logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari

Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.1259765625 KB
Ko'chirib olish
Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari Reja: 1.Munaqqidlarning tanqidiy qarashlari 2.Mafkura izmidagi munaqqidlar 3.Erk va hurriyat targ‘ibotchilari 4. Cho lponning adabiy tanqidiy qarashlariʻ 5. Fitratning adabiy tanqidiy qarashlari XX asr 20 yillaridan adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi munaqqidlarni ham ikki guruhga ajratib yubordi. Vadud Mahmud, Abduhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabilar so‘z san’atining chin ixlosmandi bo‘lib adabiyotga sadoqatini to‘liq namoyon etdi.Ular badiiy asarni siyosatdan holi baholashni maqsad ayladi.Abdurahmon Sa’diy,Sotti Husayn kabilar asardan siyosiy xato topishga urg‘u berdilar.Tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagikuzatishlari,tanqidchining tanqidchi maqolasiga munosabatini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi. Bunda asosiysi ,xolis va adabiyotning mohiyati to‘g‘ri anglangan mulohazalar tanqid kelajagi uchun asos sanaladi. Munaqqidlar faoliyatini o‘rganish talabaning mustaqil muqoyasa etish,aniq xulosa chiqarish malakasini orttiradi. Adabiy tanqid badiiy asar yutuq hamda kamchiligini shaxsiy g‘araz, maqtovsiz xolis aytish, to‘g‘ri baholash, fikrni ilmiy asoslashni talab etadi. Adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlashishi munaqqidlarni ham ikkiga ajratdi. Vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar S.Husayn,A.Sa’diy,J.Boybo‘latov kabilar ijodida yetakchilik qiladi. Ma’rifiy, ilmiy yo‘nalishdagi fikrlar A.Fitrat, A.Cho‘lpon ,V.Mahmud kabilar ijodining bosh mezoni edi. Mumtoz adabiyot namunalarini e’lon qilish,zamonaviy yozuvchilar ijodining xos jihatini yoritish,adabiy janrlar taraqqiyoti borasidagi fikrlarni namoyon etish munaqqidning sharafli burchi. Fitrat, Qodiriy, Cho‘lponlar badiiy asar jozibasi,estetik qimmati masalasini jiddiy o‘rganib, o‘zlari ham yetuk asarlar yaratishga munosib hissa qo‘shdilar.”Adabiyot nadir”,”Adabiyot qoidalari” kabi asarlarda tanqid,so‘z san’ati,ijodkorga yondashuv yuksak darajada namoyon bo‘lgani kuzatiladi. Ular ijodini noxolis baholagan tanqidchilarning maqolasini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi .”O‘zbek yosh shoirlari”,”O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik”,”Roman ham haqiqat” kabi maqolalarda ijodkor,badiiy asarni baholash jarayoni kuzatilib tahlil etiladi. Badiiy asarga biryoqlama yondashuv,zamonasozlikka berilish tanqid rivojiga putur yetkazishi ma’lum. "Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm, haqiqat bilan yolg‘ov vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la" deb yozgan O.Sharafiddinov yuqorida eslatganimiz maqolasida. Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi rivojlanish yo‘llaridagi keskinlikni sira yumshatmay, bo‘yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermog‘i darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tavqidni xolis, obektiv yul bilan tahdid etishga kirishish boshlandi. Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitratning adabiy-tanqidiy qarashlariga bag‘ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi, Sh.Yoqubovning "Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati", U.Sultonovning "Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari", B. Karimovning "Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni", H.Umrzoqovning "G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li", U.Jo‘raqulovning "Fitratning tadqiqotchilik mahorati", R. Tojiboyevning "O‘zbek adabiy tanqidi tarixidan" deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. XX asr professional o‘zbek tanqidchiliga shakllanishida Vadud Mahmud hissasi katta. Badiiy idrok tanqidchining asosiy xususiyatlaridan biri. Alisher Navoiy, Cho‘lpon ijodi Vadud Mahmud talqinida. «Alisher Navoiy», «Turk shoiri Ajziy», «Cho‘lponing «Buloqlari» maqolalari va taqrizining tahlili, Vadud Mahmud ijodida tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik yondashuvining o‘rni. Tanqidchi asarlarida R.Tagor, M.Gandi, Edgar Po asarlarga munosabat. Unnng maqolalarida vorisiylik masalasi. Navoiy, Fuzuliy, Ajziy asarlarining xolis talqini. Mazkur maqolalardagi ishqi ilohiy, ishqi majoziy haqidagi mulohazalar. V.Mahmud ijodi haqida 20-30 yillar tanqidchiliga. Adabiy tanqid go‘zallik kashf etishi zarurligi haqida. V.Mahmud «Yosh o‘zbek shoirlari», «Sa’diyning savodi» singari maqolalarda didsizlik, go‘zallikni his etmaslikning tanqid qilinishi. Tanqidchi ijodida bahsning o‘rni. Vadud Maxmudning vulgar sotsiologizmga qarshi kurashi. Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy. Vadud Mahmud va 20- yillardagi Samarqand adabiy-tanqidiy muhiti. Vadud Mahmud va tojik ma’rifatchilari, yozuvchilari, olimlari. XX asrning birinchi yarmi adabiy-tanqidiy jarayonda Abdurahmon Sa’diyning o‘rni. Unga rus va turk mumtoz adabiyotshunosligining ta’siri. A.Sa’diy ijodida turkiy adabiyot. O‘zbek yozuvchilari ijodining talqini. Navoiy, Yassaviy, Cho‘lpon haqidagi maqolalari. A.Sa’diy ijodi va mafkura. Mafkura tomonidan tanqidchi erkining bo‘g‘ilganligi. Vulgar sotsiologizmning A.Sa’diy ijodidagi ko‘rinishlari. Uning V.Mahmud, H.Olimjon haqidagi maqolalari. Oybekning «Tanqid sohasidagi savodsizlik va ur-yiqitchilikka qarshi o‘t ochaylik» maqolasida A.Sa’diyga munosabat. A.Sa’diy Navoiy ijodi tadqiqotchisi. «Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotining yuksak bosqichi» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasidagi yutuq va kamchiliklar haqida Ye.E.Bertels. A.Sa’diy o‘zbek tanqidchiligida obzor maqolalarning asoschilaridan biri ekani. “O‘zbek yosh shoirlari” (1923), “Olti yil ichida o‘zbek she’riy adabiyoti” (1924), «O‘zbek burjua adabiyotda maqolalarining tahlili. Adabiy tanqid XX asr boshlarida ancha ijodiy yutuqlarga erishgan esa-da, malum nuqsonlarga yo‘l qo‘ydi. Shular haqida fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan har xil tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o‘tish joiz. Zero, XX asrning 20-yillarii adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyatlardan biri har xil adabiy tashkilotlarning mavjudligi va bir-biriga o‘xshamasligi edi. Buning natijasida ijodkorlarni proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va "poputchik" (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G‘ulom -proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Oydin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla-inqilobiy yozuvchilar, Elbek va Oybek -"poputchiklar" deb baholangan edi. Bu davrdagi adabiy tanqid: 1) adabiy tansidiy shakllar (janrlar) sohasida; 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi insonni yaratishga munosabat kabi uch sohada izlanganini kuzatish mumkin . Adabiy tanqidning shakllanish bosqichida o‘zining ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlaganin takidlash joiz. Adabiy taqrizlar avval teatr spektakllariga nisbatan ko‘proq yozilgai bo‘lsa, keyinchalik badiiy asarlar yoki alohida to‘plamlar nisbatan ham yozila boshlandi. Bunga "Za-nay" imzoli muallifning "Xalil farakt"."Cho‘l bolasi" taxallusiy muallifning "Yer yulduzlari", S.Ayniyning qissalari, A.Qodiriyning romanlariga yozgan taqrizlari misol bo‘la oladi. Ayni chog‘da o‘tmishdagi ijodkorlar va zamondoshlar hayoti, adabiy faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning "Eski shoirlarimizdan Muqimiy", L.Olimiyning "Unutilgan shoir" (So‘fizoda haqidagi) kabi adabiy portret harakteridagi, Fitratning "Muqaddimatul-adab”, Cho‘lponning‘ "Tagor va tagorshunoslik", "500 yil" maqolalarida mumtoz badiiy xazinamizning qimmatini yo‘qotmagani va uning yangn avlodga xizmat qila oladigan tomonlari ochib beriladi. Bu maqolalarning har biri o‘ziga hos fazilatlarga ega, albatta. Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bilan shug‘ullandilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sadiy, Elbek, yoshlardan esa H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshim, Yunus Latiflar tanqidiy, ilmiy-marifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko‘rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishiga doir eng muhim muammolar ustida bahs yuritganlar. Shu tariqa, adabiy tanqid o‘z tadrijiy shakllanish jarayonida tubandagi ikki shaklda ko‘rinib turdi: 1. XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida "tanqid" rukni ostida, asosan, turli ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mavzudagi bazi adabiy, ilmiy maqolalar, feleton, ocherk, hikoyalar, har xil munozaralar, publitsistik maqolalar shaklida ko‘rinib turdi, janriy xilma-xillik asosida shakllandi, biroq ularda hali qorishiqlik ustivor edi. 2. Y igirmanchi yillarga kelib, matbuotda "Tanqid va adabiy mubohasalar", "Fanniy tekshirishlar", "Matbuot va adabiyot","Sanoi nafisa olamida" kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklar, nashriyot ishlariga oid taqrizlar elon qilindi. Adabiy jarayonga doir bu xildagi original maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ularning sanatkorlariga oid maqolalar yoritib borildi. Sharq va G‘arb sanati, go‘zallik haqidagi qarashlar xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov va A. Lunacharskiylarning estetik qarashlariga bag‘ishlangan maqolalar berila boshlandi, adabiyot va sanatni partiya itoatiga o‘tkazishga oid ko‘rsatmalarni kengrok yoyish harakati boshlandi. O‘zbek adabiy tanqidining shakllanishida ozarbayjon publitsisti N.Narimonov va tatar adibi O.Ibrohimovlarning ilmiy-nazariy maqolalarining tasiri sezilarli bo‘ldi. O‘sha davrda o‘zbek matbuotida ular yozgan materiallarning bosilishi ijobiy hodisa edi. Ayni zamonda turli adabiy tur va janrlardagi asarlarni baholash zarurati adabiy-tanqidiy fikrning jonlanishiga sezilarli tasir ko‘rsatdi. O‘zbekistonda yashagan B.Pestovskiy, M.Sheverdin kabi rus yozuvchi va tanqidchilarining o‘zbek adabiyoti va teatr sanatiga bag‘ishlangan chiqishlari adabiy tanqidning faollashib borayotganidan darak berib turadi. Natijada XX asr boshlarida adabiy tanqidning vujudga kelishi jarayonida bir-biridan tubdan farq kiladigan ikki tamoyil ko‘zga tashlanib koldi: 1. Xolisona ilmiy izlanishlar yo‘lidan borish . Bu silsilada Fitrat, Cho‘lpon, A.Sadiy, S.Ayniy, V.Mahmud, Olim Sharafiddinov, O.Hoshim kabi tanqidchi va adabiyotshunoslar va ular qatorida endigina tanqidchilik faoliyatini boshlagan H.Yoqubov, Oybek, Sh.Sulaymonlar izlanishlari kiradi. 2. Vul’gar sotsiologizm asosidagi izlanishlar yo‘li : Bu guruhga mansub adabiyotshunoslar madaniy merosga nigilistik munosabatda bo‘lib, adabiy dalillarni talqin qilishda sxematizmga yo‘l qo‘ydilar. Masalan, talantli tanqidchi S.Husayn o‘zbek adabiyotining yosh xodimlarini tarbiyalashda, istedodlarni adabiyotga olib kirishda yaxshi tashabbus ko‘rsatdi. Ammo A.Qodiriy ijodini vulgar sotsiologizm nuqtai nazaridan turib, sxematik tarzda tahlil qildi. Bunday nuqsonlar Miyonbuzruk Solihov, Ziyo Said, Umarjon Ismoilov, Yunus Latif, J.Boybo‘latov kabi tanqidchilar ijodida ko‘p uchrar edi. “Tanqid nima?" degan savolga birinchilardan bo‘lib Axlullo Haybul, Elbek, Vadud Mahmud, Nemat Hakim, Abdurahmon Sadiy o‘z maqolalarida javob izlay boshladilar. O‘z davrining ziyoli kishilaridan biri, shoir, nosir, pedagog Elbek tanqidchilik sohasida samarali ishlar qildi. Uning tanqid haqidagi fikrlari V.Belinskiy qarashlariga yaqinligi bilan ajralib turadi. U tanqid deganda har qanday sohada ishlovchi kishilarning o‘z kasbi bo‘yicha yaratilgan asarlarining yutuq va kamchiliklarini shaxsiy g‘araz yoki maqtovlarsiz, xolisona aytib, ularga to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishni nazarda tutadi. "Tanqid demak, bir ishda yo bir narsada bo‘laturg‘on kamchiliklarni shul ishning ishlovchilariga ko‘rsatib, kuzatdiruv va to‘ldiruv uchun aytiladurg‘on so‘z demakdur". Ne’mat Hakim esa tanqidnint fannny (ilmiy) tanqid, satirik tanqid, adabiy- badiiy tanqid kabi turlari hakida gapirarkan, ilk bor uning ichki tasnifini amalga oshiradi va har biriga xos farqli xususiyatlarinn tushuntiradi, shu tariqa adabiy tanqid xususidagi tushunchalarni kengaytirishga harakat qiladi. U tanqidchilar orasida A.Sadiy faoliyatini maqullaydi. Chindan-da, A.Sadiy jiddiy masalalar haqida birinchilardan bo‘lib fikr yuritardi, binobarin, uning tanqid haqidagi mulohazalari ham diqqatga sazovor. XX asr boshi adabiy tanqid chiligida: a) tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi kuzatishlari; b) yozuvchining badiiy asarlarga bahosi yoki yozuvchi tanqidi; v)tanqidchining tanqidchilar maqolalariga munosabati singari uch yo‘nalish ko‘zga tashlanadi. Aytib o‘tish joizki, uchala yo‘nalishda yaratilgan tanqidiy ishlar orasida ilmiy, obektiv mulohazalarga ega ishlar qatorida dalillarni buzib ko‘rsatadigan subektiv namunalar ham uchraydiki, bunday qarashlar adabiyotning, adabiy tanqidning to‘g‘ri rivojlanishiga salbiy tasir ko‘rsatar edi. Adabiy tanqidning jonlanishida tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi xolisona fikrlari muhim rol o‘ynadi. Jumladan, Hamza va A.Qodiriy ijodi haqidagi dastlabki ilmiy maqolalar shunday qimmatga ega. A.Sadiy Hamza ijodi haqida fikr yuritar ekan, unga sho‘ro davri va uning mafkurasi nuqtai nazaridan baho bersa-da, jumladan, uning quyidagi so‘zlari Hamzaning adabiyotda tutgan o‘rnini to‘g‘ri belgilagani bilan bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas: "Xususan asarlarining ko‘pi o‘zbeklarning zamondagi o‘z turmushlaridan, shu vaqtdagi turli ijtimoiy hayot voqealaridan olinib yozilgan bo‘lmoqlari ayrim diqqatni jalb etib turadi. O‘zida yurak shoiri bo‘lish, muzikachilik va turli kuylar ixtiro etish, dramaturglik ham artistlik yig‘ilgan bir shaxsni ham biz hali yolg‘iz Hakimzoda o‘rtoqda ko‘ramiz". XX asr boshlaridagi adabiy tanqid Hamza ijodini o‘rganishda ikki yo‘ldan : biri Hamza ijodiga obektiv, sanat mezonlari asosida baho berish va ikkinchisi Sho‘ro mafkurasi taqozosiga ko‘ra Hamza ijodini soxtalashtirish yoki uni mohiyatan sho‘ro mafkurasi talablariga muvofiqlashtirgan holda talqin qilish yo‘lidan bordi. Shu qarashdagi mudaqqidlar unga "sho‘ro ijodkori" degan siyosiy yorliqni “sharaf”ga aylantirdilar. Birinchi yo‘nalishda izlangan "Bog‘bon" taxallusi, munaqqidning "Iffat qurboni", "Yulg‘inboy" kabi taqrizlari etiborli. Muallif ularda "Boy ila xizmatchi" "sanoyi nafisa" nuqtai nazaridan talabga javob bermasligini etirof etib, aktyorlar o‘yinidagi zaif tomonlarni to‘g‘ri ko‘rsatadi. Teatr tanqidchisi Mirmulla Shermuhammedov Hamza asarlarini odilona va xolis, o‘zi aytganidek, "betarafona" tahlil etadi. Shu tariqa matbuotda "Qizil qalam" majmuasida Hamzaga bag‘ishlab yozilgan maqolalar, shoir asarlariga berilgan taqrizlar malum manoda hamzashunoslikning o‘ziga xos o‘zanga aylana boshlanganini taminlaydi. Ammo hamzashunoslik shoir ijodini sho‘ro tuzumi manfaatlari nuqtai nazaridan baholashni ham unutmadi. XX asrning 20-yillari oxirlarida boshlangan bu qusurli biryoqlama jarayon 80-yillargacha adabiy tanqidda davom etdi. Shu uzoq muddat davomida hamzashunoslik murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hamza shaxsiyatini "qip- qizil" proletar shoiri, kompartiya mafkurasiga sodiq, diniy etiqoddan qaytgan ijodkor tarzida ko‘rsatish asosida uni "o‘zbek sovet adabiyotining asoschisi, yalovbardori"ga aylantirdi. Adabiyotshunos Q. Yo‘ldoshev to‘g‘ri takidlaganidek: "Hamza bir umr davridan oldin yurgan. Shu bois bir umr fojeaviy hayot kechirgan. Bir umr o‘z xalqini o‘tli muhabbat bilan suygan, biroq o‘sha xalq zakovatli o‘g‘loni qalbini na tirikligida, na hayotdan ketgach, to‘liq tushunolmagan... Hamza ijodi ataylab ko‘tar-ko‘tar qilindi. U o‘ziga davrdosh, kayfiyatdosh bo‘lgan ijodkorlarga qarshi qo‘yildi" 1 . Binobarin, Hamza ijodini qanday bo‘lsa, shundayligicha, obektiv baholash zarurati istiqlol tufayli jiddiy ehtiyojga aylandi. O‘tgan asrning 20-yillaridan etiboran adabiyot va adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi - ularning muhim xususiyatidir. Bunga Cho‘lpon asarlarining adabiy tanqidda jiddiy munozaralarga sabab bo‘lganini misol qilib ko‘rsatish kifoya. Adabiy jarayondagi munozaralar ikki yo‘nalishda olib borildi. Birinchi yo‘nalishga shoir ijodiga ob’ektiv, to‘g‘ri baho berilgan. Bunga A.Qodiriy, A.Sadiy, V.Mahmud, A.Alaviya, qisman Z.Bashir va Oybeklarning taqriz va maqolalarini mansub deyish mumkin. Ikkinchi yo‘nalishga Ayn, Usmonxon, Miyonbuzruk Solihov, 30-yillardan boshlab esa A.Sa’diy va Tuyg‘unlar yozgan taqriz va maqolalar mansub, bo‘lib ular Cho‘lpon ijodiga sof "markscha-lenincha" estetika nuqtai nazaridan baho berish asnosida shoir qismatining fojeaga giriftor etilishini tezlashtirishga sabab bo‘lishdi 2 . Afsuski, o‘zbek adabiyoti va tanqidchiligining tug‘ilishi hamda shakllanishi jarayonida, aniqrog‘i, XX asrning 20-30-yillarida iste’dodlarga shunday yondashish qaror topa boshlagan edi. Ayniqsa, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti birinchi sekretari Akmal Ikromovning davr mafkurasiga asoslanib, Cho‘lpon ijodiga noto‘g‘ri yondashuvi bu jarayonni yanada keskinlashtirdi. Bunday biryoqlama qarashlar A.Qodiriy, A.Cho‘lpon, A.Fitrat singari adiblarning nohaq qamalib, fojeali qatl etilishlariga olib keldi. Badiiy ijodda g‘oyaviylik bilan badiiylik bir-biriga shu darajada birlashib, qorishib ketgandagina chinakam san’at asari paydo bo‘ladi. Ularning birini ikkinchisidan yuqori qo‘yish, badiiy ijod mohiyatini ijtimoiy borliq taraqqiyoti qonuniyatlaridan kelib chiqib tushuntirish, talqin etish vulgar sotsiologizmga olib keladi, adabiy-badiiy, ilmiy-estetik tafakkur ravnaqiga putur yetkazadi. 1 Йўлдошев Қ. Кашф этиш эҳтиёжи // Ёшлик. 1990, № 9. Б.34. 2 Бунга қаранг: Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. Тошкент. “Чўлпон”, 1994. XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmiga kelib qator yosh shoirlarning kitoblari nashr etildi, jumladan, 1925 yil Oltoyning "Yer yulduzlari" to‘plami bosib chiqdi- yu, unga adabiy tanqid darhol o‘z munosabatini bildirishga shoshildi. Oltoy "Nafis adabiyotda sog‘lom mafkura va sog‘lom tanqid kerak" (1928), Sotti Husayn "O‘zbek adabiyotining hozirgi muhim masalalari" maqolalarini proletar adabiyoti muammolariga bag‘ishlashdi. 1929 yili nashr etilgan "Ko‘rmana" to‘plamiga yozgan so‘z boshisida S.Xusayn undan o‘rin olgan yigirmaga yaqin ijodkorlarning hammasini proletar yozuvchilari tarzida baholab, sub’ektivlikka yo‘l qo‘yadi. Shu tariqa adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlasha bordi. Sheriyat, nasr va dramaturgiyada aksini topgan yangi inson obrazini tahlil qilishga adabiy tanqid sustroq kirishdi. Bu masalada ham taqriz oldinda bordi. Taqrizchilar M.Shermuhammedov, Ayniy, G‘ayratiy, Elbek, Oybek, X.Olimjon, Ziyo Said singari ijodkorlar va O.Sharafiddinov, O.Hoshim, S.Xusayn, A.Sadiy, Anqaboy kabi tanqidchi, adabiyotshunoslar edilar. Bular orasida ismi sharifi aniqlanmagan, faqat shartli taxalluslari ma’lum mualliflar ham bor. Chunonchi, "Mudbir" taxallusli tanqidchi Hamzaning "Istibdod qurbonlari'' dramasi haqida fikr yuritdi, undagi yangi obrazlarni o‘sha davrga mos holda tahlil qildi. Cho lponʻ «ADABIYOT YASHASA - MILLAT YASHAR...» (OZOD SHARAFIDDINOV) Har qanday chinakam iste’dod sohibi kabi Abdulhamid Cho‘lpon ham ijodning deyarli hamma sohalarida samarali faoliyat ko‘rsatgan. U ham shoir, ham nosir, ham dramaturg, ham tarjimon, ham publitsist bo‘lishi bilan birga, barkamol munaqqid, mohir adabiyotshunos, o‘ziga xos tarzda fikrlaydigan san’atshunos ham bo‘lgan. Uning badiiy asarlari xalq ma’naviyatini shakllantirishda qancha muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, adabiy-tanqidiy maqolalari ham shunchalik katta qimmatga ega. Ammo istibdod zamonida Cho‘lpon ijodini o‘rganish u yoqda tursin, nomini tilga olish ta’qiqlangani uchun keng jamoatchilikkina emas, hatto adabiyotshunos mutaxassislar ham Cho‘lpon ijodining bu qirrasi to‘g‘risida g‘oyat mavhum va tumanli tasavvurga ega edilar. Faqat so‘nggi yillardagina Sh. Turdiev, N. Karimov, B. Do‘stqoraev, M. Olimov, U. Dolimov, Z. Eshonova, D. Quronov, U. Sultonov kabi adabiyotshunoslarning harakati bilan Cho‘lponning. inqilobdan oldin va keyin chop etilgan, hozir esa topilishi amri mahol bo‘lib qolgan, jurnallar va gazetalarda sochilib yotgan adabiy-tanqidiy asarlari ilmiy muomalaga kira boshladi. Surxondaryolik yosh cho‘lponshunos N. Yo‘ldoshev esa Cho‘lpon hayoti va ijodiga doir bibliografiya e’lon qilib, unda birinchi marta Cho‘lpon maqolalarining ro‘yxatini berdi. Bibliografiyada ko‘rsatilishicha, shoirning 1914—1937 yillar mobaynida chop etilgan adabiy-tanqidiy maqolalari hozircha 63 ta ekan. Izlanishlar davom ettirilsa, bu raqamning ko‘payishi turgan gap. Maqolalar bilan tynishish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, Cho‘lpon o‘zini professional munaqqid yoki muayyan akademik qoidalar asosida ish yurituvchi adabiyotshunos olim deb hisoblagan emas. Cho‘lpon estetika bobida, san’at nazariyasida yangi sahifa ochgan emas, jahon san’atini va san’atshunosligini batamom yangi yo‘llarga burib yuboradigan tugal ta’limot ham yaratmagan. Shunga qaramay, yangn o‘zbek adabiyoti tarixini Cho‘lponning adabiy-tanqidiy faoliyatisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yangi o‘zbek adabiyotini shakllantirishda, 20—30-yillardagi g‘oyat murakkab ijodiy kurashlar muhitida unda izchil realistik uslubning ustivorligini ta’minlashda Cho‘lponning adabiy- tanqidiy qarashlarining ahamiyatini kamsitish mumkin emas. Cho‘lpon munaqqid sifatida, birinchi navbatda, adabiyot va san’atning amaliy masalalari bilan shug‘ullangan, yanada aniqroq aytganda, ma’naviy uyg‘onish va madaniy rivojlanish asosida adabiy jarayon davomida qo‘ndalang bo‘lgan dolzarb muammolarga javob topishga intilgan, shu tarzda adabiyotni o‘z davrining ilg‘or g‘oyalari bilan boyitishga, Sharq va G’arbning bebaho tajribasini yangi o‘zbek adabiyotiga olib kirishga harakat qilgan. Cho‘lpon adabiy-tanqidiy merosining ahamiyati faqat shu bilan cheklanmaydi. Yuqorida aytganimizdek, Cho‘lpon tanqidiy faoliyati bilan estetika sohasida yangi bir ta’limot yaratishni maqsad qilib qo‘ymagan bo‘lsa-da, uning maqolalarini ichki yaxlitlikdan mahrum, har xil yillarda har xil munosabatlar bilan yozilib, har xil narsalar to‘g‘risida bahs yurituvchi parokanda asarlar yig‘nog‘idan iborat deb qarash mumkin emas. Aksincha, har bir maqolaniyg yugurik misralari ortidan Cho‘lponning o‘zi qarab turganday bo‘ladi. Har bir maqolada Cho‘lpon shaxsiyatining aniq muhri borki, xuddi shu narsa ularni bir yaxlit holga keltirib turadi. Cho‘lponning adabiy-tanqidiy merosi bu ulug‘ adib shaxsiyatining turli qirralarini, madaniy saviyasini, e’tiqodi va dunyoqarashini o‘rganishda, ijtimoiy hayotning muhim jihatlariga uning munosabatini aniqlashda, ijodiy biografiyasining ba’zi nuqtalarini to‘laroq yoritishda ham g‘oyat ahamiyatlidir. Biz bu merosni muayyan tartibda o‘rganish natijasida Cho‘lponning g‘oyaviy-estetik evolyutsiyasi qanday kechgani haqida tasavvurga ega bo‘lamiz, hatto «ijtimoiy tuzum va iste’dod» degan muammoni qo‘yib, sovet voqeligi Cho‘lponning san’atkor sifatida o‘sishiga qanday salbiy ta’sir etganini, bir san’atkor taqdiri misolida totalitar tuzumning chinakam iste’dodga qanchalik dushman ekanini to‘laroq tasavvur etishimiz mumkin. Cho‘lponning birinchi tanqidiy asari «Adabiyot nadur?» degan maqola bo‘lib, «Sadoi Turkiston» gazetasida 1914 yil 4 iyun kuni e’lon qilingan. Bu maqola, umuman, Cho‘lponning matbuot yuzini ko‘rgan ilk asarlaridan biridir. Cho‘lpon uni 16 yoshida yozgan. Maqola shaklan juda ixcham bo‘lsa-da, mazmunan g‘oyat teran. Undagi fikrlar va mulohazalar shu qadar pishiqki, 16 yashar o‘smirning shunchalik tiyraklik bilan qalam tebratganiga qoyil qolmay ilojingiz yo‘q. Faqat favqulodda iqtidorga ega odamgina 16 yoshida tafakkurning bunchalik yuqori pog‘onalariga ko‘tarilishi mumkin. Sarlavhaning o‘zidanoq ayon ko‘rinib turiptiki, maqola juda muhim masalaga bag‘ishlangan. Adabiyot adabiyot bo‘lgandan beri Sharqda ham, G’arbda ham ne-ne buyuk iste’dod sohiblari «Adabiyot, san’at nadur? Uning kimga keragi bor? San’atkor kim? U jamiyat oldida burchdormi? Burchdor bo‘lsa, bu burch nimalardan iborat? Burchdorlik bilan ijod erkinligi o‘zaro qanday chiqishadi?» kabi muammolarga ro‘para kelishgan. Ko‘rinib turiptiki, bular ijodning hayot-mamot masalalari, ijodkor ularni loaqal o‘zi uchun hal qilmay turib, e’tiqod qilib olsa arziydigan estetik nrintsiplarni aniqlamay turib samarali ijod qilolmaydi. Lekin shunga qaramay, hanuz adabiyot va san’atning yetakchi xossalarini qamrab oladigan, hamma davrlar uchun baravar ma’qul bo‘ladigan universal ta’rif, mukammal javob topilgani yo‘q. Buyuk san’atkorlarning javoblarida ham masalaning ayrim jihatlarigina, adabiyot va san’atning ayrim xislatlari, ayrim fazilatlarigina ifodalanadi. Tabiiyki, Cho‘lpon ham adabiyot olamiga qadam qo‘yishi bilanoq shu muammoga ro‘para keldi va unga javob nzlashga majbur bo‘ldi. Shunisi diqqatga sazovorki, Cho‘lpon o‘z izlanishlarida yolg‘iz emas edi. Xuddi shu davrda boshqa o‘zbek ziyolilari ham «adabiyot nadur?» degan muammoga javob izlab ancha urinishgan. Masalan, qo‘qonlik mashhur ma’rifatparvar, «Ash’ori nisvon» degan majmuaning muallifi Ibrohim Davron 1909 yildayoq «Turkiston viloyati gazetasi»da «Shoir nadur?» degan maqola e’lon qiladi. Yoki adabiyotshunos olim Begali Qosimovning ta’kidlashicha, 1914 yilda Mirmuhsin Shermuhamedov bilan Saidahmad Vasliy o‘rtasida adabiyotning mohiyati, vazifalarn va jamiyat oldidagi burchi to‘g‘risida bahs-munozara bo‘lgan. Qolaversa, bunday izlanish faqat turkistonlik ziyolilar o‘rtasidagina sodir bo‘lgan emas. Xuddi shu yillarda qo‘shni Qozog‘istonda ham, Ozarbayjon yohud tatarlar yurtlarida ham adabiyotning, mohiyatini izlash, uning jamiyat hayotidagi, millat ravnaqidagi ahamiyatini aniqlash harakati ancha avj olgan edi. Natijada, «adabiyot nadur?» degan mangu savolga turli mintaqalarda bir-biriga yaqin javoblar paydo bo‘la boshlagan edi, Ozarbayjon adiblari Jalil Mamadqulizoda yohud Abdurahim Haqverdievlarning, tatar yozuvchilari Abdulla To‘qay, yohud Olimjon Ibrohimovlarning XX asr boshlarida chop etilgan adabiyot haqidagi maqolalari fikrimizning dalili bo‘la oladi. O’z izlanishlari oqibatida ular naqadar bir-biriga yaqin xulosalarga kelganini ko‘rsatish uchun bir konkret misolga murojaat qilaman: taniqli qozoq jurnalisti, ma’rifatparvar va demokrat M. Seralin o‘zi muharrirlik qylgan «Ayqap» jurnalining 1922 yildagi 1-sonida yozadi: «Til va adabiyot xalqning qalbi va ruhidir... adabiyotsiz xalq zabonsiz boladay gap. Bunday bola boshqalarga o‘zining dardu quvonchlarini gapirib berolmaydi. Xalqlarni bir-biriga yaqinlashtiradigan eng kuchli vosita til va adabiyotdir. O’z adabiyotining haqiqiy qadr-qimmatini bilgan xalqlarning farzandlarigina o‘z tilini chinakam ardoqlay oladi. Qozoq xalqining o‘z tili va o‘z adabiyoti bor... bizning burchimiz unutilib yotgan ulkan xazinalarni yuzaga olib chiqish va hammaning mulkiga aylantirishdir» [1] . Endi Cho‘lponga murojaat qilaylik. «Yosh munaqqid «Adabiyot nadur?» maqolasida, birinchi navbatda, adabiyotning ijtimoiy mohiyati to‘g‘risida fikr yuritadi. Uning fikricha, adabiyot millatni taraqqiy ettirish vositasi, uning ma’naviyatiny ta’minlaydigan omil. Cho‘lpon bu xulosaning chinligiga shu qadar ishonganki, maqolada hech qanday e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan tarzda «adabiyot yashasa — millat yashar» deya tasdiqlaydi: «Ha, to‘xtamasdan harakat qilib turg‘on vujudimizga, tanimizga suv, havo naqadar zarur bo‘lsa, maishat yo‘lida har xil qora kirlar bilan kirlangan ruhimiz uchun ham shul qadar adabiyot kerakdir. Adabiyot yashasa — millat yashar. Adabiyoti o‘lmag‘an va adabiyotining taraqqiyotiga cholishmagan va adiblar yetishtirmagan millat oxiri bir kun hissiyotdan, o‘ydan, fikrdan mahrum qolib sekin-sekin inqiroz bo‘lur». Biri Turkistonda, biri Qozog‘istonda turib, bir-biridan bexabar holda ikki muallif deyarli bir xil tarzda adabiyotning mohiyati, jamiyat hayotidagi, millat ravnaqidagi ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritmoqda. Bundagi mushtaraklik tasodif emas, albatta. Bu shu bilan izohlanadiki, XX asr boshlarida Turkistonda ham, Qozog‘istonda ham ulug‘ Uyg‘onish shabadalari esa boshlagan edi. Turkistonda shu kezlarda tarix maydoniga kirib kelgan, keyinchalik «jadidlar» deb nom olgan fikri ochiq, taraqqiyparvar ziyolilar bu uyg‘onishni ta’minlagan asosiy kuch bo‘ldi. Ular mustamlakachilik siyosati tufayli Turkiston zabun ahvolga tushib qolganini, xalq jaholat va nodonlik qo‘ynida, erksizlik bo‘yinturug‘i ostida ikkiyoqlama zulm iskanjalari ostida qattiq ezilib yotganini chuqur angladilar va bunday hayotni o‘zgartish, yangilash zarurligi haqidagi g‘oyalarni olg‘a surdilar. Ular xalqni ma’rifatli qilishni, saviyasini ko‘tarib, oq-qorani taniydigan qilishni yangilanishning birlamchi sharti deb bildilar va shu olijanob niyatni amalga oshirish uchun fidoyilik bilan ishga kirishdilar. Ular har xil ta’qib va ta’qiqlarga qaramay, moddiy qiyinchiliklarni yengib maktablar ochdilar, darsliklar yaratdilar, gazetalar chiqardilar, nashriyotlar ochib kitoblar chop etdilar, turli madaniy- ma’rifiy to‘garaklar ochdilar... Xullas, qisqa muddat ichida jadidlar millatning sadoqatli va fidokor farzandlari sifatida tanildi. Cho‘lpon shu ulug‘ ma’rifatparvarlik harakatining qanotlarida ijod maydoniga kirib keldi. U mustaqil o‘qib o‘rganish oqibatida g‘oyat yuksak madaniy saviyaga ega edi. Sharq klassiklari, ayniqsa, turk va hind yozuvchilarining asarlari bilan, shuningdek, Ovro‘pa va rus adabiyoti bilan puxta tanish edi. Shuning uchun 15—16 yoshlaridayoq ma’rifatparvarlik g‘oyalarini qabul qilishga har jihatdan tayyor edi. Shuning uchun Cho‘lpon yoshligiga qaramay, Turkistonning taqdiri to‘g‘risida, millatning istiqboli haqida chuqur qayg‘urish bilan o‘ylay boshladi. U ham jadidlarga ergashib, xalqni jaholat va nodonlik, erksizlik va qashshoqlik botqog‘idan qutqarib olishning birdan-bir yo‘li ma’rifat degan e’tiqodga keldi. Millatni ravnaq toptirish uchun, birinchi navbatda, uni mustamlaka asoratidan xalos etish kerak, buning uchun esa xalq o‘zinn o‘zi tanigan bo‘lmog‘i, hammani birlashtiradigan, yakdil qiladigan milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lmog‘i kerak. Cho‘lpon xalqni shu darajaga yetkazishga yordam beradigan imkoniyatlar, chora-tadbirlar izlaydi va adabiyot ularning eng samaralisidir degan to‘xtamga keladi. Shuning uchun ham yosh munaqqid komil ishonch bilan hatto millatning yashashini adabiyotning yashashiga bog‘liq qilib qo‘ydi. Ehtimol, Cho‘lpon bu o‘rinda biroz ehtirosga berilgandir. Biroz mubolag‘aga yo‘l qo‘ygandir, lekin hech shubha yo‘qki, XX asr boshlaridagi Turkiston sharoitida «adabiyot yashasa — millat yashar» degan formula to‘g‘ri va samarali formula edi. Muhimi shundaki, adabiyotga bunday qarash, uni xalq hayotini yangilashning muhim vositasi deb hisoblash Cho‘lpon ijodida shunchaki yo‘l-yo‘lakay aytilgan bir fikr sifatida qolib ketgani yo‘q, balki uning keyingi ijodi davomida doimiy ravishda rahnamolik qiluvchi dasturilamal bo‘ldi. Cho‘lpon shu e’tiqoddan kelib chiqib, 20-yillarda yangi niqobga kirib olgan mustamlakachilikni fosh etdi, xalq uchun kishan yasovchi turli-tuman to‘ralar va afandilarni qoraladi, hurlikni, erkinlikni ulug‘lovchi otashin she’rlar yaratdi, keyinchalik esa xalq hayotining turli qatlamlarini haqqoniy aks ettiruvchi roman va dramalar yaratib, xalqning ma’naviy ulg‘ayishiga katta hissa qo‘shdi. «Adabiyot nadur?» maqolasining kishini lol qoldiradigan yana bir juda muhim tomoni shundaki, 16 yoshlik munaqqid adabiyotning ijtimoiy vazifasini ta’kidlash bilan cheklanmaydi, balki uning spetsifikasiga, ya’ni obrazli tabiatiga alohida urg‘u beradi. Yosh munaqqid uchun adabiyot quruq g‘oyalar majmuasi emas, balki, birinchi navbatda, inson ruhiyati bilan bog‘liq bo‘lgan hodisadir. U odamlarning shuurigagina emas, his-tuyg‘ulariga ham ta’sir etishi, ularni quvontirib, yohud mahzun ahvolga solib, shu orqali ijtimoiy burchini o‘tashi zarur. Cho‘lpon bu fikrlarni o‘ziga xos obrazlarda bunday ifodalagan: «Adabiyot chin ma’nosi ila o‘lgan, so‘ngan qaralgan, o‘chgan, majruh yarador ko‘ngilga ruh bermak uchun, faqat vujudimizga emas, qonlarimizga qadar singishgan qora balchiqlarni tozalaydurgan, o‘tkir yurak qirlarini yuvadurg‘on toza ma’rifat suvi, xiralashgan oynalarimizni yorug‘ va ravshan qiladurgan, chang va tuproqlar to‘lgan ko‘zlarimizni artub tozalaydurg‘on buloq suvi bo‘lganlikdan bizga g‘oyat kerakdur». Qadim-qadimlardan beri ma’lumki, badiiy asar chinakam san’at darajasiga ko‘tarilmog‘i uchun unda g‘oyaviylik bilan badiiylik chambarchas birikib ketgan bo‘lmog‘i kerak. Badiiyatsiz g‘oyaviylik adabiyotni muqarrar o‘limga mahkum etadigan rak kasaliga o‘xshaydi. Adabiyot faqat badiiyati orqaligina, ya’ni teran hayotiy mazmunni, muhim hayot haqiqatini odamlarni hayajonlantiradigan, to‘lqinlantiradigan badiiy shakllarda ifodalaganidagina jamiyat ehtiyojini qondira oladigan qudrat kasb etadi. Buni yaxshi anglagan Cho‘lpon badiiyatning mohiyatini o‘ziga xos tarzda shunday uqdiradi: «...ba’zi vaqtda falak bir odamni qayg‘uga solar, ul o‘zi tushunib, o‘ylab turib, oh tortib yig‘lar. Bu hasratlarni o‘z ichiga sig‘dirolmas. Birovga aytsa, «voy, bechora» dermukin deb, albatta, o‘z qayg‘usini birovga aytmakka tilar. Tub to‘g‘ri aytganda ul qadar ta’sir qilmas. Adabiyot ila aytganda, albatta ta’sir qilar. Mening bir oshnamning o‘ldigi xabari kelar. Men hech xafalanmayman. Bir vaqtda maktub kelar, maktubda alarning ko‘rgan kunlari adabiyot ila bunday yozilur: Gullar bila pok qayg‘uli mahzun boqurdi, Ko‘z yoshlarimiz to‘xtamay tun-kun oqurdi. Mana shuni o‘qib albatta, bir ta’sir ila alarning qayg‘usiga qo‘shilurmiz». Cho‘lpon adabiyotning yangi g‘oyaviy mazmuni uchungina emas, ayni choqda uning yuksak badiiyati uchun ham kurashganida, albatta, o‘sha davrdagi adabiy jarayonning xususiyatlariga tayangan. Ma’lumki, jadidlar XX asr boshlarida ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan yangi mazmundagi adabiyot yaratdilar, ammo turli sabablarga ko‘ra bu adabiyot hamma vaqt ham yuksak badiiyat bilan omuxta bo‘lavermas edi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Cho‘lpon adabiyotni yean’atga yaqinlashtirish imkonlarini izladi va bunga erishishning eng cho‘g‘ri yo‘li haqqoniylikda degan xulosaga keldi. Haqqoniylikning ildizlari esa xalqchillikda. Adib yoxud shoir xalq hayotyning ichida bo‘lmog‘i kerak va bu hayotning hamma zamzamalarini aks ettirishga intilishi kerak. Ehtimol, yosh Cho‘lpon bunday qarashlarga stixiyali tarzda kelgandir, lekin nima bo‘lganda ham, u «qalam ahllari»ni xalq hayotiga yaqinroq «aralashib» yurishga undaydi. «Adabiyot nadur?»dan keyin yozilgan va «Sadoi Turkiston» gazetasining 1915 yil 6 fevral sonida chop etilgan «Muhtaram yozg‘uvchilarimizga» degan murojaatnomada Cho‘lpon shunday xitob qiladi: «Muhtaram qalam ahllari milliy maishatni yomon deb bezmay, zohirda bo‘lsa ham to‘ylarda, gapxonalarda, bachchabozlar majlisida, bazmlarda va shunga o‘xshash millatning eng tanqid qiladurgan o‘rinlarida birga aralashib yurmaklari kerakdurki, toki komil o‘sha odatlarni kitob sahifalarida chiroyliroq qilib, yozgunday bo‘lsunlar. Milliy maishatdan bezgan bilan bezilib, ko‘milib ketaberadilar. Onda aralashib yurulsa, ondagi so‘zlarni, odatlarni o‘rganmoqqa bo‘ladurki, kitob betlariga ko‘churib yozmoqqa materiallarning eng asllari xalq orasidan olinur». Cho‘lpon inqilobdan keyin ham o‘zining estetik printsiplarini shakllantirib bordi. U ko‘pgina maqolalarida konkret ijodkorlar misolida yoki muayyan asarlar tahlili orqali realizmning turli-tuman masalalarini o‘rtaga qo‘ydi. Jumladan, uning maqolalarida talant va ijodiy mehnat, hayotiylik va haqqoniylik, samimiyat va sun’iylik, matn ustida ishlash, badiiy tasvirning chinligi va rangdorligi, tabiat manzaralari va psixologizm kabi masalalar qalamga olingan va ular to‘g‘risida bugun ham ahamiyatini yo‘qotmagan qimmatli fikrlar aytilgan. Masalan, Cho‘lpon maqolalaridan birida adabiyotning «tugallanishi», ya’ni takomillashishiga katta e’tibor berib, bunga «adabiyotga kira olmagan narsalarni shafqatsiz sur’atda maydondan haydash» bilan va badiiy asar tilini soddalashtirish orqali erishilar deb hisoblaydi. Cho‘lpon «Chig‘atoy gurungi»ga mansub odamlar xuddi shu yo‘lda faoliyat ko‘rsatganini aytadi. Ma’lumki, bizning «sovet» adabiyotshunosligimizda bu tashkilot hamisha panturkistik tashkilot sifatida, aksilinqilobiy g‘oyalarni oldinga surgan guruh sifatida qoralanib kelindi. Buning natijasida biz bugun «Chig‘atoy gurungi» haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. Bugunga kelib bilganimiz shu bo‘ldiki, «Chig‘atoy gurungi» haqida aytilgan gaplarning bari bo‘hton ekan. Shuning uchun Cho‘lpon maqolasidan olingan quyidagi parcha shoirning chin adabiyot uchun kurashini ko‘rsatish bilan birga, o‘sha to‘garak haqida qisman bo‘lsa-da, ma’lumot beradi: «...u jamiyatga mansub kishilar tilni soddalashtirmak maqsadini asos qilib ushlaganlari holda o‘zbek adabiyotining tugallanishiga ham katta ahamiyat berdilar. Tugallanadurg‘on adabiyot chin adabiyot bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ular adabiy asarlarga haqiqiy qiymatini berib, adabiyotga kiraolmag‘an narsalarni shafqatsiz suvratda maydondan hayday boshladilar... «Chig‘atoy gurungi» asosini mahkam qurg‘onlig‘i va chinakam to‘g‘ri chizg‘onlig‘i uchun o‘zi yo‘q ketsa ham, o‘zbekning yangi adabiyotida yangi, porloq, sharafli sahifalar ochdi va ochmoqda davom etadir». 1918 yilda Cho‘lponning o‘zi ham «Chig‘atoy gurungi», to‘garagining faol a’zosi bo‘lganini aytsak, «chin adabiyot» uchun kurashda uning xizmatlari ayon bo‘ladi. Albatta, bizning maqolamizda Cho‘lponning hamma adabiy-tanqidiy maqolalarini tilga olib, ularda ko‘tarilgan masalalarni batafsil sharhlab chiqish imkoni yo‘q, Biroq yangi o‘zbek adabiyoti uchun uning izchil kurashi haqida gap borar ekan, bir maqolani sira ham chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Bu «Ulug‘ hindi» degan maqola bo‘lib, unda olg‘a surilgan fikrlar g‘oyat printsipial qimmatga ega. «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalining 1925 yil 7—8 qo‘shma sonida chop etilgan bu maqola bir qarashda juz’iy masalaga — buyuk hind shoiri va mutafakkiri Rabindranat Tagor siymosini targ‘ib qilishga bag‘ishlanganday ko‘rinadi. Biroq aslida esa Cho‘lpon Tagor bahonasida o‘zbek adabiyotining rivoji qay yo‘ldan borishi kerakligi haqidagi mulohazalarini bayon qiladi. Maqolada Tagor asarlari ideal darajasiga ko‘tarilgan chinakam san’at namunalari sifatida talqin qilingan. Xo‘sh, Cho‘lpon Tagor ijodini qay jihatdan ideal ijod deb biladi? Shunisi muhimki, Cho‘lpon bu to‘g‘rida fikr bildirar ekan, faqat o‘zbek adabiyoti yohud o‘zbek yozuvchilarinigina nazarda tutmaydi, balki, umuman, yangi adabiyotning XX asr boshlarida adabiyotga kirib kelgan Sharq yoshlarini nazarda tutadi. Cho‘lponning nazarida bu yoshlar «yo‘lsizlik» kasaliga chalingan. Qolaversa, Cho‘lponning o‘zi ham «yo‘lsizlik» dardidan ko‘p aziyat chekadi. Nima uchun? «Yo‘lsizlik» deganini qanday tushunmoq kerak? Cho‘lpon yozadi: «Eski adabiyot bilan yangi adabiyotning o‘rtasida qolg‘on sharqlik yosh chinakam chuchmal bir vaziyatdadir. Eski adabiyot bir shirin: yangisi yana shirin: g‘arbniki tag‘in yana shirin. Qaysi bittasiga ko‘proq berilsin? Afsuski, Cho‘lpon bu o‘rinda eski va yangi adabiyotning «shirinligi» nimalarda ifodalanishini aytmaydi, faqat maqola davomida yoshlarning yo‘lsizligi, «boshlab o‘zi yo‘lsiz» ekanini aytib, uning mohiyati nimadaligiga ishora qiladi: «O’zimning yo‘lsizligimdan biroz so‘zlab o‘tayin: Navoiy, Lutfiy, Boyqaro, Mashrab, Umarxon, Fazliy, Furqat, Muqimiylarni o‘qiyman: bir xil, bir xil, bir xil... Ko‘ngil boshqa narsa qidiradir. Botu, G’ayratiy, Oltoy, Oybek, Julqunboylarni o‘qiyman: quvontiradir, xolos! Ular mening uchun yongon chiroqlar bo‘lsa ham, mening ertam uchun! Avloniy, Tavallo, Siddiqiy va Hakimzodalarni o‘qimayman, o‘qimayman. Meni shu holg‘a solg‘an o‘shalar!...» Bu parchada Cho‘lpon o‘zbek namoyandalarining nomlarini tilga olyapti, ularning ijodida bir xillik borligidan, ba’zilarida esa bundan ham jiddiyroq nuqsonlar borligidan zorlanyapti. Shu parchaga qarab turib Cho‘lponning o‘zbek klassiklariga salbiy munosabati yoxud mensimay qaragani haqida gapirish mumkinmi? Afsuski, men Cho‘lpon haqidagi risolamda shunga yaqinroq gapni aytganman va klassiklarimizni o‘zimcha Cho‘lpondan himoya qilmoqchi, Cho‘lponning o‘zini ham o‘z maqolasidan himoya qilmoqchi bo‘lganman. Mana o‘sha parcha: «O’ylamanki bugun Cho‘lponning bu xulosasi bilan unchalik kelishib bo‘lmaydi — klassiklarimizning har qaysisi o‘ziga xos qiyofaga, bir-birinikidan farq qiluvchi uslubga ega ekan, olamni idrok etishlari va olam haqidagi qarashlari bilan ham, estetik printsiplari jihatidan ham bir-birlarini takrorlamasliklari isbot qilinadi. Lekin Cho‘lpon ularni «bir xil, bir xil, bir xil!» deb baholayotgan ekan, bunda Sharq she’riyatining o‘ziga xos ba’zi sifatlarini nazarda tutayotgan bo‘lishi mumkin». Gap shundaki, Cho‘lpon bu maqolada faqat o‘zbek adabiyoti haqidagina mulohaza yuritayotgani yo‘q, balki u Sharq adabiyotidan ham, G’arb adabiyotidan ham ko‘ngli uncha to‘lmasligini aytyapti, bu adabiyotlar yo «ortiqcha sharqliligi» yoxud «ortiqcha g‘arbliligi» bilan taassuf tug‘dirinpshi izhor qilyapti. «To‘qaydan tortib Qavi Najmiygacha — tatar adabiyotini, Hodidan tortib H. Javodgacha — ozarbayjon adabiyotini (Husayn Jovidni ajratib olib qoldim!) Nomiq Kamoldan Ali Sayfiga dovur usmonli adabiyotini o‘qiyman: yo ortiqcha yangilik, g‘arblilik yo ortiqcha sharqlilik, faqat usmonlichadan Rizo Tavfiqning ba’zi bir yangi shakl bilan eski ruhda aytgan so‘fiylarcha she’rlarini o‘qiyman, shularga durustgina qonaman. Undan keyin Yahyo Kamolning «Saydobod» ruhida ba’zi narsalari. Faqat ular shu qadar ozki...» Savol tug‘iladi: nima uchun Cho‘lpon bir varakayiga ham o‘zbek, ham tatar, ham ozarbayjon, ham turk adabiyotlarining namunalaridan qoniqmaslik tuyg‘ularini izhor etyapti? Menimcha, buning birdan-bir sababi shundaki, Cho‘lpon Uyg‘onish davrining odami bo‘lgani uchun adabiyotning ham yangicha bo‘lishini xohlagan, Yangi adabiyot Uyg‘onish davrining mohiyatiga mos keladigan, xalq hayotiga yaqinroq turadigan adabiyot bo‘lmog‘i kerak. Ortiqcha «sharqlilikka» yoki ortiqcha «g‘arblilikka» berilgan adabiyot esa bu talablarga javob berolmaydi. Xo‘sh, nima qilmoq kerak? Adabiyotni, «shirinlikdan», «bir xillikdan» qutultirishning yo‘li qanaqa bo‘ladi? Cho‘lpon bu savollarning javobini Tagor ijodidan izlaydi. Munaqqid Tagor asarlarini o‘qib, «ulardan qonganini» ma’lum qilar ekan, buning asosiy boisi deb Tagorning «Sharq va G’arb o‘rtasidagi oltin ko‘prik» ekanini aytadi. Darhaqiqat, Tagor ijodi to‘laligicha Hindiston zaminida o‘sib-ulg‘aygan bo‘lsa-da, betakror milliy ranglarga ega bo‘lsa-da, bu ijod milliy mahdudlikdan uzoq. U o‘z ijodida ham milliy, ham Sharq, ham G’arb an’analarini birlashtirdi. Uning she’riyatida va romanlarida Sharqqa xos shartlilik, ko‘tarinkilik, donishmandlik ham, G’arbga xos psixologizm, xarakterlar mantig‘iga amal qilish, dalillash ham bor. Buning oqibatida u hind xalqining hayotini shunday tasvirladiki, bu tasvir butun jahon kitobxoniga — uning millati va yashash joyidan kat’iy nazar — baravar ta’sir qiladigan kuchga ega bo‘ldi. Yuksak badiiyat bilan tahlil qilingan umumbashariy muammolar Tagor asarlariga alohida teranlik va o‘ziga xos falsafiylik baxsh etdiki, xuddi shu sifatlar ularni Cho‘lpon uchun bag‘oyat jozibador qildi. «Ulug‘ hindi» maqolasida Cho‘lpon Tagordan olingan saboq sifatida yana bir masalani qo‘yadi. Shu munosabat bilan yuqorida maqoladan keltirilgan matn parchasidagi bir nuqtaga diqqatni jalb qilmoqchiman. Cho‘lpon boshqalarga qaraganda Avloniy, Tavallo, Siddiqiy va Hamza Hakimzoda sha’niga keskinroq ohangda gapiradi, «meni shu holga solgan», «ya’ni «yo‘lsizlikka» «mubtalo qilganlar «o‘shalar» deb, bir marta emas, ikki marta ularni «o‘qimayman, o‘qimayman» deb ta’kidlaydi. Afsuski, bizning o‘zbek «sovet» adabi’atshunosligida Cho‘lponning bu mulohazasi ham ilmiy asosda xolisona tahlil qilinish o‘rniga unga siyosiy ayblar taqish uchun yana bir bahona bo‘ldi. Hatto «jiddiy adabiyotshunoslardan biri» sifatida tanilgan Izzat Sulton ham shu «dalil» asosida Cho‘lponni ayblashdan tiyina olmaydi. «Bu yerda sovet voqeligini so‘zsiz va izchil qabul qilgan shoirlarga salbiy baho berganligi (aftidan, Hamza va Avloniy nazarda tutilyapti, shekilli. Unda Tavallo bilan Siddiqiy nima bo‘ladi? — O.Sh.) Cho‘lpon «yo‘lsizligi» ning ma’nosini ochib beradi: u hali shoir sifatida yangi voqelikni tushunishga va madh etishga (!— O. Sh.) tayyor emas». Cho‘lponning adabiyotdagi «yo‘lsizlikdan» qutulish yo‘llarini izlagani to‘satdan kattakon siyosiy aybga aylanib qolgan. Holbuki, Cho‘lponning maqolasida na sovet voqeligi, na inqilob haqida gap ketayotipti, ayrim shoirlar haqida keskinroq ruhda gapirilayotgan ekan, buni Cho‘lpon ularning inqilobni «so‘zsiz» qabul qilganlari uchun emas, boshqa sabablar tufayli qilyapti. Ma’lumki, jadidlar adabiyotdan jamiyatni yangilash jarayonida muhim qurol sifatida foydalanishgan. Ammo ayrim jadid yozuvchilarining ijodida g‘oyalar targ‘ibotiga ko‘proq e’tibor berilib, badiiyat masalalari keyingi o‘rinlarga tushib qolgan edi. Natijada san’atning eng muhim shartlaridan biri bo‘lmish mazmun bilan shakl birligiga putur yeta boshlagan, g‘oyaviylik badiiyat hisobiga ustivor o‘rin egallay boshlagan edi. Bu nuqson na faqat Hamza, Siddiqiy yoxud Avloniy asarlarida, hatto jadidchilik harakatining eng yirik siymosi Mahmudxo‘ja Behbudiy ijodida ham ko‘zga tashlanadi. Aftidan, Cho‘lpon bu hodisani juda chuqur his qilgan, uning xavfini juda aniq anglagan va maqolalarida bunga qarshi ogohlantirgan. Uning ayrim asarlarni «o‘qimayman» deb zorlanishining asosiy sababi ham shunda — bu asarlarda g‘oyaga urg‘u berilgan-u, badiiyat oqsab qolgan. Shunday qilib, Cho‘lponning 20-yillardagi bir qancha maqolalarida tilga olingan va «Ulug‘ hindi» maqolasida ancha to‘liq ifodalangan masala — yangi o‘zbek adabiyotini yaratish masalasi edi. Cho‘lponning nazarida bu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun Tagordek buyuk san’atkorlar tajribasidan kelib chiqib, Sharq va G’arb san’atlarini sintez qilmoq va mazmun bilan shaklning uyg‘unligiga erishmoq kerak, zinhor-bazinhor san’atni quruq g‘oyalar majmuasiga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Afsuski, 20-yillarda ham, undan keyingi davrlarda ham Cho‘lponning bu xitobi hech kimning qulog‘iga yetib borgani yo‘q. Chunki sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan adabiy siyosat — chinakam san’at namunalarini yaratishdan ko‘ra yozuvchilarni hukmron mafkuraning sodiq soldatlariga aylantirishga qaratilgan edi. Yozuvchi o‘z «yog‘iga o‘zi qovrylib, ming xil ijod iztiroblarini kechirib, matn ustida jon kuydirib ishlab o‘tirishi shart bo‘lmay qolgandi — u «dolzarb» mavzuni tanlasa, ilg‘or ishchi yo sadoqatli kommunistni qahramon qilib olsa, xalqlar do‘stligini ulug‘lab, ulug‘ og‘amizga madhiyalar o‘qisa, «hayotimiz farovon, kelajagimiz porloq, partiyaga ming rahmat!» degan gaplarni aytsa kifoya edi. Bunday asar, badiiy saviyasidan qat’iy nazar, haqiqiy adabiyot deb baholanar, ortiqcha to‘siqlarsiz chop etilar, boshqa tillarga tarjima qilinar, har xil mukofotlar-u unvonlar bilan rag‘batlantirilar edi. Bu siyosat muqarrar ravishda adabiyotda «sxematizm» degan dahshatli illatni tug‘dirdi, haqiqiy iste’dod egalarini qadrsizlantirdi, o‘rtamiyonachilikka keng yo‘l ochdi, san’at bobida talantsiz, lekin ig‘volarga, fisqu fasodlarga, xushomad va laganbardorlikka, zamonaga moslashishga ustasi faranglar, nafsi uchun vijdonini sotishga tayyor odamlar suv betida ko‘pikdek qalqib yurishiga imkon, yaratdi. Afsuski, bu g‘ayritabiiy, teskari hodisaning oqavalari hozirgi kunga qadar ham sirqib yotipti. Cho‘lponning zorlanishlariga va ogohlantirishlariga e’tibor berib, o‘sha mahaldayoq bu hodisaning oldi olinganda, ehtimol, ahvol boshqacha bo‘lishi mumkin edi, o‘zbek, yozuvchilarining asarlari ham hozirgidan ko‘proq darajada jahon miqyosida tay olingan va tanilgan bo‘larmidi? Nima bo‘lganda ham, bizni g‘oyat quvontiradigan joyi shundaki, shoir va dramaturg, nosir va publitsist Cho‘lpon tanqidchilik bilan ham jiddiy shug‘ullanib, bugun ham qimmatini yo‘qotmagan asarlar meros qoldirgan. Uning maqolalari bu ulug‘ insonning chinakam xalq farzandi bo‘lganini, millat ravnaqi yo‘lida astoydil qayg‘urib cholishganini, o‘zbek adabyyotining tom ma’nodagi yuksak adabiyot bo‘lishi uchun qimmatli fikrlar bayon qilganini ko‘rsatadi. Cho‘lpon bu fikrlarni bayon qilish bilan, yangi adabiyot yaratish yo‘lidagi mulohazalarini o‘rtaga tashlash bilan cheklangani yo‘q, balki o‘zining amaliy ijodida bu e’tiqodlarga amal qilib, o‘zi ham «G’arb va Sharq o‘rtasida oltii ko‘prik» bo‘ladigan asarlar yaratdi. O’zbek adabiy tanqidchilik janrlari Reja: 1. O‘zbek adabiy tanqidining janriy tasnifi. 2. Taqriz janrining estetik tafakkur taraqqiyotidagi o‘rni. 3. Maqola istilohi haqida, maqola janrining tabiati. 4. Tarixiy-biografik yondashuvga asoslangan adabiy-tanqidiy janrlar. 5. Adabiy muloqotga asoslangan janrlar. Mavzuga oid qisqacha annotatsiya Mumtoz adabiyotimiz ko ’ lami va miqyosi jihatidan qanday rivojlangan bo ’ lsa , bu davrda adabiy tanqidchilik ham shunday ravnaq topganligini ko ’ rishimiz mumkin . Akademik B . Valixo ’ jaev bu davr tanqidchiligi taraqqiyotini va uning janrlar tarkibini ikki yo ’ nalishda ta ’ kidlab o ’ tadi . 1. Bavosita janrlar . Bunga tanqidchilikka daxli bo ’ lmagan . ammo tarkibida adabiy - tanqidiy fikrlar yuritilgan asarlar . 2. Bevosita janrlar . Bunda adabiy tanqidning o ’ zak masalalari aks etgan alohida nazariy - tanqidiy asarlar nazarda tutilgan . Tanqid janrlarini shartli ravishda ikki yo ‘ nalishga – adabiy jarayonni hamda yozuvchi hayoti va ijodi masalalarini yorutuvchi yo ‘ nalishlarga ajratish mumkin . Ammo mazkur bo ’ linish o ‘ ta shartli , chunki adabiy jarayonni yorutuvchi sof janrlar bo ‘ lmaganidek , faqat ijodkor hayoti va ijodini ochishga xizmat qiladigan janrlar ham yo ‘ q . Haqiqatan ham , tanqidchilik janrlari qaysi janrda bo ’ lmasin , bevosita adabiy jarayon bilan bog ‘ liq holda ijodkor va uning asari haqida fikr yuritadi . Ma’lumki, o’tmishda adabiyotshunoslik va adabiyot tanqid tushunchalari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lib, adabiyotshunoslik atamasi hozir ishlatayotganimiz shaklda uchramaydi. Adabiy tanqidchilikdagi janr va shakllar xususida adabiyotshunos olimlar Boturxon Valixo’jayev va Abdug’afur Rasulovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan. Shuning uchun ham biz mazkur mavzuni yoritishda ularning darslik va ilmiy maqolalari, maruza matnlari manbalariga asoslanib ish kurdik. “Tanqid” arabcha-naqada so’zidan tashkil topgan bo’lib, muhokama qilmoq, topshiriq, o’rganmoq, nimaningdir haqqoniyligi va to’g’riligini isbotlamoq, yutuq va kamchiliklarni belgilamoq va nihoyat, badiiy asarni tahlil qilish, izohlash kabi ma’nolarni ifodalaydi. Demak, bu hol tanqid tushunchasi doirasining kengligi, uning hayotdagi barcha hodisa-voqyealarga tegishli ekanini ko’rsatadi. Shu jihatdan tanqid hayotning qaysi bir sohasiga tegishli bo’lsa, u shu nom bilan ataladi. Jumladan, ijtimoiy tanqid, iqtisodiy tanqid va hokazo. San’atning turli-tuman sohalari va uning o’ziga xos xususiyatlari nazarga olinib, hozirgi kunda har bir sohaga tegishli tanqid bir-biridan farq qiladi. Bunga teatr tanqidi, kino tanqidi va boshqalarni misol tarzida keltirish mumkin. San’atning sohalaridan biri bo’lmish adabiyot bilan bog’liq bo’lgan tanqid-adabiy tanqid deb nomlanadi. Chunki adabiy tanqidning qiziqish doirasini so’z orqali o’ymakorlarcha tasvirlash san’ati hisoblangan adabiyot tashkil etadi. Adabiy tanqid, bir tomondan, badiiy tanqidning shakllaridan hisoblansa, o’ziga xos xususiyati - adabiyot uning qiziqish doirasi bo’ladi. O’tmish adabiy tanqidchiligini 2 guruhga bo’lish mumkin: Birinchi guruh: 1) Faxriya, 2) She’riy parchalar- g’azalning ayrim baytlari, qit’a, soqiynoma, kichik masnaviy; 3) Ilmi adabga bag’ishlangan asarlar; 4) Dostonlarning ayrim boblari; 5) Tarixiy va tarixiy-esdalik asarlar; 6) Nasihatnomalarni kiritish mumkin. 2- guruh. Bevosita “janr”lar, ya’ni adabiyotshunoslik va adabiy tanqid masalalaridan bahs yurituvchi asarlar guruhi. Bu guruhga: 1) Tazkira; 2) Manoqib- holatlar, Faxriya; 3) Aruz, qofiya va she’riy san’atlarga bag’ishlangan risllalar; 4) Debocha; 5) Ro’znoma va oynomalarda (XIX asrning II yarmi va XX asrning avvali) e’lon qilingan taqriz va ixcham maqolalarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruhga kiritilganlarni o’tmish adabiyotshunosligi va adabiy tanqidning maxsus janrlari sifatida qarash mumkin. Tazkira-arabcha zikr so’zidan olingan bo’lib, esdalik daftari ma’nosini anglatadi. XIII asrda Muhammad Avfiy Buxoriyning “Lubob ul-albob” (“Bilimlar mag’zi”) tazkirasi yaratilgan. Muhammad Avfiy aslan Buxorolik bo’lib, Samarqandda yashab, keyinchalik Xurosonga safar qilib va, nihoyat, Hindistonda turg’un bo’lib qolgan adiblardandir. Uning “Lubob ul-albob” tazkirasi 1221 yilda hind o’lkasida yozib tugatilgan. Taskirada she’r va shoirlar xususiyatlariga bag’ishlangan alohida boblardan tashqari uch asr mobaynida yashab ijod etgan 300 shoirlarning tarjimai holi va ijodi haqida ma’lumot hamda asarlardan namunalar keltirilgan. Muallif shoirlarni zikr etar ekan, o’sha davrdagi jarayonda mavjud bo’lgan ikki yo’nalishni ta’kidlab, bir guruh shoirlar ijodiyotini Rudakiy uslubiga (“Ravoni Ro’dakiy) mansubligini qayd qilsa, boshqa bir guruhdagi shoirlar ijodiyotini Unsuriy uslubiga (“Ravoni Unsuriy”) mansub deb biladi. A.Navoiyning “Majolisun-nafois”i XV asr adabiy muhiti, aniqrog’i shu asrning 39-90 yillari orasida faoliyat ko’rsatayotgan 459 shoir haqida ma’lumot beradi. 20-yillardan boshlangan o’zbek professional tanqidchiligi taqriz, adabiy obzor, problematik maqola, badia, xotira-memuar, tanqidiy-biografik ocherk, adabiy portret, ilmiy-biografik tadqiqot singari janrlar, taqriz-maktub, taqriz-bahs, taqriz- monografiya, maqola-dialog, maqola-suhbat, portret chizgilari, adabiy o’ylar singari shakllardan keng foydalanib keldi. Tanqidchilik janrlarini shartli ikki guruhga bo’lish mumkin. 1.Adabiy jarayonni tahlil etuvchi janr va shakllar. 2.Yozuvchining hayoti va ijodi masalalarini yorituvchi janr va shakllar. Umuman, adabiy jarayonni yorituvchi “sof” janrlar bo’lmaganiday, faqat ijodkor hayoti, ijodini ochishga xizmat qiladigan janrlar yo’q. Tanqidchilik va adabiyotshunoslik adabiyot tarixi bilan o’zviy birlik va bog’liqda rivojlangan. O’zbek adabiyoti tarixida adabiyotshunoslikka oid asarlarni, adabiy jarayon haqida ma’lumot beruvchi tazkiralar biz yuqorida qayd etib o’tgandik. Adabiyotshunoslik va tanqidchilikka oid asarlar janrini biz endigina belgilamoqdamiz. Bunda Navoiy, Boburlar ilmiy-nazariy tadqiqot yaratganligini, “Majolisun-nafois” adabiy portret va portret chizgilaridan tashkil topganligini, “Boburnoma”da, Ogahiy, Munis asarlarida xotira, portret chizgilari janrlari diqqatni jalb qilishligini, nihoyat klassik adabiyotda biografik asarlar paydo bo’lganligini nazarda tutmoqdamiz. XX asr arafasida taqriz, maqola singari janrlar vaqtli matbuotda uchray boshlaganligini aniq faktlar misolida aytish mumkin. Asrimiz boshlarida talay gazeta va jurnallar chop etildiki, ular tanqidchilik janr va shakllarining paydo bo’lishi, rivojlanishiga hissa qo’shdi. Taqriz Adabiy tanqidning eng qadimiy janri. V.G.Belinskiyning “Aqllilik balosi”, A.S.Griboyedov asari, “Zamonamiz qahramoni. M.Lermontov asari”, N.G.Chernishevskiyning “Kambag’allik ayb emas. A.Ostrovskiy komediyasi”, “N.Ogoryov she’rlari”, N.A.Dobrolyubovning “Zulmat ichra nur” singari monografik taqrizlari qimmatbaho uzukka qo’yilgan bebaho ko’z vazifasini o’tadi. Shoh asar shuhratini yetuk taqrizlar avloddan avlodga yetkazganday, tanqidchilikning toji bo’lgan maqolalar taqrizlarning uzoq “umr” ko’rishida o’lmas asarlarning hissasi katta. Demak, taqriz-tanqidchi qalamining qayroqi, “tanqidchining tikonli guli” (I.G’afurov), tanqidiy bahoning izchil o’lchovi, adabiy talqinning lo’nda, siqiq ko’rinishi. Har zamon ruhi taqrizda aks etadi. 20-50-yillar tanqidchiligida, xususan, taqrizda vulgar-sosiologik qarash aks etdi. Asarning qanday yozilganligidan ko’ra u kim tomonidan yaratilganligiga e’tibor berildi. Taqrizchi asarning g’oyaviy asosi, qahramonlarning qaysi sinf vakili ekanligi, sosialistik realizm metodi talablariga qanchalik mosligi singari masalalarga birma- bir to’xtalish joiz edi. Taqrizlar g’oyaviy-estetik yaxlitdan ko’ra, anketa savollariga javobga o’xshab qolardi. 60-yillardan boshlab o’zbek tanqidchiligida g’oyaviy- estetik tahlil jonlana bordi. 60-yillardan boshlab, hayotimizda demokratiya, oshkoralik ruhi aniq sezila boshlandi. “Sinchalak”, “Muqaddas”, “Qadrim”, “Qaro ko’zlar”, “Sevgim, sevgilim” singari asarlarga yozilgan taqrizlar sistemali tahlil, asarning badiiy-estetik mohiyatini ochishga harakat sezildi. “Ulug’bek xazinasi” romani yaratilgach, tanqidchilikning diqqati shu asarga qaratildi. P.Shermuhammedovning “Ulug’bek xazinasi” (“Sovet O’zbekistoni”, 1973 yil 26 avgust), N.Xudoyberganovning “Ikki hayot, ikki o’lim” (Toshkent oqshomi”, 1973 yil 14 sentyabr), I.G’afurovning “Roman tarix oynasi” (“O’zbekiston madaniyati”, 1974 yil 6 avgust) taqrizlari bosildi. Mazkur taqrizlarda g’oyaviy-estetik tahlil, har bir munaqqidning uslubi, nihoyat, turg’unlik yillarining ayrim belgilari aks etdi. P.Shermuhamedov taqrizida roman tili masalasi, N.Xudoyberganov maqolasida qarama-qarshi obrazlar qiyosi, I.G’afurov ishida romandagi uslubiy toblanishlar har xilligiga urg’u beriladi. G’oyaviy-badiiy mukammal asarlar haqida ijobiy taqriz yozilsa, yaxshi asarni “a’lo” deb ulug’lansa, unga katta gunoh bo’lmaydi. O’tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasi yetuk tanqidchilar tomonidan yuksak baholandi. O.Sharofiddinov “Ona” (“O’zb. Adabiyoti va san’ati) gazetasi, 1982 yil 23-son), M.Qo’shjonov “Onaga ta’zim” (“Qishloq haqiqati” gazetasi, 1982 yil 66- son), S.Mirvaliyev “Ona haqida qo’shiq” (“Yosh leninchi gazetasi, 1982 yil, 23- son), B.G’ulomov “Mehr dostoni” (“Toshkent oqshomi” gazetasi, 1982 yil, 23- son) taqrizlarida “Dunyoning ishlari” qissasidagi yuksak badiyilikni, emosional ta’sirlilikni alohida ta’kidladilar. Tanqidchi N.Xudoyberganov “Me’yor va tasvir” maqolasida “Dunyoning ishlari” yaxshi asar ekanligini tan oladi-yu, biroq uning o’ta maqtab yuborilishiga, qissa muallifini, o’zbekning Aytmatovi, Markesi darajasiga ko’tarib qo’yilishiga qarshi chiqadi. N.Xudoyberganov asarda kamchilik bor ekanligini his qiladi, lekin u nimalarda ko’rinishini aniq aytib berolmaydi. Turg’unlik yillarining illatini taqriz janriga munosabat, uning adabiy jarayondagi o’rnida aniq sezish mumkin. Turg’unlik yillari (70-80) taqrizchiligida ofarinbozlik, ko’tar-ko’tarchilik ruhi yetakchilik qildi,-deb to’g’riqayd etiladi Norboy. Xudayberganov va Abdug’afur Rasulovlarning «O’zbek adabiy tanqidchiligi tarixi»darsligida.-O’rtaga, hatto yaroqsiz asarlar haqida maqtov taqrizlar bosildi. 70-80-yillardagi taqrizlarga qarab o’zbek adabiyoti haqida fikr yuritsak, bizda kashfiyot, nodir, mo’jiza asarlar to’lib-toshib ketdi. Bo’sh asarlar bo’sh taqrizlarda, havaskor tanqidchilar tomonidan maqtalsa, uni tushunish mumkin. Yomoni shundaki, estetik didi yuksak, kitobxonni o’z og’ziga qaratib o’rgangan tanqidchilardan M.Qo’shjonov, I.G’afurov, N.Xudoyberganov, O.Abdullayev, U.Normatovlar “Navro’z”, “Momaqaldiroq” (N.Safarov) “So’nggi barxan”, “Degrez o’g’li”, “Chotqol yo’lbarsi” singari asarlarga maqtov taqrizlar bitdilar. O’rtamiyona asarlar ko’paya borgani, maqtov taqrizlar soni orta borgani sayin tanqidchilikda tang ahvol yuzaga keldi. Tanqidchi Rafael Mustafin “taqriz- so’z bilan berilgan pora” degan aybnomani aytgan edi. Ustiga ustak taqrizni adabiy-tanqidiy janrdan chiqarib tashlashni taklif qildi. Emishki, taqriz adabiy- tarixiy jarayondan chetda turib metodologik asoslarga suyanmasdan yaratiladigan, demakki, ilmga aloqasi yo’q janr deb ham e’lon qildilar (“Voproso’ lit-ro’ “ jurnali, 1985, 10-son, 76-bet). Taqriz madhiyabozlik, oshna-og’aynichilik kasriga qolib yomon otliq bo’ldi. Lekin u adabiy jarayondagi o’rnini zinhor yo’qotmadi. Adabiy obzor tanqidning qadimiy janrlaridan. V.G.Belinskiy ko’plab adabiy obzorlar yaratib, mazkur janrni yuksak darajaga olib chiqqan edi. Uning “1841 yil rus adabiyoti”, “1842 yil rus adabiyoti”, “Kitob do’konida eshitilib qolingan adabiy gurung” obzor maqolalari yuksak ko’tarinkilik va zavq-shavq bilan yozilgan dialog shaklidan unumli foydalangan, kimlar bilan bahsga kirishgan, jonli takliflarni bayon qilgan edi. Shiddatli Vissarion xronologik obzor yaratadimi, tematik obzorga qo’l uradimi, shoh asarlarni kashf etishni maqsad qilib qo’yadi, o’sha yillar rus adabiyoti umri boqiy asarlar yaratilmaganidan afsuslanadi. Hozir ham adabiy obzor yaratuvchining maqsadi jonli adabiy jarayondagi kurashlar, holatlar, intilishlar samarasi o’laroq mo’jizani, shoh asarlarni kashf etishdir. Obzorchi ma’lum chegaradagi, doiradagi asarlarni o’rganadi. Zamonaviy obzorchi vazifasining mushkulligi shundaki, u jahon adabiyotidagi, aniqrog’i, dunyodagi eng rivojlangan adabiyotlardagi holatni yaxshi bilmoqi, ilg’or tendensiyalardan xabardor bo’lmoqi, insonni mukammal tasvirlayotgan ulug’ ijodkorlarning izlanishlarini ziyraklik bilan kuzatib bormoqi, nihoyat jahondagi ilg’or adabiyotlar tarixidan xabardor bo’lmoqi lozim. To’g’ri, adabiy obzorni hamma adabiyotshunos, tanqidchi yozaverishi mumkin. Lekin donishmand, bilog’on tanqidchi, adabiyotshunos obzorida ostki oqim, yashirin ma’no sezilib turadi. Bunday obzorlar zamonlar o’tishi bilan eskirmaydi, ulardagi ichki mazmun, badiiy ijod qonuniyatlari xususidagi fikrlar hamisha kitobxon diqqatini jalb etib boradi. O.Sharafiddinovning “Yillar va yo’llar” asarini ilmiy-nazariy obzor desa bo’ladi. 1966 yilda yozilgan. Unda Cho’lpon, Usmon Nosir haqida gaplar aytilgan. M.Qo’shjonovning “Qayta qurish va o’zbek romani”, K.Yashinning “O’zbek adabiyoti yuksalishida” (T., 1964, O’zbekiston nashriyoti), M.Qo’shjonovning “Ma’no-mahoratning bosh masalasi”. 1972 prozasi”, I.G’afurovning 1973 yil prozasi haqidagi “Nasrimizning bugungi tendensiyalari” kabi obzorlari bor. I.G’afurovning 1973 yil o’zbek prozasi haqidagi “Nasrimizning bugungi tendensiyalari” obzorida tarix va inson konsepsiyasi masalasida jiddiy mulohazalar bayon etiladi. Muhimi, munaqqid o’zi yashab turgan sharoitni eng mukammal, haqiqat tantana qilgan davr deb biladi. Munaqqid: “Biz tariximizni sevamiz dedik. Lekin tarix, uning qaysi sahifasini ochib ko’rmang, dahshatli fojialar, dramalar bilan to’liq, nahot biz shu fojialar va dramalarni sevsak? Yo’q, biz o’sha fojialardan omon chiqqan, o’zining ulug’vor va olijanob ruhini saqlab qolaolgan va doimo adolat tantanasi uchun kurashgan, adolat va hurriyat qachon bo’lmasin barqaror bo’lishiga ishongan xalqimizning bosib o’tgan yo’lini, uning yengilmas sog’lom irodasini sevamiz”,-deb yozadi. P.Shermuhammedovning “Nuqtai-nazar haqida” (“Umid muhabbatdadir...” kitobi, 5-47-betlar) obzorida muallif 70- yillarning 2-yarmida yaratilgan proza asarlari, bolalar she’riyati, o’smirlar adabiyoti haqida fikr yuritadi. Ikkinchidan, obzorda “Alpomish” dostonidan tortib Ibn Sinoning “Salomon va Ibsol”, A.Jomiyning “Bahoriston”, Abu Rayhon Beruniyning “Kitobut-tahorim”, “Boburnoma” va “Shohnoma” asarlarigacha tilga olinadi. Uchinchidan, mazkur obzorda umumittifoq adabiyoti qamrab olinadi. Shukshinning “Nuqtai nazar” hikoyasidan tortib, Yuriy Skopning “Xavfsizlik texnikasi”, Ch.Aytmatovning “Dengiz sohilidagi olapar” hikoyasi va boshqa romanlargacha qamrab oladi. Problimatik maqola mutaxassislargina adabiy-badiiy tanqid janrlarini farqlaydilar, ularning o’ziga xosliklari haqidagi bilimga ega bo’ladilar. Oddiy kitobxonlar uchun taqriz-u obzor, badia-yu tanqidiy ocherk, adabiy portretu xotira- hammasi maqola. Problematik maqola (bahs-maqola, tadqiqot-maqola) tanqidchilik va adabiyotshunoslikning tayanch, asosiy janri. U biron asar poetikasiga bag’ishlangan monografik xarakterda, badiiy ijod muammosi, nazariya masalalarini yorituvchi ilmiy bahs shaklida bo’lishi mumkin. Problematik maqolada ilmiy-nazariy mohiyat, tadqiqotchi konsepsiyasi muhim ahamiyatga molik bo’ladi. V.G.Belinskiy ijodida tanqidiy-falsafiy tajriba nomi bilan yuritiladigan maqolalar diqqatni jalb etadi. “Getening “Rim ellegiyalari”, “Odoyevskiy asarlari”, “Appalon Maykov she’riyati” singari tanqidiy-falsafiy tajribalarda shiddatli Vissarionning jo’shqin subyektiv qarashlari bilan teran ilmiy mushohada o’zaro birlashib, konseptual yaxlitlikni vujudga keltirgan. Bir qancha maqolalarda ilmiy muammoni keng va ishonarli yoritish, olimning subyektiv qarashlari va uslubi, adabiyotshunoslik ilmidagi yangi qarashlardan xabardorligi diqqatni tortadi. Masalan, M.Qo’shjonov maqolalarida mantiqiy izchillik, ilmiy muammo mohiyatini ochishga intilish ko’zga yaqqol tashlanadi. Olim diqqatidan kichik detal, ko’zga tashlanmaydigan u yoki bu belgi chetda qolmaydi. M.Qo’shjonov maqolalarida zo’rma-zo’rakilik, kuchanish sezilmaydi. O.Sharafiddinov maqolalarida hayotiy va adabiy faktning ilmiy-nazariy xulosalar chiqarishga to’liq bo’ysundirilganligi yaqqol ko’rinadi. Haqiqiy olim faktlar mohiyatini yoritadi, ularni quruqdan-quruq sanayverishdan o’zini tiyadi. “Faqat aql-zakovat yordamida faktlarni haqqoniy talqin etish mumkin. Buning uchun fantaziya ham darkor. Manbalardagi faktlar tosh va g’isht misoli. Haqiqiy san’atkor shu materialdan xushbichim imorat quradi”,-deb yozgan edi V.G.Belinskiy. Badia (esse) adabiy-tanqidiy mavzularda yozilgan, adabiyotshunoslik, estetika, falsafa masalalari erkin talqin qilinadigan janrga badia (esse) deyiladi. Badiada adabiyotshunoslik qonun-qoidalariga to’la-to’kis rioya qilinishi, dalillarning ilmiy jihatidan har tomonlama isbotlangan bo’lishi ko’pam talab qilinmaydi. Badia janrning Yevropa adabiyotidagi asoschisi fransuz yozuvchisi- gumanist va filosof M.Monten bo’lib, 1580 yilda inson va jamiyat taqdiri haqida mulohaza yurituvchi “Esselar” kitobini yozgan. Sharq adabiyotida badianing tarixi ancha qadimdan boshlanadi. Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy ijodida badianing yetuk namunalari mavjud. Ular noma, holat, xotira shakllarida ko’zga tashlanadi. Yozuvchi tanqidi ko’pincha esse janrida yoziladi. Unda ijod va hayot tajribasidan kelib chiqqan xulosalar, qarashlar, kuzatishlar aks etadi. Badia o’zbek tanqidchiligida adabiy o’ylar nomi bilan ham ataladi. A.Muxtorning “Yosh do’stlarimga” (1971, 1980), P.Qodirovning “O’ylar” (1971), A.Oripovning “Ehtiyoj farzandi” (1988), E.Vohidovning “Shoiru she’ru shuur” (1987) to’plamlarini asosan badialar tashkil etsa, badiada ham yozuvchi-tanqidchining betakror qiyofasi aks etib turadi. Tanqidiy-biografik ocherk janri yozuvchi hayoti, adabiy-ijtimoiy mohiyati, asarlarining yaratilishi tarixi, mohiyati xususida, ijodkorning adabiy-tarixiy jarayondagi o’rni, qiyofasi haqida ma’lumot beradi. Tanqidiy -biografik ocherk faktlar va ilmiy xulosalar birligidan tashkil topadi. Munaqqid yozuvchi hayoti, ijodi faktlaridan tahlillar, taxminlar, qiyoslar, munozaralar orqali ilmiy xulosalar chiqaradi. Ilmiy-biografik tadqiqot - adabiyotshunoslikning asosiy janrlaridan biri. 60-yillarga kelib o’zbek adabiyotshunoslari ijodkorning hayoti va ijodini mukammal yorituvchi monografiyalar yaratishga kirishdilar. XX asr adabiyotining asoschilari, yirik nomoyandalari haqida salmoqli tadqiqotlar paydo bo’ldi. Lekin hozirgi kun nuqtai- nazaridan yondashsak ularda ancha-muncha yetishmovchiliklar mavjudligini anglaymiz. Tadqiqotchilar yozuvchilar ijodi va hayoti mukammal yoritilayotgan yozuvchilarni imkoni boricha ulug’lashga, ular hamisha ham g’oyaviy, ham badiiy yuksaklikka ko’tarilganliklarini ta’minlashga intiladilar. Bu holat ular ruhiyatida yetakchi edi. Ilmiy-biografik asar yaratishdagi ikkinchi manba-jonli, ishonchli xotiralardir. Ayniqsa 70-yillardan boshlab o’zbek adabiyoti klassiklari haqida xotiralar yaratila boshlandi. Tanqidchilik janrlaridan biri bo’lgan xotiralarni yozuvchilar, san’atkorlar, olimlar yaratmoqdalar. Shu kungacha “Hamza zamondoshlar xotirasida” (1978), “Oybek zamondoshlar xotirasida” (1979), “Abdulla Qahhor zamondoshlar xotirasida” (1987), “Maqsud Shayxzoda zamondoshlar xotirasida” (1983), “Mirtemir zamondoshlar xotirasida” (1982), “Islom shoir zamondoshlar xotirasida” (1981) nomli kitoblar chop etildi. 70-80- yillarida o’nlab avtorlarning bitta qahramon-yozuvchi haqidagi xotiralari yozilgan bo’lsa, 80-yillarning o’rtalaridan boshlab bitta avtorning bir qancha yozuvchilar ijodiga bag’ishlangan asarlari ham paydo bo’la boshladi. Umuman, bosib o’tgan yo’limiz haqida bor haqiqatni baralla aytishga qaratilgan turli adabiy-tanqidiy janrdagi tadqiqotlarni atroflicha o’rganish maqsadga muvofiqdir. Adabiy talqin badiiy asarning qanday tarixiy sharoitda, adabiy jarayonda yaratilganligini aniq ko’rsatmog’i, yozuvchining o’z davri kishisi ekanligini zinhor chetlab o’tmasligi lozim. Ko’rinadiki, adabiy asarni idrok etish oddiy jarayon emas. Yozuvchi-badiiy boylik yaratuvchi bilan kitobxon-iste’molchi orasida yana bir kuch bor. Bu - adabiy talqinchi, idrok etuvchi kuch. Bu kuch ham boylik yaratadi. Idrok etuvchi yaratgan boylik yozuvchi yaratgan boylik asosida paydo bo’ladi. Boshqacha aytganda, tanqidchi yozuvchi bolidan holva pishiradi. Hozirgi adabiyotshunoslik va tanqidchilik bobidagi janrlarda idrok etuvchi estetika yo’nalishi kuchli rivojlanmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Валихўжаев Б . Ўзбек адабиётшунослиги тарихи ( X - X 1 X асрлар ). T.: Ўзбекистон , 1993. 2. Назаров Б. ва бошқалар . Ўзбек адабий танқиди тарихи . T. Чўлпон НМИУ . 2012 3. Расулов А . Badiiylik – bezavol yangilik . T.: Фан, 2006 4. Ўзбек адабий танқиди. Антология. Т. TURON - IQBOL . 2011 5. Норматов У. Ижод сеҳри. Шарқ. 2007.

Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari Reja: 1.Munaqqidlarning tanqidiy qarashlari 2.Mafkura izmidagi munaqqidlar 3.Erk va hurriyat targ‘ibotchilari 4. Cho lponning adabiy tanqidiy qarashlariʻ 5. Fitratning adabiy tanqidiy qarashlari

XX asr 20 yillaridan adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi munaqqidlarni ham ikki guruhga ajratib yubordi. Vadud Mahmud, Abduhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabilar so‘z san’atining chin ixlosmandi bo‘lib adabiyotga sadoqatini to‘liq namoyon etdi.Ular badiiy asarni siyosatdan holi baholashni maqsad ayladi.Abdurahmon Sa’diy,Sotti Husayn kabilar asardan siyosiy xato topishga urg‘u berdilar.Tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagikuzatishlari,tanqidchining tanqidchi maqolasiga munosabatini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi. Bunda asosiysi ,xolis va adabiyotning mohiyati to‘g‘ri anglangan mulohazalar tanqid kelajagi uchun asos sanaladi. Munaqqidlar faoliyatini o‘rganish talabaning mustaqil muqoyasa etish,aniq xulosa chiqarish malakasini orttiradi. Adabiy tanqid badiiy asar yutuq hamda kamchiligini shaxsiy g‘araz, maqtovsiz xolis aytish, to‘g‘ri baholash, fikrni ilmiy asoslashni talab etadi. Adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlashishi munaqqidlarni ham ikkiga ajratdi. Vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar S.Husayn,A.Sa’diy,J.Boybo‘latov kabilar ijodida yetakchilik qiladi. Ma’rifiy, ilmiy yo‘nalishdagi fikrlar A.Fitrat, A.Cho‘lpon ,V.Mahmud kabilar ijodining bosh mezoni edi. Mumtoz adabiyot namunalarini e’lon qilish,zamonaviy yozuvchilar ijodining xos jihatini yoritish,adabiy janrlar taraqqiyoti borasidagi fikrlarni namoyon etish munaqqidning sharafli burchi. Fitrat, Qodiriy, Cho‘lponlar badiiy asar jozibasi,estetik qimmati masalasini jiddiy o‘rganib, o‘zlari ham yetuk asarlar yaratishga munosib hissa qo‘shdilar.”Adabiyot nadir”,”Adabiyot qoidalari” kabi asarlarda tanqid,so‘z san’ati,ijodkorga yondashuv yuksak darajada namoyon bo‘lgani kuzatiladi. Ular ijodini noxolis baholagan tanqidchilarning maqolasini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi .”O‘zbek yosh shoirlari”,”O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik”,”Roman ham haqiqat” kabi maqolalarda ijodkor,badiiy asarni baholash jarayoni kuzatilib tahlil etiladi. Badiiy asarga biryoqlama yondashuv,zamonasozlikka berilish tanqid rivojiga putur yetkazishi ma’lum. "Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm,

haqiqat bilan yolg‘ov vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la" deb yozgan O.Sharafiddinov yuqorida eslatganimiz maqolasida. Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi rivojlanish yo‘llaridagi keskinlikni sira yumshatmay, bo‘yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermog‘i darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tavqidni xolis, obektiv yul bilan tahdid etishga kirishish boshlandi. Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitratning adabiy-tanqidiy qarashlariga bag‘ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi, Sh.Yoqubovning "Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati", U.Sultonovning "Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari", B. Karimovning "Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni", H.Umrzoqovning "G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li", U.Jo‘raqulovning "Fitratning tadqiqotchilik mahorati", R. Tojiboyevning "O‘zbek adabiy tanqidi tarixidan" deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. XX asr professional o‘zbek tanqidchiliga shakllanishida Vadud Mahmud hissasi katta. Badiiy idrok tanqidchining asosiy xususiyatlaridan biri. Alisher Navoiy, Cho‘lpon ijodi Vadud Mahmud talqinida. «Alisher Navoiy», «Turk shoiri Ajziy», «Cho‘lponing «Buloqlari» maqolalari va taqrizining tahlili, Vadud Mahmud ijodida tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik yondashuvining o‘rni. Tanqidchi asarlarida R.Tagor, M.Gandi, Edgar Po asarlarga munosabat. Unnng maqolalarida vorisiylik masalasi. Navoiy, Fuzuliy, Ajziy asarlarining xolis talqini. Mazkur maqolalardagi ishqi ilohiy, ishqi majoziy haqidagi mulohazalar. V.Mahmud ijodi haqida 20-30 yillar tanqidchiliga. Adabiy tanqid go‘zallik kashf etishi zarurligi haqida. V.Mahmud «Yosh o‘zbek shoirlari», «Sa’diyning savodi» singari maqolalarda didsizlik, go‘zallikni his etmaslikning tanqid qilinishi. Tanqidchi ijodida bahsning o‘rni. Vadud Maxmudning vulgar sotsiologizmga qarshi kurashi. Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy. Vadud Mahmud va 20- yillardagi Samarqand adabiy-tanqidiy muhiti. Vadud Mahmud va tojik ma’rifatchilari, yozuvchilari, olimlari.

XX asrning birinchi yarmi adabiy-tanqidiy jarayonda Abdurahmon Sa’diyning o‘rni. Unga rus va turk mumtoz adabiyotshunosligining ta’siri. A.Sa’diy ijodida turkiy adabiyot. O‘zbek yozuvchilari ijodining talqini. Navoiy, Yassaviy, Cho‘lpon haqidagi maqolalari. A.Sa’diy ijodi va mafkura. Mafkura tomonidan tanqidchi erkining bo‘g‘ilganligi. Vulgar sotsiologizmning A.Sa’diy ijodidagi ko‘rinishlari. Uning V.Mahmud, H.Olimjon haqidagi maqolalari. Oybekning «Tanqid sohasidagi savodsizlik va ur-yiqitchilikka qarshi o‘t ochaylik» maqolasida A.Sa’diyga munosabat. A.Sa’diy Navoiy ijodi tadqiqotchisi. «Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotining yuksak bosqichi» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasidagi yutuq va kamchiliklar haqida Ye.E.Bertels. A.Sa’diy o‘zbek tanqidchiligida obzor maqolalarning asoschilaridan biri ekani. “O‘zbek yosh shoirlari” (1923), “Olti yil ichida o‘zbek she’riy adabiyoti” (1924), «O‘zbek burjua adabiyotda maqolalarining tahlili. Adabiy tanqid XX asr boshlarida ancha ijodiy yutuqlarga erishgan esa-da, malum nuqsonlarga yo‘l qo‘ydi. Shular haqida fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan har xil tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o‘tish joiz. Zero, XX asrning 20-yillarii adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyatlardan biri har xil adabiy tashkilotlarning mavjudligi va bir-biriga o‘xshamasligi edi. Buning natijasida ijodkorlarni proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va "poputchik" (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G‘ulom -proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Oydin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla-inqilobiy yozuvchilar, Elbek va Oybek -"poputchiklar" deb baholangan edi. Bu davrdagi adabiy tanqid: 1) adabiy tansidiy shakllar (janrlar) sohasida; 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi insonni yaratishga munosabat kabi uch sohada izlanganini kuzatish mumkin . Adabiy tanqidning shakllanish bosqichida o‘zining ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlaganin takidlash joiz. Adabiy taqrizlar avval teatr spektakllariga

nisbatan ko‘proq yozilgai bo‘lsa, keyinchalik badiiy asarlar yoki alohida to‘plamlar nisbatan ham yozila boshlandi. Bunga "Za-nay" imzoli muallifning "Xalil farakt"."Cho‘l bolasi" taxallusiy muallifning "Yer yulduzlari", S.Ayniyning qissalari, A.Qodiriyning romanlariga yozgan taqrizlari misol bo‘la oladi. Ayni chog‘da o‘tmishdagi ijodkorlar va zamondoshlar hayoti, adabiy faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning "Eski shoirlarimizdan Muqimiy", L.Olimiyning "Unutilgan shoir" (So‘fizoda haqidagi) kabi adabiy portret harakteridagi, Fitratning "Muqaddimatul-adab”, Cho‘lponning‘ "Tagor va tagorshunoslik", "500 yil" maqolalarida mumtoz badiiy xazinamizning qimmatini yo‘qotmagani va uning yangn avlodga xizmat qila oladigan tomonlari ochib beriladi. Bu maqolalarning har biri o‘ziga hos fazilatlarga ega, albatta. Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bilan shug‘ullandilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sadiy, Elbek, yoshlardan esa H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshim, Yunus Latiflar tanqidiy, ilmiy-marifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko‘rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishiga doir eng muhim muammolar ustida bahs yuritganlar. Shu tariqa, adabiy tanqid o‘z tadrijiy shakllanish jarayonida tubandagi ikki shaklda ko‘rinib turdi: 1. XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida "tanqid" rukni ostida, asosan, turli ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mavzudagi bazi adabiy, ilmiy maqolalar, feleton, ocherk, hikoyalar, har xil munozaralar, publitsistik maqolalar shaklida ko‘rinib turdi, janriy xilma-xillik asosida shakllandi, biroq ularda hali qorishiqlik ustivor edi. 2. Y igirmanchi yillarga kelib, matbuotda "Tanqid va adabiy mubohasalar", "Fanniy tekshirishlar", "Matbuot va adabiyot","Sanoi nafisa olamida" kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklar, nashriyot ishlariga oid taqrizlar elon qilindi. Adabiy jarayonga doir bu xildagi original maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ularning sanatkorlariga oid maqolalar yoritib borildi. Sharq va G‘arb sanati, go‘zallik haqidagi qarashlar xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov va A. Lunacharskiylarning estetik

O'xshashlar

M.Qo’shjonovning adabiy-tanqidiy qarashlari
U.Normatov, A.Rasulov, B.Sarimsoqovlarning adabiy-tanqidiy qarashlari
Adabiy tanqid fan sifatida.
B.Karimov, U.Hamdam, U.Jo`raqulovlarning adabiy-tanqidiy qarashlari
Adabiy tanqidiy suhbatlar