logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH

ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23830 KB
Ko'chirib olish
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH М undarija Kirish ………………………………………………………………….….…….3 I. BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG LARI VA TOG'OLDI TEKISLIK LARI TABIATINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1. Geografik o'rni va chegaralari ………………………………………………...6 1.2. Geologik tuzilishi va tektonikasi……………………………………………... 7 1.3. Relefi va uning landshaftlarni shakllanishiga ta'siri…… .... ………………….15 1.4. Iqlimi va uning balandlik ozgarishi…………………………………………..16 1.5. Ichki suvlari…………………………………………………………………..20 1.6. Tuproq-o'simlik qplami va hayvonot dunyosi………………………………..21 II. BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG'LARI VA TOG'OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINI RAYONLASHTIRISH 2.1. Landshaft rayonlashtirish masalasi ………………………………………. …23 22. Zirabuloq past tog' landshafti……………… . ……………………………35 2.3. Kattaqo'rg'on voha landshafti………………………………………………..36 2.4. Qarnobcho’l tog’oldi landshaftlari ..............................................................45 2.5. Malikcho'l tog'oldi tekislik landshafti………………………………………..49 III . BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’LARI VA TOG’OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINING GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR 3.1. To g’ oldi tekisliklarini sug'orish natijasida vujudga kelgan geoekologik muammolar ……………………………………………………………………… 63 3.2. Malik choli er osti suvlarining minerallashishi va ularning agrolandshaftlar ekologiyasiga ta'siri…...…………………………………………………………. 6 8 3.3 Zirabuloq – Z iyovuddin tog’ va tog’oldi landshaftlari, ulardan oqilona foydalanish ............................................................................................................ 72 3.4 Zirabuloq – Ziyovuddin tog’ va tog’oldi tekisliklarining geoekologik muammolari.............................................................................................................74 XULOSA ………………………….…………………………………………….. 80 Foydalangan adabiyotlar …………. ..………………………………...………… 82 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish. O'zbekistonimizning Janubiy-G'arbiy qismining cho'lli-tekis va nisbatan gumud tog'li o'lkalari oralig'idagi o'tkinchi zonada joylashgan bo'lib, juda ko'p janubiy potensial imkoniyatlarga ega. Shu bilan birga o'lka hududi turli antropogen omillar ta'siri ostida ekosistemalar va landshaft komplekslari holatining beqarorligi bilan ajralib turadi . Yildan-yilga aholi sonining ko'payib borayotganligi, uning xo'jalik ehtiyojlarining ortib borayotganligi, turli o'g'itlar va zaharli ximikatlarni intensiv ishlatilishi oqibatada atrof-mihitning ifloslanish darajasi va degradatsiyasi ortib bormoqda, natijada sho'rli salbiy oqibatlarga olib kelib, qishloq xo'jalik ekinlarining hosildorligi kamayib bormoqda. Shuning uchun ham landshaft komplekslarini o'rganish va ularni xaritalashtirish, uning relyef bilan aloqadorligini aniqlash tabiiy jarayonlar o'zgarishining sabablarini va antropogen ta'sirlar oqibatlarini o'rganish, bu komplekslardan samarali foydalanish, bo'yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarini ishlab chiqarish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ishning maqsadi. Olib barilgan ishning maqsadi Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish , tabiatni kompleks o'rganish, tabiiy resurslardan yanada samarali foydalanish va muhofoza qilish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqarish, landshaft komplekslarida qo'shilayotgan va mumkin bo'lgan o'zgarishlarni bashoratlashtirishdan iborat. Tadqiqotimiz oldida qo'yilgan maqsadni hayotga tadbiq etish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko'zda tutilgan; Relyef tuzilishi bilan bog'liq bo'lgan landshaft kompleslarining hududiy aniqlash; hozirgi zamon va qisman tiklangan landshaft komplekslarining o'rniga va yirik masshtabli kartalarni tuzish; landshaftlardan foydalanishning hozirgi holatini baholash va ularning 2 degradatsiyasi sabablarini aniqlash; landshaft komplekslaridan samarali foydalanish bo'yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqarish. To'plangan ma'lumotlar. Magistrlik dissertatsiyasini yaratish jarayonida 2022-2023-yilar davomida dala tatqiqot sharoitida to'plangan ma'lumotlar, Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi relyefi va landshaftlari haqida ma'lumotlar, hamda mavjud adabiyotlardagi materialllarni umumlashtirish va tahlil qilish va kartografik materiallardan samarali foydalanildi. Tadqiqot metodikasi (usullari). Magistrlik dissertatsiya matinini tayyorlash va dala tadqiqotlarini olib borishda kompleks metodik usullardan foydalanildi. Ulardan asosiysi kartografik, statistik, dala marshurt, landshaft-hududiy, landhsaft- tarixiygenetik, kompleks landshaft qiyosiy taqqoslash va boshqalar hisoblanadi. Ilmiy yangiligi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish va ekologik muammolari ilk marotoba landshaftlarning balandlik- hududiy differensiyasi relyef, eng yangi harakatlar ular bilan bog'liq marfosturukturalar bilan aloqadorligi qo'llanilgan. Shu asosida ilk marotoba o'rta va yirik masshtabli geomorfologok landshaft xaritalari tuzilgan va landshaft komplekslaridan samarali foydalanish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Amaliy ahamiyati . albatta erishilgan natijalardan Samarqand viloyati Davlatagroplan mutahasislari, ilmiy tadqiqot loyihalash va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari mutahasislari tomonidan foydalanishi mumkin. Tavsiyalar xalq xo'jaligi obektlarini va qishloq xo'jaligi ekinlarini joylashtirishni optimallashtirish, yaylovlardan oqilona foydalanish hamda yangi yerlarni o'zlashtirish imkonini beradi. Ishning sinalganligi . Magistrlik dissertatsiyasining asosiy mazmuni "Geografik tadqiqotlar: Innovatsion g’oyalar istiqbollari (xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya, Toshkent 15-16-aprel 2022)",Tog’ va tog’oldi cho’l landshaftlaridan samarali foydalanish muammolari. M; Zamonaviy geografik tadqiqotlar: nazariya, amaliyot, innovatsiya (xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya I-II-qism, Samarqand 12-13-may 2023),M; Zarafshon tizmasi va unga tutash tekislik landshaftlarining geoekologik muammolari, M; Zirabuloq-Ziyovuddin tog’ oldi tekisliklarini 3 sug’orish natijasida vujudga kelgan geoekologik muammolar (Malikcho’l misolida), M; Zirabuloq-Ziyovuddin tog’ oldi tekislik landshaftlarida ro’y berayotgan erozion jarayonlar. Natijalarning e'lon qilinganligi. Magistrlik dissertatsiya-mavzusi bo'yicha to’rtta maqola e'lon qilindi. Magistrlik dissrtatsiyaning hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiya ____ bosma varaqdan iborat, __ ta rasm va ___ ta tablitsa ilova qilingan. Adabiyatlar ro'yxatida 40 ta kitob. Magistrlik dissertatsiya kirish qismi, 3 ta qism, xulosalardan iborat. Magistrlik ish g.f.n.prof: X. Jo'raqulov rahbarligida bajarildi. Magistrant ilmiy rahbariga minnaddorchilik isxor qiladi. Foydali maslahatlar bergani uchun magistrant , t.f.d., prof. Qobilov E.E. hamda g.f.n.dots: Haydarov.S.A. minnatdorchilik bildiradi. 4 1 BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG LARI VA TOG'OLDI TEKISLIKLARI TABIATINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1. Geografik o'rni va chegaralari Zirabuloq-Ziyovuddin past tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekisliklaridan tarkib topgan arid iqlimli tabiiy geografik region Zarafshon tog' tizmasining eng g'arbiy tarmog'i hisoblanadi. Bu region ma'muriy jihatdan Samarqand, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlari hududlarida joylashgan. U sharqda Ulus tog'oralig'i tekisligi, shimolda Zarafshon daryosi, janubda Sho'rsoy va To'dako'l sho'rliklari, g'arbda Qiziltepa va Oqmozor platolarining Buxoro vohasiga tutashgan qismi bilan chegaralangan. Ana shu chegaralar doirasida Zirabuloq-Ziyovuddin past tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlarining umumiy maydoni 8368 km 2 ni tashkil etadi. Shundan past tog' landshaftlariga 1845 km 2 va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlariga 6523 km 2 maydon to'g'ri keladi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari tabiiy geografik regioni hududida Malik cho'l massivi eng kuchli o'zlashtirilgan tog'oldi prolyuvial tekislik cho'l landshaftlaridan hisoblanadi. Malik cho'lining er yuzasi to'lqinsimon va yassi tekislik bo'lib, uning mutloq balandligi sharqda va janubi-sharqda 450-470 m dan g'arbda va shimoli-g'arbda 270-280 m gacha pasayib boradi. Malikcho'lini o'zlashirilishi natijasida tabiiy landshaftlar maydoni qisqarib sug'oriladigan agrolandshaftlar maydoni kengaydi. Obikor dehqonchilikning rivojlanishi bilan jamoa xo'jaliklarining markazlari - qishloq seliteb landshaftlari, irrigatsion landshaftlar barpo etildi. Ammo qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda agrotexnika qoidalariga amal qilmaslik, agromelioratsiya chora-tadbirlarini talab etilgan darajada amalga oshirmaslik, drenaj tarmoqlarining uzunligi va holati nihoyat darajada qoniqarsiz ekanligi va boshqa salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar bir qator geoekologik muammolarni vujudga keltirdi. Bunday geoekologik 5 muammolarga grunt suvlari sathining ko'tarilishi, ekin maydonlaridagi sug'oriladigan madaniy tuproqlarning sho'rlanishi, zaharli kimyoviy moddalarni me'yoridan ortiq ishlatilishi natijasida tuproqlarning ifloslanishi, erusti va erosti suvlarining minerallashish darajasini ortib borishi va boshqalar kiradi. Yuqorida zikr etilgan geoekologik muammolar majmuasi o'z navbatida sotsial-ekologik muammoni ham vujudga keltiradi. 1.2 Geologik tuzilishi va tektonikasi. Zirabuloq - Ziyovuddin tog ' lari va tog ' oldi tekisliklarining geologik va tektonik tuzilishi o ' zining murakkabligi bilan xarakterlanadi . Bu regionning geologik va tektonik tuzilishini o'rganishda Yu.A. Skvortsov (1950), G.F. Tetyuxin (1958), O.A. Rijkov (1962), N.P. Kostenko, A.A. Chistyakov (1962), Sh.D. Davlatov (1971) va boshqalarning xizmati katta. Bu regionni bir necha marta takrorlangan tog" hosil bo'lish jarayonlari va Alp orogenezi bilan yakunlangan tektonik harakatlar natijasida vujudga kelgan antiklinal va sinklinal morfostrukturalar past tog' massivlarini va tog'oldi prolyuvial-allyuvial tekisliklarini barpo etdi. Zarafshon megaantiklinoriysi tadqiq etilayotgan region doirasida Zirabuloq va Ziyovuddin past tog' massivlarini tashkil etuvchi antiklinal ko'tarilmalardan va megasinklinal zonasi Zarafshon tog'oralig'i botig'i va Jom tog'oralig'i bukilmasi sinklinoriylaridan tarkib topgan. Zirabuloq antiklinal ko'tarilmasi Zarafshon megaantiklinoriy zonasining shimoli- g'arbiy davomi hisoblanadi. Antiklinalning tuzilishida silur, bo'r va uchlamchi davrlarning yotqiziqlari ko'p uchraydi. Quyi bo'r yotqiziqlari qizil tusli konglomeratlardan va qumtoshlardan, yuqori bo'r yotqiziqlari yashil-kulrang gil, qum va ohaktoshlardan iborat. Bu jinslar Zirabuloq past tog' massivining shimoliy va janubiy yonbag'rlarida uchraydi. Paleogen yotqiziqlari chegaralangan holda tarqalgan bo'lib, litologik chegarasi deyarli aniq ifodalanmagan. Ular oq, kulrang-oq, va g'ovak gipsli 6 ohaktoshlardan, dolomitlardan va dolomitlashgan ohaktoshlardan hamda tuzli va yashilsimon gipsli gillardan tashkil topgan. Neogen yotqiziqlari Zirabuloq massivining eng chekka sharqiy qismida mavjud bo"lib, ular kontinental sharoitda hosil bo'lgan konglomeratlardan va qumlardan iborat. Ziyovuddin antiklinal ko'tarilmasi g'arbiy, shimoli-g'arbiy yo'nalishda cho'zilib yotgan past tog' massivi hisoblanadi. Uning shimoliy yonbag'ri nisbatan qiyaroq bo'lib, mezozoy va kaynozoy qoplama yotqiziqlari yaxshi saqlangan. Janubiy yonbag'ri aksincha tik. Antiklinalning janubiy qanotida paleozoy yotqiziqlari 50-60° qiyalikda Qarnobcho'l tekisligi tomon pasayib boradi. Ziyovuddin past tog' massivida quyi silur yotqiziqlari kristalli slanetslardan dolomitlashgan ohaktoshlardan tarkib topgan. Ayrim joylarda paleozoy yotqiziqlarini intruziv jinslar yorib o'tgan. Yuqori bo'r yotqiziqlari keng tarqalgan. Paleogen va neogen davr yotqiziqlari yuqori bo'r yotqiziqlari tarqalgan joylarda uchraydi. Zirabuloq-Ziyovuddin antiklinal ko'tarilmalaridan shimolda Samarqand megasinklinali joylashgan. Zarafshon daryosi vodiysi ana shu megasinklinal yo'nalishi bo'ylab cho'zilgan. Bu erda struktura nuqtai nazardan ikki qavat tektonik hosila ajratiladi. Birinchi quyi tektonik qavat paleozoy asosni va ikkinchi yuqori tektonik qavat mezo-kaynozoy qoplamni tashkil etadi. SH.D. Davlatovning (1971) ma'lumoti bo'yicha paleozoy poydevor 2500-2800 m chuqurlikda yotadi. Mezo-kaynozoy qoplamning qalinligi turlicha bo'lib, bir necha yuz metrdan 2000-2800 m gacha boradi. Sh.D. Davlatovning (1971) fikricha Samarqand megasinklinali, jumladan Zirabuloq va Ziyovuddin antiklinallaridan shimolda joylashgan Kattaqo'rg'on sinklinali ham yura davrida shakllana boshlagan. Quyi bo'rda relefi, konfiguratsiyasi aniq ifodalangan. Uning hozirgi strukturasi esa to'rtlamchi davrda sodir bo'lgan yangi tektonik haraktlar natijasida shakllangan. To'rtlamchi davr yotqiziqlari past tog' massivlarida kam tarqalgan bo'lib, ular asosan tog' etaklarida, soy va daryo vodiylarida ko'p uchraydi. Bu yotqiziqlar 7 delyuvial, prolyuvial, allyuvial va elyuvial jarayonlar natijasida tarkib topgan. Delyuvial yotqiziqlar tog' yonbag'rlari etaklarida va soylarning chekkalarida keng tarqalgan. Prolyuviylar tog'oldi tekisligida, allyuviylar esa daryo vodiylarida hulanronlik qiladi. Ular toshlar, shag'allar, qumlar, lyossimon jinslar, soz tuproqlardan iborat. To'rtlamchi davr yotqiziqlarining qalinligi turli xil omillarga - joyning tektonik harakatchanligi, terrasalarning o'sish tezligi, eroziya bazisining chuqurlashib borishi, tog'oldi bukilmalarini to'lishi va boshqalarga bog'liq. Ularning qalinligi tog' tomondan Zarafshon vodiysi tomon 5-10 m dan 650-700 m gacha ortib boradi. Demak Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarining geologik tuzilishi shuni ko'rsatadiki, antiklinal ko'tarilmalarda silur va bo'r davr yotqiziqlari landshaftlarni shakllanishida muhim rol o'ynasa, tog'oldi tekisliklari va vodiylarda to'rtlamchi davr yotqiziqlari faol ishtirok etadi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'larida tog' jinslarining yotish sxemasi quyidagi 1-2-3-4- rasmlarda o'z aksini topgan. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 1.3. Relefi va uning landshaftlarni shakllanishiga ta'siri. Zirabuloq - Ziyovuddin past tog ’ massivlari va ularga tutash bo ' lgan Oqtosh , Malikcho ' l va Qarnobcho ' l tog ' oldi prolyuvial tekisliklar Zarafshon tog ' tizmasining eng g ' arbiy , Turon pasttekisligi tomon pasayib boruvchi tarmog ' i hisoblanadi . Bu regionning eng baland qismi Zirabuloq tog' massivi bo'lib, markaziy platodan shimolda va shimoli-sharqda joylashgan Qo'chqorli va Chang'ali tog'larining maksimal balandligi 1000-1100 m gacha etadi. Regionning eng past joyi tog'oldi prolyuvial tekislikning Quyi Zarafshon vodiysi bilan tutashgan qismidir. Bu erda uning balandligi 225-250 m ni tashkil etadi. Zirabuloq-Ziyovuddin past tog' massivlari va tog'oldi prolyuvial tekisliklari tektonik va geomorfologik jihatdan bir-biridan farq qiluvchi monoklinal tizmalardan, tog'oldi cho'kmalarida emirilgan tog' jinslaridan va to'rtlamchi davr yotqiziqlaridan tashkil topgan prolyuvial tekishklardan hamda Zarafshon daryosining allyuvial yotqiziqlaridan vujudga kelgan qayir va qayirusti terrasalaridan iborat. Tadqiq etilayotgan regionning tabiiy sharoiti va landshaft komplekslari xilma-xil. Bunga sabab, birinchidan, relefning g'arbdan sharqqa qarab ko'tarilib borishi bo'lsa, ikkinchidan shu yo'nalish bo'ylab iqlimning o'zgarib borishidir. Bular o'z navbatida tuproq-o'simlik qoplamining o'zgarishiga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, Malik cho'lida iyulning o'rtacha harorati 28-28,5 0 S bo'lsa, Zirabuloq tog'larida bu ko'rsatkich 25,5-26 0 S ni tashkil etadi. Yog'ingarchilik miqdori esa g'arbdan sharqqa tomon 127-277 mm dan (Malik cho'lida) 300-350 mm gacha (Zirabuloq tog'larida) ortib boradi. Demak Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va ularga tutash bo'lgan tog'oldi tekisliklarida vujudga kelgan va rivojlangan landshaftlar ham rang-barang bo'lib, ular o'zlarining morfologik tuzilishi, ichki xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. 17 1.4. Iqlimi va uning balandlik ozgarishi. Zirabuloq - Ziyovuddin tog ' lari va tog ' oldi tekisliklarining iqlim sharoiti umuman O ' rta Osiyo iqlim sharoitiga o ' xshash bo ' lsada , uning orografik joylashishi tufayli vujudga kelgan iqlim xususiyatlari bu regionni o ' rab turgan hududlardan bir oz bo ' lsada farq qilishiga ta ' sir ko ' rsatadi . Tavsif berilayotgan hudud sharq, shimoli-sharq va janubi-sharqdagi katta tog' sistemalari bilan g'arbda va janubi- g'arbda yastanib yotgan bepoyon tekisliklar oralig'ida joylashgan. Bunday holat iqlim elementlarini turli xil taqsimlanishiga imkoniyat yaratadi. Iqlim elementlarining taqsimlanishi joyning balandligi, relef shakli, yonbag'rlarning ekspozitsiyasi va ularning nam havo massalari oqimiga nisbatan joylashishi va boshqa omillarga bog'liq. Tadqiq qilinayotgan regionning harorat rejimi relef shakllari, yonbag'rlar ekspozitsiyasi, tog' massivining mutloq balandligi kabi omillar ta'sirida shakllanadi. Masalan, o'rtacha yillik haroratning pasayishi g'arbdan sharqqa qarab mutloq balandlikning ortib borishi bilan uzviy bog'liq. SHunday ekan, shu yo'nalish bo' у lab joylashgan shaharlarda, Kogonda (dengiz sathidan mutloq balandligi 222 m) o'rtacha yillik havo harorati 15,1° S ni, Navoiyda (347 m) 14,2° S ni, Kattaqo'rg'onda (485 m) 13° S ni tashkil etadi (1-jadval). Jadval-1 O'RTACHA OYLIK VA YILLIK HAVO HARORATINING BALANDLIK BO'YICHA O'ZGARISHI, 0 S T./r Stantsiya Dengiz sathidan balandligi, m O'rtacha yanvar O'rtacha iyul O'rtacha yillik 1. Kogon 222 -0,6 29,6 15,1 2. Navoiy 347 -0,4 28,3 14,2 3. Qattaqo'rg'on 485 -1,9 27,2 13,0 18 4. Samarqand 695 -0,2 25,9 13,4 5. Omonqo'ton 1213 -0,6 24,0 11,7 Zirabuloq - Ziyovuddin tog ' lari va tog ' oldi tekisliklari uchun eng sovuq oy yanvar hisoblanadi . YAnvar oyining o'rtacha harorati bu erda 0 0 S dan past. Yozgi harorat rejimi bo'yicha tavsif berilayotgan hudud O'zbekistonning issiq rayonlari qatoriga kiradi. Iyulning o'rtacha havo harorati tekislik va tog'oldi rayonlari bo'yicha 29,6° S dan 25° S gacha o'zgarib boradi. Iyul oyida havo haroratining umumiy pasayishi g'arbdan sharqqa tomon joyning ko'tarilib borishi bilan uzviy bog'liq. Sovuq bo'lmaydigan davrning davomiyligi 193 kundan 215 kungacha o'zgarib boradi. O'simliklarning asosiy rivojlanish davri, ya'ni harorat +5° dan yuqori bo'lgan davr 260-280 kunni tashkil etadi. Issiqlikni sevuvchi madaniy o'simliklarning faol vegetatsiya davri, ya'ni harorat +10° dan yuqori bo'lgan davr balandlikka qarab 224 kundan 200 kungacha o'zgarib boradi. Tog'oldi tekisliklarida havo harorati +10° dan yuqori bo'lgan haroratning yig'indisi 4300° dan 5000° gacha boradi. Hududda atmosfera yog'inlarining taqsimlanishi region orografiyasining murakkabligi, tog' yonbag'rlarining turli qiyalikka ega ekanligi, ekspozitsiyasi, cho'l va vohalarning yaqinligi munosabati bilan ancha murakkablashgan. Eng kam yog'in yog'adigan joylar regionning g'arbiy qismi, Malikcho'l va Qarnob cho'llari hisoblanadi. Masalan, Kogon va Qiziltepada yillik yog'in miqdori 125-127 mm ni tashkil etadi. Sharqqa borgan sari yog'in miqdori asta-sekin orta boradi va Navoiyda 177 mm, Kattaqo'rg'onda 282 mm, Samarqandda 328 mm yog'in tushadi. Yog'in miqdori faqat oylar bo'yicha emas, balki fasllar bo'yicha ham bir xilda taqsimlanmagan. Eng ko'p yog'ingarchilik qish va bahor fasllariga, eng kam yog'ingarchilik kuz va yoz fasllariga to'g'ri keladi (2-jadval). 19 Jadval-2 YILLI K YOG'IN MIQDORINING BALANDLIK VA FASLLLAR Bo'YICHA TAQSIMLANISHI, mm HISOBDA T./r. Stantsiya Dengiz sathidan balandligi , m Yillik yog'in miqdori, mm Fasllar bo'yicha, yillik miqdorga nisbatan % hisobida IX-XI XII-II III-V VI-VIII 1. Kogon 222 125 10 45 43 2 2. Qiziltepa 270 127 12 37 48 3 3. Navoiy 347 177 10 44 44 2 4. Kattaqo'rg'on 485 282 13 43 42 2 5. Samarqand 695 328 14 35 48 3 6. Omonqo'ton 1213 881 14 38 45 3 Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarida qor qoplami unchalik qalin emas va uzoq saqlanmaydi. Uning g ' arbiy cho ' l tekisliklarida qor * qoplamining qalinligi 10-11 sm atrofida . Sharqqa borgan sari ko ' payib 15-18 sm ni tashkil etadi ( Balashova va boshq ., 1963). 20 1 .5. Ichki suvlari 21 Zirabuloq - Ziyovuddin tog ' lari va tog ' oldi tekisligining asosiy suv manbai Zarafshon daryosi va o ' rganilayotgan hududdagi tog ' lardan oqib tushadigan soy suvlari hisoblanadi . Zarafshon daryosi O ' rta Osiyoning asosiy daryolaridan hisoblanib , u Ko ' ksuv tog ' tugunida joylashgan Zarafshon muzligidan boshlanib , Amudaryoga 20 km etmasdan Sandiqli va Eshakchi qumlari orasida singib ketadi . Uning uzunligi 781 km, havzasining maydoni esa 43 ming km ni tashkil etadi. Zarafshon daryosi bu hudud uchun tranzit daryo hisoblanadi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari uncha baland bo'lmaganligi uchun unda muzliklar kuzatilmaydi. Bu tog'lardan boshlanadigan soylar erta bahorda erigan qor va yomg'ir suvlaridan to'yinadi. Yozda esa ularning suvi juda kamayib, ba'zilari qurib ham qoladi. Soylarda yillik suv oqimini yarmidan ko'p qismi bahor oylariga to'g'ri keladi. Umuman Zirabuloq-Ziyovuddin tog' soylari juda kam suv soylar hisoblanadi. Ularning ko'pchiligini o'rtacha yillik suv sarfi sekundiga bir necha litrni tashkil qiladi. Faqatgina Qo'chqorliotasoy, Oqtoshsoy kabi kattaroq soylarning suv sarfi sekundiga bir necha yuz m 3 dan iborat xolos. Qish va ayniqsa bahor oylarida qorlarning erishi va yomg'irning ko'p yog'ishi natijasida soylarda suv ancha to'lib oqadi. Ba'zan bahorda yomg'irning ko'p yog'ishi va qorlarning tez erib ketishi natijasida sel oqimlari vujudga keladi. Bunday katta oqimlar o'z yo'lida uchragan ekin maydonlarini, ko'prik va yo'llarni buzib o'tadi. Tuproqni yuvib, jarliklarni hosil qiladi. Shuning uchun sellarni zararli oqibatlarini oldini olish va soy suvlaridan oqilona foydalanish maqsadida soylarda kichik suv omborlarini qurib , bahorgi suvni to ' plash va ulardan yozda ekin maydonlarini sug ' orishda foydalanish lozim . Bulardan tashqari qishloq xo'jaligi ekin maydonlarini sug'orish maqsadida bir necha, jumladan «Narpay», «Islom SHoir» kabi kanallar ham barpo etilgan. Hududda er osti suvlari ham notekis taqsimlangan. Er osti suvlarining harakati tog'oldidan daryo o'zani tomon yo'nalgan bo'lib, daryo qayirlarida 05-1 m chuqurlikda yotsa, tog'oldi hududlarida 15-20 m chuqurlikda yotadi. 1.6. Tuproq-o'simlik qoplami va hayvonot dunyosi 22 Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisligining tuproq qoplami hamma joyda ham bir xil emas. Ular joyning relefi, mikroiqlim namlanish darajasi, o'simlik qoplami va boshqa tuproq hosil bo'lishi sharoitiga qarab o'zgarib boradi. Umuman tuproqlarning tarqalishida balandlik mintaqalari katta rol o'ynaydi. Bu erda bo'z tuproqlarning uch xili - och bo'z, tipik bo'z va to'q bo'z tuproqlar keng tarqalgan. Bo'z tuproqlarni umumiy xususiyati shundan iboratki, ularni hammasi karbonatli xususiyatga ega b o’ ladi. Bo’z tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori 1-2 % dan 4 % gacha bo’ladi. Och tusli bo'z tuproqlar asosan, Zirabuloq- Ziyovuddin tog’larining g'arbiy chekkasidagi ancha pastroq bo'lgan tekisliklarida keng tarqalgan. Ular yupqa qumli lyoss jinslarida va yoyilma konuslarning allyuvial-prolyuvial yotqiziqlarida rivojlangan. Tipik b o’ z tuproqlar Zirabuloq-Ziyovuddin to g’ larining past-baland tog'oldi tekisliklarida va terrasali tekisliklarida tarqalgan. Bu tuproqlarni hosil qiluvchi tog' jinslari asosan lyoss va lyossimon suglinkali yotqiziqlar hisoblanadi. To'q tusli bo'z tuproqlar Zirabuloq-Ziyovuddin tog'larining 800 m dan balandida joylashgan. To'q tusli bo'z tuproqlar tipik bo'z tuproqlardan tarkibidagi chirindi miqdorining ko'pligi va chirindi qatlamining qalinligi bilan farq qiladi. Bu tuproqlarda chirindi miqdori 3-4 % ni tashkil etadi. Zarafshon daryosi qayirida o'tloq va botqoq-o'tloq kabi gidromorf tuproqlar keng tarqalgan. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarining tabiiy sharoiti hamma joyda bir xil emasligi uning o'simliklarini xilma-xil bo'lishiga olib kelgan. Cho'l o'simlik mintaqasiga Zirabuloq-Ziyovuddin tog'oldi tekisliklari kiradi. Cho'l mintaqasi yozning qurg'oqchiligi va issiqligi bilan ajralib turadi. Bu erda asosan namsizlikka chidamli bo'lgan shuvoq, yantoq, juzg'un, iloq, karrak, oqquvray kabi kserofit o'simliklar keng tarqalgan. Adir mintaqasida efemer va efemeroid o'simliklardan rang, qo'ng'irbosh, yaltirbosh, oqquvray, lolaqizg'aldoq, yovvoyi bug'doy, chalov, betaga, mingboshi, qo'ziquloq, shirach va boshqa o'simliklar keng tarqalgan. 23 Daryo qayiri bo'ylab to'qayzorlar tarqalgan. Bu erda asosan qizilmiya, chuchukmiya, ajriq, turong'il, yulg'un, qamish, jiyda, tol hamda chirmoviqlar o'sadi. Vohalarda esa madaniy o'simliklar ekilib, mevali va manzarali bog'lar barpo etilgan. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari hayvonot dunyosi ham tabiiy sharoitga ko'ra hudud bo'ylab turlicha taqsimlangan. Bu erlarda cho'l (tekislik), adir, tog' va to'qay hayvonlari tarqalgan. Hududda kemiruvchilardan yumronqoziq, qum sichqoni, qo'shoyoq, sudralib yuruvchilardan ilon, cho'l toshbaqasi, O'rta Osiyo kobrasi, charxilon, o'qilon, Turkiston agamasi, gekkon; sutemizuvchilardan bo'ri, tulki, mushuk, chiya bo'ri, shog'ol; qushlardan so'fito'rg'ay, chumchuq, mayna, musicha, chittak, sassiqpopishak, qirg'iy, kalkat, yovvoyi kaptar, zag'cha, qarg'a, bedana va boshqa hayvon turlari keng tarqalgan. II- BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG'LARI VA TOG'OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINI RAYONLASHTIRISH 24 2.1. Landshaft rayonlashtirish masalasi Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekislik landshaftlarini rayonlashtirish masalasi bilan L.N. Babushkin, N.A. Kogay (1964), N.A. Gvozdetskiy (1965), A.A. Abdulqosimov, S.A. Nishonov (1966), L.A. Alibekov (1982) va boshqalar shug'ullangan. L.N. Babushkin va N.A. Kogay (1964) O'zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirishda O'rta Zarafshonni okrug deb qarab, uning doirasida biz tadqiq etgan regionni Kattaqo'rg'on tabiiy geografik rayoni deb ajratgan. Uning janubiy qismini Qashqadaryo okrugiga kiritgan. N.A. Gvozdetskiy (1965) Samarqand oblasti hududini landshaft kartalashtirish va tabiiy geografik ra yonlashtirish masalasi bilan shug'ullanib, Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarini ikkita tabiiy geografik rayonga ajratgan: 1. Kattaqo'rg'on rayoni, 2. Zirabuloq-Qarnobcho'l rayoni. Har qaysi rayonga landshat tavsiloti berilgan. A.A. Abdulqosimov va S.A. Nishonovlarning (1966) ishida ham Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari ikkita tabiiy geografik rayonga bo'lingan: 1. Zirabuloq-Qarnobcho'l rayoni va 2. Kattqo'rg'on voha landshafti. L.A. Alibekov (1982) o'zining «Zarafshon tog'lari va tutash tekisliklarining landshaftlari va er tiplari» («Landshaftbi i tipbi zemel Zarafshanskix gor i prilegayunxix ravnin», 1982) monografiyasida 12 ta landshatni ajratgan, shundan 6 tasi Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari hududiga to'g'ri keladi. Masalan, Zirabuloq past tog' landshafti, Kattaqo'rg'on voha landshafti, Qarnobcho'l landshafti va boshqalar. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarining tabiiy sharoitida bo'lgan ichki tafovutlarini ochib berish, morfologik birliklarini ajratish, ularning sxematik kartalarini tuzish va kompleks tavsifini berish uchun landshaft rayonlashtirishni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Landshaft 25 rayonlashtirishni bajarishda biz tabiiy geograflar tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi printsiplarga va uslublarga asoslandik. Tabiiy geografik rayonlashtirish printsiplari: 1. Hududiy yaxlitlik printsipi. Tabiiy geografik rayonlashtirish regional birliklarning eng muhim xususiyatlaridan biri - hudud jihatdan yaxlitligidir. Tabiiy geografik birliklar - o'lka, provintsiya, okrug, rayon - hudud jihatdan bir-biridan ajralgan holda uchraydigan uchastkalardan tashkil topishi mumkin emas. Hududiy yaxlitlik printsipi har bir regionning makonda takrorlanmasligiga, ularning xususiy belgilariga ega ekanligiga asoslanadi. Er yuzida regional birliklarni aynan takrorlanish holati umuman uchramaydi. Tabiatda ularning faqatgina bir-biriga o'xshashlari uchrashi mumkin. Lekin ular ham o'zaro o'xshash bo'lishiga qaramay, bir-biridan ajralgan holda joylashganligi sababli har biri mustaqil regionni tashkil etadi. Hududiy yaxlitlik printsipiga amal qilmaslik ayrim hollarda bir-biridan uzoq bo'lgan, lekin o'zaro o'xshash hududlarni bitta regionga birlashtirishga olib keladi. Masalan, E.M. Murzaev (1953) O'rta Osiyoni tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasida hudud jihatdan bir-biridan ajralgan holda joylashgan Amudaryo, Sirdaryo, Tajan va Murg'ob daryolarining vodiy va deltalarini bitta geografik oblastga - yirik daryo vodiylari va deltalari oblastiga birlashtiradi. Vaholanki, O'rta Osiyo daryo vodiylari va deltalarining umumiy yig'indisi regional kompleksni emas, balki tipologik kompleksni tashkil etadi. 2. Genetik yoki rivojlanish tarixi birligi printsipi. Hududning genetik yoki rivojlanish tarixi jihatdan bir xilligi kompleks tabiiy geografik rayonlashtirishning muhim printsipi bo'lib hisoblanadi va u rayonlashtirishning hamma bosqichlarida asos qilib olinishi kerak. Genetik printsip tabiiy geografik rayonlashtirish amaliyotida XIX asrning ikkinchi yarimidan beri qo'llanib kelinadi. Bu printsipni birinchi bo'lib, F.I. Ruprext 1866 yilda Rossiya qoratuproqli dashtlarini shimoliy erratik yoki el oblastiga va Orol-Kaspiy cho'l oblastiga nisbatan paydo bo'lishi, rivojlanish tarixi 26 nuqtai nazardan qadimiy ekanligini aytib o'tgan va flora komplekslarining yoshiga qarab Rossiyani floristik oblastlarga ajratgan edi. Ayrim geografilar (N.A. Solntsev) genetik printsip deb geologik- geomorfologik taraqqiyot tarixi bir xil bo'lgan hudud birligini tushunadilar. Shunday ekan geografik zona provintsiya yoki rayonga o'xshash hudud jihatdan geologik-geomorfologik bir xillikka ega emas. Lekin har bir zona - tayga, dasht, cho'l bir-biridan nafaqat landshaft xususiyatlarining tashqi ko'rinishi bilan farq qilibgina qolmay, balki ular o'zlarining landshat tipi sifatida vujudga kelish davri, fauna va flora landshaft elementlarining tarkib topishi va taraqqiyot tarixining bir xilligi bilan farq qiladi. Binobarin, tabiiy geografik regionlarning hamma taksonomik birliklari - o'lka, zona, provintsiya, rayon - tarkib topishi va taraqqiyot tarixining bir xilligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy geografik birliklarning genetik bir xilligi nisbiydir. Aks holda o'lkalarda genetik jihatdan bir xil bo'lgan zonalarni, yoki zonalarda genetik jihatdan bir xil bo'lgan provintsiyalarni va provintsiyalarda tabiiy geografik rayonlarni ajratish mumkin bo'lmas edi. 3. Komplekslik printsipi. Tabiiy geografik rayonlashtirish uchun muhim printsiplardan biri komplekslik printsipidir. Uning mohiyati shundaki, tabiiy geografik rayon lashtirishda hudud farqlarini ochib berish uchun landshaftning bitta yoki bir necha etakchi komponentlari e'tiborga olinmasdan, balki ularning hammasi birgalikda nazarda tutilishi kerak. Tabiiy geografik birliklarni ajratishda relef yoki iqlim komponentlari tahlil qilinibgina qolmasdan, balki tuproq, o’ simlik, hayvonot dunyosi, grunt suvlari, tabiiy geografik jarayonlar tahlil qilinib, ulardagi o’ xshashlik yoki farqlar ham aniqlamshi va e'tiborga olinishi kerak. Anna shundagina tabiiy geografik rayonlashtirish kompleks rayonlashtirish bo'ladi va boshqa tarmoqdagi rayonlashtirishlardan farq qiladi. Bu printsip A.A. Grigorev (1957) tomnidan asoslangan. 4. Nisbiy bir xillik printsipi. Nisbiy bir xillik printsipi ham tabiiy geografik rayonashtirishda boshqa printsiplar qatori keng qo'llaniladi. Har qanday rayonlashtirishda Er yuzasini bo'laklarga bo'lishda ularning o'xshashlik va tafovut 27 xususiyatlan asos qilib olinadi. Ana shu bo'laklar o'xshash xususiyatlariga qarab yaxlitlashtiriladi va tafovutlanga qarab bir-iridan ajratiladi va chegaralanadi. Nisbiy bir xillik tabiiy geografik komplekslarning muqarrar xususiyatlaridan biri bo'lib, hamma bajarilgan tabiiy geografik rayonlashtirishlar ana shu printsip asosida amalga oshirilgan. Ajratilgan hududlaraing o'xshash va bir xillik xususiyatlarini amqlash rayonlashtirish bosqichlariga hamda tadqiqot masshtabiga bog'liq. Geografik komplekslarning nisbiy bir xillik xarakteri rayonlashtirish taksonomik birliklar tizimining hamma qatorlarida ifodalanadi. Shunga asosan yirik bir xil region nisbatan bir xil bo'lgan o'rtacha va kichik regionlarga bo'linadi. Nisbiy bir xillik printsipining asosiy mohiyati ham ana shundadir. Bu printsip xo'jalik chora-tadbirlarini ishlashda va ularni boshqa o'xshash geografik komplekslarga ham tadbiq etishda katta amaliy ahamiyatga ega. 5. Antropogen printsip. Tabiiy geografik rayonlashtirishda boshqa printsiplar qatori antropogen printsipi ham o'z о 'mini topishi kerak. Bu printsipning mohiyati shundaki, Erning landshaft sferasida sodir bo'layotgan antropogen o'zgarishlarni har tomonlama e'tiborga olishdir. U tabiiy geografik rayonlashtirish va landshaft tipologik kartalashtirish uchun taalluqli bo'lib, tabiiy komplekslar bilan antropogen komplekslar o'rtasidagi farqlami ochib beradi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda antropogen printsipga amal qilish, Er landshaftlarida obektiv ravishda mavjud bo'lgan antropogen komplekslar sharoitini e'tirof etishdir. Binobarin, landshaft sferasining rivojlanishida tabiiy jarayonlar qatori antropogen manba ham katta rol o'ynaydi. Hatto uning ta'sir doirasi yildan yilga kuchayib bormoqda. Landshaft sferasi strukturasida antropogen komplkslar geografiyasi kengayib, katta-katta hududlarni egallamoqda. Antropogen fatsiyalar, antropogen urochishalar, antropogen joy tiplari shakllanib qolmasdan, yirik-yirik regionlar ham vujudga keldi. Masalan, O'rta Osiyo tog'li o'lkasida Farg'ona va Samarqand tog' oralig'i botiqlari inson xo'jalik faoliyati tufayli o'zlashtirilgan provintsiyalarga aylandi. Bu provintsiyalarda to'liq antropogen landshaftlardan tarkib topgan tabiiy geografik rayonlar ham mavjud. Bunday rayonlarga 28 Samarqand va Kattaqo'rg'on voha landshaftlarini ko'rsatish mumkin. Tabiiy geografik rayonlashtirishda antropogen printsipga amal qilish hududuning landshaft strukturasiga va kategoriyasiga oid miqdor ko'rsatkichlardan keng foydalanishni taqozo etadi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning asosiy uslublari. Tadqiqotchi geograflar hududlarni tabiiy geografik rayonlashtirishda yuqorida izoh berib o'tilgan printsiplardan tashqari turli xil uslublardan ham foydalanadi. Bu uslublar quyidagilardan iborat: 1) turli xil rayonlashtirish kartalarini bir-biriga qiyoslash uslubi, 2) etakchi omil uslubi, 3) landshaft-tipologik komplekslari kartalari asosida regional birliklarni aniqlash uslubi, 4) xarakterli landshaft komplekslarning takrorlanish uslubi, 5) miqdoriy tafsilot uslubi, 6) kartografiya uslubi, 7) tabiiy geografik rayonlashtirish birliklarini dalada aniqlash uslubi va boshqalar. 1. Turli xil rayonlashtirish kartalarini bir-biriga qiyoslash usubi. Bu uslubning mohiyati shundan iboratki, turli xildagi rayonlashtirish karta-sxemalanni (geomorfologik, gidrologik, gidrogeologik, geobotanik, iqlimiy, tuproq, zoogeografik va h.k.) bir-biri bilan mos kelgan yoki yaqin kelgan chegaralar geografik komplekslar chegarasi deb qabul qilinadi. Bu uslub o'zining mazmuniga ko'ra tabiiy geografik rayonlashtirishning komplekslilik printsipiga asoslangan bo'lib, unda landshaft komponentlarining rayonlashtirish sxemalari umumlashtirilgan holda hisobga olinadi. Qiyoslash uslubi ko'pchilik hollarda yirik regionlarning chegaralarini aniqlashda qo'l keladi. U hozirgi paytda asosiy uslublardan hisoblanmasa ham, undan rayonlashtirishning tashqi ko'rinishini oddiy taqqoslash yo'li bilan emas, balki tahliliy taqqoslash yo'li bilan keng foydalanish mumkin. 2. Etakchi omil uslubi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda etakchi omil uslubi eng muhim uslublardan biri hisoblanadi. Etakchi omil landshaft kompleksining boshqa hamma komponentlarini xususiyaini ma'lum darajada aniqlab ham beradi. Bu uslubning rayonlashtirishdagi ahamiyaiga A.A. Grigorev (1946) e'tibor berib, klassifikatsiyalash shu vaqtdagina haqiqiy ilmiy bo'la oladi, qachonki, u eng 29 muhim, obektiv etakchi jarayon asosida tuzilgan bo'lsa. Uning ikkinchi nuqtai nazari shundan iboratki, tabiiy geografik rayonlashtirishning turli taksonomik birliklarida etakchi omil o'zgara boradi. Bu fikrga D.L. Armand va F.N. Milkov ham amal qiladilar. Har qaysi taksonomik birlik o'zining etakchi omili yoki boshqacha qilib aytganda etakchi omillar kompleksi bilan xarakterlanadi. Masalan, tabiiy geografik o'lkalarni ajratishda hududning geologik-geomorfologik strukturasining umumiyligi, makroiqlim jarayonlarining birligi, landshaftlarning hududiy taqsimlanishida kenglik zonallik va balandlik mintaqalanishining o'ziga xosligi, provintsiyalarni ajratishda orografik va tektonik omillar bilan birga iqlimning uzoqlik bo'yicha farqlari e'tiborga olinadi. Demak, regional taksonmik uliklarni ajratishda ularning har birini o'ziga xos etakchi omillar kompleksini tahlil qilish va ularga asoslanish shart. 3. Landshaft-tipologik komplekslari kartalari asosida regional birliklarni aniqlash uslubi. Bu uslub tabiiy geografik rayonlashtirishning yangi davridan keng qo'llanila boshlandi. U o'zining yangiligiga qaramasdan tadqiqtchi geograflar tomonidan eng ishonchli va qulay uslub deb tan olingan. Yangi uslubning mohiyati shundan iboratki, tabiiy geografik rayonlashtirish ishini amalga oshirish uchun birinchi navbatda shu hududning landshaft-tipologik komplekslari kartasi tuziladi. Ana shu karta asosida tabiiy geografik birliklar ajratiladi va ularning chegaralari o'tkaziladi. Malum darajada tipologik komplekslar yig'indisi, ular egallab olgan maydon va komplekslarning joylanishi har bir regional birlikning ichki mazmunini va strukturasini belgilaydi, hamda bitta regional birlikni ikkinchi regional birlikdan ajratib turuvchi individual xususiyatlarin va farqlarini ochib beradi. Bu uslubda geograflar Rus tekisligi, Ural, Sharqiy Karpat, Kavkaz, O'rta Osiyo, Janubiy Sibir tog'li o'lkalarini tabiiy geografik rayonlashtirishda keng foydalanganlar. 4. Xarakterli landshaft komplekslarining takrorlanish uslubi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda xarakterli landshaft komplekslarining takrorlanish uslubidan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu uslub landshaft-tipologik komplekslari 30 kartalari asosida regional birliklarni aniqlash usubining alohida ko'rinishidir. Bu uslubdan tabiiy geografik rayonlashtirishda foydalanish uchun rayonlashtiriladigan hududning landshaft tipologik komplekslari - fatsiya, urochisha, joy va ularning tiplari yaxshi o'rganilgan hamda kartalashtirilgan bo'lishi kerak. Rayonlarai va provintsiyalarni ajratishda xarakterli landshaft komplekslarining takrorlanishi asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, F.N. Milkov (1961) Markaziy Qoratuproqli oblastlar hududida tabiiy geografik rayonlarni ajatish uchun xarakterli urochishalarning takrorlanishi mezon sifatida qo'lanadi. Umuman tabiiy geografik rayonlashtirishda xarakterli landshaft komplekslarining takrorlanish uslubidan foydalanish uchun tadqiq etilayotgan hudud landshaft-tipologik jihatdan yaxshi o'rganilgan bo'lishi kerak. 5. Miqdoriy tavsif uslubi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda miqdoriy tavsif uslubi ancha qadimdan beri qo'llanib kelinadi. Lekin shunga qaramasdan bu uslub hozirga qadar ham to'liq ishlab chiqilmagan. Uning mohiyati shundaki, tabiiy geografik rayonlashtirishda landshaft komponentlariga va tabiiy hududiy komplekslarga tegishli bo'lgan miqdoriy ko'rsatkichlarga asoslanadi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda turli tarmoqdagi miqdoriy ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin. Shulardan eng muhimi landshaft komplekslarining asosiy xususiyatlarini aks ettiradigan va ifodalaydigan miqdoriy ko'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan, eng yirik tabiiy geografik rayonlashtirish birliklarini, ayniqsa, mintaqalar va zonalarni ajratishda Er yuzasining radiatsiya balansi, namlik koeffitsienti, 10 0 S dan yuqori barqaror harorat yig'indisi va boshqalar eng muhim ko'rsatkichlar hisoblanadi. Turli bosqichdagi tabiiy komplekslarni xo'jalik jihatdan baholashda hududning biologik hosildorligi ham (tuproq hosildorligi, o'simlikning yalpi zahirasi, biomassaning yillik o'sishi va h.k.) muhim ko'rsatkich bo'lishi mumkin. Bundan tashqari landshaft-tipologik komplekslarning (fatsiya, urochisha, joy tiplari) miqdoriy ko'rsatkichlari ham tabiiy geografik rayonlashtirishda asos bo'lib xizmat qiladi. 31 6.Tabiiy geografik rayonlashtirish birliklarini dalada aniqlash uslubi. Hududni tabiiy geografik rayonlashtirishdagi eng muhim uslublardan biri ekspeditsiya tadqiqot ishlariga amal qilishdir. Tabiiy geografik rayonlashtirish maqsadida olib borilgan dala ishlari paytida joyning o'zida tabiiy geografik rayonlar sxemasi belgilanadi, ularning morfologik strukturasi o'rganiladi va noaniq bo'lgan rayon chegaralari aniqlanadi. Bu uslubdan tabiiy geografik rayonlashtirish muammolarini hal etishda Rossiya Fanlar Akademiyasi Geogafiya instituti, Moskva, Sankt- Peterburg, Voronej, Lvov, Toshkent va Samarqand davlat universitetlarining ilmiy xodimlari muvaffaqiyatli foydalanganlar. Quyida F.N. Milkov (1966) tomonidan dalada tabiiy geografik rayonni o'rganish uchun tuzilgan dasturni misol tariqasida keltiramiz: 1. Geografik o'rni, maydoni va chegaralari. Rayonning yirik regionlari tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasida tutgan o'rni. Qaysi landshaft zonasiga va provintsiyasiga taalluqligi va ma'muriy bo'linishi. 2. Landshat komponentlarining xususiyatlari va ularning o'zaro aloqadorligi. Landshaft komponentlarini (relefning parchalanganligi, mutloq va nisbiy balandligi, tog' jinslarining tarkibi, grunt suvlarining chuqurligi, tuproq va o'simlik qoplamining xarakteri va h.k.) yaqin joylashgan tabiiy geografik rayonlarga nisbatan qiyosiy ravishda ta'riflash. 3. Morfologik strukturasi. Joyning tiplari (maydoni km 2 va % hisobida, tarqalishi) va ularni tashkil etuvchi urochishalar, dominant, xarakterli va noyob urochishalar. Joy tiplari va urochishalarning rayon o'rtasida va chekka polosalarida joylanish xarakteri. Rayon chegarasini morfologik asoslash. 4. Fasliy ritmika . Keng ma ' noda landshaft « fenologiyasi »: qishda qor to ' planish jarayoni , geomorfologik jarayonlarning borishi , bahorda organik hayotning rivojlanishi , yoz faslining xususiyati , yilning iliq davridan sovuq davrga o ' tishi va h . k . 5. Rayonning to ' rtlamchi davrga qadar va to ' rtlamchi davrdagi taraqqiyot tarixi . Landshaftning hozirgi taraqqiyotidagi kuzatilayotgan tendentsiyalar ( erozion 32 jarayonning o ' sishi yoki susayishi , tuproq sho ' rlanishining oshishi yoki kamayishi va h . x .). 6. Rayon landshaftiga insonning ta'siri. Rayonda aholining o'rnanish tarixi bilan hududining xo'jalik o'zlashtiilishi. Landshaft komponentlariga insonning ta'sir etishi (tuproqni madaniylashtirish darajasi, haydalish foizi, ekilgan daraxtlarning yoshi va holati, ovlanadigan hayvonlarning qadimgi va hozirgi geografiyasi, iqlimlashtirilgan hayvonlarga misollar). Antropogen urochishalar. Ekin maydonlarining strukturasi va ekinlarning hosildorligi to'g'risida ma'lumotlar. 7. Tabiiy resurslarni umumiy baholash. Hududni tashkillashtirish bo'yicha tavsiyalar. Tabiatni muhofaza qilish masalalari. Oromgoh joylar va turizmni rivojlantirish imkoniyatlari. Bunday mezonlar Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari doirasida quyidagi landshaftlarni ajratishga imkon berdi: 1. Zirabuloq past tog'lar landshafti. 2. Ziyovuddin past tog'lar landshafti. 3. Oqtosh tog'oldi tekislik landshafti. 4. Malikcho'l tog'oldi tekislik landshafti. 5. Qarnobcho'l tog'oldi tekislik landshafti. 6. Allyuvial terrasa voha landshafti. Ajratilgan landshaftlarning morfologik strukturasi birmuncha murakkab tuzilgan bo ' lib , ular o ' ziga xos va xarakterli landshaft yaruslaridan , joy tiplaridan va urochishalardan tarkib topgan . 33 34 35 2.2. Zirabuloq past tog' landshafti Zirabuloq past tog' landshafti Zarafshon tizmasining g'arbiy davomi bo'lib, u sharqda Jom cho'li va Ulus tog'oralig'i to'lqinsimon tekisligi bilan, janubda Qarnob cho'li, shimolda shimoliy Zirabuloq tog'oldi tekisligi bilan chegaralangan. Uning umumiy maydoni 838 km, mutloq balandligi 550 m dan 1120 m gacha o'zgarib boradi. U antiklinal tektonik ko'tarilma bo'lib, Zarafshon megaantiklinoriyasining shimoli-g'arbiy davomi hisoblanadi. Zirabuloq past tog' landshaftining litogen asosini quyi silurning qumoq- slanetsli yotqiziqlari tashkil etadi. Ular past tog'ning shimoliy va shimoli-g'arbiy qismlarida keng tarqalgan bo'lib, kenglik yo'nalishida ikki polosa hosil qilib cho'zilgan. Bu yotqiziqlar Sipki qishlog'imng g'arbiy va shimoliy qismida tor polosa shaklida uchraydi. Yuqori silur yotqiziqlari ham keng tarqalgan bo'lib, ular 36 asosan ohaktoshlardan iborat. Bu yotqiziqlar kenglik bo'ylab cho'zilib, past qoyali tizmalar hosil qiladi. Landshaftning silur yutqiziqlarini ко pchilik joylarda intruziv jinslar yorib chiqqan. Ular landshaftning markaziy qismida granitlardan tarkib topgan plato hosil qiladi. Zirabuloq past tog' landshaftlari doirasida bo'r-uchlamchi davr yotqiziqlari ham keng tarqalgan. Bular konglomeratlardan, qumtoshlardan, ohaktoshlardan, gipslashgan va dolomitlashgan ohaktoshlardan, gillardan va qumlardan tashkil topgan. Bu yotqiziqlar past tog' massivining tevarak-atrofini tor polosa hosil qilib o'rab olgan. Ular ko'pincha tepaliksimon tog'oldi zonasini hosil qiladi. Mavjud bo'lgan past tizmalar janubi-sharqdan shimoli-g'arb tomon yo'nalgan, quruq daryo va soy vodiylari bilan kesilgan. Zirabuloq past tog' landshaftining shimoliy va shimoli-g'arbiy yon bag'irlari qiya tog'oldi tekislik hosil qilib, Zarafshon daryosi vodiysi bilan tutashib ketadi. Janubiy va janubi-g'arbiy yon bag'ri Qarnobcho'l tog'oldi tekisligidan tik ko'tarilib turadi. Landshaft hududida daryo to'ri uncha qalin emas. Ular ko'pincha bo'ylama va ko'ndalang yo'nalgan vodiylar hosil qilib joylashgan. Daraitut, Tim va Sipka soy vodiylari ko'ndalang va chuqur kesilgan vodiy hosil qilgan. Bo'ylama vodiylar esa ko'pincha kenglik bo'ylab cho'zilgan. Bunga Tim soyining chap irmog'i va Sipka soyining o'ng irmog'i bo'lgan Devonasoy va Kattsoylar misol bo'la oladi. Past tog' landshaftining iqlimi quruq kontinental iqlim. Bunga sabab Zirabuloq tog' massivining gipsometrik jihatdan past bo'lishi va Turon past tekisligi cho'liga yaqin joylashganligidir. Bu erda o'rtacha yillik yog'in miqdori 350 mm dan oshmaydi. Shu tufayli landshaft hududida doimiy oqadigan daryo va soylar uchramaydi. Faqatgina bahor oylarida oqib, keyinchalik qurib qoladigan daryo va soylar mavjud. Bularga Timsoy, Sipkisoy, Darautsoy va Kattasoylar misol bo'la oladi. Landshaftning tuproq qoplamida kuchli yuvilgan , skeletli tipik bo ' z tuproqlar hukmronlik qiladi . Ularning tarkibida chinndilar kam uchraydi (0,8-1,2 %). Tog'ning balandroq qismida esa qoramtir bo'z tuproqlar uchraydi. Bu tuproqlarda 37 gumus qatlami yaxshi ifodalangan, qoramtir ranga ega, lekin chirindiga kambag'alroq va kuchli karbonatlashgan. Landshaftning morfologik strukturasida granitlardan tashkil topgan platosimon yuzaga ega bo'lgan joy tipi, ohaktoshlarda rivojlangan efemer-buta formatsiyali chala cho'l joy tipi va slanetslarda shakllangan efemer-efemeroid-buta o'simlikli chala cho'l joy tipi asosiy o'rin egallaydi. 2.3. Kattaqo'rg'on voha iandshafti Vohaning landshaft tavsifi . Zarafshon botig'ining g'arbiy qismini egallab olgan Kattaqo'rg'on voha Iandshafti Samarqand voha landshaftidan geologik- geomorfologik tuzilishi, gipsometrik joylashishi, agroiqlim sharoiti, antropogen suv inshootlarining gidrologik rejimi, suv ombori va voha landshaftlarining o'zaro paradinamik aloqadorligi hamda boshqa zonal-regional xususiyatlari bilan farq qiladi. Kattaqo'rg'on vohasi shimolda Oqto g’ tizmasi, janubda Zirabuloq-Ziyovuddin past tog' etaklari, g'arbda Navoiy vohasi va sharqda Samarqand vohasi bilan chegaradosh. Uning umumiy maydoni 2174 km 2 ni tashkil etadi. Hududining dengiz sathidan o'rtacha balandligi 350-500 m ga teng (Abdulqosimov, Abduraxmonova, 1998). O'rta Osiyo va O'zbekiston regionlarini landshaft rayonlashtirishda Kattaqo'rg'on va Samarqand vohalari alohida-alohida mustaqil tabiiy geografik rayon sifatida ajratiladi (Babushkin, Kogay, 1964; Gvozdetskiy, 1965; Abdulqosimov, 1983; Alibekov, 1982; Saidov, 1972). Kattaqo'rg'on voha geosistemasi hududiy jihatdan Zarafshon botig'ining g'arbiy tarkibiy qismi bo'lgan Kattaqo'rg'on geosinklinal bukilmasiga to'g'ri keladi. Bukilma poydevorining eng pastki qismi 2600-3000 m chuqurlikda joylashgan bo'lib, neogen va antropogen davrlarining yotqiziqlari bilan to'lgan. Uning yuza qismini hozirgi zamon allyuvial, allyuvial-prolyuvial, lyoss va lyossimon jinslar qoplab olgan. Allyuvial yotqiziqlarning qalinligi A. I. Shevchenkoning (1961) ma'lumoti bo'yicha vohaning sharqiy qayir qismida 20-30 m ni, qayir usti terra-salarida 110-118 m ni tashkil etadi. Voha hududida g'arbdan-sharqqa tomon shag'al toshlar yaxshi 38 silliqlanib maydalashib, qumoq jinslar kamayib, gilli yotqiziqlar qalinlashib boradi. Kattaqo'rg'on vohasining er usti tuzilishi ancha murakkab. Uning relef shakllari Oqdaryo, Qoradaryo va Zarafshon daryolarining qayirlaridan, qayir usti terrasalaridan va tog'oldi prolyuvial tekisliklardan tarkib topgan. Bu relef shakllaridan daryo qayirlari voha hududini kenglik yo'nalishda kesib o4ib, uning eng past joyi ham hisoblanadi. Daryo qayirlandan shimolda va janubda unga parallel ravishda allyuvial-shag'al yotqiziqlardan tuzilgan qayir usti terrasalari sharqdan-g'arbga tomon cho'zilgan. Qayir usti terrasalari tekis relef shakliga ega bo'lsada ularning yuzasini umumiy nishabligi uncha sezilarli bo'lmagan darajada daryo o'zani tomon pasayib boradi. Bu esa grunt suvlarining tabiiy harakatlanishiga va tuproqlarning tarkibidagi sho'rlanish jarayonini kamayishiga qulaylik yaratadi. Oqdaryo bilan Qoradaryo oralig'ida allyuvial kelib chiqishga (genezisga) ega bo'lgan qayir usti terrasali Miyonqol oroli joylashgan. Uning g'arbiy qismi Kattaqo'rg'on voha Iandshafti tarkibiga kiradi. Zarafshonning chap qirg'og'idagi qayir usti terrasalariga parallel ravishda Zirabuloq-Ziyovuddin tog' massivlarining tog'oldi prolyuvial tekisliklari cho'zilgan. Ular yuqori antropogenning maydalangan toshlari-dan tarkib topgan va ustidan lyossimon jinslar bilan qoplangan. Yuzasi eroziya tufayli kuchli parchalangan. Qiya tekislikning yuzasi bir qator yirik botiqsimon pastqamliklardan birida Kattaqo'rg'on suv ombori barpo etil-gan. Zarafshonning o'ng qirg'og'ida Oqtog'ning janubiy yonbag'iri etaklanda yastanib yotgan o'rta antropogenning prolyuvial yotqiziqlaridan tashkil topgan tog'oldi qiya tekisligi sharqdan-g'arbga tomon cho'zilib, vaqtincha suv oqimiga ega bo'lgan soy vodiylari va jarliklar bilan kesilgan. Kattaqo'rg'on vohasining iqlimi Samarqand vohasining iqlimidan tabiiy namlanish miqdorining kamligi, iqlimining nisbatan keskin kontinentalligi, qishining sovuqligi va yozining issiqligi, tog' yonbag'irlaridan oqib keladigan soy suvlarining kamligi bilan farq qiladi. L.N.Babushkin va N.A.Kogaylar (1964) Kattaqo'rg'on vohasida iqlim sharoitining uchta xususiyatini farqlaydilar. 39 Iqlim sharoitining farq qiluvchi birinchi xususiyati shundan iboratki, voha hududi Zarafshon botig'ining gipsometrik jihatdan eng past qismini egallab olgan. Bunday holat agrolandshaftlarni atmosfera yog'inlari bilan tabiiy namlanishiga va tuproqlarda to'planadigan namlik zahirasiga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi. Vohaning g'arbiy qismida, Zarafshon vodiysining pasaygan joylarida yiliga o'rtacha 180-200 mm miqdorda yog'in tushadi. Janubda, daryo terrasalari ustidan ko'tarilib turgan tog'oldi prolyuvial tekisliklarda yog'in miqdori bir oz oshib 260-280 mm ni tashkil etadi. Bu erda tabiiy namlanish nisbatan yaxshi bo'lganligi sababli tuproqlardagi namlik zahirasining to'liq sarflanishi may oyining birinchi yarmida kuzatilsa, bu jarayon vohaning vodiy qismida aprelning oxirlariga to'g'ri keladi. Kattaqo'rg'on vohasining iqlim sharoitini ikkinchi farq qiladigan xususiyati yilning issiq paytlarida madaniy o'simliklarning vegetatsiya davri uchun zarur bo'lgan termik resurslarga boyligi bilan belgilanadi. Bu erda o'rtacha sutkalik ijobiy haroratning +10 0 S dan yuqori bo'lgan yig'indisi 4300-4600 0 ni tashkil etadi. Bunday miqdordagi termik resurslar turli xil qishloq x o’ jalik ekinlarini o’ sishiga va pishib etilishiga imkon beradi. Havoning o'rtacha yillik harorati 13°S ga teng. YAnvaming o'rtacha harorati -1,9 0 S ni, iyulniki esa 27,2 0 S ni tashkil etadi. Mutloq minimal harorat -35 0 S ga va maksimal harorat 44 0 S ga teng. Vegetatsiyali qish 53% dan oshadi. Iqlim sharoitining uchinchi xususiyati qishloq xo'jalik ekinlariga zarar keltiruvchi garmsel hodisalarining tez-tez takrorlanib turishidir. Yoz paytlarida garmsel shamollarining takrorlanishi 18-20 kunga etadi va ayrim yillarda undan ham oshadi. Kattaqo'rg'on vohasining agrolandshaftlari Zarafshon daryosi va uning irmoqlarini suvi bilan sug'oriladi. Vegetatsiya davrida voha agrolandshaftlarini suv bilan ta'minlashda Miyonqol-Xatirchi (uzunligi 36 km, suv sarfi 50 m 3 /sek) va Narpay (uzunligi 90 km, suv sarfi 46,4 m 3 /sek) magistral kanallari katta rol o'ynaydi. Bu kanallar 62 ming gektardan ziyod erai suv bilan to'liq ta'minlaydi. 40 Kattaqo'rg'on voha landshafti Samarqand voha landshaftidan er osti suvlariga boyligi va ularning minerallashganligi bilan farq qiladi. Grunt suvlarining chuqurligi 2 m dan 10-12 m gacha o'zgarib boradi. Ayrim pastqam joylarda ularning chuqurligi 1-2 m ni tashkil etadi. Daryo qayirlarida grunt suvlari 0,5-1 m chuqurlikda joylashgan bo'lib, agrolandshaftlarning tuproq qoplamini tabiiy namlanishga, o'tloq, botqoq-o'tloq va botqoq tuproqlarning shakllanish jarayoniga muhim ta'sir ko'rsa-tadi. Daryo qayirlarida grunt suvlarining er yuzasiga buloqlar sifatida sizib chiqish hodisalari ham uchraydi. Binobarin, grunt suvlarining makon-dagi tabaqalanishi va suv sathining chuqurlik bo'ylab o'zgarishi voha hududi-ning geomorfologik tuzilishi bilan uzviy bog'liq. SHuning uchun grunt suvlarining sathi daryo qayirlarida 0,5-1 m dan qayir usti terrasalarida 1-2 m gacha, tog'oldi prolyuvial tekisliklarida 3-10 m gacha pasayib boradi. Vohaning grunt suvlari bir oz minerallashgan. Suvning minerallashish darajasi ikki yo'nalishda ortib boradi: birinchi yo'nalishi tog'oldi qiya tekisliklaridan Zarafshon vodiysi tomon va ikkinchi yo'nalishi sharqdan g'arbga tomon oqim bo'ylab. Vohaning sharqiy qismida grunt suvlarining oqimi uchun relef sharoiti ancha qulay. Chunki tekislik yuzasining qiyaligi birmuncha sezilarli bo'lganligi sababli mineral tuzlarning to'planib qolishiga imkon bermaydi. G'arbiy qismida esa aksincha, Malik cho'li tekisligidagi braxiantiklinal tektonik ko'tarilmasi tufayli grunt suvlarining harakati bir oz sekinlashadi va turli xil mineral tuzlarning to'planishiga imkon yaratadi. Kam harakatdagi minerallashgan grunt suvlari cho'l iqlim sharoitida kuchli bug'lanib, agrolandshaftlarning tuproq qoplamini sho'rlanishiga sabab bo'ladi. Bu vohaning grunt suvlari va tuproqlari suvda tez eriydigan sulfat va xlorid tuzlar bilan sho'rlangan. Kattaqo'rg'on voha landshaftining tuproq qoplami xilma-xil. Bu erda asosan sug'oriladigan o'tloq, sug'oriladigan o'tloq-botqoq va sug'oriladigan och rush va tipik bo'z tuproqlar hukmronlik qiladi. Baland qayirlarda va qayir usti terrasalarda kam sh o’ rlangan o’ rta va o g’ ir suglinkali sug'oriladigan O’ tloq tuproqlar, o'rtacha sh o’ rlangan engil suglinkali su g’ oriladigan botqoq-o41oq tuproqlar keng tarqalgan. O'rta va quyi qayirlarning katta maydoni o'rtacha sho'rlangan gilli va og'ir 41 suglinkali sug'oriladigan botqoq-o'tloq tuproqlari bilan band. Qayirlarning o'zlashtirilmagan qo'riq va bo'z erlarida tarkibida 3,2-4,2% chirindi bo'lgan o'tloq va o'tloq-botqoq tuproqlar uchraydi. Madaniylashtirilgan tog'oldi tekisliklarining tuproq qoplami qalin lyoss va lyossimon jinslar ustida rivojlangan sug'oriladigan och tusli va tipik bo'z tuproqlardan iborat. Vohaning mahalliy tabiiy geografik sharoitidan kelib chiqqan holda qishloq xo'jaligida erdan foydalanish strukturasi ham aniq belgilangan. Bu Z.M.Akramovning (1961) "Samarqand va Buxoro oblastlarining qishloq xo'jalik geografiyasi" monografiyasida o'z ifodasini topgan. Vohaning sug'oriladigan zonalaridagi agrolandshaftlar tizimining strukturasi paxta plantatsiyalari, bog'dorchilik, uzumchilik, donchilik va polizchilik xo'jaliklaridan tarkib topgan. Bular Samarqand voha agrolandshaftlariga o'xshash madaniy o'simliklar qoplamining asosini tashkil etadi. Voha landshaftining morfologik strukturasi . Kattaqo'rg'on voha landshaftining kompleks tahlili shuni ko'rsatadiki, u o'zining tabiiy geografik sharoiti va geokomplekslarining makondagi farqlanish xarakte-riga ko'ra xilma- xildir. Vohaning landshaft strukturasi bir-biridan muayyan chegaralar bilan ajralib turgan uchta voha joy tipidan tashkil topgan. Bular qayir voha (maydoni 618 km 2 ), qayir usti terrasali voha (1100 km 2 ) va tog'oldi tekislik voha (456 km 2 ) joy tiplaridir (Abdulqosimov, Abduraxmonova, 1998). Har qaysi joy tipi va uning morfologik strukturasi mustaqil chegaraga ega bo'lgan va qo'shni geokomplekslardan o'zining individual xususiyatlari bilan ajralib turgan urochishalar majmuasidan tuzilgan. Quyida har bir voha joy tipiga alohida-alohida izoh berib o'tamiz. Qayir voha joy tipi. Kattaqo'rg'on vohasi hududidagi qayir voha joy tipi daryo bo'ylab 300-500 m dan 800-1000 m gacha bo'lgan keng maydonni hosil qilib sharqdan g'arbga tomon cho'zilgan. Litologik tarkibi shag'al, qum, mayda zarrachali gil va qumoq jinslardan iborat. Qayirlarning yuzasi allyuvial tekislik relef shakliga ega. Grunt suvlari asosan gorizontal almashinish xarakteriga ega bo'lib, er yuzasiga juda yaqin joylashgan, ayrim uchastkalarda hatto buloqlar 42 sifatida yuzaga sizib chiqqan. SHu boisdan gidromorf tupoqlar yaxshi rivojlangan va gidrofit o'simliklarning shakllanishi uchun qulay sharoitlar mavjud. Qayirdagi sug'oriladigan o'tloq, botqoq-o'tloq va botqoq tuproqlar kam va o'rtacha sho'rlangan, ular paxta, don va sabzavot ekinlari bilan band. Bu erdagi manzarali daraxtzorlar, irrigatsiya shaxobchalari, tutzorlar, mevali bog'lar voha landshaftlari manzarasiga alohida jozibali go'zallik baxsh etadi. Qayir voha joy tipining xarakterli urochishalari . Kattaqo'rg'on vohasi hududidagi qayir voha joy tipining morfologik strukturasi Samarqand voha landshaftidagi kabi murakkab tuzilgan tarixiy genetik hosiladir. Uning larkibiy qismlarini tashkil etuvchi antropogen urochishalarning xarakteri va xususiyatlari qayirning quyi, o'rta va yuqori uchastkalarida asta-sekin o'zgarib, bir-biri bilan almashinib boradi. Tajriba kuzatuv uchastkalarida olib borilgan dala tadqiqot ishlari shuni ko'rsatadiki, qayirning quyi qismida ko'pincha sug'oriladigan kam sho'rlangan botqoq tuproqli vohalar, sug'oriladigan o'rtacha sho'rlangan botqoq tuproqli vohalar, o'rta qismida sug'oriladigan kam sho'rlangan botqoq-o'tloq tuproqli vohalar, sug'oriladigan o'rtacha sho'rlangan botqoq-o'tloq tuproqli vohalar va yuqori qismida kuchli madaniylashtirilgan kam sho'rlangan o'tloq tuproqli vohalar kabi antropogen urochishalar ko'pchilikni tashkil etadi. Voha hududidagi qayirlarda antropogen urochishalardan tashqari degradatsiyalashgan va dastlabki qiyofasini yo'qotgan to'qay landshaft komplekslari ham uchraydi. Bular past qayirdagi botqoqlangan erlarai qoplab olgan qiyoq-qamishzor formatsiyali to'qaylar, sho'rlangan o'tloq tuproq-larni qoplab olgan ajriq-yulg'unli to'qaylar, allyuvial tuproqlarda rivoj-langan shumtol- jiyda-chakandali to'qaylar, baland qayirdagi tol-turang'il formatsiyali to'qaylar, past qayirdagi shag'al toshlar kompleksi kabi urochishalardir. Shuni ta'kidlash lozimki, bu regiondagi to'qay landshaft sistemalari yildan yilga antropogen omil ta'sirida degradatsiyalashib, ularning maydoni keskin qisqarib bormoqda va to'qayzorlar o'rnini qishloq xo'jalik geokomplekslari egallamoqda. Shuning uchun ham to'qayzorlarning tarixiy shakllangan ekologik 43 muhit mexanizmiga salbiy ta'sir ko'rsatmaslikni va ularni noyob landshaftlar qatorida muhofaza qilishni taqozo etadi. Qayir usti terrasali voha joy tipi. Bu landshaft tipologik kompleks Zarafshon, Oqdaryo va Qoradaryolarning birinchi va ikkinchi qayir usti terrasalaridan tarkib topgan. Birinchi terrasa qayir ustidan 0,5-2 m ko'tarilgan, kengligi 2-4 km atrofida bo'lib, g'arbga Hazar yo'lagi tomon torayib boradi. Ikkinchi terrasa tik pog'ona hosil qilib birinchi terrasa ustidan 2-4 m gacha ko'tarilgan, kengligi 5-6 km ga boradi. Terrasalami yuzasi tekis, jar va soyliklar bilan kesilgan, daryo tomon pasayib boradi. Terrasalarning asosini ancha chuqurlikda joylashgan shag'al va qum yotqiziqlari tashkil etadi, ularning yuzasini gil va qumoq jinslar qoplab olgan. Terrasalarning katta maydoni inson xo'jalik faoliyati ta'sirida o'zgargan. O'zlashtirilgan erlar asosan sug'orma dehqonchilikda keng foyda-laniladi. Qishloq xo'jaligida paxtachilik, donchilik va bog'dorchilik etakchi rol o'ynaydi. Qayir usti terrasalarida sug'orma dehqonchilik qadimdan rivojlangan. Shuning uchun agrolandshaftlarni tuproq qoplamida 1,5-2 m qalinlikdagi agroirrigatsion yotqiziqlar vujudga kelgan. Bu erda sug'oriladigan kam va o'rtacha sho'rlangan o'tloq, botqoq-o'tloq va sug'oriladigan o'tloq-bo'z tuproqlar bilan bir qatorda ayrim uchastkalarda saqlanib qolgan qo'nq va bo'z erlarda sho'rxok o'tloq va sho'rxok o'tloq-botqoq tuproq xillari ham uchraydi. Soyliklardagi sho'rxok o'tloq tuproqlarda tabiiy o'simliklarning qora ajriq va sho'ra formatsiyalari keng tarqalgan. Bunday holat qayir usti terrasali voha joy tipining morfologik strukturasini murakkab va tarkibiy qismlarini rang-barang bo'lishiga olib kelgan. Qayir usti terrasali joy tipining xarakterli urochishalari. Qayir usti terrasalarida shakllangan voha geosistemalarining quyi morfologik birliklari sug'oriladigan o'tloq-bo'z tuproqli vohalar, sug'oriladigan o'tloq tuproqli vohalar, sug'oriladigan kam sho'rlangan o'tloq tuproqli vohalar, sug'oriladigan karbonat- magniyli o'tloq tuproqli vohalar, allyuvial-prolyuvial yotqiziqlarda madaniylashtirilgan og'ir soz tipik bo'z tuproqli vohalar, sug'oriladigan botqoq- 44 o'tloq tuproqli vohalar, o'rtacha sho'rlangan o'tloq tuproqlardagi ikkilamchi ajriq- qiyoqli o'tloq-zorlar kabi antropogen urochishalardan iborat. Tog'oldi tekislik voha joy tipi. Tog'oldi tekislik voha landshaft tipologik kompleksi Kattaqo'rg'on vohasining shimoliy va janubiy qism-larida joylashgan va daryo vodiysining o'ng hamda chap qirg'oqlari bo'ylab sharqdan g'arbga tomon keng yo'lak hosil qilib cho'zilgan. Bu yo'lak vohaning janubiy qismida Ulus, Oqtosh va Malikcho'l tog'oldi prolyuvial-allyuvial tekisliklarini o'z ichiga oladi. Ularning dengiz sathidan baland-ligi g'arbdan sharqqa tomon 280-300 m dan 600-680 m gacha o'zgarib boradi. Tog'oldi prolyuvial tekisliklarning asosini neogen va antropogen davrlarning katta qalinlikdagi uvoq jinslari tashkil etadi. Ularning yuqori yuza qatlami qalinligi 2-3 m gacha bo'lgan qumoq, gilli va lyossimon jinslar bilan qoplagan. Prolyuvial qiya tekisliklarning yuzasi daryo vodiysi tomon pasayib boradi. Qiya tekisliklar aynan shu yo'nalishda vaqtincha suv oqimiga ega bo'lgan soy vodiylari, soyliklar va chuqur jarlar bilan kuchli parchalangan. Mayda zarrachali qumoq va gilli prolyuvial yotqiziqlarning qalinligi qiya tekislikning yuqori qismidan vodiy tomon orta boradi. Tog'oldi tekisligining quyi qismi qadimdan o'zlashtirilgan va sug'oriladigan agrolandshaftlar bilan band. Sug'oriladigan maydonlarda tipik va och tusli bo'z tuproqlar keng tarqalgan. Haydalgan erlarning bir qismi bahorikor dehqonchilikda foydalaniladi. Tog'oldi tekisligining yuqori qismi er usti suvlari nihoyatda kam bo'lganligi sababli kam o'zlashtirilgan. Tabiiy holda saqlangan cho'l va chala cho'l geokomplekslar zoogen omil ta'sirida, ayniqsa chorva mollarini me'yordan ortiq boqilishi tufayli kuchli degradatsiyalashgan. Tuproq qoplami kuchli va o'rtacha yuvilgan och tusli bo'z tuproqlardan iborat. O'simlik qoplamida efemer va efemeroid o'simliklardan tarkib topgan formatsiyalar, siyrak holda o’ sadigan shuvoqlar, ebalak, chetir, lola qiz g’ aldoq, er sovun, momiq, karrak va boshqa turlar uchraydi (Abdulqosimov, Abduraxmonova. 1998). 45 Shunday qilib, tog'oldi tekislik voha joy tipining morfologik struk-turasini tarkibiy qismlarini tashkil boTishida antropogen urochishalar bilan bir qatorda inson xo'jalik faoliyati ta'sirida kuchli degrada-tsiyalashgan cho'l va chala cho'l urochishalar ham ishtirok etadi. Tog'oldi tekislik voha joy tipining xarakterli urochishalari . Kattaqo'rg'on voha landshafti tarkibidagi tog'oldi tekislik joy tipining morfologik strukturasi ancha murakkabligi bilan farq qiladi. Uning murakkabligi joyning litologik tarkibi, er usti tuzilishi, relefining nishabligi va parchalanganligi, tuproq qoplamimng yuvilganlik va sho'rlanish darajasi va boshqa omillarga bogTiq. Bu erdagi tanlangan uchastkalarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xarakterli urochishalar tizimi ajratilgan: tog'oldi to'lqinsimon tekislikdagi sug'oriladigan tipik bo'z tuproqli vohalar, tog'oldi qiya tekisligidagi sug'o-riladigan o'rtacha soz tipik bo'z tuproqli vohalar, tog'oldi tekisligi soylik-laridagi sug'oriladigan o'tloq-bo'z tuproqli vohalar, allyuvial-prolyuvial tekisliklardagi sug'oriladigan tipik bo'z tuproqli vohalar, allyuvial-pro-lyuvial tekisliklardagi sug'oriladigan kam sho'rlangan o'tloq tuproqli vohalar, yirik to'lqinsimon lyossli tekislikdagi tipik bo'z tuproqlarda rivojlangan turli xil o't o'simlikli chala cho'l, pastqam joylardagi kuchli sho'rlangan o'tloq tuproqlarda rivojlangan ajriq-qiyoq formatsiyali o'tloqzorlar, prolyuvial tekislikdagi och tusli bo'z tuproqlarda shakllangan efemer-efemeroid formatsiyali komplekslar va boshqalar (5-chizma). Shuni ta'kidlab o'tish maqsadga muvofiqki, biz Zarafshon botig'i voha landshaftlarini tarkibida antropogen voha joy tiplarini va antropogen voha urochishalarini ajratishda tabiiy komponentlarning bir-birlari bilan bo'lgan munosabatlarini majmuali tahlil qilish uslublaridan foydalandik. 2.4. Qarnobcho’l tog’oldi landshaftlari Qarnobcho’l Zarafshon daryosining so’l qirg’og’idagi zirabuloq tog’larining janubiy qismida, dengiz sathidan 310 m balandlikdagi yerlarni egallaydi. Ilmiy adabiyotlarda bu hudu d “Карнабская степь” nomi bilan 46 yuritiladi. Iqlim jihatidan Qarnobcho’l o’rta yer dengizi iqlim tipiga xosdir, Qarnaobcho’lning releyefi umuman sharqdan-g’arbga qarab pasayib borishi va tekisligi, shuningdek, faqat shimoil qismigina, ya’ni tog’ yonbag’irlari past- baland, to’lqinsimon bo’lib, ko’plab soylar, vaqtinchalik oquvchi suv yo’llari bilan bo’lingan. Iqlim ko’rsatkichlari bo’yicha qarnobcho’l, barcha O’rta Osiy cho’llari singari qurg’oqchiligi va keskin kontinentalligi bilan ajarlaib turadi. Ko’p yillik o’rtacha harorati 17,1 0 С. Eng issiq havo harorati iyun-iyul oylarida kuzatilib, soyada bu ko’rsatkich +40+47 0 С ni tashkil qiladi. Eng sovuq havo harorati dekabr-fevral oylarida kuzatilib, ba’zan 20-30 0 С ni tashkil qiladi. O’rtacha yillik havoning nisbiy namligi 30% ni tashkil qilib, yoz faslida bu ko’rsatkich ko’pincha 10-20% dan ortmaydi. Iqlim diagrammasida yilning qirg’oqchil va namgarchilik mavsumlari yaqqol ko’rsatilgan. Yog’ingarchilikning asosiy qismi noyabr-aprel oylariga to’gri keladi. O’rtacha yillik yog’ingarchilik miqdori, 81,9-297,4 mm gacha o’zgarib turib, ko’p yillik o’rtacha ko’rsatkich 162,0 mm ni tashkil qiladi. Tuproqlarining morfologik tuzilishi . Q a r n o b c h o ’ l n i n g t u p r o q l a r i o c h t u s l i b o ’ z t u p r o q l a r h i s o b l a n a d i . Och tusli bo’z tuproqlar zonasida yil davomida o’rtacha 200-300 mm yog’in yog’adi. Tuproqlarning ustki qatlamidagi sho’r tuzlar yaxshi yuvilmaydi, ma’lum chuqurlikda, taxminan 40-60 sm, ba’zan 1- 2 m pastda ham sho’rlangan qatlamuchraydi. Och tusli bo’z tuproqlar boshqa mintaqa tuproqlariga nisbatan mexanik tarkibiga ko’ra organik moddalarga kambag’al hisoblanadi. Xaydalma qatlamda 0,5 dan 1,5 foiz gumus bo’ladi. Och tusli bo’z tuproqlar mintaqada jami lalmi yerlarning 10 foizni (ta’minlangan lalmi) jami sug’oriladigan foizdan (ta’minlangan lalmi) jami sug’oriladigan maydonlarning 18 foizni tashkil etadi. Yangi sug’oriladigan yer maydonlari (Mirzacho’l, Jizzax, Qarshi) cho’llarining katta qismi och tusli bo’z tuproqlardan iborat. Och tusli bo’z tuprolarning donadorligi yaxshi emas. Lekin suv o’tkauvchanligi va yuqori darajada kapillyarligi bilan ajralib tuardi. Shuning uchun bir oz nishab yerlarda och tusli bo’z tuproqli yerlar yuvish natijasida sho’rsizlantiriladi, ammo relyefi tekis joylarda ortiqcha sug’orish va boshqa 47 omillar ta’sirida sho’r yer osti suvi bilan birga tuproq yuzasiga ko’tarilib, qayta sho’rlanishga sabab bo’ladi. Bunday hol sizot suvlarining sathini kamaytirish uchun kollektor zovurlar qazish, tuproq sho’rini yuvsh, ekinlarni sug’orish rejimini qat’iy tartibga solish, yerlarni tekislash, almashlab ekishni joriy etish, ixotazorlarni barpo etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirishni taqazo etadi. Bo’z tuproqlar mintaqasidagi tuproqlar tarkibida gumus, azot va fosfor miqdori kam, organic moddalar tez minerallashadi. Tuproq strukturasi uncha mustahkam emas. Lekin bu mintaqa tuproqlarining tabiiy unumdorligi tekis sahro mintaqasidagi tuproqlarga nisbatan sezilarli darajada yuqori. Mexanik va mineralogik tarkibi. Bo’z-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslardan shakllanganligi tufayli, ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib, ko’proq qumloq va yengil qumoq xillari tarqalgan. Bu tuproqlar yuzasida ko’pincha qirrali shag’al toshlar bo’ladi. Tuproqning yuqori qatlamlarida mayda qum va yirik chang fraksiyalarining, illyuvial gorizontida esa0,001 mm dan kichik loyqa zarrachalarining ko’p (11-18%) bo’lishi harekterli. Qarnobcho’l tuproqlarining kattagina qismi och sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan iborat. Bu tuproqlarda gipsli sho’rlainsh ancha yuqori bo’lib (50-60 sm chuqlikda), gumus miqdori ham anchagina—1,17%. Karbonatlarning asosiy qismi 10-20 sm chuqurlikda yotadi, chuqurlikka kirib brogan sari ularning miqdori kamayib boradi. Bo’z sur-qo’ng’ir va sur-qo’ng’ir tuproqlarining mexanik tarkibi turli- tumanligi bilan ajralib turadi. Mexanik tarkibi jihatidan Qarnobcho’l quyidagi turlarga bo’linadi: qumoq-soz tuproqli och tusli bo’z-qo’ng’ir, delyuvial- prolyuvial qatlamlari sho’rlangan tuproqlar, gipsli-qumoq och sur-qo’ng’ir tuproqlar va h.k.z. Barcha turdagi tuproqlarga zichligi, mexanik tarkibi va tuzlarning tarkibi jihatidan qatlam-qatlam joylashishi xosdir. Yengil loyqa qatlam o’rta loyqa, qumoq va boshqa qatlamlar bilan almashinib boradi. Ba’zi qatlamlarda hajmi 0,001 mm bo;lgan loyqa miqdori 21% ga yetadi. Tajriba dala tuproqlarining suv-fizik xususiyatlari. Bo’z-qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik va agrokimyoviy xosslari ancha noqulay, tuproq va ona jinslarda gipsning ko’p va yaqin joylashganligi, relyefning murakkabligi singari 48 sababli, bu tuproqlarni o’zlashtirish ancha murakkab. Tuproq zarrachalarining solishtirma hajmiy og’irligi zichligi 1,72 dan 1,37 g/sm 3 gacha o’zgarib turadi va bu ularning kelib chiqishining turlicha ekanligidan dalolat beradi. Ular orasidagi farq faqat tog’ jinsi parchalarining mayda tuproq zarrachalari bilan birlashish nisbatlari va sementlashganlik darajasi bilan ifodalanadi. Xaydalma qatlam zichligi 1,45-1,50 g/sm 3 , tog’ jinsi bo’laklari ko’proq uchraydigan quyi qatlamlar zichligi 1,72 g/sm 3 . Umumiy kovakligi 48% gacha bo’lib, aeratsiya tuproqning kovakligi32 foizdan 45 foizgacha, maksimal gigroskopikligi esa 10,4% dan 2,2% gacha ozgaruvchanlikka ega. O’simlik qoplami. Qarnobcho’lning o’simlik qoplamida shuvoq-efemer o’simliklar guruhi bilan birga, faqatgina efemer o’tlardan tashkil topgan guruhlar ham uchraydi. Bunga sabab, tuproqning kimyoviy va mexanik xususiyatlaridir. Lekin, Qarnobcho’l o’simlik qoplamiga ko’proq shuvoq va efemer va efemeroid turlarning birgalikda uchrashlari o’ziga xosdir, ya’ni ular birgalikda bitta o’simlik qavmini (fitotsenoz) tashkil qilishadi. O’rta Osiyo cho’llari o’simlik qoplami xususiyatlariga ko’ra 4 ta asosiy tiplarga bo’lingan: buta-o’tchil; o’tchil-sho’rali; yarim buta-efemerli va efemerli. Umuman olganda, cho’l mintaqasi o’simlik qoplami hayotiy formalar va turlarning xilma-xilligi bilan ajaralib turadi. Olib borilgan tadqiqotlariga ko’ra, Qarnobcho’l florasida 238 tur gulli o’simliklar qayd etiligan. Bu o’simlik turlari 138 turkumga mansub bo’lib, shulardan 216 turi o’tchil o’simlikar (90,8%), 12 turi yarim butalar (5,0%) va 10 turi (4,2%) buta o’simliklardir. Tadqiqotlar olib borilgan hududning o’simlik qoplamida ancha ko’p uchraydigan turlarga quyidagilarni ko’rsatish mumkin: shuvoq -Аrtemisia diffusa , Krasch. Ex Poljak, A.turanica Krasch, Salsola orientalis S.Gmel., Halothamnus subaphulla (G.A.Mey), Carex pachyustulis L., Gade stritata Markel. Ex Bunge; Ferula assa foetida (Bunge) Regel, Anisantha tectorum (L) . Nevski, Bromus danthanige Trin, Malkolmia turkestanica Litv., Trigonella noeana Boiss., leptaleum Filefolim (Willd) DS arpog’on turlari - Eremopyrum orientale (L.) Gaub. 1 Spach,E. hirsitum (Bertel.) Nevski va boshqalar ko’plab uchraydi. Qarnobcho’l tabiiy florasida bir yillik sho’ra o’tlardan seta -Salsola scleranta, baliq 49 ko’z -Climacoptera lanata, quyonjun -Halocharis hispida kabilar , dag’al poyali o’simliklardan esa yantoq -Alhagi pseudalhagi, karrak Сousinia resinosa uchraydi . Shuvoq-efemerli Qarnobcho’l yaylovlari ozuqasining asosini shuvoq tashkil qiladi va faqat 15-20% ni efemer o’tlar tashkil qilib, faqat bahor mavsumida qorako’l qo’ylari ozuqasining 40-50% ini aynan shu barra o’tlar tashkil qiladi. Ozuqa zaxiralari bunday yaylovlarda turli yillarda gektaridan 1,6- 3,0 sentner quruq massa bo’lib, yil mavsumlari bo’ylab ham keskin o’zgarib turadi. Ayniqsa, kuz va qishki mavsumlarda ozuqa tanqisligi yuzaga keladi va yuqori hosilli kuzgi-qishki yaylovlar yaratishning ahamiyati yanada ortadi. 2.5. Malikcho'l tog'oldi tekislik landshafti Malikcho'l yassi tekisligi Zarafshon daryosi quyi oqimining so'l qismida joylashgan. Ma'muriy jihatdan O'zbekiston Respublikasi Navoiy va Buxoro viloyatlari hududlariga to'g'ri keladi. Bu rayonning sharqiy va g'arbiy chegaralari 34° 28' va 34° SI 1 meridian bo'ylab o'tadi. Malikcho'l massivi unchalik chuqur bo'lmagan jarliklardan, qum tepaliklardan va onda-sonda ko'zga tashlanuvchi qo'rg'onlardan iborat. Zarafshon vohasi tog ' orasimon shaklda bo ' lib , Ziyovuddin va Azkamar tog ' larining kirib kelgan qismi , ya ' ni g ' arbiy qismi birozgina ochiq . Ushbu botiqning eng toraygan qismi Hazora yo'lagi hisoblanadi. Malikcho'l tekisligining shimoli-sharqiy qismi voha bilan almashinadi va asta-sekin Qiziltepa to'lqinsimon platosining sahro kengliklari bilan tutashadi, shimoliy qismida Zarafshon daryosi bilan tutashadi, janubdan T o’ rato g’ tizmalari bilan chegaralangan. Hazora darasi o'ng tomondan Oftobachi, chap tomondan Qiziltepa platolarini hosil qilgan konglomeratdan iborat bo'lib, u 18 m qalanlikka egadir. Bu konglomeratlar 2 m dan iborat qotib qolgan shag'al qorishmasi bilan qoplangan. Ustki qismi qum, loydan iborat. Er qatlamining bunday tuzilishi bizning tekshirishlarimiz tufayli 50 tasdiqlangan. Shag'altosh qotishmalari mayda (1-2 sm) qattiq gipsli kristallsimon, ba'zan juda qattiq qatlamlar ham uchraydi. Malik yassi tekisligi shimoldan Zarafshon daryosining balandligi 5-6 m dan 16-20 m gacha bo'lgan tik jarliklari bilan tutashib ketgan. Buxoro vohasidan balandligi 7 m gacha bo'lgan tik qiyaliklar bilan ajralib turadi. Tog'lardan boshlangan nishablik janubda 0,02 m, shimolda 0,005 m. Malikcho'l massivining janubiy relefi Azkamar va T o’ rato g’ past va yassi tog'laridan, tog' etaklari bo'ylab cho'zilib ketgan jarliklardan iborat. Biz o'rganib chiqqan hududning relefi tekislik va qiya mshabliklar bilan xarakterlanadi. Deyarli barcha tekisliklardan yaylovlar sifatida foydalanadi. Yog'ingarchilik juda kam bo'lganligi tufayli iqlimi quruq. Shuning uchun ekin ekishda lalmi er sifatida foydalanib bo'lmaydi. Malik cho'lining iqlimi o'ta kontinental bo'lib, janubiy cho'llarga xos. O'rta Osiyo cho'llarining iqlim sharoiti L.S. Berg (1913), L.N. Babushkin (1959), E.N. Balashov (1963) ilmiy ishlarida ta'kidlab o'tilgan. E.P. Korovin va E.N. Kashkarovlar (1933) Malik cho'li iqlimining qishi juda qisqa, o'ta sovuq, bahorgi seryog'in va beqaror jazirama yozi uzoq davom etishi, kuzda esa qisqa namgarchilik davrini boshidan kechirishini ta'kidlaydilar. Cho'lning shimoliy va janubiy qismiga xarakteristika berishda Navoiy meteorologik stantsiyasi kuzatuv materiallaridan foydalandik. Bu rayonning iqlimi subtropik kontinental iqlimga xos bo'lib, yillik yog'in miqdori o'rtacha 170 mmni tashkil etadi. Havo haroratini absolyut maksimumi 48° S bo'lib, iyul oyiga to'g'ri kelsa, absolyut minimumi -29° S bo'lib, dekabr oyiga to'g'ri keladi. Issiq kunlar 230 kunni tashkil etadi. Foydali issiq haroratning umumiy hajmi 2529° ni tashkil etadi. Havo haroratining namligi vegetatsiya davrida 29 % gacha bo'ladi. Kuchli shamollar 5 m/s dan yuqori, 10-15 kun davomida bo'ladi. Shamollar asosan shimoli-sharqiy va sharqiy yo'nalishlar bo'yicha esadi. Yil davomida suv havzalari yuzasidan 155 sm qalinlikdagi suv atmosferaga bug'lanib ketadi. Er yuzasining qor bilan qoplangan kunlari 6-9 kun, qor qatlamining qalinligi esa 1-3,2 sm, tuproq qatlamining muzlash chuqurligi 19-20 sm ni tashkil etadi. O'rganilayotgan rayonning xarakterli iqlim xususiyatlaridan biri bir mavsumdan 51 ikkinchi mavsumga o'tishdagi qarama-qarshilikdir. Asosan qish mavsumidan yozga o'tish davridagi kunlik va yillik temperatura amplitudasi, bulutli kunlarning kamligi, havoning quruqligi bilan xarakterlanadi. Yildan-yilga meteorologik o'zgarishlarning keskinligi bu rayondagi qishloq xo'jaligini yuritishga alohida ta'sir ko'rsatadi. A.N. Rozanov (1951) manna shunday qarama-qarshi gidrometeorologik sharoitlardan kelib chiqib, bu erda asosan ikki bosqichli - iliq va namli bahor (mezometrik) qisqa davom etuvchi, issiq va quruq (kserotermik), ammo biroz uzoq davom etadigan yoz mavsumini ta'kidlab o'tadi. Yil mavsumlarining xarakterli jihati shundaki, asosiy yog'ingarchiliklar qish- bahor mavsumiga to'g'ri keladi. Yozda yog'ingarchilik deyarli bo'lmaydi. Bu davrda havo va tuproqning harorati juda baland bo'ladi. Havoning o'rtacha harorati iyun oyida +27° S, +29° S ni tashkil etadi. S. Alimaganbetovning ma'lumotiga ko'ra (1966) Konimex depressiyasining sug'orilmaydigan qismidagi tuproq yuza qatlamining harorati +70° S, +75° S ni tashkil etsa, sug'oriladigan erlar tuproq qatlamining harorati shu davrda +35° S, +40° S ni tashkil etadi. V.M. Legostaev va B.S. Konikovlarning (1967) ma'lumotlariga ko'ra kam sho'rlangan tuproq yuzasidagi yillik bug'lanish miqdori 3542 mm ni tashkil etadi. Bu yillik yog'ingarchilikdan 30 marta miqdorni ko'rsatadi. D.M. Kats (1957) ma'lumotiga ko'ra Qorako'lda yillik o'rtacha bug'lanish miqdori 1933 mm, Buxoroda esa 2080 mmni tashkil etadi. Malik cho'lining iqlim sharoiti erlarni sug'orib ekin etishtirish uchun qulaydir. Novoiy meteostantsiyasida ko'p yillik olib borilgan kuzatishlar asosida to'plangan ma'lumotlar 3-4-5-6-jadvallarda ifodalangan. Malik cho'li hududining er qatlamining yuzasi kulrang-qo'ng'ir tusdagi qattiq tuproqdan tashkil topgan. Bunday tuproq maydoni 50 ming gektarni tashkil etadi. Bu tuproqning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, uning yuzasi qalin nurash po'sti bilan qoplangan. Bu po'stloqning qalinligi 0,5-1,5 sm ni tashkil etadi. S. Mirzaev (1969) Malik cho'li hududida joylashgan tuproqlarni qo'yidagi turlarga ajratadi: 52 1. Kulrang-qo'ng'ir, gipslashgan, kuchsiz sho'rlangan, ba'zan sho'rlanmagan tuproq. 2. Kulrang-qo'ng'ir, o'rtacha gipslashgan, o'rtacha sho'rxok. 3. Kulrang-qo'ng'ir, kuchli gipslashgan, o'rtacha sho'rxok. 4. Kulrang-qo'ng'ir tusli, kuchli gipslashgan, o'rtacha sho'rxok. 5. Kulrang-qo'ng'ir tusli, chuqur gipslashgan, kuchli sho'rlangan, kuchsiz emirilgan. 6. Kulrang-qo'ng'ir, gipslashgan, o'rtacha sho'rxok, kuchsiz emirilgan. 7. Kulrang-qo'ng'ir, kuchli gipslashgan, o'rtacha sho'rlangan, kuchsiz emirilgan. Bunday tuproqlarning 0-30 sm qalinlikdagi qatlami kuchli gipslashgan , 30-60 sm qalinlikdagi qatlami kuchsiz gipslashgan , 60 sm cho ' qurlikda tuproqning chuqur gipslashgan qatlami joylashgan . 53 Jadval – 3 NAVOIY SHAHAR METEOSTANTSIYASINING 2008 YILGI IQLIM КО RSATKICHLARI IQLIM КО' RSATKICHLARI О Y L A R 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Havo harorati, °S 1,7 2,4 9,1 15,4 20,8 28,8 27,6 25,9 19,6 12,7 9,3 5,2 Yog'ingarchilik, mm 26,5 18,6 51,2 49,1 30,4 1,8 0 0 0 11,6 24,2 21,0 Havoning nisbiy namligi, % 60,0 72,0 66,0 68,0 48,0 37,0 38,0 42,0 50,0 66,0 73,0 74,0 Tuproq harorati 0-5 sm 0,8 3,0 9,8 16,8 23,6 28,7 30,4 28,1 23,0 15,3 10,3 6,0 5-10 sm 1,7 3,6 9,6 15,9 22,5 28,0 29,9 28,0 23,0 15,7 1 1,3 6,6 10-15 sm 2,0 3,8 9,4 15,2 22,2 27,3 29,4 27,7 23,0 16,1 11,7 7,3 15-20 sm 2,4 4,0 9,3 14,9 21,2 26,7 28,8 27,5 23,1 16,5 11,0 7,8 Bahorgi va kuzgi eng kechki sovuq tushishlar -1,4 16/ III -1,0 1/XI Sovuqsiz davr davomiyligi 8,0 12,0 27,0 30,0 31,0 30,0 31,0 31,0 30,0 31,0 15,0 10 Jadval - 4 NAVOIY SHAHAR METEOSTANTSIYASINING 2009 YILGI IQLIM КО RSATKICHLARI IQLIM K O’ RSATKICHLARI 0 YL AR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Havo harorati, °S 6,9 8,0 9,1 15,2 21,3 19,6 28,5 26,0 20,3 12,5 5,1 3,5 Yog'ingarchilik, mm 6,6 6,5 40,4 13,2 8,8 0,9 5,2 0 0 14,9 0,8 12,8 Havoning nisbiy namligi, % 65,0 69,0 68,0 57,0 35,0 32,0 36,0 47,0 45,0 60,0 58,0 65,0 Tuproq harorati 0-5 sm 5,1 8,5 10,4 17,4 23,9 30,8 31,9 31,2 24,5 15,2 7,0 4,0 5-10 sm 5,5 8,6 10,1 12,0 23,6 29,7 30,8 29,9 24,2 16,1 8,4 5,2 10-15 sm 5,8 8,4 10,3 16,1 22,4 29,0 30,0 29,5 24,3 16,6 9,3 5,9 15-20 sm 6,1 8,7 10,4 16,1 22,0 28,5 29,6 29,2 24,3 17,0 9,9 6,4 Bahorgi va kuzgi eng kechki sovuq tushishlar -0,9 26/111 -3,2 18/X Sovuqsiz davr davomiyligi 16,0 22,0 26,0 30,0 31,0 30,0 31,0 31,0 30,0 30,0 11,0 - Jadval - 5 55 NAVOIY SHAHAR METEOSTANTSIYASINING 2010 YILGI IQLIM КО RSATKICHLARI IQLIM КО' RS ATKICHLARI 0 Y L A R 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Havo harorati, °S -0,6 3,2 31,2 15,7 23,4 26,9 29,1 25,6 18,6 13,6 9,2 4,1 Yog'ingarchilik, mm 19,2 41,7 17,0 18,3 77,0 0 0 0 0 12,3 27,8 12,8 Havoning nisbiy namligi, % 81,0 71,0 60,0 55,0 40,0 36,0 32,0 38,0 47,0 62,0 70,0 67,0 Tuproq harorati 0-5 sm 3,5 9,6 17,5 25,9 29,6 32,6 29,5 23,3 16,8 9,8 4,3 4,0 5-10 sm 3,6 9,8 16,4 24,3 28,0 30,8 28,8 23,6 17,6 11,2 5,1 4,3 10-15 sm 3,8 9,4 15,9 23,6 27,1 30,3 28,6 23,6 17,9 11,4 6,2 4,8 15-20 sm 3,9 9,2 14,8 22,6 26,2 29,2 27,5 21,5 15,7 10,9 5,8 5,0 Bahorgi va kuzgi eng kechki sovuq tushishlar -0,9 3/III -2,2 29/X Sovuqsiz davr davomiyligi 10,0 14,0 23,0 30,0 31,0 30,0 31,0 30,0 30,0 18,0 9,0 - Jadval -6 NAVOIY SHAHAR METEOSTANTSIYASINING 2010 YILGIIQLIM КО RSATKICHLARI 56 IQLIM K O’RSATKICHLARI 0 YL AR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Havo harorati, °S -4,5 3,5 10,4 13,7 20,9 25,9 29,6 25,1 19,4 9,4 7,7 -1,0 Yo g’ ingarchilik, mm 14,4 31,6 57,2 106,1 13,0 0 0 0 0 0 7,0 104,8 Havoning nisbiy namligi, % 69,0 76,0 68,0 76,0 48,0 38,0 42,0 42,0 48,0 54,0 51,0 66,0 Tuproq harorati 0-5 sm -1,4 3,9 10,7 14,7 24,4 29,8 31,6 29,2 23,4 14,0 9,0 1,9 5-10 sm -1,2 3,6 10,5 14,6 24,2 26,8 31,3 29,1 23,3 14,1 9,3 2,1 10-15 sm -1,0 3,8 10,4 14,8 23,7 29,0 30,9 28,8 23,5 14,4 9,2 2,8 15-20 sm 0,3 3,9 10,2 14,3 23,1 26,2 30,3 28,5 23,6 15,0 9,6 3,0 Bahorgi va kuzgi eng kechki sovuq tushishlar -5,8 5/III -1,0 8/X Sovuqsiz davr davomiyligi 0 19,0 25,0 30,0 31,0 30,0 31,0 31,0 30,0 24,0 16,0 3,0 57 Erning yuza qatlami qalanligi 0.2-1 sm sariq suglinkali tuproq, pastroqda esa qumoq va qumli qatlamlar yastanib yotibdi. Gipsli gorizont joyning relef elementlariga bog'liq holda har-xil chuqurlikda joylashgan. Tuproq qatlami tuzlarni joylashishini D M . Kuchugov (1940) temiryo'l liniyasi bo'ylab o'rganib chiqqan. Joyning relefi tog' yonbag'ri tekisligi, prolyuvial qatlamlardan iborat. Tuproqning morfologik tuzilishi: 0-10 sm da rangi sarg'ish, serkesak, yuza qismi qatlami kulrangda, mexanik tarkibi suglinkali tuproqdan iborat. Kesib ko'rilganda oq dog'lar ko'zga tashlanadi. 10-20 sm da gips dog'li qo'ng'ir-sarg'ish tusli, mexanik tarkibi suglinkali tuproq. Tuproq tarkibida ko 'p miqdorda mayda shag'altosh, kvarts dipiidda jinslar uchraydi. 45-55 sm da sarg'ish rangda, shaklsiz bir qancha gips va bo'r uchraydi. 55-65 sm da qo'ng'ir tusli, suglinkali, boshqa qatlamlarga nisbatan gips ko'p. Malik cho'li o'simlik qoplami asosan yarim butasimon bo'lib, bahor va yoz davrida gurkirab rivojlanadi. E.P. Korovin va D.N. Kashkarov O'rta Osiyo va Qozog'istonda 4 ta asosiy cho'l zonasini belgilaydilar: qumli, tuproqli, sho'r tuproqli va gipsli. Ular gipsli cho'lda o'sadigan gipsofitlarni aniqlaganlar. Malik cho'li massivida gips cho'llarida o'simliklar rivojining uch davrini ko'rib chiqamiz: 1. Shuvoq. 2. Gulsapsar. 3. Pechak. Shuvoq qalinligi avvalo tuproq tarkibidagi shag ' al , qumlarga bog ' liq bo ' lib , ayrim shuvoqlarning oralig ' i 50-80 sm bo ' lsa , ba ' zi joylarda 1,5-2 m ni tashkil etadi . Malik cho ' li shuvoqzorlarida bir qancha shuvoq turlari mavjud . Gulsapsar maydoni Malik cho ' lining sharqiy qismi bo ' ylab yastanib yotadi . Gulsapsarning balandligi 70-80 sm dan, 100 sm gacha, oralig'idagi masofa 0,5-2 m ni tashkil etadi. Shuvoqdan farqli o'laroq gulsapsarning asosiy vegetatsiya davri bahor fasliga to'g'ri keladi. U may oyining birinchi yarmida gullab, cho'lda ajoyib va go'zal manzara hosil qiladi. Karmana rayonidan boshlanib g'arbda Malik cho'li tomon tarqalgan gulsapsar sekin-asta gips qatlamidan o'sib chiquvchi dala pechagi bilan almashinib boradi. Cho'lda tekshiruvchilar tomonidan hammasi bo'lib 25 turdagi bahorda ko'karib, yozda qurib qoladigan o't-o'lanlar aniqlangan. Cho'l pechaklari Malik cho'lining gipsli va shag'al toshli hududlarida ko 'p uchraydi. B.S. Zakrjevskiy (1934) gips qatlamining cho'l o'simliklari ildiz sistemasiga ta'sin to'g'risidagi ishida gipsning ayrim o'simliklarga salbiy ta'siri to'g'risida yozadi. Barglari juda mayda, yon shoxlari kam taraqqiy etgan, gullari juda kam, umuman o'simliklar juda past o'sadi. Gips qatlami cho'l o'simliklari ildiz sistemasining rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Malik cho'li o'simlik qoplami juda siyrak bo'lib, pastliklarda 35-40 % ni, balandliklarda esa 20-25 % ni tashkil etadi. O'simlikning bunday tipi-dukkamligidan juda kam xirmon to'plash mumkin. Sug'oriladigan kulrang-qo'ng'ir tuproqli erlarda paxta. beda va mevali ekinlar ekiladi. Bunday maydonlarni muntazam sug'orib turish natijasida yuqori hosildorlikka erishish mumkin. Malikcho'l tog'oldi tekislik landshaftining morfologik strukturasi. Malik cho'li Iandshafti tog'oldi prolyuvial tekisligida tarkib topgan bo'lishiga qapamasdan, uning morfologik strukturasi ancha murakkab tuzilgan. Bular yassi prolyuvial tekislik cho'l, kam parchalangan qiya tekislik cho'l, qayir va qayir usti terrasa joy tiplaridan iborat. Tog'oldi yassi prolyuvial tekislik joy tipi gipslashgan soztuproq-gilli va qumoq yotqiziqlardan tarkib topgan bo'lib, u Malikcho'l landshaftining shimoliy qismida joylashgan. Bu erda mayda zarrachali yotqiziqlar keng tarqalgan bo'lib, ularning qalinligi 2-3 m dan oshmaydi. Joy tipining relefi yassi, tekis, bir xil ko'rinishga ega. Voha landshaftlari bilan tutash bo'lgan joylarda grunt suvlarining chuqurligi 3-5 m ni tashkil etadi. Janubga va sharqqa borgan sari grunt suvlarining chuqurligi 10 m gacha pasayib ketadi. Tuprog'i sho'rlangan sur-qo'ng'ir tuproqlardan iborat. Ularning katta qismi o'zlashtirilgan va sug'oriladigan madaniy tuproqlarga aylangan. Kam parchalangan tog'oldi qiya tekislik cho'l joy tipii Malikcho'l landshaftining janubiy balandroq qismida tor polosa hosil qilib joylashgan. Mayda zarrachali yotqiziqlar qumoq jinslar va soz tuproqlardan iborat bo'lib, ularning tarkibida dag'al tosh parchalari keng tarqalgan. Bu erdagi barcha yotqiziqlar kuchli gipslashgan. Tavsilot berilayotgan joy tipining er yuzasi keng to'lqinsimon xarakterga ega, umumiy qiyaligi shimol va shimoli-g'arb tomon yo'nalgan. Sharqiy tomondagi kuchli 59 nishabli qismida erozion jarayonlar yaxshi rivojlangan, mayda jarlar keng tarqalgan. Tuproq qoplami engil suglinkali sur-qo'ng'ir tuproqlardan iborat. O'simlik qoplamida shuvoq, iris, sho'ra, yantoq, efemer va efemeroidlar ko'pchilikni tashkil etadi. Qayir usti terrasa voha joy tipi shag'al toshlardan tarkib topgan bo'lib, ularning yuza qismini mayda zarrachali soz tuproqlar, gillar va qumoq jinslar qoplab olgan. Birinchi terrasadagi shag'al toshlarning qalinligi 5-6 m ni, ikkinchi terrasada esa 0,6-1 m ni tashkil etadi. Birinchi terrasa suv sathidan 1-1,2 m, ikkinchi terrasa 3-4 m baland ko'tarilib turadi. Qayir usti terrasalarida grunt suvlarining chuqurligi 2-3 m atrofida. Joy tipining barcha hududi kuchli o'zlashtirilgan va agrolandshaftlar bilan band. Shu bilan birga bu erda seliteb va irrigatsion landshaftlar ham rivoj topgan. Barcha joy tiplari o’ziga xos bo’lgan tabiiy va antropogen voha urochishalar yig’indisidan tarkib topgan. Bular Malikcho’l landshafti sharoitida melioratiy chora- tadbirlarini qo’llashni taqozo etadi . 60 61 62 III . BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’LARI VA TOG’OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINING GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR 3.1. To g’ oldi tekisliklarini sug'orish natijasida vujudga kelgan geoekologik muammolar Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlarining umumiy maydoni 8368 km 2 ni tashkil etadi. Shundan past tog' landshaftlariga 1845 km" va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlariga 6523 km 2 maydon to'g'ri keladi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekisliklari tabiiy geografik regioni hududida Malikcho'l massivi eng kuchli o'zlashtirilgan tog'oldi prolyuvial tekislik cho'l landshaftlaridan hisoblanadi. Respublikamizda joylashgan Mirzacho'l, Qarshi, Nishon, Qarnob cho'llari kabi Malik cho'li ham kuchli o'zlashtirilgan hududlar qatoriga kiradi. Malikcho'l massivida Navoiy viloyati Navoiy tumanining «А. Navoiy», 63 «K. Musaev». «lbn Sino», «0'zbekiston», «Hazora» shirkat xo'jaliklarining hamda Qiziltepa tumamng «Malikcho'l», «Malikobod» shirkat xo'jaliklari va yordamchi xo'jaliklarining sug'oriladigan erlari joylashgan. Malik cho'lining o'zlashtirilishi, sug'oriladigan erlar maydonining kengayishi, sug'orishda agrotexnika qoidalariga amal qilmaslik, sug'orish tarmoqlarining samaradorligi kamligi va agromelioratsiya tadbirlarining talab darajasida emasligi sababli bu hududda turli ekologik muammolar vujudga kelishiga sabab bo'lgan. Bular ichida eng dolzarblari O'zbekiston hududidagi barcha yangi o'zlashtirilgan hududlardagi singari grunt suvlari sathining er yuzasiga yaqin ko'tarilishi va erlarning sho'rlanishidir. Malik cho'lining sug'oriladigan er maydoni 6,7 ming gektarni tashkil etadi. Cho'lga suv Navriy nasos stantsiyasi yordamida «Shofrikon» kanalidan olib tashlanadi. 2000 yilda sug'orishga 54,5 mln. m 3 miqdorida suv olindi va bu suvlarning mineralizatsiyasi o'rtacha, tarkibi xlorli-ionli bo'lib, 0,26 g/1, boshqa qoldiq tuzlar 1,40 g/1 ni tashkil etdi. Tekislik erlarning sug'orilishi hududning tabiiy gidrogeologik holatini o'zgarishiga olib keladi. Natijada grunt suvlarining sathi ko'tariladi. Sho'rlangan va botqoqlashgan erlar maydoni kengayadi. Malik cho'lida katta hududlarda sug'orish ishlarini olib borilishi grunt suvlari sathini ko'tarilishiga olib keldi. Navoiy viloyat statistika boshqarmasidan olingan ma'lumotlarga ko'ra grunt suvlarining sathini ko'tarilish tezligi qadimdan sug'oriladigan erlarda 30-40 sm, yangi o'zlashtirilgan erlarda 1 m gacha etadi. « O’ zbekgidrogeologiya» tashkilotining ma'lumoti bo'yicha grunt suvlarining sathi qadimdan sug'oriladigan erlarda 1 m dan 3 m gacha, yangi o'zlashtirilgan erlarda esa 3-5 m gacha etadi. Cho'l hududining o'zlashtirilishigacha grunt suvlarining yotish sathi 4-5 m bo'lgan. O'zlashtirilgandan keyin 1,5-3 m gacha bo'lgan erlar maydoni kengayib boradi. Bu esa birinchi navbatda hududda tabiiy drenajning yo'qligidir. T. Radjabov va A. Botirovlarning (1991) ma'lumoticha Malik cho'lining janubiy qismida grunt suvlarining sathi keyingi 10-15 yil ichida 2-2,5 m ga ko'tarilgan bo'lsa, sho'rlangan erlarning maydoni 5 martaga yaqin ortgan. Sug'orish bilan faqat grunt suvlarining sathini ko'tarilishi bog'liq bo'lmasdan, balki ular tarkibining sifatiy o'zgarishiga ham bog'liqdir. « O’ zbekgidrogeologiya» tashkilotining ma'lumotlari 64 shuni ko'rsatadiki, qayirda grunt suvlari sathi ko'tarilgan bo'lsa, shu joylarda er osti suvlarining minerallashish darajasi 2-3 g/1 dan 20-25 g/1 gacha ko'tarilgan. Malik cho'lida zovur tarmoqlarining umumiy uzunligi 180,4 km ni tashkil etadi, shundan 51,6 km xo'jaliklararo va 128,8 km xo'jaliklar ichidagi zovurlardir. Yopiq drenajlar qurilmagan. Hududdagi er osti suvlari Malikobod zovuri orqali Zarafshon daryosiga tashlanadi. 1996 yilda 16,9 mln. m 3 er osti sho'r suvi Zarafshon daryosiga chiqarilgan. Bu sug'oriladigan er maydonlaridagi sho'r suvlarning 31 % ini tashkil etadi. Zovur suvlarining mineralizatsiyasi o'rtacha bo'lib, tarkibi xlorli 0,52 g/1 va boshqa tuzlar 4,41 g/1 ni tashkil etadi. Er osti suvlarining joylashish chuqurligi va sho'rlanish darajasi 7-8-jadvallarda ifodalangan. Malik cho'lini o'zlashtirish natijasida yuzaga kelgan muammolardan biri grunt suvlarini sathini ko'tarilishi bilan bog'liq bo'lgan tuproqlarning sho'rlanishidir. Sug'oriladigan erlar maydonining kengayishi tufayli Malik cho'lida shimolda Qiziltepa balandliklari, janubda Qoratog' va Azkamar balandliklaridan cho'l hududining markaziy qismiga tomon tuproqlarning sho'rlanish darajasi ortib boradi. Qadimgi kuchsiz sho'rlangan erlar sug'orma dehqonchilik rivojlangandan keyin kuchli sho'rlangan erlarga aylandi, ayrim pastqam joylarda sho'rxoklar vujudga kela boshladi. Kollektor-drenaj tarmoqlarining qo'rilishiga qaramasdan bu jarayon rivojlanib yangi sug'oriladigan erlarni ham qamrab olmoqda. Mutaxassislarning bashorat qilishlaricha Qiziltepa, Qoratoq, Azkamar balandliklari yonbag'rlarining o'zlashtirilishi Malik cho'lida grunt suvlarini ko'tarilishi va eralarni sho'rlanish darajasini yanada oshishiga sabab bo'ladi. Chunki Malik cho'li bu balandliklar o'rtasida joylashgan va grunt suvlarini to'planish bazisi hisoblanadi. Huddi shunga o'xshash jarayonlar Qarshi, Mirzacho'llarai o'zlashtirilganidan keyin ham kuzatilgan. Shuning uchun ham Malik cho'lini o'zlashtirganda yuqoridagi cho'llarni o'zlashtirilgandagi sodir bo'lgan va sodir bo'layotgan jarayonlar sinchiklab o'rganilishi zarur edi. 65 66 Jadval-7 MALIK CHO'LI ER OSTI SUVLARINING JOYLASHISH CHUQURLIGI Oylar Er maydoni, ming ga Er osti suvlarining joylashish chuqurligi bo'yicha 0-1 m 1-1,5 m 1,5-2 m 2-3 m 3 m dan yuqori Aprel 6,7 - 0,2 1,9 3,6 1,0 Iyul 6,7 - 1,3 2,1 2,8 0,5 Oktyabr 6,7 - 1,0 1,2 3,8 0,7 Jadval-8 MALIK CHO'LI ER OSTI SUVLARINING SHO'RLANISH DARAJASI Oylar Er maydoni, ming ga Er osti suvlarining joylashish chuqurligi bo'yicha 0-1 m, g/1 1-2 m, g/1 2-3 m, g/1 5-10 m, g/1 10 m, g/1 Aprel 6,7 - 1,2 4,1 0,8 - Iyul 6,7 - 1,6 4,4 0,7 - Oktyabr 6,7 - 1,9 4,3 0,8 - Ekinlarni sug'orishda gidromorf meliorativ usulning qo'llanilishi grunt suvlari sathining er betiga yaqin joylashishiga olib kelgan. Yotqiziqlar tarkibidagi tuzlarning grunt suvlari ta'sirida erishi sababli grunt suvining minerallashuv darajasi quyidan yuqori tomon ortib boradi va bug'lanish jarayonida tuproqda tuzlarning to'planishi sodir bo'ladi. Tuproqning suv-tuz rejimini boshqarish gidromorf va yarim gidromorf meliorativ sharoitda o'ta murakkab masala hisoblanadi. Shuning uchun Malik cho'lidagi jami sug'oriladigan erlarning qariyb barchasi turli darajada sho'rlangan. Ayniqsa uning markaziy va quyi qismlarida erlarning sho'rlanishi ancha katta. Erlarni sug'orish bilan tuproqning tuz rejimi ham buziladi. Hududning tabiiy geografik sharoitini hisobga olgan holda agrotexnika qoidalariga rioya qilinsa pastqam joylarda tuproqlarning sho'rlanish jarayonini oldini olish mumkin. Ko'pgina hollarda agrotexnika qoidalariga rioya qilinmaganligi sababli sug'orish me'yori qo'pol ravishda buzilmoqda. Biz ko'p joylarda dalalarni sifatsiz tekislanishi, irrigatsiya tarmoqlaridan noto'g'ri foydalanish, drenaj tarmoqlarim sifati past va etishmasligini, drenaj tarmoqlari va ariqlarni tashlandiq holga kelib qolganligini, sug'orish qoidalariga amal qilmayotganliklarini guvohi bo'ldik. Sug'orish me'yori 8 ming m 3 /ga teng bo'lsada, Malik cho'lida bu 15-20 ming m 3 /ga to'g'ri keladi. Bu esa tuproqlarning sho'rlanish va botqoqlanishini, irrigatsion eroziyaning rivojlanishiga va boshqa salbiy tabiiy geografik jarayonlarni rivojlanishiga sabab bo'ladi. Erlarga noto'g'ri munosabatda bo'lish natijasida grunt suvlarining sathi chuqur bo'lgan dastlabki sho'rlangan erlar grunt suvlari sathi ko'tarilgan o'rtacha va kuchli sho'rlangan, grunt suvlari minerallashish darajasi yuqori bo'lgan erlarga aylanmoqda. Shu sababli ham sho'rlanmagan erlar maydoni yildan-yilga kamayib bormoqda. 68 3.2. Malik choli er osti suvlarining minerallashishi va ularning agrolandshaftlar ekologiyasiga ta'siri Malik cho'li erlarini hozirgi meliorativ holatini drenaj tarmoqlarisiz tasavvur etib bo'lmaydi. Hududda asosan gorizontal drenaj tarmoqlari keng tashkil etilgan. O'zbekistonning yangi o'zlashtirilgan rayonlarida gorizontal drenaj tarmoqlarining uzunligi reja bo'yicha 50 m/ga to'g'ri kelishi kerak. Ammo Malik cho'lida bu ko'rsatkich ancha past darajada. Masalan, 1980 yillarning boshlarida Malik cho'lida drenaj tarmoqlarining uzunligi 4-5 m/ga to'g'ri kelgan. Hozir ham drenaj tarmoqlarining uzunligi oshgan emas. Mavjud bo'lgan drenaj tarmoqlarining holati ham qarovsiz holatda. Tabiiyki, drenaj tarmoqlarining bunday holati sho'rlanish jarayoni darajasini pasaytirmaydi va uni oldini olish uchun etarli emas. Drenaj suvlarining katta qismi Malik cho'lida asosiy tarmoq bo'lgan «Malikobod» arig'i orqali Zarafshon daryosiga tashlanadi. Bu ariqdan yiliga 16-17 mln. m 3 suv daryoga tashlanadi. Bu esa o'z navbatida Zarafshon daryosi suvining sifatiga ham ta'sir ko'rsatadi. Malik cho'li asosan Zarafshon daryosi suvi bilan sug'oriladi. Shunday ekan Zarafshon daryosi suvining minerallashish darajasi ham grunt suvlarini minerallashishiga va tuproqlarning sho'rlanishiga ta'sir etadi. Buni quyidagi jadvaldan ham bilib olish mumkin. 69 Jadval - 9 ZARAFSHON DARYOSI SUVINING MINERALLASHISH DARAJASI Gidrologik rejim bosqichlari. 1-to'lin suv davri. 2- mejen davriM inerallashish g/l Tuz mg-ekv Ca(H CO 3)2 CaSO 4 M gSO 4 N a2SO 4 N aCl M g(H CO 3)2 M gCl2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Zarafshon daryosi - Dupuli qishlog'i 1 0,18 1,27 - 0,75 0,03 0,14 0,21 - 2 0,30 2,34 - 0,92 0,24 0,17 0,28 - Zarafshon daryosi - Navoiy shahri 1 0,85 3,54 2,41 4,45 - 0,39 - - 2 1,37 3,16 1,74 4,85 7,79 2,02 - - E . I . Chembarisov , B . A . Baxriddinovlar bo ' yicha ( Gidroximiya rechnbix i drenajnbix vod Sredney Azii . 1989). Zarafshon daryosi suvining minerallashish darajasi Dupulida to'lin suv va mejen davrlarida ham uncha katta emasligi jadvaldan ko'rinib turibdi. Navoiy shahri yaqinida barcha tuzlarning miqdori har ikkala davrda ham yuqori. Chunki Samarqand viloyatining sug'oriladigan erlaridan chiqariladigan drenajlar ham o'z suvlarini to'g'ridan-to'g'ri Zarafshon daryosiga quyadi. Daryo suvining kamaygan davrida tuzlar miqdori ko'payishining birinchi sababi, bu davrda daryo to'yinishida toza suv manbai bo'lgan muzlarning salmog'ini kamayishi va grunt suvlari salmog'ini ortishi bo'lsa, ikkinchidan bu davrda Malik cho'lidan sharqda joylashgan Navoiy, Xatirchi va Samarqand viloyati Paxtachi, Narpay tumanlan dalalarida erlarning sho'rini yuvishda ishlatilgan suvlarning daryoga tashlanishidir. Malik cho'liga suv beradigan Shofrikon kanali ham aynan shu daryodan suv oladi. Bu 70 ham o'z navbatida er osti suvlarini minerallashish darajasini va tuproqlarni sho'rlanish darajasini ham oshiradi. Daryo suvida to'lin suv davridan boshlab sulfat-magniy miqdori ortsa, mejen davrida esa sulfat-natriy miqdori ortadi. Shunday qilib Malik cho'liga zararli tuzlar bilan boyigan daryo suvi olinadi. Malik cho'lida sharqdan g'arbga tomon sho'rlangan erlar maydoni ortib boradi. Bu birinchidan tabiiy drenajning yo'qligi, ikkinchidan, Zarafshon daryosining quyi qismida joylashganligi, uchinchidan, tuproq profilida gips qatlamining mavjudligi bilan bog'liq. Bu erda gips qatlami 50-80 sm chuqurlikda yotadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, agar gipsli gorizont er yuzasiga yaqin joylashgan bo'lsa, bunday erlarda sug'orma dehqonchilikda foydalanib bo'lmaydi. Bu erlar sug'orilganda suv gipsli gorizontga tez etib boradi va ularni eritib tuproq yuzasiga ko'tarilishiga olib keladi. Malik cho'lida yashovchi mahalliy aholining fikriga qaraganda Malik cho'lining barcha joylarida yangi erlar o'zlashtirilganidan so'ng ikki yil o'tib, erlarni sho'r bosadi. Sho'rlanishdan tashqari ayrim joylarda tuproq gorizonti ostida yotuvchi gips qatlamining erishi natijasida soxta karst hodisalari ham uchraydi. Agar kelajakda bunday erlardan oqilona foydalanilmasa va belgilangan agrotexnik qoidalarga rioya etilmasa sho'rlanish va soxta karst hodisalari yanada rivojlanib ketadi. Bizning fikrimizcha erlarga paxta va boshqa ekinlarni ekishdan oldin hududning drenaj holatini va gips gorizontini yotish chuqurligini mukammal o'rganib chiqish kerak. Gips qatlamlari er yuzasiga yaqin bo'lgan joylarda mevali daraxtlarni ekish maqsadga muvofiqdir. Sug'oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun eng avvalo ilmiy asoslangan agrotexnik va meliorativ chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Sho'rlangan erlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida azaldan turli zichilikda zovur tarmoqlari qurilgan. Malik cho'lida umumiy uzunligi 180,4 km ni tashkil etadigan zovur tarmoqlari 5-6 yillab tozalanmagan. Mavjud irrigatsiya tarmoqlarining katta qismida suvning ancha qismi erga shimilishga sarf bo'lmoqda. O'zbekistonda sug'orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsienti ko'pdan beri 0,64 ga teng, aslida bu raqam 0,80-0,85 atrofida bo'lishi kerak. Malik cho'lidagi mavjud sug'orish ariqlarining bir qismi betonli ariqlardan iborat, ammo ularning holati ham 71 talabga javob bermaydi. Latoklar ulangan joylarda suvning oqib chiqishi oqibatida ular atrofga sarf bo'lmoqda. Malik cho'lida sug'oriladigan er maydonlaridagi tuproq qoplamining sho'rlanishi sulfatli-xloridli bo'lib, uning sho'rlanish darajasi quyidagicha: Kam sho'rlangan erlar - 1,3 ming gektar. O'rtacha sho'rlangan erlar - 4,5 ming gektar. Kuchli sho'rlangan erlar - 0,9 ming gektar. Meliorativ holati yomon bo'lgan erlar 2,7 ming gektarni tashkil etadi, shundan er osti suvlari yaqin chuqurlikda joylashgan maydonlar ming gektardan va tuproq qoplami sho'rlangan erlar 1,7 ming gektardan iborat. 2001 yilda mutaxassislar tomonidan 4500 gektar eraing sho'rini yuvish to'g'risida tavsiyalar berilgan. Ammo xo'jaliklar ishchi kuchini etishmasligini bahona qilib, bu tadbirlar amalga oshirilmagan. Massivdagi sug'oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun 2002 yilda quyidagi tadbirlar bajarildi: - Sug'oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash ishlarini 1500 gektar maydonda o'tkazildi. Shu jumladan, «Zarbdor» shirkat xo'jaligida 250 gektar, «0'rtacho'l» shirkat xo'jaligida 500 gektar, «Sardoba» shirkat xo'jaligida 250 gektar va «L.Axmedov» shirkat xo'jaligida 500 gektar. - Xo'jaliklararo zovurlarni 35 km ni, xo'jaliklar ichidagi 120 km uzunlikdagi zovurlarni tozalash tadbirlari amalga oshirildi. 3.3 Zirabuloq – Ziyovuddin tog’ va tog’oldi landshaftlari, ulardan oqilona foydalanish. 72 Zirabuloq va Ziyovuddin tog’lari Zarafshon tog’ tizmasining g’arbiy davomi bo’lib Oloy tog’ sistemasiga kiradi. Bu tog’lar paydo bo’lishiga ko’ra gersin burmalanishiga to’g’ri keladi. Keyinchalik yemirilib siyqalanib past tog’larga aylanib qolgan.Gersin burmalanishidan keyin bo’lib o’tgan kuchli alp burmalanishi natijasida bu o’lka qaytadan ko’tarilgan. Natijada xozirgi tog’ tizmalari va ular orasidagi botiq vodiylar vujudga kelgan. Zarafshon tizmasining Taxtaqoracha dovoniga qadar bo’lgan sharqiy kismi Chaqilkalon tog’lari, g’arbdagisi esa Qoratepa tog’lari deb ataladi. Qoratepa tog’lari g’arbda Jom qishlog’i yaqinida asta-sekin tekislikka qo’shilib ketadi.Undan g’arb tomonda Zirabulok va Ziyovuddin tog’lari joylashgan.Bu tog’larning yuzasi shamol,oqar suvlarning ishi natijasida nurab pasayib qolgan va ayrim joylarda keng tekislik yuza bilan ko’shilib ketgan.Zirabuloq tog’ining eng baland Qorasuv cho’qqisi dengiz sathidan 1112 metrga, Ziyovuddin tog’ining eng baland joyi Tirikbobo cho’qqisi 839 metr yuqori ko’tarilgan. Zirabuloq va Ziyovuddin tog’ landshaftlari o’ziga xos xilma-xilligi bilan ajralib turadi.Tog’ landshaftlariga tavsif berishda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va chora tadbirlar ishlab chiqish uchun ularni guruxlarga ajratish maqsadga muvofiqdir. Shu boisdan Zirabuloq va Ziyovuddin tog’ landshaftlarining kelib chiqishi va o’ziga xos xususiyatlariga qarab ularni 3 ta landshaft tiplariga ajratdik. 1 . Tekis yuzali tog’oldi chalacho’l landshaftlari. Bu landshaftlarga Malik va Qarnob cho’llarining Zirabuloq va Ziyovuddin tog’lariga yondoshgan qismlari va shu tog’lar atroflaridagi tekis yuzali joylar kiradi.Ularning dengiz sathidan o’rtacha balandligi 270-420 metr bo’lib, tog’dan K i zilqum va Zarafshon vodiysi tomon pasayib boradi. Tekis yuza orasida onda-sonda gumbazsimon tepachalar uchraydi. Ular atrofidagi tekisliklardan 2-3 metr ko’tarilgan, yonbag’irlari asta-sekin yonidagi tekisliklar bilan qo’shilib ketgan. Bu antiklinal tepachalar yadrosi neogen davrining konglomerat, qumtosh va gillaridan tuzilgan bo’lib, tektonik xarakatlar natijasida ko’tarilgan. Zirabuloq va Ziyovuddin tog’larining Zarafshon vodiysiga qaragan shimoliy tomonida landshaft yuzasi tog’dan keladigan kuruq jar va 73 jilg’alar bilan ancha parchalangan. Yillik o’rtacha yog’in miqdori 125-160mm bo’lib, 10° dan yuqori harorat yig’indisi 5000° ga yetadi. Kuruqva issiq iklimli bu landshaftlar o’simlik dunyosiga boy emas. Asosiy o’simliklari efemir va efemeroidlardan iborat. Ko’p yillik buta va yarimbutalardan shuvoq, yontoq, ko’zikuloklar keng tarqalgan. Tuproqlari och bo’z, sho’rtob va taqir tuproqlar bo’lib ular ichida birinchisi katta maydonni egallaydi. Tog’oldi tekislik chalacho’l landshaftlari tarkibida urochishelar keng tarqalgan. Lyossimon jinslar qoplagan tekis yuzalar, quruq jarlar , jilg’alar, tepasi gumbazsimon balandliklar. Bu landshaftlar yil davomida yaylov sifatida foydalanib kelinadi. Qudukdar atroflaridagi o’t qoplami uzluksiz mol boqish natijasida kuchli degradasiyalangan. Shuni aytish kerakki Malik cho’l va Qarnob cho’lining katta qismida gips tuzlari yer yuzasiga yaqin yotadi. Sug’orish natijasida ular yer yuzasiga chiqib tuproqni sho’rlatib yuborishi va tuz erishidan yuza qatlami cho’kib psevdokarst hodisasining keng rivojlanishiga imkon yaratgan. Bunday jarayonlarni Malik cho’lining ayrim joylarida kuzatish mumkin. 2.Tog’oldi chalacho’l adir lapdshaftlari. Bu landshaftlar tog’lar atrofini halqadek o’rab olgan prolyuvial, delyuvial yotqiziqdardan keng rivoj topgan. Landshaftlarning absolyut balandligi 400-650 metrgacha boradi. Tog’lardan oqib tushuvchi soylar adir zonasidan kesib o’tib, ko’p joylarda landshaft yuzasini parchalab yuborgan. Adir landshaftlari tarkibida quyidagi urochshyelar keng tarqalgan: yassitepali qirlar, keng vodiysimon pasttekisliklar, jarlar va quruq vodiylar. Adir landshaftlari h am qadimiy yaylov sifatida foydalanib kelinadi. Shu sababli juda ko’p joylarda ozuqabop o’tlar o’rniga mollar yemaydigan yoki kam yeydigan begona o’tlar ko’payib bormo q da.O’simliklarni antropogen degredasiyalanishi yildan-yilga kuchayib, ularning maydoni kengayib bormokda. 3 . Kuchli parchalangan pasttog’ chalacho’l landshaftlari. Bu landshaftlar 600- 900 metr balandlikda joylashgan bo’lib, Ziyovuddin tog’larining katta q ismini egallaydi. Ularning poydevori mezazoy davrining ohaktoshlari, qumtoshlari, slanetslaridan tarkib topgan bo’lib, bu jinslar lyossimon, delyuvial yotqiziqlar bilan 74 qoplangan. Kuchli parchalangan joylarda yuza qatlam yuvilib ketgan va tub jinslar yer yuziga chiqib qolgan. Chalacho’l landshaftlarda o’rtacha yillik yog’in mikdori 250-300 mm bo’lib, adir landshaftlariga nisbatan qor qoplami uzoq yotadi. Bu esa o’simliklarning ancha xilma-xil bo’lishiga sabab bo’ladi. O’simlik qoplamining asosini ko’ng’irbosh va qorabosh tashkil qiladi. Soylarda tog’ yonbag’irlarining shimoliy ekspozisiyasida efemeroidlar bilan birga shuvoq, ko’ziquloq, oqkuvray, toshloq uchastkalarda tog’ kserofitlaridan yostiqsimon akantalimon, makvis hamda karraklar uchraydi. Pasttog’ chalacho’l landshaftlar tabiatini o’z holiga keltirish va yaxshilashning yagona chorasi yaylovdan to’g’ri foydalanishni izga solishdir. 3.4 Zirabuloq – Ziyovuddin to g` va tog’oldi tekisliklarining geoekologik muammolari Insoniyat hayoti uni o’rab turgan tabiiy muhit bilan uzviy bog’li q dir. U butun borliqni, shu jumladan insonni, o’zining hayotbaxsh nafasi bilan ta’minlab turadi, to’ydiradi, kiyintiradi. Insoniyat paydo bo’libdiki, to hozirga qadar tabiatning bu beminnat ehsonidan bahramand bo’lib kelmoqda. Hozirgi vaqtda aholi sonining muttasil ko’payib borishi, fan va texnika taraqqiyoti tabiiy muhitga antropogen ta’sirning kuchayib borishi hodisalari geoekologik muvozanatning sezilarli darajada buzilishiga olib kelmoqda. Shuning uchun har bir hududning va shu jumladan G’arbiy Zarafshon tog’ va tog’oldi tekisliklari tabiiy sharoitini o’rganish, yuzaga kelgan geoekologik muammolarini tahlil etish hamda bu muammolarni bartaraf etish yo’llarini ilmiy jihatdan belgilab berish hozirgi zamon geografiya fanlari tizimining eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. G’arbiy Zarafshon tog’ va tog’oldi tekisliklari O’zbekiston hududida g’arbdan sharqqa 160 km ga cho’zilgan bo’lib, u Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq va Ziyovuddin tog’ massivlarini hamda shimol va janubdan ularga tutash bo’lgan Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarining tog’oldi tekisliklarini o’z ichiga oladi. Bu hudud shar q dan Tojikiston Respublikasi, g’arbdan esa Navoiy viloya ti bilan chegaralanadi. G’arbiy Zarafshon tog’lari Zarafshon-Olon strukturali formasiok zonasining bir qismi bo’lib, G’arbiy Pomir-Oloy 75 tog’ tizmalarining gersin tog’ ko’tarilishi davrida shakllangan va yangi tektonik harakatlar yordamida yoshargan. Bu tog’lar as osan paleozoyning silur, devon karbon o h a k t o shlari slanes va kumtoshlari ha mda mezozoy va ka yna azoy yotqiziqlzridan tash ki l toptan: Chaqilkalon va Qo ratepa tog’larida cho’kindi jinslar orasida intruziv yotqiziqlar h am uchraydi. Bular granit, diorit, porfirlardan iborat bo’lib, ularning paydo bo’lishi gersin orogenetik jarayoni bilan bog’liq . Chaqilkalon tog’i deyarli kenglik bo’ylab cho’zilgan. Eng baland nuqtasi Zebon cho’qisida 2336 mga yetadi. Bu tog’ asimmetrik tuzilgan bo’lib, shimoliy yonbag’ri qisqa va tik. Bu yerda tog’ Zarafshon vodiysidan birdaniga ko’tarilib ketadi, janubda esa aksincha, Farob - Mog’iyon va Qashqadaryo vodiylariga qiya bo’lib, asta sekin pasayib boradi. Chaqilkalon tog’i devon ohakktoshlaridan tu zilganligi sababli, bu yerda voronkasimon, konussimon - karst shakllari ko’p bo’lib bu yerda ba’zi karst konuslarining diametri 80 m. chuqurligi esa 35-40 m keladi. So’nggi paytda Chaqilkalon tog’ining g’arbiy yonbag’rida joylashgan Qirqtog’ platosida O’rta Osiyodagi eng chuqur Kiley g’ori (chug’urligi 1082 m) topilgan. Taxtaqoracha dovonidan boshlab (1630 m) g’arbga qarab Qoratepa tog’i davom etadi. Bu tog’ intruziv jinslardan tuzilgan bo’lib, eng baland joyi Kamko’ton cho’qqisida 2195 mga yetadi. U ham Chaqilkalon tog’i singari asimmetrik tuzilishga ega bo’lib, shimolga qarab asta-sekin pasaya borsa, janub tomoni esa tikdir. Har ikkala tog’ning ham yonbag’irlari katta va kichik soylar bilan parchalangan bo’lib, tog’ning yuqori kismida tik va chuqur daralarni, tog’ etagida esa keng soy vodiylarini hosil qiladi. Qoratepa tog’i g’arbga qarab davom etadi va Kattaqo’rg’on shahri janubida yana boshlanib, Zirabuloq tog’ini hosil qiladi. Zirabuloq tog’i g’arbga qarab taxminan 100 kmga cho’zilgan (nisbiy balandligi 500-600 m). Eng baland joyi Zindontog’ cho’qqisi bo’lib, 1116 mga yetadi. Zirabuloq tog’i g’arbda Qarnob yo’lagi orqali Ziyovuddin tog’idan ajralib turadi. Bu t o g ’ Zarafshon tizmasining eng g’arbiy qismi bo’lib, nisbiy balandligi 300 m, mutloq balandligi esa 914 mga yetadi. Ziyovuddin tog’ining eng baland yeri Navoiy sha h ridan sharqdagi Dartko’l cho’qqisidir (914 m). Ziyovuddin va Zirabuloq tog’lari denudasiya jarayonida pasayib, yassilanib qolgan, ularda quruqsoylar ko’p. Har ikkala tog’ xam shimolda 76 O’rta Zarafshon va janubda Qashqadaryo okrutlariga tutashib ketadi. Hududning tog’oldi tekisliklari asosan paleogen, neogen va antropogen davr cho’kindilari jinslaridan tarkib topgan. Yer yuzasini allyuvial, allyuvial-prolyuvial va prolyuvial yotqiziqlari qoplab olgan. Relef shakllari qayir, qayir usti terrasa, tog’oldi prolyuvial tekislik va adirlardan iborat. Yer yuzasi g’arbdan sharqa tomon 300-350 m dan 900-1000 m gacha kutarilib boradi. Bu yerlar P .G.Gorshkovning seysmik rayonlashtirish sxemasi bo’yicha 7-8 ballik seysmik zonaga kiradi (Abdurahmonova, 2003). Bu xududda foydali qazilmalardan marmar, granit, oxaktosh, sement xom ashyosi, kum-shag’al materiallari, marganes, volfram, qalay xamda mineral buloqdar ko’plab uchraydi . G’arbiy Zarafshonning iqlimi kontinental bo’lib, u yozning issiqligi va kurg’oqchiligi, q ishning nisbatan sovuqligi va namgarchiligi bilan tavsiflanadi. Tog’larda va voxalarda o’ziga xos mikroiqlim shakllangan. Hudud termik resurslar bilan yetarli darajada ta’minlangan: +10° S dan yuqrri bo’lgan haroratning umumiy yig’indisi 4200-4300° dan ortadi, o’rtacha yillik xarorat + 13,4° S ga teng, yanvarniki esa -0,2° S va iyulniki +26° S atrofida. Mutlaq past xdrorat ayrim yillari -24° - 35° S gacha tushsa, mutlaq yuqori qarorat +40° +44° S gacha ko’tariladi (Balashova va boshkalar, 1960). Relyefning murakkabligi tufayli g’arbdan sharqqa hamda tekislikdan balandlikka ko’tarilgan sari havo harorati pasayib va aksincha, yog’in mikdori ortib boradi. Yillik yog’ing miqdori xududning g’arbiy tekislik qismida 300 mm dan, sharqiy tog’li qismida 900 mm gacha yetadi. Omonqo’tonda bir yilda o’rtacha 881 mm, ayrim yillari esa 1000 mm dan ko’p yog’in tushadi. Yer usti suvlari asosan Zarafshon daryosi (Ravotxo’ja tug’oni)dan boshlanuvchi Darg’om kanali va undan suv oluvchi bir necha irrigasion kanallardan (Yangiariq va boshqalar) hamda G’arbiy Zarafshon tog’ining shimoliy va janubiy yonbag’irlaridan boshlanuvchi Mo’minobodsoy, G’o’ssoy, Urgutsoy, Kamongaronsoy, Omonko’tonsoy, Ohaliksoy, Sazag’onsoy, Oqsoy, Varganzasoy, Sho’rabsoy, Makridsoy, Oyoqchisoy, Qalqamasoy va bir qancha kichik soylardan iborat. Bu soylarning ko’pchiligi mavsumiy xarakterga ega bo’lib, yoz oylari qurib qoladi. Faqatgina yirik karst buloklaridan suv oluvchi soylargina yil davomida oqadi. 77 X. J. Jo’raqulovning (1992) ma’lumotiga ko’ra tog’dagi barcha karst buloqlari suvining o’rtacha yillik suv sarfi 200 m 3 /sek. ga teng bo’lib, bu birgina Darg’om kanalidan butun yoz davomida oqib o’tadigan suvning hajmiga tengdir. Chaqilkalon tog’ yonbag’ridan chiqayotgan buloqlar Urgut shahri hamda Kamongaron, G’o’s, Varganza kabi qishlokdarni ichimlik suvi bilan ta’minlabgina qolmasdan, balki tog’oldi tekisligidagi sug’oriladigan yerlarni ham suv bilan ta’minlayli. Yer osti suvlari turli xil chuqurlikda joylashgan bo’lib, tog’oldi tekisligida 15-20 m ni, daryo qayirlarida 1-2 m ni tashkil etadi. Yer osti suvlari chuchuk va iste’mol qilishga yarokli, minerallashish darajasi oqim yo’nalishi bo’ylab 0,1 g/l dan 1,0 g/l gacha ko’payib boradi (Abdurahmonova, 2003). Sug’orma dehdonchilikda o’tloq, botqoq-o’tloq, tipik va qoramtir bo’z tuproqlardan keng foydalaniladi. Bu tuproqlarda agroirrigasion yotqiziqlarnint qalinligi 1,5-2 m dan oshadi. Tog’larda esa to’q bo’z tuproklar hamda tog’ jigarrang tuproqdari keng tarqalgan. Hudud o’simliklar dunyosiga boy bo’lib, unda cho’l o’simliklaridan tortib, o’rtacha baland tog’ o’simliklarigacha uchraydi. Tekislik hamda qir-adirlarda efemer va efemeroid o’simliklardan qorabosh (rang), ko’ng’irbosh, ayiqtovon, chalov, darmana, chuchmoma, lolaqizg’aldoq, bo’tako’z, yaltirbosh, astragal, akontolimon va boshqalar o’sadi. Bu yerlar, ayniqsa bahorda efemer va efemeroidlar qiygos gullaganda chor atrof ajoyib qirmizi ranga burkanadi. Sug’oriladigan yerlarda asosan madaniy o’simliklar ekiladi. Tog’larda esa tog’ lolasi, tog’ piyozi, ravoch, zira, tuyayaproq, kabi o’simliklari bilan bir qatorda tol, terak, chinor, yong’oq, olma, o’rik, shaftoli, do’lana, bodom, tog’olchasi kabi mevali va manzarali daraxtlar o’sadi. Tog’larning 1200 m dan 2300 m gacha bo’lgan balandliklarida oz bo’lsada, zarafshon hamda saur archalari uchraydi. Shunday qilib, xududning tabiiy sharoiti xilma-xil bo’lib, xalq xo’jaligining turli tarmoqlarini rivojlantirish uchun juda qulay. Shuning uchun ham G’arbiy Zarafshon tog’ va tog’oldi tekisliklari uzumchilik, bog’dorchilik, polizchilik, kartoshkachilik, tamakichilik, g’allachilik, paxtachilik, asalarichilik, pillachilik, parrandachilik va boshqalarga ixtisoslashgan. Tog’ yonbag’rlarida esa jamoa xo’jaligi va mahalliy aholining ko’plab chorva mollari boqiladi. Tog’larning so’lim, shifobaxsh, toza havo, daraxtlarga boy xushmanzarali hamda zilol suvli karst buloqlari va sersuv soylari atrofida bir qancha 78 sport-sog’lomlashtirish oromgohlari, davolash-profilaktik sanatoriyalari va dam olish maskanlari barpo etilgan. Lekin shu bilan bir qatorda hozirga kelib bu xudud tabiatiga insonning antropogen ta’sirining kuchayib borishi bir qator geoekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Yer osti va yer usti suvlarining (jumladan buloq suvlarining) ifloslanishi, o’simliklar degradasiyasi, tog’ o’rmon massivlarining qisqarib ketishi, tuproq qoplamining kuchli eroziyaga uchrashi, sug’oriladigan agrolandshaftlarning kimyoviy ifloslanishi shular jumlasidandir. Kuyida biz ularning ayrimlariga to’xtalib o’tamiz. So’nggi vaqtlarda kishilar tomonidan nodir, dorivor, ozuqabop va boshqa foydali o’simliklarning ko’plab yig’ib olinishi tabiiy floraga katta zarar keltirmoqda. Bu hol o’simliklarning yangi turlarini yaratishda va mavjud turlarini moslashtirishda katta ahamiyatga ega bo’lgan betakror genofondning yo’qolishiga olib keladi. Bulardan tashqari aholi tomonidan tog’ yonbag’rlaridagi daraxt va buta o’simliklarini yoqilg’i va qurilish maqsadlari uchun kesib olish hamda yaylovlarda chorva mollarini tartibsiz boqish oqibatida o’simliklar degradastiyaga uchramoqda. Ayniqsa, G’o’ssoy, Urgutsoy, Kamongaronsoy, Omonko’tonsoy, Oxaklisoy hamda Sazag’onsoylarining yonbag’irlaridagi bodomcha, do’lana, na’matak kabi buta o’simliklari ko’plab kesib yuborilgan bo’lib, ular faqatgina tog’larning chiqish qiyin bo’lgan joylaridagina saqdanib qolgan. Yaylovlarda chorva mollarini me’yordan ortiq va tartibsiz boq ish natijasida o’simliklar juda siyraklashib qolgan. Chorva mollari to’planib qoladigan qo’ralar atrofida esa o’simliklar yo’q bo’lib, yalang’och yerga aylangan. Tuproq eroziyasi tog’ yonbag’irlarida va tog’oldi tekisliklarida tabiiy o’simlik qoplami siyraklashib qolgan qiyaliklardan tuproqning chirindiga boy bo’lgan ustki qatlamining vaqtincha oqar suv (yomg’ir, jala, do’l, qor)lar yordamida yuvilib ketishi bilan xarakterlanadi. Suv okimlari g’ovak tuproqni yuvib ketishi bilan birga, o’zagini chukurroq yemirishi oqibatida jarliklarni vujudga keltiradi. Tuproqning chirindi moddalarining yuvilib ketishi uning unumdorligini keskin pasaytirsa, jarlik eroziyasi ko’plab yer maydonini parchalab, uni dehqonchilikda foydalanish uchun yaroqsiz bo’lib qolishiga olib keladi. Bunday holatlarni soy vodiylari va adirlarda ko’plab uchratish mumkin. Sug’oriladigan yerlarying aksariyati irrigasion eroziyasiga uchragan. Karst q uduqlari, 79 buloqlar va soylar atroflarida sanitariya - himoya zonasining yo’qligi, chorva mollarining ko’plab boqilishi hamda maishiy-xo’jalik chiqindilarini tashlash okibatida bir paytlari ziloldek toza bulgai buloq va soy suvlari h o zirga kelib ancha ifloslanib ketdi. Hududning sug’oriladigan agrolandshaftlarida ham ekologik vaziyat ancha keskin. Paxta maydonining har gektariga 220 kg azot, 120-150 kg fosfor va 50 kg atrofida kaliy o’g’itlari solinadi. Shundan 30-40 % i g’o’za o’simliklari tomonidan o’zlashtiriladi. Qolgan qismi yer usti suvlarini ifloslantiradi, tuproqdarda to’planib, sabzavot va poliz ekinlarini zaharlaydi. Bunday ekologik vaziyat inson salomatligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi (Abdulqosimov, Abdurahmonova, 2002). Yuqoridagi vaziyatlardan kelib chiqkan holda G’arbiy Zarafshon tog’ va tog’oldi tekisliklarida vujudga kelgan geoekologik muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi kopleks chora tadbirlarni kechiktirmay amalga oshirishni zarur deb hisoblaymiz: 1.Tog’ o’rmonlarida daraxt va butalarning kesilushiga, shuningdek noyob va dorivor o’simliklarni me’yordan ortiq hamda ildizi bilan kavlab olinishiga aslo yo’l qo’ymaslik; 2. Usimlik qoplami kuchli degradasiyaga uchragan yaylovlarda chorva mollarini boqishni tartibga solish hamda agrofitomeliorasiya tadbirlarini amalga oshirish, 3. Kuchli eroziyaga uchragan tog’ yonbag’rlarida, karst quduqlari, buloqlar va soylar atroflarida chorva mollarini boqishga chek qo’yish; 4. O’simlik qoplami kuchli degradasiyalashgan hududlarda eroziya va sel jarayonlarini oldini olish uchun tog’-o’rmonmeliorativ; tadbirlarini amalga oshirish; 5. Ekin maydonlarining nitratlar. pestisidlar va gerbisidlar bilan zaharlanishiga yo’l qo’ymaslik; 6.Sug’oriladigan yerlarda yuz berayotgan tuproq eroziyasiga va tuproqlarning qayta sho’rlanishiga qarshi kurashish; 7. Agrolandshaftlar unumdorligini oshirish va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sifatini yaxshilash uchun mineral o’g’itlarni me’yorida ishlatishni va organik o’g’itlardan keng foydalanishni tashkil etish; 8. Geosistemalardan tabiat qonunlarini hisobga olgan holda oqilona foydalanish. X U L O S A 80 Biz o'rgangan Zirabuloq – Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi teksiliklari Zarafshon tizmasining eng g'arbiy qismi bo'lib, tabiiy sharoitiga ko'ra boshqa hududlardan o'ziga xos xislatlari bilan ajralib turadi. Zirabuloq – Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi teksiliklari hududining geologik tuzilishi paleozoy uchlamchi va to'rtlamchi davr yoshidagi tog' jinslaridan tarkib topgan. O'lkaning iqlimi kontinental bo'lib, yozi issiq va qurg'oqchildir. Yog'in miqdori 100-127 mm atrofida. Hududning relefi g'arbdan sharqqa tomon ko'tarilib boradi. Bu esa o'z navbatida tabiiy sharoitni xilma-xilligiga hamda landshaft komplekslarining turlicha bo'lishiga olib keladi. Undan tashqari geologik strukturasining turli xilligi, o'simlik va hayvonot olamining har xilligi, landshaft rayonlariga ajratishga imkon tug'diradi. Albatta biz landshaft rayonlashtirishni amalga oshirishda tabiiy geograflar tomonidan ishlab chiqilgan printsip va uslublarga tayandik. В uning natijasida ikkita, ya'ni Zirabuloq past tog' landshafti va Ziyovuddin past tog' landshafti, uchta Oqtosh tog'oldi tekislik landshafti, Malikcho'l tog'oldi tekislik landshafti va Qarnobcho'l tog'oldi tekislik landshafti va bitta allyuvial terrasa voha landshaftini ajratdik. Ajratilgan landshaftlarning morfologik strukturasi bir muncha murakkab luzilgan bo'lib, ular o'ziga xos va xarakterli landshaft yaruslaridan, joy tiplaridan va urochishalardan tarkib topgan. Ma'lumki, landshaft komponentlari inson yashaydigan konkret muhit hisoblanib, uni har qanday ko'ngilsiz va nooqilona o'zgarishlar hamda ifloslanishlardan muhofaza qilish zarur. Ilmiy ishning uchinchi bobi Zirabuloq – Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekislik landshaftlarining geoekologik muammolariga bag'ishladik. Bizga ma'lumki, tog'larga nisbatan tog'oldi tekisliklariga insonning bevosita ta'siri anchayin kuchli hisoblanadi. Qishloq xo'jaligini yuritishni hozirgi ko'lami va usullari barcha hududlarda tabiatdagi ekologik muvozanatni buzilishiga olib kelmoqda. Misol tariqasida hududning tog'oldi tekisligi hisoblangan Malik cho'lini oladigan bo'lsak, hudud o'zining tabiiy xususiyatlari bilan Zirabuloq – Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklarining boshqa hududlaridan ajralib turadi. 81 Malik cho'lini tez o'zlashtirilishi, sug'oriladigan maydonlami kengayib borishi va agrotexnika qoidalariga amal qilmaslik oqibatida bir qancha geoekologik muammolar kelib chiqqan. Ya'ni ulardan eng asosiylariga er osti va er usti suvlarining isfloslanishi, tuproqlarning sho'rlanishi hamda turli ximikatlar bilan ifloslanishidir. Bular o'z navbatida shu hududda yashayotgan insonlarga ham o'z salbiy ta'sirini ko'rsatadi. Yuqoridagi ekologik muammolarga asosiy sabab inson xo'jalik faoliyati oqibatida kelib chiqqan grunt suvlarining ko'tarilishi, hududni asosiy suv manbai bo'lgan Zarafshon daryosi suvining minerallashish darajasini ortishidir. Bundan tashqari tog' va tog'oldi yaylovlarining degradatsiyasi, suv va shamol eroziyasi, tuproq unumdorligining (degumizatsiya) pasayishi va shu kabi muammolar eng dolzarb geoekologik muammolar sirasiga kiradi. YUqorida ko'rsatib o'tilgan geoekologik muammolarini bartaraf etish chora-tadbirlari ilmiy ishning uchinchi bobida batafsil bayon qilingan. A D A B I Y O T L A R 82 1. Abdulkasimov A.A. Problemi izucheniya mejgorno-kotlovinnix landshaftov Sredney Azii. - Tashkent: Fan, 1983 g . 2. Abdulkasimov A.A., Abduraxmanova Yu.X. Landshaftno-ekologicheskaya xarakteristika Kattakurganskogo oazisa Zarafshanskoy kotlovini. //O’zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni mux o faza qilish. - Samarkand, 1998 y. 3. Abdulqosimov A. A., Abduraxmanova Yu. H. Zarafshon boti g’ i texnogen landshaftlarini ekologik optimallashtirish va ulardan foydalanish. //Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish. - Toshkent, 2001 y . 4. Abdulqosimov A. A., Abduraxmanova Yu. X,. Zarafshon botig’idagi sug’oriladigan agrolandshaftlarda vujudga kelgan geoekologik muammolar. //Sug’oriladigan bo’z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari. - Samarkand, 2002 y . 5. Abdulkasimov A. A., Abduraxmanova Yu. X. Formirovaniya antropogennix landshaftov v basseyne reki Zarafshan. //Problemi osvoyeniya pustin. - Ashxabad, 2003 y , № 2. 6. Abduraxmanova Yu. X. Landshaftniye kompleksi Zarafshanskoy kotlovini i ix selskoxozyaystvennoye ispolzovaniye. //Biologiya va ekologiyaning hozirgi zamon muammolari. - Samarkand, 1999 y . 7. Abduraxmanova Yu. X,. Voxa landshaftlarini katalashtirishda qo’llanilgan asosiy prinsiplar va metodlar. //Tabiiy geografiyaning regional muammolari. - Samarkand, 2002 y . 8. Agroklimaticheskiyi resursi Djizakskoy i Samarkandskoy oblastey Uzbekskoy SSR. -L.: Gidrometeoizdat, 1977 g . 9. Azimov Sh. A., O’razboyev A. K. Geografiya fanida tizimli usul va yer-suv resurslaridan oqilona foydalanishda uning a h amiyati. //O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. - Toshkent, 2000 y . 10. Akramov Z. M. Geografiya selskogo xozyaystva Samarkandskoy i Buxarskoy oblastey. Ch. 1. - Tashkent, 1961. 83 11. Akramov Z.M. Problemi xozyaystvennogo osvoyeniya pustinnix i gorno- predgornix territoriy. - Tashkent, 1974 y . 12. Alibekov L.A. Landshafti i tipi zemel Zarafshanskix gor i prilegayushix ravnin. -Tashkent: Fan, 1982 y . 13. Alibekov L.A., Abbasov S. B. Ekologicheskaya situasiya v sredney chasti basseyna r. Zarafshan. // O’ zbekist o n Geografiya jamiyati axboroti. 1- jild. - Toshkent, 2000 y . 14. Andayeva D. B Vohalarda geoekologik vaziyatlarning inson salomatligiga ta’siri. //O’zbekiston Georafiya jamiyati axboroti. 19- jild. Toshkent,1998 y. 15. Babushkin L . N ., K voprosu agroklimaticheskogo rayonirovaniya respublik Sredney Azii . // Trudi TashGU , nov . ser . vip .186.- Tashkent , 1961 g . 16. Babushkin L. N., Kogay N. A. Fiziko-geograficheskoye rayonirovaniye Uzbekskoy SSR. // Nauch.trud i TashGU, v i p.231.-Tashkent, 1964 g. 17. Balashova Ye. N. i dr. Klimaticheskoye opisaniye Zeravshanskogo rayona .-L., 1963 g. 18. Baratov P. Prirodniye resursi Zarafshanskoy dolini i ix ispolzovaniye. – Tashkent: Fan, 1977 g. 19. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi .- Toshkent: O’qituvchi, 1996 y. 20. Baratov P. Mamatqulov M., Rafiqov A. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. - Toshkent: O’qituvchi, 2002 y. 21. Buskov N. A., Muravyeva N. T. Pochv i . // Prirodn i ye usloviya i resur i Yugo-Zapadnogo Uzbekistana. – Tashkent, 1965 g. 22. Gorbunov B. V. Oroshayem i ye pochv i sredney Azii. //Georafiya i klassifikasiya pochv Azii. – M., 1965 g. 23. Davlyatov Sh. D. Tektonika neftegazonosn i x raynov Zapadnogo O’zbekistana. – Tashkent, 1971 g. 24. Zakirov K. Z. Flora i rastitelnost basseyna reki Zeravshan. Ch. 1. Tashkent, 1955 g. 25. Kasimov S. N. Lessoviye porodi Samarkandskoy vpadine. –Tashkent, 1970 g. 84 26. Korovin Ye. P. Rastitelnost Sredney Azii i Kazaxistan. T. I . - Tashkent,19 61 g. 27. Korovin Ye. P. Rastitelnost Sredney Azii i Kazaxistan. T. II .- Tashkent,19 61 g. 28. Kostenko N. P., Chityakov A. A. Nekotoriye zakonomernosti noveyshogo razvitiya gornix vpadin (na primere Zarfshanskoy kotlovini). // Byulleten Komissii po izucheniyu chetvertichnogo perioda. № 27. 1962 g. 29. Krasnopolin Ye. S. Nekotoriye osobennosti flori Srednogo Zeravshana. // Trudi In-ta karakulevodstva. – Samarkand, 1961 g. 30. Kuguchkov D. M. mineraogicheskiy sostav zasolennix pochv Zeravshanskoy dolini. // Trud. Uzb. selxoz. in-ta, t. 3. – Samarkand, 1960 g. 31. MashkovsevS. F. Gidrogeologicheskoye issledovaniya v basseyne r. Zeravshan. // Trud. GGRU, str . 21. 1931 g. 32. Molodsov V. A. Xarakteristika irrigasionn i x nasosov Samarkandskogo oazisa. // Pochvovedeniye. 1958 g. № 2. 33. Popov M. G. Rastitelbnost Samarkandskoy oblasti. // Trud. In-ta karakulevodstva. T. 10.- Samarkand 1960 g. 34. Saidov A. Gidrogeorafiya i rejim basseyna r. Zeravshan. // Prirodniye usloviya i resursi Yugo- Zapadnogo Uzbekistana. – Tashkent, 1965 g. 35. Tetyuxin G. F. K voprosu o formirovanii chetvertichnogo pokrova Karnabchulskoy stepi. // Trudi SamGU , ser. geogr. – Tashkent, 1958 g. 36. Umarov M. U. chetvertichniye otlojeniya drevney delti r. Zerevshan. Kak odin iz faktorov formiravaniya landshafta. // Trudi SamGU, ser. geogr. – Samarkand, 1963 g. 37. Fedotova G. A. Stroyeniye paleozoyskogo skladchatogo osnovaniya Zeravshanskoy mejgornoy vpadini. // Sovetskaya geologiya, 1963 g. № 7. 38. Hamdamov X. Irrigasionnaya eroziya i meri borbi s ney v Zereavshanskoy doline. // Avtoref. dokt.dis. – Tashkent, 1975 g. 39. Shuls V. L reki Sredney Azii. – Tashkent, 1961 g. 85 40. Yanshina M. S. Gidroximicheskaya xarkateristika basseyna r. Zeravshan. // Trudi lab. Gidrogeolog. prob. T.16. – M., 1958 g. A D A B I Y O T L A R 1. Абдулкасимов А.А. Проблeмы изучeния мeжгорно-котловинных ландшафтов Срeднeй Азии. - Ташкeнт: Фан, 1983 г . 86 2. Абдулкасимов А.А., Абдурахманова Ю.Х. Ландшафтно-экологичeская характeристика Каттакурганского оазиса Зарафшанской котловины. //Ўзбeкистоннинг экологик муаммолари ва табиатни мух о фаза қилиш. - Самарканд, 1998 г . 3. Абдулқосимов А.А., Абдурахманова Ю.Ҳ. Зарафшон боти ғ и тeхногeн ландшафтларини экологик оптималлаштириш ва улардан фойдаланиш. //Гeография ва табиий рeсурслардан фойдаланиш. - Тошкeнт, 2001 й . 4. Абдулқосимов А.А., Абдурахманова Ю.Х,. Зарафшон ботиғидаги суғориладиган агроландшафтларда вужудга кeлган гeоэкологик муаммолар. //Суғориладиган бўз тупроқлар унумдорлигини ошириш ва унинг экологик муаммолари. - Самарканд, 2002 й . 5. Абдулкасимов А.А., Абдурахманова Ю.Х. Формирование антропогeнных ландшафтов в бассeйнe рeки Зарафшан. //Проблeмы освоения пустынь. - Ашхабад, 2003 й , № 2. 6. Абдурахманова Ю.Х. Ландшафтные комплeксы Зарафшанской котловины и их сeльскохозяйствeнное использование. //Биология ва экологиянинг ҳозирги замон муаммолари. - Самарканд, 1999 й . 7. Абдурахманова Ю.Х,. Вох,а ландшафтларини карталаштиришда қўлланилган асосий принциплар ва мeтодлар. //Табиий гeографиянинг рeгионал муаммолари. - Самарканд, 2002 й . 8. Агроклиматичeские рeсурсы Джизакской и Самаркандской областeй Узбeкской ССР. -Л.: Гидромeтeоиздат, 1977 г . 9. Азимов Ш.А., Ўразбоев А.К. Гeография фанида тизимли усул ва ер-сув рeсурсларидан окилона фойдаланишда унинг а ҳ амияти. //Ўзбeкистон Гeография жамияти ахбороти. 21-жилд. - Тошкeнт, 2000 й . 10. Акрамов З.М. Гeография сeльского хозяйства Самаркандской и Бухарской областeй. Ч. 1. - Ташкeнт, 1961. 11. Акрамов З.М. Проблeмы хозяйствeнного освоения пустынных и горно- прeдгорных тeрриторий. - Ташкeнт, 1974 й . 87 12. Алибeков Л.А. Ландшафты и типы зeмeль Зарафшанских гор и прилeгающих равнин. -Ташкeнт: Фан, 1982 й . 13. Алибeков Л.А., Аббасов СБ. Экологичeская ситуация в срeднeй части бассeйна р. Зарафшан. // Ў збeкист о н Гeография жамияти ахбороти. 21-жилд. - Тошкeнт, 2000 й . 14. Андаева Д. Б Воҳаларда гeоэкологик вазиятларнинг инсон саломатлигига таъсири. //Ўзбeкистон Гeорафия жамияти ахбороти.19- жилд. Тошкeнт,1998 й. 15. Бабушкин Л. Н., К вопросу агроклиматичeского районирования рeспублик Срeднeй Азии. // Труды ТашГУ, нов. сeр. вып.186.-Ташкeнт, 1961 г. 16. Бабушкин Л. Н., Когай Н. А. Физико-гeографичeское районирование Узбeкской ССР. // Науч.труды ТашГУ, вып.231.-Ташкeнт, 1964 г. 17. Балашова Е. Н. и др. Климатичeское описание Зeравшанского района .- Л., 1963 г. 18. Баратов П. Природные рeсурсы Зарафшанской долины и их использование. – Ташкeнт: Фан, 1977 г. 19. Баратов П. Ўзбeкистон табиий гeографияси .- Тошкeнт: Ўқитувчи, 1996 й. 20. Баратов П. Маматқулов М., Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий гeографияси. - .- Тошкeнт: Ўқитувчи, 2002 й. 21. Буцков Н. А., Муравьева Н. Т. Почвы. // Природные условия и рeсуры Юго-Западного Узбeкистана. – Ташкeнт, 1965 г. 22. Горбунов Б. В. Орошаемые почвы срeднeй Азии. //Гeорафия и классификация почв Азии. – М., 1965 г. 23. Давлятов Ш. Д. Тeктоника нeфтeгазоносных райнов Западного Ўзбeкистана. – Ташкeнт, 1971 г. 24. Закиров К. З. Флора и раститeльность бассeйна рeки Зeравшан. Ч. 1. Ташкeнт, 1955 г. 88 25. Касымов С. Н. Лeссовые породы Самаркандской впадины. – Ташкeнт, 1970 г. 26. Коровин Е. П. Раститeльность Срeднeй Азии и Казахистан. Т. I . - Ташкeнт, 19 61 г. 27. Коровин Е. П. Раститeльность Срeднeй Азии и Казахистан. Т. II . - Ташкeнт, 19 61 г. 28. Костeнко Н. П., Читяков А. А. Нeкотор ы е закономeр ности новeйшого развития горных впадин (на примeрe Зарфшанской котловины). // Бюллeтeнь Комиссии по изучeнию чeтвeртичного пeриода. № 27. 1962 г. 29. Краснополин Е. С. Нeкоторые особeнности флоры Срeдного Зeравшана. // Труды Ин-та каракулeводства. – Самарканд, 1961 г. 30. Кугучков Д. М. минeраогичeский состав засолeнных почв Зeравшанской долины. // Труд. Узб. сeльхоз. ин-та, т. 3. – Самарканд, 1960 г. 31. МашковцeвС. Ф. Гидрогeологичeское исслeдования в бассeйнe р. Зeравшан. // Труд. ГГРУ, вып. 21. 1931 г. 32. Молодцов В. А. Характeристика ирригационных насосов Самаркандского оазиса. // Почвовeдeние. 1958 г. № 2. 33. Попов М. Г. Раститeлбность Самаркандской области. // Труд. Ин-та каракулeводства. Т. 10.- Самарканд 1960 г. 34. Саидов а. Гидрогeорафия и рeжим бассeйна р. Зeравшан. // Природные условия и рeсурсы Юго- Западного Узбeкистана. – Ташкeнт, 1965 г. 35. Тeтюхин Г. Ф. К вопросу о формировании чeтвeртичного покрова Карнабчульской стeпи. // Труды СамГУ , сeр. гeогр. – Ташкeнт, 1958 г. 36. Умаров м. У. чeтвeртичные отложeния дрeвнeй дeльты р. Зeрeвшан. Как один из факторов формиравания ландшафта. // Труды СамГУ, сeр. гeогр. – Самарканд, 1963 г. 37. Фeдотова Г. А. Строение палeозойского складчатого основания Зeравшанской мeжгорной впадины. // Совeтская гeология, 1963 г. № 7. 89 38. Ҳамдамов Х. Ирригационная эрозия и мeры борьбы с нeй в Зeрeавшанской долинe. // Авторeф. докт.дис. – Ташкeнт, 1975 г. 39. Шульц В. Л рeки Срeднeй Азии. – Ташкeнт, 1961 г. 40. Яншина М. С. Гидрохимичeская харкатeристика бассeйна р. Зeравшан. // Труды лаб. Гидрогeолог. проб. Т.16. – М., 1958 г. 90

ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH М undarija Kirish ………………………………………………………………….….…….3 I. BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG LARI VA TOG'OLDI TEKISLIK LARI TABIATINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1. Geografik o'rni va chegaralari ………………………………………………...6 1.2. Geologik tuzilishi va tektonikasi……………………………………………... 7 1.3. Relefi va uning landshaftlarni shakllanishiga ta'siri…… .... ………………….15 1.4. Iqlimi va uning balandlik ozgarishi…………………………………………..16 1.5. Ichki suvlari…………………………………………………………………..20 1.6. Tuproq-o'simlik qplami va hayvonot dunyosi………………………………..21 II. BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG'LARI VA TOG'OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINI RAYONLASHTIRISH 2.1. Landshaft rayonlashtirish masalasi ………………………………………. …23 22. Zirabuloq past tog' landshafti……………… . ……………………………35 2.3. Kattaqo'rg'on voha landshafti………………………………………………..36 2.4. Qarnobcho’l tog’oldi landshaftlari ..............................................................45 2.5. Malikcho'l tog'oldi tekislik landshafti………………………………………..49 III . BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’LARI VA TOG’OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLARINING GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR 3.1. To g’ oldi tekisliklarini sug'orish natijasida vujudga kelgan geoekologik muammolar ……………………………………………………………………… 63 3.2. Malik choli er osti suvlarining minerallashishi va ularning agrolandshaftlar ekologiyasiga ta'siri…...…………………………………………………………. 6 8 3.3 Zirabuloq – Z iyovuddin tog’ va tog’oldi landshaftlari, ulardan oqilona foydalanish ............................................................................................................ 72 3.4 Zirabuloq – Ziyovuddin tog’ va tog’oldi tekisliklarining geoekologik muammolari.............................................................................................................74

XULOSA ………………………….…………………………………………….. 80 Foydalangan adabiyotlar …………. ..………………………………...………… 82 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish. O'zbekistonimizning Janubiy-G'arbiy qismining cho'lli-tekis va nisbatan gumud tog'li o'lkalari oralig'idagi o'tkinchi zonada joylashgan bo'lib, juda ko'p janubiy potensial imkoniyatlarga ega. Shu bilan birga o'lka hududi turli antropogen omillar ta'siri ostida ekosistemalar va landshaft komplekslari holatining beqarorligi bilan ajralib turadi . Yildan-yilga aholi sonining ko'payib borayotganligi, uning xo'jalik ehtiyojlarining ortib borayotganligi, turli o'g'itlar va zaharli ximikatlarni intensiv ishlatilishi oqibatada atrof-mihitning ifloslanish darajasi va degradatsiyasi ortib bormoqda, natijada sho'rli salbiy oqibatlarga olib kelib, qishloq xo'jalik ekinlarining hosildorligi kamayib bormoqda. Shuning uchun ham landshaft komplekslarini o'rganish va ularni xaritalashtirish, uning relyef bilan aloqadorligini aniqlash tabiiy jarayonlar o'zgarishining sabablarini va antropogen ta'sirlar oqibatlarini o'rganish, bu komplekslardan samarali foydalanish, bo'yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarini ishlab chiqarish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ishning maqsadi. Olib barilgan ishning maqsadi Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish , tabiatni kompleks o'rganish, tabiiy resurslardan yanada samarali foydalanish va muhofoza qilish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqarish, landshaft komplekslarida qo'shilayotgan va mumkin bo'lgan o'zgarishlarni bashoratlashtirishdan iborat. Tadqiqotimiz oldida qo'yilgan maqsadni hayotga tadbiq etish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko'zda tutilgan; Relyef tuzilishi bilan bog'liq bo'lgan landshaft kompleslarining hududiy aniqlash; hozirgi zamon va qisman tiklangan landshaft komplekslarining o'rniga va yirik masshtabli kartalarni tuzish; landshaftlardan foydalanishning hozirgi holatini baholash va ularning 2

degradatsiyasi sabablarini aniqlash; landshaft komplekslaridan samarali foydalanish bo'yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqarish. To'plangan ma'lumotlar. Magistrlik dissertatsiyasini yaratish jarayonida 2022-2023-yilar davomida dala tatqiqot sharoitida to'plangan ma'lumotlar, Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi relyefi va landshaftlari haqida ma'lumotlar, hamda mavjud adabiyotlardagi materialllarni umumlashtirish va tahlil qilish va kartografik materiallardan samarali foydalanildi. Tadqiqot metodikasi (usullari). Magistrlik dissertatsiya matinini tayyorlash va dala tadqiqotlarini olib borishda kompleks metodik usullardan foydalanildi. Ulardan asosiysi kartografik, statistik, dala marshurt, landshaft-hududiy, landhsaft- tarixiygenetik, kompleks landshaft qiyosiy taqqoslash va boshqalar hisoblanadi. Ilmiy yangiligi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog' va tog'oldi landshaftlarini muhofaza qilish va ekologik muammolari ilk marotoba landshaftlarning balandlik- hududiy differensiyasi relyef, eng yangi harakatlar ular bilan bog'liq marfosturukturalar bilan aloqadorligi qo'llanilgan. Shu asosida ilk marotoba o'rta va yirik masshtabli geomorfologok landshaft xaritalari tuzilgan va landshaft komplekslaridan samarali foydalanish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Amaliy ahamiyati . albatta erishilgan natijalardan Samarqand viloyati Davlatagroplan mutahasislari, ilmiy tadqiqot loyihalash va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari mutahasislari tomonidan foydalanishi mumkin. Tavsiyalar xalq xo'jaligi obektlarini va qishloq xo'jaligi ekinlarini joylashtirishni optimallashtirish, yaylovlardan oqilona foydalanish hamda yangi yerlarni o'zlashtirish imkonini beradi. Ishning sinalganligi . Magistrlik dissertatsiyasining asosiy mazmuni "Geografik tadqiqotlar: Innovatsion g’oyalar istiqbollari (xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya, Toshkent 15-16-aprel 2022)",Tog’ va tog’oldi cho’l landshaftlaridan samarali foydalanish muammolari. M; Zamonaviy geografik tadqiqotlar: nazariya, amaliyot, innovatsiya (xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya I-II-qism, Samarqand 12-13-may 2023),M; Zarafshon tizmasi va unga tutash tekislik landshaftlarining geoekologik muammolari, M; Zirabuloq-Ziyovuddin tog’ oldi tekisliklarini 3

sug’orish natijasida vujudga kelgan geoekologik muammolar (Malikcho’l misolida), M; Zirabuloq-Ziyovuddin tog’ oldi tekislik landshaftlarida ro’y berayotgan erozion jarayonlar. Natijalarning e'lon qilinganligi. Magistrlik dissertatsiya-mavzusi bo'yicha to’rtta maqola e'lon qilindi. Magistrlik dissrtatsiyaning hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiya ____ bosma varaqdan iborat, __ ta rasm va ___ ta tablitsa ilova qilingan. Adabiyatlar ro'yxatida 40 ta kitob. Magistrlik dissertatsiya kirish qismi, 3 ta qism, xulosalardan iborat. Magistrlik ish g.f.n.prof: X. Jo'raqulov rahbarligida bajarildi. Magistrant ilmiy rahbariga minnaddorchilik isxor qiladi. Foydali maslahatlar bergani uchun magistrant , t.f.d., prof. Qobilov E.E. hamda g.f.n.dots: Haydarov.S.A. minnatdorchilik bildiradi. 4

1 BOB. ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG LARI VA TOG'OLDI TEKISLIKLARI TABIATINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1. Geografik o'rni va chegaralari Zirabuloq-Ziyovuddin past tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekisliklaridan tarkib topgan arid iqlimli tabiiy geografik region Zarafshon tog' tizmasining eng g'arbiy tarmog'i hisoblanadi. Bu region ma'muriy jihatdan Samarqand, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlari hududlarida joylashgan. U sharqda Ulus tog'oralig'i tekisligi, shimolda Zarafshon daryosi, janubda Sho'rsoy va To'dako'l sho'rliklari, g'arbda Qiziltepa va Oqmozor platolarining Buxoro vohasiga tutashgan qismi bilan chegaralangan. Ana shu chegaralar doirasida Zirabuloq-Ziyovuddin past tog'lari va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlarining umumiy maydoni 8368 km 2 ni tashkil etadi. Shundan past tog' landshaftlariga 1845 km 2 va tog'oldi prolyuvial tekislik landshaftlariga 6523 km 2 maydon to'g'ri keladi. Zirabuloq-Ziyovuddin tog'lari va tog'oldi tekisliklari tabiiy geografik regioni hududida Malik cho'l massivi eng kuchli o'zlashtirilgan tog'oldi prolyuvial tekislik cho'l landshaftlaridan hisoblanadi. Malik cho'lining er yuzasi to'lqinsimon va yassi tekislik bo'lib, uning mutloq balandligi sharqda va janubi-sharqda 450-470 m dan g'arbda va shimoli-g'arbda 270-280 m gacha pasayib boradi. Malikcho'lini o'zlashirilishi natijasida tabiiy landshaftlar maydoni qisqarib sug'oriladigan agrolandshaftlar maydoni kengaydi. Obikor dehqonchilikning rivojlanishi bilan jamoa xo'jaliklarining markazlari - qishloq seliteb landshaftlari, irrigatsion landshaftlar barpo etildi. Ammo qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda agrotexnika qoidalariga amal qilmaslik, agromelioratsiya chora-tadbirlarini talab etilgan darajada amalga oshirmaslik, drenaj tarmoqlarining uzunligi va holati nihoyat darajada qoniqarsiz ekanligi va boshqa salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar bir qator geoekologik muammolarni vujudga keltirdi. Bunday geoekologik 5

O'xshashlar

“ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG‘ VA TOG‘OLDI LANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH” ( MALIK VA QARNOB CHO‘L MISOLIDA)
DAVLATNING OILANI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI SIYOSATI
Respublikada axolini ijtimoiy muhofaza qilish sog'liqni saqlash
Ekologiya va inson. Atrof muhid tizimi, uni muhofaza qilish yo’llari
OʻRTA ZARAFSHON TOGʻ VA TOGʻ OLDI GEOKOMPLEKSLARNING LANDSHAFT XOʻJALIK TAHLILI HAMDA BAHOLASH