuniy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 108 sahifani tashkil etadi. 5