MAVZU: 7-SINF GEOMETRIYASI TAHLILI REJA: I bob. Boshlang ’ ich geometrik ma’lumotlar. Planimetriya II bob. Burchak III bob. Ko ’ pburchaklar va uchburchaklar IV bob. Parallel to ’ g ’ ri chiziqlar V bob. Uchburchak tomonlari va burchaklari orasidagi munosabatlar 1

I bob. Boshlang ’ ich geometrik ma’lumotlar. Planimetriya Ushbu bobda g eometriya fani va predmeti ,g eometriya fanining vazifalari ,e ng sodda geometrik shakllar: nuqta, to ’ g ’ ri chiziq va tekislik ,k esma va nur k esmalarni taqqoslash , k esmaning uzunligi va uning xossalari , k esmalarni o ’ lchash ,a ylana va doira haqida tushunchalar va teorimalar ,ta’riflar isbotlarini maktab o’quvchilariga Geometriyaga oid dastlabki tushunchalar bundan 4-5 ming yil muqaddam qadimgi Misrda paydo bo’lgan. O’sha kezlarda Nil daryosining suvi har yili toshib, ekin maydonlarini yuvib turgan.Shuning uchun, ekinzorlarni qayta taqsimlash va soliq miqdorini aniqlash uchun bu maydonlarda belgilash va o’lchash ishlarini bajarishga to’g’ri kelgan . Qadimgi yunon olimlari yer o’lchash usullarini misrliklardan o’rganib, uni geometriya deb ataganlar. Geometriya B yunon cha so’z bo’lib, yer o’lchash degan ma’noni anglatuvchi qismlardan tuzilgan.Mil. avv. VII-VI asrlarda Qadimgi Xorazmda ham Misrdagi kabi Amudaryoning quyi qismida yer o-lchash ishlari bajarilgan.Geometriyaga oid dastlabki tushunchalar Qadimgi Bobilda ham bo4lgan. Xususan, tarix chilar Pifagor teoremasi Bobilda topilgan deb hisoblashadi.Qadimgi yunon olimi Evklid o’sha paytgacha ma’lum bo’lgan barcha geometrik tushuncha 2

va xossalarni tartibga keltirib, NegizlarB deb nomlangan kitobida bayon etdi. Bu kitob ikki ming yil mobaynida maktablar uchun eng muhim darslik vazifasini o’tadi va fan taraqqiyotida ulkan ahamiyatga ega bo’ldi. Geometriyani o’qitish hozir ham ana shu kitobdagi g’oyalarga tayanadi. O’tmishda yashab o’tgan olimlarning ko’pchi ligi geometriya bilan shug’ullanganlar. Buyuk vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso al Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ulug’bek ham Evklid Negizlar Bini puxta o’rganib, bu fan rivojiga O’z hissasini qo’shganlar. Sharq mamlakatlarida geometriya injenerlik bilan qo’shib handasa deb atalgan va unga katta ahamiyat berilgan. Hozir injener so’zi muhandis deyilishi ham shundan. Geometriya geometrik shakllar va ular ning xossalari haqidagi fan. Planimetriya geometriyaning tekislik dagi geometrik shakllarning xossala rini o’rganuvchi bo’limi. Eng sodda geometrik shakllar : nuqta, to’g’ri chiziq va tekislik. Tekislikda qanday to’g’ri chiziq olinmasin, bu to’g’ri chiziqqa tegishli bo’lgan nuqtalar ham, tegishli bo’lmagan nuqtalar ham mavjud. Har qanday ikki nuqtadan faqat bitta to’g’ri chiziq o’tadi. Har bir to’g’ri chiziq tekislikni ikki bo’lakka ikkita yarimtekislikka ajratadi. Kesma deb to’g’ri chiziqning ikki nuqtasi orasida yotgan nuqtalaridan iborat qismiga aytiladi. A B 3

Nur deb to’g’ri chiziqning biror nuqtadan bir tomonda yotgan barcha nuqtalaridan iboratqismiga aytiladi. Teng shakllar deb birini ikkinchisining ustigaaynan ustma-ust tushadigan qilib qo’ yish mumkin bo’lgan shakllarga aytiladi. Ma’lum xossalarni qanoatlantiruvchi barcha nuqtalardan iborat shaklga nuqtalarning geometrik o’rni deb ataladi. Nuqtalarning geometrik o’rniga aylana va doira misol bo’la oladi. Tayin O nuqtadan teng uzoqlikda yotgan barcha nuqtalar to’plami aylana deb ataladi. O nuqta bu aylananing markazi deyiladi . Aylananing ixtiyoriy nuqtasidan uning markazigacha bo’lgan masofa aylananing radiusi deb ataladi. A va O belgilar orasi tshuniladi. Ayla naning ixtiyoriy ikki nuqtasini tutashtiruvchi kesma aylana vatari deb ataladi. Bunga misol qilib C vaB kesmani aytish mumkin. Markazdan o’tuvchi vatar esa diametr deb ataladi. Diametr O eng katta vatar. Doira deb, tekislikning aylana bilan chegaralangan qismiga aytiladi . Aylananing markazi, radiusi va diametri shu aylana chegaralagan doiraga nisbatan ham qo’llanadi.Bunda A va B ni misol qilsak buladi. C A B Bir qator mamlakatlarda xalqaro o’lchov birlik laridan tashqari quyidagi uzunlik 4

o’lchov birliklari ham ishlatiladi: 1 duym = 2,54 sm, 1 mil = 1,609 km. (inglizcha duym barmoq bog’ini; mil = milya ming so’zidan olingan) II BOB BURCHAK. BURCHAKLARNI TAQQOSLASH Bir nuqtadan chiqqan ikki nurdan iborat shakl burchak deb ataladi . A O B AOB — AOB burchak O O burchakning uchi OA, OB nurlar O burchakning tomonlari Burchakni tashkil etgan nurlar burchakning tomonlari, ularning umumiy uchi esa burchakning uchi deyiladi. Yoyiq burchak deb tomonlari bir-birini To’ldiruvchi nurlardan iborat burchakka aytiladi. O Yoyiq burchak o’zining tomonlari orasidan o’tuvchi nurlar bilan 180 ta teng burchakka bo’lingan bo’lsin (1-rasm). Bu bo’laklarni burchak o’lchovi birligi, ya’ni birlik burchak sifatida olish qabul qilingan. Uning kattaligi bir gradus deb ataladi va 10 deb belgilanadi. Istalgan burchakning gradus o’lchovini shu birlik asosida aniqlash mum kin. Burchakning gradus o’lchovi burchak 5