logo

ANTROPOGEN LANDSHAFTLAR 2

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.94921875 KB
MAVZU: ANTROPOGEN LANDSHAFTLAR
Reja
Kirish
1. Antropogen landshaft va ularning omillari 
2. Tabiat va inson
3. Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri
4.   .   Antropogen omillarni bioxilma xillikga ta’sir qilishi va oldini olish
Xulosa Kirish
Antropogen   omillar   xozirgi   vaqtda   tabiatdagi   eng   kuchli   omillardan   biri
bo’lib hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to’gridan-to’gri ta’sir etib yoki
yashash   sharoitini   o’zgartirib   uni   tarqalishida   yoki   qirilib   yo’q   bo’lishiga
sababchi   bo’lishi   mumkin.   Antropogen   omil   deganda   insonning   xo’jalik
faoliyati   bilan   bog’liq   bo’lgan   ta’sirlar   tushuniladi.   Insonning   tabiatga
ko’rsatadigan  ikki   turdagi   ta’sirini   bir-biridan  yaxshi   ajratish  lozim  ulardan
biri   tirik   organizmlarga   yoki   ularning   ayrim   vakillari   ko’rsatiladigan
to’g’idan-to’g’ri   ta’siri   yani   antropik   omillar   deb   qalsa   ikkinchisi   esa
insonning atrof-muhitini o’zgartirish kabi salbiy ta’sirini antropogen omillar
deb qarash kerak.
Antropik omillarni o’z navbatida to’rt turga bo’lish mumkin
1.   Ozuqa   va   boshqa   ehtiyojlashi   qondirish   uchun   (   ovlash,   baliqchilik,
o’rmonlarni   kesish   ularni   o’rish   va   boshqalar)   tirik   organizmlardan
foydalanish va qirish
2.   O’simliklarni   ko’paytirish   (madaniylashtirish)   va   hayvonlarni   qo’lga
o’rgatish
3.   Akkliminizatsiya   va   introduksiya   yani   organizmlarning   tabiiy   arealida
boshqa joylarga ko’chirib olib boorish va moslashtirish
4. Yangi madaniy o’simlik navlar va hayvon zotlarini yaratish
Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqa abiotik va biotic sharoitlarni
o’zgartiradi.   Insonning   ongli   yoki   ongsiz   ravishda   o’simlik   va   hayvon
turlarini   yersharining   birjoyidan   ikkinchi   joyga   olib   borishi   bazan   flora   va
fauna  tarkibini  birmuncha  o’zgartib  yuboradi.  Inson   tamonidan  o’simlik  va
hayvonlarning   yashash   sharoitlari   o’zgartirildi   natijada   moayan   joyda
yashaydigan o’simlik va hayvonlar jamolari yo’q bo’lib yoki ularni sharoiti
o’zgarib   ketdi.   Masalan   tog’   o’rmonlarda   daraxtlarni   kesib   tashlash
shubhasiz   ularning   ostida   yashaydigan   soya   sevar   o’simliklarning   yashash
imkonidan   mahrum   qildi.   Bundan   tashqari   hayoti   daraxtlash   bilan
bog’langan (oziqlanuvchi , uya qurgan) qushlarning yo’qolishiga olib keldi.
Keyingi   yillаrdа   fаn   vа   texnikаni   tаrаqqiy   etishi   tufаyli   sаnoаt   korxonаlаri
vа   trаnsport   vositаlаri   kо‘pаydi,   ulаrdаn   chiqqаn   chiqindilаrni   biosferаgа
tа’siri kuchаydi. Shuningdek sаyyorаmizdа аholi sonini keskin о‘sishi, tаbiiy
resurslаrdаn keng vа notо‘g‘ri foydаlаnish tаbiаt muvozаnаtini buzib, globаl
dаrаjаdаgi   ekologik   muаmmolаrni   (ozon   qаvаtini   siyrаklаshuvi,   аtmosferа
hаvosining   isishi,   chо‘llаnishlаr,   bioxilmа-xillikni   qirilib   borаyotgаnligi,
ichimlik   suvini   keskin   kаmаyishi   vа   hokаzolаr)   keltirib   chiqаrdi.   Oqibаtdа
nаfаqаt tаbiаtdаgi bаrchа tirik orgаnizmlаrni, hаtto insonning о‘zini yashаb qolishi   xаvf   ostidа   qoldi.   Bundаy   holаtni   kelib   chiqishining   аsosiy
sаbаblаridаn   biri,   аholi   о‘rtаsidа,   аyniqsа,   yoshlаrdа   ekologik   tа’lim
tаrbiyaning pаst dаrаjаdа ekаnligi, tаbiаt qonunlаrini chuqur bilmаgаnliklаri
oqibаtidаn   sodir   qilindi.
Antropogen     landshaft   va   ularning   omillar,   muhitning   antropogen   omillari
—   odam   va   uning   xo‘jalik   faoliyatining   o‘simlik,   hayvon   va   b.   tabiat
komponentlariga   ta’siri   b-n   bog‘liq   omillar   guruhidir.   Odam   tabiatga   ta’sir
ko‘rsatib,   uni   o‘z   ehtiyojlariga   moslashtirib,   Yerning   beqiyos   keng
hududlarida fauna va flora-ni o‘zgartiradi, bu esa o‘simliklarning kamayishi,
ayrim   o‘simlik   va   hayvon   tur-larining   qirib   yuborilishi,   o‘simliklar
introduksiyasi va b.ga olib keladi.Odamning tabiatga bilvosita ta’siri iqlimni,
atmosfera  va   suv   havzalarining  fizik   holati   va   kimyoviy   tarkibini,   yer-ning
ustki   qatlamini,   tuproq   struktu-rasi   va   b.ni   o‘zgartirish   yo‘li   bilann   amalga
oshiriladi.   Qo‘riqerlarni   o‘zlashtirish,   monokulturali   (bir   ekinli)
agrotsenozlar   barpo   etish   va   b.   tadbirlar   tabiiy   biotsenozlarnit   o‘zgarishiga
katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Atom   sanoatining   rivojlanishi ,   ayniqsa   atom
qurollarini   sinash,   suv,   atmosfera   va   tuproqni   ifloslanti-ruvchi   sanoat
chiqindilarining   ko‘payib   borishi   muammolari   muhim   bo‘lib   bormoqda.
Odam   madaniy  o‘simliklar   va  uy  hayvonlari  uchun   ma’lum  darajada  yangi
sharoit   yaratdi,   ularning   zotlarini   yaxshiladi   va   mahsuldorligini   oshirdi,
ekinzorlarning   hosildorligini   juda   ko‘paytirdi,   lekin   tabiat   qonunlarini
chuqur bilmasdan tabiiy muvozanatda bu-zilishlarga olib keladigan faoliyat
ku-tilmagan   salbiy   oqibatlarga   olib   keli-shi   mumkin.   Ekinlarni   noto‘g‘ri
sug‘orish   yerning   sho‘rlanishi   va   eroziyaga   olib   ke-ladi;   yerni   ortiqcha
quritish o‘simliklar qoplamini o‘zgartiradi. Hozirgi. zamon fani va texnikasi
insonning   tabiatga   keng   miqyosda   aralashishiga   qulay   sharo-itlar   yaratib
berib,   o‘z   navbatida   atrof   muhitni   muhofaza   qilishni   muhim   mu-ammoga
aylantirdi.
Tabiat yer yuzidagi jamiki tirik mavjudot uchun muqaddas go'shadir. Tabiat
ularni   to'ydiradi,   kiydiradi,   issiq   va   sovuqdan   asraydi.   O'z   navbatida   tirik
mavjudot   ham   tabiatga   mehr   qo'yadi.   Bu   mehr   tabiatni   asrash,   uning
boyliklarini ko'paytirish tuyg'usi bilan uyg'unlasha olsagina haqiqiy sanaladi.
Yaqin   o'tmishimizda   biz   «Tabiatni   sevamiz»   deb   bong   urdigu,   biroq   uni
asrab-avaylash   ishiga   mas'ul   ekan-ligimizni   unutib   qo'ydik.   Ana   shu
mas'uliyatsizligimiz   «Ekologiya»   deb   nomlanuvchi   yangi   fanga   zamin
yaratdi. «Ekologiya» so'zi  «eko» — uy, turar-joy, «logos» - fan so'zlaridan
olingan   bo'lib,   u   atfof-muhitning   buzilishi   va   bunga   sabab   bo'lgan   omillar,
muhit   halokatining   oldini   olish   chora-tadbirlarini   ishlab   chiqish   borasidagi
bilimlarni targ'ib etish asoslarini o'rganadi. Yangi asrning barkamol kishiisi  o'zida ekologik madaniyat  unsurlarini ham
namoyon eta olishi  zamon talabidir. Ekologik madaniyat — bu atrof-muhit
to'g'risida  chuqur  bilimga,  tabiatni   asrash   tuyg'usiga   ega  bo'lish,  o'simliklar
hamda   hayvonlarga   nisbatan   g'amxo'rlik   ko'rsatishga,   tabiat   zahiralaridan
oqilona   foydalanish,   ularni   ko'paytirish   borasida   qayg'urishga   qaratilgan
amaliy faoliyatning yuksak ko'rsatkichidir.
Ana shu xislatlarni o'zida aks ettira olgan insonni ekologik madaniyat egasi,
deb atash mumkin.
Iste'moldan   ortiqcha   suv   jo'mraklardan   oqishiga   yo'l   qo'ymaslik,   suv
havzalarini   ifloslantirmaslik,   axlatni   duch   kelgan   joyga   to'kmaslik,   turar-
joylarni ozoda saqlash, ko'chat va gullarni sindirmaslik hamda ularni ekish,
hayvonlarga   g'amxo'rlik   qilish,   qushlarni   parvarishlash,   xonadon   va
xiyobonlarni gulzorga aylantirish kabi harakatlarni amalga oshirish ekologik
madaniyatlilikning eng oddiy ko'rinishlari sanaladi.
Hozirgi   davrda   inson   va   tabiat,   fan-texnika   taraqqiyoti   va   atrof-muhit,
jamiyat va ekologiya o'rtasida nomutanosiblik vujudga kelayotir. Bularning
barchasi   ekologik   madaniyatni   yanada   yuksaltirish   masalasini   ko'ndalang
qo'ymoqda.
Ma'lumki,   tabiatda   hamma   narsa   bir-biriga   uyg'undir.   Fan-texnika
yutuqlaridan   unumli   foydalanayotgan   inson   esa   ana   shu   uyg'unlikni
buzmoqda,   unga   nisbatan   shafqatsizlarcha   munosabatda   bo'lmoqda.   Tabiiy
boyliklardan:   suvdan,   yerdan   o'rinsiz   foydalanish   ekologiyani   o'zgartirib
yubordi.   Qishloq   xo'jaligi   ekinlarini   noto'g'ri   rejalashtirish,   kimyoviy
o'g'itlarni haddan ziyod ko'p qo'llash yer unumdorligi va inson salomatligiga
salbiy   ta'sir   ko'rsatyapti.   Korxonalardan   oqib   chiqayotgan   zaharli   oqavalar
suv   havzalarini   ifloslantirishi   birinchi   navbatda   hayvonot   olami   va
o'simliklar dunyosiga ofat keltirmoqda. Transport vositalaridan chiqayotgan
tutun-gaz   havoning   tozaligini   buzyapti.   Bularning   barchasi   insondan
ekologik madaniyatni talab etmoqda.
Buni   yodda   tuting:   1992-yil   9-dekabrda   O'zbekiston   Respublikasining
«Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida»gi Qonuni qabul qilindi. Sog'lom avlod
davlat   dasturi   va   «Ekologik   ta'lim-tarbiya   konsepsiyasi»   ishlab   chiqildi,
«Ekosan» jamg'armasi tuzildi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tabiatni
muhofaza   etish   va   ekologiyaga   oid   zarur   hujjatiar   qabul   qiiib ,   ekologiya
ishlarining huquqiy asosini yaratdi.
Aslida,  ekologik  madaniyat   tabiatni   barcha   go'zalliklari   bilan   his  qilishdan,
sevishdan   boshlanadi.   Insonning   tabiat   kuchlari   —   sovuq   va   issiq,
qurq'oqchilik,   yong'inlar,   turli   ofatlar   ustidan   g'alabasi   unga   bo'lgan
munosabatini   o'zgartiradi.   Bu   ko'r-ko'ronalikdan   asta-sekin   ongli munosabatga   aylana   boradi.   Tabiatga   bo'lgan   mehr   tuyg'usi   boyib,   unga
munosabat shaxs madaniyatining ajralmas bir bo'lagini tashkil etadi.
Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga muhabbat degani
emas. Tabiatga muhabbat uni tushunishdan, uning go'zalliklarini anglashdan,
tabiat   bilan   munosabatga   kirishishdan   boshlanadi.   O'z   navbatida,   tabiat
insonda kuzatuvchanlik, sezgirlik, nazokatlilik kabi tuyg'ularni tarbiyalaydi.
Bu   —   insonda   ikki   ko'rinishda:   tabiatga   va   o'ziga   bo'lgan   munosabatlarda
namoyon bo'ladi.
Inson   tabiatdan   faqat   zavqlanishni   emas,   balki   uni   yaxshi   tushunishni   ham
o'rganadi. Natijada, o'zligini his qilib, tabiatdan unga inson bo'lish imkonini
bergan   «narsa»ni,   ya'ni   insonga   xos   madaniyat   hislarini   topishga   intiladi.
Demak,   insoniy   tuyg'ular   tabiatga   mehr   bilan   qarashdan   oziq   oladi.
Tabiat   inson   vatan   tuyg'usini   uyg'otadi,   uni   mehnat   va   jasoratga   undaydi,
juda   ko'p   tuyg'ularni   kamol   toptiradi   hamda   ko'p   narsalarni   talab   etadi.
Madaniyatli,   ma'naviy   kamol   topgan   inson   uchun   o'z   Vatani   tabiatini
muhofaza qilish hayoti va faoliyatining uzviy qismiga aylanib qoladi.
O'rta   asrlarda   yashab   ijod   etgan   allomalar   tabiat   va   undagi   muvozanat,
hayvonot   olami   va   o'simliklar   dunyosi,   atrof-muhitni   e'zozlash   haqida
qimmatli fikrlar aytganlar.
Muhammad   Muso   al-Xorazmiy   risolalaridan   birida   odamlarni   daryoga
mehrli   bo'lishga   da'vat   qjladi,   agar   daryoning   ko'zlari   yoshlansa,   uning
boshiga g'am kulfati tushgan bo'ladi, deydi. Ehtimol, buyuk bobomiz daryo
suvini ortiqcha isrof qilmaslikni ham nazarda tutgandir?
Abu Rayhon Beraniy esa tabiatning davomiyligi haqida shunday fikr aytadi:
«Ekin ekish va nasl qoldirish bilan dunyo to'lib boraveradi».
Zahiriddin   Muhammad   Bobur   «Boburnoma»   asarida   ko'rgan-kechirganlari,
borgan   joylarining   tabiati,   boyligi,   hayvonoti,   o'simliklari   va   odamlari,
xalqlarning   urf-odatlarini   tasvirlagan.   Unda   yer,   suv,   havo,   turli   tabiat
hodisalariga   tegishli   ko'plab   fikrlar   bor.   Bobur   o'lkani   bilgan   kishilarni
hurmat qilgan, qadrlagan va ular bilan hamisha maslahatlashgan. Ayniqsa, u
gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko'paytirishga e'tibor bergan.
Madaniyatli   kishi   tabiat   va   jamiyat   o'rtasidagi   muvozanatni   saqlaydi,   bu
borada   boshqalarni   ham   to'g'ri   faoliyat   ko'rsatishga   da'vat   etadi,   hech
bo'lmaganda   ko'chalarga   axlat   tashlanmasligiga ,   suv   va   havo
ifloslanmasligiga hissa qo'shadi. Ekologik   madaniyat   tarkibiga   tabiatni   muhofaza   qilish   madaniyati,   tabiat
boyliklaridan foydalanish madaniyati, ekologik tizimni qaytadan o'zgartirish
madaniyati   ham   kiradi.   Bular   bir   kishining   yoki   hududning   vazifasi   bo'la
olmaydi.   Umum   insoniyat   bunday   vazifalarni   yechishga   birgalikda
kirishsagina ekologik muammolar hal bo'ladi.
Masalan, birgina Orol muammosi bunga yaqqol dalil bo'la oladi.
Orol   dengizining   suvi   kamayib   ketishi   haqida   dastlabki   xavotirlar
bildirilganidan   beri   yarim   asrdan   ortiq   vaqt   o'tdi.   O'zbekiston   mustaqilligi
e'lon   qilinishidan   oldingi   yillarda   dengizning   sathi   keskin   kamayib
ketayotganligi   baralla   gapirilib,   bu   masalaga   butun   dunyo   mamlakatlari   va
suvchi mutaxassislarning e'tibori tortildi.
Buni   yodda   fating:   Orolning   qurib   ketishi   faqatgina   uning   atrofida
joylashgan   O'zbekiston,   Qozog'iston,   Turkmaniston   emas,   butun   dunyo
iqlimiga   salbiy   ta'sir   etadi.   Shu-ning   uchun   Orolni   saqlab   qolish   dunyo
ahamiyatidagi muammodir.
Biz   kelajak   avlodlarga   yaratgan   ma'naviy   va   moddiy   boyliklarimizni,
bizgacha   mavjud   bolgan   tabiatni   va   unga   munosabatimizni,   ya'ni   ekologik
madaniyatimizni   ham   meros   qoldiramiz.   Ekologik   madaniyat,   bu   —   faqat
tabiatga zarar keltirmaslik emas, balki uning tiklanishi, yanada go'zallashuvi,
gullab-yashnashiga   hissa   qo'shish,   atrof-muhitni   g'orat   etuvchilarga   qarshi
beayov   kurash   olib   borish   degani   hamdir.
Fan texnika inqilobi jamiat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jixatidan
yangi   bosqichni   boshlab   berdi.   Bu   bosqich   tabiiy   boyliklarni   o’zlashtirish
g’oyat   zarurligi   sayyoramizdagi   mavjud   resurslardan   misli   ko’rilmagamn
darajada   foydalanish   bilan   tavsiflanadi.   Fan   texnika   inqilobi   ilgari   ma’lum
bo’lmagan   texnik   va   txnologik   vositalarni   yuzaga   keltirdi.   Inson   fan   va
texnika   inqilobi   natijasida   tabiatga   munosabat   borasidagi   erkinlikda   yangi
bosqichga   ko'tarildi,   natijada   u   o'ziga   ilgari   buysunmagan   ko^pgina
kuchlarni jilovlab oldi.
Fan texnikaning shiddatli taraqqiyoti hozirgi vaqtda insonning tabiatga ta'sir
ko’rsatishi   doirasi   va   mikeslarining   kengayganligi   shunga   olib   keldiki,
antropogen   omillarning  ta'sirida  tabiiy  muhitda  o’zgarishlar   ro'y   bermoqda.
Bunday o’zgarishlar esa hayotning moddiy asoslarini qo'pormoqda. Insonni
o'rab   olgan   atrof-muhitni,   jamiyat   hayot   faoliyati   uchun   yaroqsiz   holatga
aylantirmoqda,   sayyoramizning   o'lib   borish   xavfini   tug'dirmoqda.   Hayot
kechirish   vositalarini   saqlab   qolish   muammosi;   Asr   mavzusiga   aylanib,
jahon   jamoatchiligi   diqqat   markazida   turibdi.   Ishlab   chiqarish   jarayonlari
oqibatida   muhitning   ifloslanishi   kelgusi   avlodlar   uchun   mutloqo   ochiq- ko’rinib   turgan   xavf   bo’libgina   qolmay,   balki   u   hozirning   o'zida   ham
ijtimoiy halokat yoqasiga kelib qoldi.
Fan   texnika   inqilobi   atrofimizni   o'rab   turgan   tabiatga   ijtimoiy   ta'sirning
kuchayishi tabiatning jamiyatga ta'siri kuchayishiga olib kelganligini yaqqol
ko’rsatmoqda.
Ishlab chiqarish jarayonlarining ro'y berayotgan jadallashuvi xalq xo'jaligiga
tobora   o'sib   boruvchi   miqdorlarda   tabiat   boyliklarini   jalb   qilishni   taqozo
etadi. Bu bilan jamiyatning tabiatga bevosita qaramligini ham kuchaytiradi.
Hozirgi   fan   texnika   inqilobi   davrida   insonning   tabiat   boyliklaridan
foydalanish   imkoniyatlari   g'oyat   kengayadi.   Shu   bilan   birga   sanoat   ishlab
chiqarishning   tabiatga   va   atrof   muhitga   xavfli   zararli   tasiri   ancha   ortadi.
Keyingi   100   yilda   insoniyat   energetika   boyliklarini   ming   barobar
ko’paytirdi.   Bu   esa   unga   tabiatga   jiddiy   va   oqibatlari   uzoqqa   cho'ziladigan
tasir   o'tkazish   imkonini   beradi.   Fan   texnika   inqilobi   davomida   bu
ko’rsatkichlar   yana   o'sib   boradi.   Rivojlangan   mamlakatlarda   tovarlar   va
xizmatlarning umumiy hajmi  endilikda har 15 yilda 2 barobarga ortmokda.
Shunga muvofiq ravishda  atmosferani, suv  havzalarini,  tuproqni   bulg'ovchi
xo'jalik faoliyati chiqindilari miqdori ham 2 barobar ko’paymoqda.
Ishlab   chiqarish   tabiatdan   100   shartli   birlikni   oladi,   lekin   3-4   qismidan
foydalanadi xolos. qolgani esa ifloslangan modda va chiqindilar ko’rinishida
atrof-muhitga   chiqarib   tashlanadi.   Industriya   jihatidan   rivojlangan
mamlakatlarda   tabiatdan   har   yili   jon   boshiga   30   tonna   modda   chiqarib
olinadi,   shundan   ayrim   hollarda   1-1.5   %   etmasa   istemol   qilinadigan
mahsulot   shakliga   kiradi,   qolgani   esa   ko’pincha   tabiat   uchun   ham   xavfli
bo’lgan   chiqindiga   aylanadi.   Fan   texnika   inqilobi   shunga   olib   keldiki,
birinchidan   biosferaning   xarakat   qilish   jarayonlari   jadallashadi ,   ikkinchidan
biosferaning   materiya   va   energiyaning   yangi   ko’rinishlari   joriy   qilinadiki,
ular   tabiatda   tabiiy   ko'rinishda   bo'lmaydi:   uchinchidan   tabiat   kuchlari   va
qonuniyatlari   tobora   yangi   yo'nalishlari   harakatga   ega   bo’lib   boradi.
Jamiyatning   tabiat   bilan   munosabatlaridagi   uygunlashuv   talablari   insoniyat
oldiga   yangi-yangi   muammolarni   qo'yaversa,   bora-bora   muammolar   ham
ko'ndalang   bcHadi.   Hozir   atrof   muhitga   ta'sir   o'tkazishning   asosiy
yo'nalishlari  - bu ilmiy texnika taraqqiyotini  industrlashtirish va sanoatning
yuqori   sur'atlarda   o'sishi,   moddiy   iste'molning   yuqori   darajadaligi   deb
xisoblanmoqda.   Keyingi   yillarda   ilgari   ma'lum   bo'lmagan   butun   bir   guruh
kasalliklar   yuzaga   keldi   va   aniqlandi,   o'ziga   xos   epidemiologik   hamda
amaliyotga   ega   yuqumli   kasalliklar,   oldini   olish   murakkab   bcHgan   genetik
kasalliklar, endokrin, allergik va zaharlanish kasalliklari, shu jumladan ilgari
bo'lmagan   kimyoviy   moddalar   massasini   ko’payishidan   avj   oladigan
zaharlanishi-allergik   kasalliklar   shular   jumlasidandir.   Shunday   qilib   atrof muhit   aholining   sog'lig'ini   va   umuman   inson   rivojini   belgilovchi   omillar
orasida   muhim   rol   o'ynadi.   Sog'liqni   yaxshilash   va   mustahkamlash   uchun
shart-sharoitlar yaratilsa, uning ta'sirini hazm qilish mumkin.
Ijtimoiy   guruhda   odamlar   birligi   tarixiy   shakllari   oila,   ishlab   chiqarish
jamoasi, kasbkorlar guruhi, millat, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli
darajalarda   aloqalar   va   munosabatlarning   ijtimoiy   tizimini   chuqur
urganmasdan inson ekologiyasini tushunib bo'lmaydi. Ekologik vaziyat turli
ijtimoiy-iqtisodiy   formatsiyalarda   jamiyat   va   tabiatning   o'zaro   ta'siri   aniq
shakllarining   rivojlanish   darajasiga   bevosita   bog^liqdir.   Organizm   bilan
atrof-muhit   o'rtasidagi   munosabat   moslashuv   negizida   ro'y   beradi.
I.P.Pavlovning   fikricha,   jonzot   eng   umumiy   tavsifi   shundan   iboratki   u
o'zining   muayyan   o'ziga   xos   faoliyati   bilan   nafaqat   tashqi   kuzatuvchilarga
balki   shuningdek   alohida   davrida   aloqada   bo’lgan   boshqa   kuzatuvchilarga
ham javob beradi. Ya'ni jonli mavjudot moslashish qobiliyatigaega bo’ladi.
Bu   xususiyat   turli   tarzda   namoyon   bo"ladi,   unga   faqat   tor   ma'noda
qaramaslik   kerak.   Hayvonot   turlarining   katta   guruxi   ob-havo   sharoitlariga
ham   sust   va   faol   moslashadi.   Shu   nuqtai   nazardan   moslashuv   shunday
jarayondirki,   u   ham   organizmlarga   ham   uni   o'rab   turgan   atrof   muhitga
ta'lluqlidir.   Insoniyat   jamiyati   o'zining   butun   tarixi   davomida   atrof   muhit
bilan   uzliksiz-munosabatda   bo’ladi.   Bunda   u   atrof   muhitga   muttasil
moslashib   boradi.   Lekin   bu   moslashuv   faol   xarakterga   ega   bo’ladi.   O'z
atrofidagi   muhitni   va   turmush   tarzini   asta-sekin   takomillashtira   borish
insonning moslashuvida ayni faol shakl hisoblanadi. Inson atrof muhitga o'z
ta'sirini mehnat orqali amalga oshiradi.
U   ijtimoiy   ishlab   chiqarish   jamiyatini   tabiatdan   ajratibgina   qolmay,   balki
jamiyatni   tabiatning   qolgan   qismi   bilan   boglaydi   ham.   Boshqa   jonli
organizmlardan   farqli   o'larok,   ayni   ishlab   chiqarish   tabiatni
o'zgartiruvchanlik faoliyati  o'ziga xos va insonga xos faoliyatidir. Inson o'z
atrofidagi muhitni shakllantiradi. Tabiat va inson jonli mavjudotlarni tashkil
etadi. Jamiyat tabiatdan tashqari o'zining noorganiq jismida yashay olmaydi.
Xorijiy   ijtimoiy   amaliyotchilar,   ijtimoiy   gigienachilar   fan   texnika
taraqqiyotining   insoniyat   taqdiriga   ta'sirini   baholab,   fan   va   texnika   o'z-
o'zidan   insoniyatni   elektron   jannatga   olib   keladi,   deb   xisoblaydilar.   Unda
hozirgi   zamonning   barcha   ziddiyatlari   bartaraf   etiladi,   odamlar   va   maorif
rivoji ta'siri ostida eng oliy axloqiy sifatlarga ega bo’ladilar. Keyingi vaqtda
yangi   texnikaning   umumiy   tez   rivojlanishi   bilan   birga   xavfsizlikni
ta'minlashda   ham   sezilarli   siljish   kuzatilmoqda.   Ammo   hayotning   barcha
jabhalari   jadal   texnikalashayotgani,   texnikaviy   uskunalar   sonining   keskin
ko’payishi,   ular   hayoti   tabiiy   sharoitlarini   uning   sog'lig'i   va   hayotini
muhofaza qilishning samarali chegaralari jiddiy ravishda keskinlashmoqda. Bu   ziddiyat   o'z   manbasiga   ko’ra   ishlab   chiqarish   munosabatlari   xarakteri
bilan   bog’liq   emas   va   texnikani   keng   qo'llaydigan   har   bir   jamiyatda   paydo
bulaveradi. Ammo ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bu ziddiyatlarni
hal   etishning   shakl   va   usullariga   o'z   ta'sirini   ko’rsatadi.   o'tmishdan   xulosa
chiqarib, ilmiy texnikaviy va muxandislik loyihalarini chinakamiga va ulkan
miqyoslarga ijtimoiy ekspertiza qilishni yo'lga qo'yish zarur. Bu ishga keng
jamoatchilikni   jalb   etish   lozim.   Ana   shunda   loyihalarni   nazoratsiz   ishlab
chiqish   va   ularni   amalga   oshirish   oqibatida   ro'y   berishi   mumkin   bo’lgan
ekologik va boshqa qusurlarni juda kamaytirish va qolaversa to'la yo'q qilisb
mumkin.   Ekologiya   va   tabiatni   muhofaza   qilish   muammolari   jiddiy   tus
olgan   hozirgi   davrda   tabiat   va   jamiyat   urtasidagi   munasabatlarni
muvozanatga   keltirish   asosiy   vazifalardan   xisoblanadi.   Tabiat,   inson   va
jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik muammosi asosiy masalalardan biridir.
Tabiat jamiyatning yashash  muhiti, uning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini
qondirish   manbai   hisoblanadi.   Jamiyat   tabiat   rivojlanishining   oliy   bosqichi
bo'lib,   alohida   ijtimoiy   mazmunga   ega.   Tabiat   va   jamiyat   o'zaro   uzviy
boglangan bir butun materiyaning ikki qismi, o'ziga xos ijtimoiy ekosistema
hisoblanadi.   Tabiat   va   jamiyatning   o'zaro   aloqadorlik   tizimida   inson
markaziy   o'rin   egallaydi.   Inson   bir   vaqtning   o'zida   ham   tabiat   ham
jamiyatning ajralmas qismi bo’lib, ijtimoiy-biologik mohiyatga ega. Modda
va   energiya   almashinuvi   tabiat   mavjudligining   asosidir.   Materiya
xarakatning   yuqori   shakli   bo’lgan   jamiyat   tabiatning   alohida   qismi   sifatida
yashaydi   va   rivojlanadi.   Jamiyat   rivojlanishining   turli   bosqichlarida   uning
tabiatga bo’lgan munosabati  ham o'zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida
insoniyat   tabiatga   sezilarli   ta'sir   o'tkazmagan.   quldorlik   tuzumida
dehqonchilik   va   chorvachilikning   vujudga   kelishi   tabiatga   ta'sirning
kuchayishiga   sabab   bo’lgan.   Feodalizm   tuzumida   mehnat   vositalarining
takomillashuvi, aholi sonining ortib borishi natijasida insonning ta'sir doirasi
va   surati   o'sib   borgan.   Kapitalistik   ijtimoiy-iqtisodiy   tuzum   qaror
topishi   bilan   fan   va   texnika   rivoji ,   sanoat,   transportning   vujudga   kelishi,
tabiiy   boyliklarning   tezkor   o'zlashtirilishi   tabiatga   ta'sirning   yuqori
darajasiga   etkazdi.   Atrof   muhitning   zararli   chiqindilar   bilan   ifloslanishi
muammosi   kelib   chiqdi.   Tabiat   va   jamiyat   o'rtasida   o'ziga   xos   antropogen
modda   va   energiya   almashinuvi   vujudga   keldi.   Antropogen   modda
almashinuvi   yani   xom   ashyolarini   tabiatdan   oshig'i   bilan   olinishi   va   zararli
chiqindi xolida atrof muhitga tashlanishi tabial va jamiyat o'rtasidagi azaliy
muvozanatning   buzilishiga   sabab   bo'ldi.   Tabiat   va   jamiyat
munosabatlarining   rivojlanishida   biogen,   antropogen   va   texnogen   (noogen)
bosqichlar  ajratiladi. Tubiiy muhit  holatining inson ta'sirida o'/garishi,  jonli
va   jonsiz   komponentlarga   kuchli   antropogen   ta'sir   ekologik   muammolarni
keltirib   chiqaradi.   Mahalliy,   mintaqaviy   va   umumjahon   ekologik
muammolarni   ajratish   mumkin.   Ayrim   yirik   shahar,   sanoat   markazlari joylashgan   alohidaa   tumanlarda   mahalliy,   Orolbo'yi,   Chernobilda
mintaqaviy   ekologik   tang   vaziyatlar   vujudga   kelgan.   Ozon   tuynuklari
muammosi,   kislotali   yomgirlar,   cho'lga   aylanish,   dunyo   okeanining
ifloslanishi   va   boshqalar   umumsayyoraviy   ekologik   muammolar
hisoblanadi.
Yer yuzida ekologik tang vaziyatli hududlarning keskin ko’payishi ekologik
inqiroz   xavfining   real   ekanligini   ko’rsatadi.   Agar   keyingi   30-40   yil   ichida
ekologik   muammolarni   hal   qilish   uchun   barcha   zarur   chora   tadbirlar
ko'rilmasa,   ekologik   inqiroz   muqarrar   bo"lib   qolishi   mumkin.   Tabiat   va
jamiyatning   o'zaro   mutanosib   rivojlanishi   koevolyutsiya   deb   ataladi.   Bu
rivojlanish   suratlari   o'zaro   mos   kelmasa   inqirozga   olib   keladi.   Jamiyatning
tabiatga   ta'sirini   meyorga   solib   turish   lozimdir.   Ekologiya   deganda
organizmlarning   o'zaro  va   muhit   bilan   aloqadorligini   o'rganadigan  biologik
fan tushuniladi.
Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha avlodlarning extiyojlarini hisobga
olgan   xolda   tabiiy   boyliklardan   oqilona   foydalanish   va   atrof   muhitni
mussafo   xolida   saqlashga   qaratilgan,   ilmiy   asosda   amalga   oshiriladigan
mahalliy,   davlat   va   xalqaro   tadbirlar   majmuasi   tushuniladi.   Tabiatni
muhofaza   qilish   deganda   kompleks   fan   ham   nazarda   tutiladi.   Demak,
ekologiya   va   tabiatni   muhofaza   qilish   tushunchalari   alohida   mazmun   va
maqsadga   ega   bo’lgan   tushunchalardir.   Ekologiya   tabiatni   muhofaza
qilishning nazariy asosi xisoblanadi.
  Antropogen   omillarni   o`simlik   va   hayvonot   olamiga
ta’sir qilishi va oldini olish
O`simlik   va   hayvonot   olamining   sayyoramizdagi   o`rni.   O`simlik   va
hayvonlar   yerning   –   hayot   qobii,   biosferaning   asosiy   komponentlaridan
bo`lib,   tabiiy   resurslar   orasida   alohida   o`rinni   egallaydi.   Oqilona
foydalanilganda   o`simlik   va   hayvonlar   tiklanadigan   va   cheksiz   mahsulot
beradigan   manbaga   aylanishi   mumkin.   Biosferadagi   o`ziga   xos   tabiiy
muvozanat   ko`p   jihatdan   o`simlik   va   hayvonlarning   biologik   rang-
barangligini saqlashi bilan boliqdir.
O`simliklar  dunyosi  Yerdagi  hayotning birlamchi  manbai  hisoblanadi.  Ular
yiliga 380  mlrd.tonna  organik  modda hosil  qiladi,  buning 330  mlrd.tonnasi
dengiz   va   okean   o`simliklariga,   40   mlrd.tonnasi   o`rmonlarga,   8-10   mlrd.
tonnasi   o`tloqlarga   to`ri   keladi.   O`simliklar   er   yuzidagi   hayotning   asosi
hisoblanadi.   O`simliklar   fotosintez   jarayoni   natijasida   havodan   karbonat
angidrid gazini yutib, kislorod chiqaradi. O`simliklar havoni xushbo`y hid, fitonsid deb ataluvchi uchuvchan moddalar
bilan boyitib, kasallik tarqatuvchi bakteriyalarni qirib tashlaydi. Ular xilma-
xil   shovqinlarni   so`ndiradi   va   changlarni   yutib   qoladi.   Havoda   kislorod
miqdorining doimo etarli darajada mavjud bo`lib turishini ta`minlab, kishilar
hayoti   uchun   eng   yaxshi   mikroiqlimni   vujudga   keltiradi.   Olimlarning
aniqlashicha, 1 gektar 20 yoshli qaraayzor har yili 9,35 tonna SO2 ni yutib,
7,25   O2   chiqaradi.   1   ga   maydonga   o`rtacha   60   yoshli   qaraayzor   yiliga   10
tonna O2 ajratib chiqarsa, 40 yoshli emanzor 14 tonnaga yaqin O2 ni ajratib
chiqaradi.   Quyoshli   issiq   kunlarda   1gektar   o`rmonzor   220-230   kg   SO2   ni
yutib,   180-220   kg   O2   ajratadi.   O`rmonlar   tabiiy   muhitni   tozalovchi,
atmosfera   va   gidrosfera   muvozanatini   saqlovchi   vosita.   Hisoblashlarga
qaraganda   1gektar   oq   qayin   o`rmoni   1   kunda   47   ming   litr   suvni   buga
aylantiradi.   Bu  suvni   tozalash ,  havoni   namlantirish   va  yoin  yoishiga  imkon
yaratilishi demakdir. O`rmonlar o`ziga xos suv omborlaridir.
Shuningdek   hayvonlar   biologik   resurslarning   ajralmas   bir   qismi   bo`lib,
tabiatda   modda   va   energiya   almashinuvida   ular   muhim   rol   o`ynaydi.
Hayvonlar   o`simliklar   bilan   uzviy   aloqada   bo`lib   turadi.   Hayvonlar
biosferaning eng asosiy  qismi  bo`lib, o`simliklar  bilan birgalikda  geografik
qobiqda   kimyoviy   elementlarning   migrasiyasida   katta   rol   o`ynaydi.
Hayvonlar   organik   moddalardan   quyosh   energiyasi   ta`sirida   o`simliklar
vujudga keltirgan tayyor organik mahsulotlarni iste`mol qiladi. Bir-birlari va
o`simliklardan   oziqlangan   hayvonlar   biologik   hamda   sayyoramiz   modda
almashinuvida aktiv qatnashadi.
Dengizda bir va ko`p hujayrali hayvonlarning qattiq chianoqlaridan chiqindi
jinslar   (bo`r,   ohaktosh)   vujudga   keladi.   Marjon   poliplarning   faoliyati
natijasida   okeanning   sayyoz,   iliq   suvli   katta   hududlarida   asosan   tropik
kengliklarida   marjonorollari   paydo   bo`lgan.   Hayvonlarning   (yumaloq
chuvalchanglar,   tuproq   chuvalchanglari,   chumolilar,   qo`nizlar,   sut
emuizuvchilarning  ayrim   turlari)   nurash   prosessida   va   ayniqsa   tuproq   hosil
bo`lishda   ahamiyati   katta.   Ayrim   hayvonlar   (ko`pchilik   hasharotlar,   ayrim
qushlar va ko`rshapalak)  o`simliklarni changlatadi, ba`zi   hayvonlar , qushlar
o`simlik   urularini   tarqatadi.   Hayvonlar   hayoti   o`simliklar   hayoti   bilan
chambarchas   bolangan   bo`lib,   hayvonlar   sonining   o`zgarishi   bilan
o`simliklar   bilan   o`simliklar   soni   ham   o`zgaradi.   O`simliklar   hayotida
bo`ladigan   o`zgarishlar   esa   hayvonlarning   yashashga,   rivojlanishga   va
tarqalishiga ta`sir etadi.
O`simlik va hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati.
Insonning   kundalik   hayotida   ham   o`simliklarning   ahamiyati   juda   katta.
Shuningdek, o`simliklar  muhim  tabiiy geografik omil  sifatida Yer  yuzidagi
suv   oqimiga,   bulanishga,   tuproqda   nam   saqlanishida,   atmosferaning   pastki qismidagi   havo   oqimiga   shamolning   kuchi   va   yo`nalishiga,   hayvonlarning
hayotiga katta ta`sir etadi.
O`simliklar   jamiyat   uchun   behisob   oziq-ovqat,   xom   ashyo,   dori-darmon,
qurilish materiallari va boshqa sohalarning asosiy manbaidir.
O`simliklar   har   xil   kiyim-bosh,   ichimliklar   tayyorlash   uchun   shuningdek,
chorva   mollari   uchun   asosiy   ozuqa   manbai   bo`lib   ham   hisoblanadi,
insonlarga   zavq-shavq   beradigan   estetik   lazzat   sifatida   ham   ahamiyatlidir.
Yer sharida mavjud bo`lgan 500 ming o`simlik turining 6000 turidan inson
kundalik   hayotda   foydalanadi.   Shundan   1500   turi   dorivor   o`simlik   sifatida
ahamiyatga   ega.   O`zbekistonda   4148   tur   o`simlik   mavjud   bo`lib,   shundan
577   tasi   dorivor   o`simliklar,   103   turi   bo`yoqdor   o`simliklar,   560   turi   efir
moyli o`simliklar hisoblanadi.
Insonning   o`simliklarga   ijobiy   va   salbiy   ta`siri   ajratiladi.   O`rmonlarni
tiklash, ko`kalamzorlashtirish, o`simliklarning serhosil  navlarini yaratish va
boshqalar   ijobiy   ta`sirga   kiradi.   Insonning   salbiy   ta`siri   oqibatida
sayyoramizdagi   o`rmonlarning   2/3   qismi   yo`q   qilingan,   ko`plab   qimmatli
o`simlik turlari yo`qolib ketgan. Yangi erlarni o`zlashtirish, atrof muhitning
ifloslanishi   oqibatida   yuzlab   o`simlik   turlari   yo`qolmoqda.   O`simliklardan
har   xil   yo`nalishlarda   tartibsiz   foydalanish   natijasida   ularning   turlari
kamayib noyob o`simliklarga aylanib bormoqda.
Hayvonlarning   ko`pchiligi   xalq   xo`jaligi   ishlab   chiqarish   uchun   texnikaviy
xom   ashyo   hisoblanadi.   Qishlok   ho`jalik   hayvonlari,   baliqlar,   mo`ynali
hayvonlar, turli-tuman yovvoyi hayvonlar jumlasidandir. Yovvoyi hayvonlar
xonakilashtirishning bitmas-tuganmas manbaidir.
Hozirgi   paytda   mo`ynali   hayvonlar   (sobol,   norka,   shimol   tulkisi,   tulki)
xonakilashtirilmoqda, los,  tuyaqush,  qirovul, oq  kaklik va  boshqalar   qo`lga
o`rgatilmoqda.   Afrika,   Avstraliya   va   Janubiy   Kaliforniyada   tuyaqush
firmalaritashkil etilgan. O`tgan asrning oxirlaridayoq viloyatining o`zidagina
xonakilashtirilgan tuyaqushlarning soni 200000 ga etgan.
Bundan tashqari hayvonlarda har xil dori-darmonlar olinadi. Hayvonlarning
ma`lum   turlari   ekinlar,   inson   va   ba`zi   bir   hayvonlar   uchun   zararli   bo`lsa,
boshqa   bir   turlari   insoniyat   uchun   koni   foydadir.   Ammo   hayvonlarning
ayrim   turlariga   baho   ularni   tabiat   uchun   mutlaqo   foydali   yoki   mutlaqo
zararli   deb   bo`lmaydi.   Masalan:   chuurchiq   yoz   davrida   juda   ko`p
hasharotlarni iste`mol qilib foyda keltirsa, kuz oylarida mevali bolarga ziyon
etkazadi.
Avstraliyada   kora   (kakadu)   to`tiqushni   qaraay   uruini   ko`plab   eyishda   va
to`kib   yuborishida   ayblab   yaqin   vaqtlargacha   kirib   yuborilayotgan   edi. Keyinchalik   juda   aniq   tekshirishlar   va   izlanishlar   natijasida   shu   narsa
aniqlandiki,   to`tiqush   o`zi   uzib   tushirgan   uruning   ma`lum   qisminigina   eb,
qolgani   yana   unib   chiqar   ekan.   Shuningdek   to`tiqush   tushirgan   qaraay
bujurini   (tunsiz   yonoq)   kam   mehnat   sarflab   terib   olish   mumkin   ekan.
Shundan   keyingina   qora   to`tiqushni   foydali   qush   sifatida   himoya   qilishga
kirishildi.
Zaharli   ilonlarni   yaqin   vaqtlargacha   ko`plab   ushlanar   va   o`ldirib   yuborilar
edi.   Masalan:   Hindistonning   Ragnogari   rayonida   qabul   punktlariga   yiliga
o`rtacha   225000   dona,   narxi   oshirilgandan   keyin   esa   sakkiz   kun   ichida
115000   dona   ilon   o`ligi   topshirilgan.   Ilonlarni   qirib   yuborilgan   joylarda
sichqon   va   boshqa   kemiruvchi   hayvonlar   juda   tez   ko`payib   ketdi,   natijada
alla hosili kamaydi, kishilar o`rtasida o`lat, tuleremiya, sariq kasali kupaydi.
Ilon zahrining medisinadan keyin katta ahamiyatini va ilonlarning tabiatdagi
ayrim   zararli   hayvonlarni   qirishdagi   rolini   hisobga   olib,   ilonlar   endilikda
davlat   nazorati   ostida   muhofaza   qilinmoqda.   Hozirda   yirtqich   hayvonlarni
butunlay yo`qolib ketishiga chek qo`yilmoqda, kamayib qolganlarini maxsus
joylarda   ko`paytirish   choralari   ko`rilmoqda.   Masalan:   bo`rilar   va   qiriylarni
qirib   yuborishga   chek   qo`yildi.   Baliq   xo`jaligida   cho`rtan   baliqlarini   qirib
yuborish ham noto`ri ekanligi aniqlandi.
Ko`pchilik   sut   emizuvchilar,   ayniqsa   hasharotxo`rlar   va   qo`lqanotlilar
hamda   ayrim   yirtqich   hayvonlar   o`rmondagi   zararkunanda   hasharotlarni
ko`plab   kiradi.   Masalan:   bo`rsiq   bir   so`tkada   500   tagacha   may   qo`nizining
lichinkasini eydi.
Demak,   har   qanday   hayvon   turi   inson   uchun   bevosita   yoki   bilvosita
ahamiyatga   ega   bo`lganligi   uchun   ularni   qirib   yuborishga   chek   qo`yish
kerak. Hozirgi davrda o`simlik va hayvonlarning kamayib ketish sabablari.
Atrof muhitni, shu jumladan o`simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish
muammosi   hozirgi   davrda   ekologik   muammolarning   eng   muhim
masalalaridan   biri   bo`lib   qoldi,   chunki   kishilar   tabiatdan   keragidan   ortiq
foydalanib,   uning   tabiiy   manzarasini   o`zgartirib,   asrlar   davomida   vujudga
kelgan   hamjamoalarga   salbiy   ta`sir   ko`rsatmoqda.   Natijada   o`simlik   va
hayvon   turlarining   ko`plab   yo`qolib   ketish   xavfi   tuilmoqda.   O`simlik   va
hayvon turlarining bunday yo`qolib ketishi inson uchun tiklab bo`lmaydigan
salbiy oqibatlarga sabab bo`lishi mumkin.
Dunyo   okeani   dengiz   hayvonlariga   nihoyatda   boy   muhitdir.   Akademik
V.G.Bogorovning   ma`lumotlariga   ko`ra   dunyo   okeani   suvlaridagi
baliqlarining   umumiy   massasi   1   mlrd.   tonna,   okeandagi   barcha   biomassa
(plankton, suv o`tlar va boshqalar) 36 mlrd tonnaga tengdir. Dunyo bo`yicha
hayvonlardan olingan moylar  40% ni tashkil  etadi. Kishilarning oziqlanishi rasionida   muhim   element   bo`lgan   oqsilning   asosiy   manbai   go`sht   va
baliqdir.   Umuman   olganda   kishilar   hayvonlardan   har   yili   oqsilga   boy
bo`lgan   180   mln.   tonnadan   ortiq   oziq-ovqat   xom   ashyo   olmoqdadir,   ya`ni
sayyoramizdagi   har   bir   kishi   1   yilda   50   kg   hayvon   mahsulotini   iste`mol
qilmoqda.
O`rmonlar   maydonining   o`zgarishi,   suv   inshootlari   qurilishi,   shaharlarning
paydo bo`lishi, atmosfera havosining o`zgarishi bilan er yuzasi landshaftlari
o`zgarmoqda.   Ayrim   territoriyalarda   hayvonlarning   ba`zi   turlari   kishilar
tomonidan   vujudga   keltirilgan   madaniy   landshaftlarga   juda   moslashib
borayotir.   Uy   sichqoni,   dala   sichqoni   va   kulrang   kalamush   shular
jumlasidandir. Ayrim hayvon turlari madaniy landshaft sharoitiga moslasha
olmay   yo`qolib   ketayotir,   masalan:   bir   vaqtlar   keng   tarqalgan   dala   suurlari
dalalar o`zlashtirilishi bilan kamayib ketmoqda.
Hozirda qushlarning taxminan 150 turi va kenja turi yo`qolib ketgan hamda
100dan ortiq turi yo`qolib ketish arafasida turibdi. Sut emizuvchilardan 106
turi yo`q bo`lib ketgan. Hozirgi kunda umuman hayvonlarning 600 ga yaqin
turi yo`q bo`lish arafasida turibdi.
Ayniqsa, yirik hayvonlarning tabiiy kamayib ketishi  geografik landshaft  va
iqlimiy sharoitlarning o`zgarishi bilan boliq. Kishilar mamont, junli nasorog,
or   ayii   kabi   yirik   hayvonlarni   ovlayverib   qirib   yuborgan.   Qirib   yuborilgan
hayvonlarni   turi   va   soni   sivilizasiya   kuchli   taraqqiy   etgan   YEvropa
mamlakatlariga   to`ri   keladi.   Hozirgi   qora   mollarni   ajdodi   yovvoyi   tarpanni
odamlar   qirib   yuborganlar,   o`rmonlar   maydonining   qisqarib   borishi   bilan
zubrlar soni kamayib ketdi. 1892 yil zubrlar faqat Belaya Veja pushchasida
375 bosh qolgan. Ko`p ov qilishdan to echkisi hamda serna (yovvoyi echki)
ning ba`zi turlari yo`qolib ketgan, fil, arslon, ayiq va bo`ri juda kam qolgan.
Ayrim   yirtqich   qushlar   (tasqara,   boltayutar,   burgut,   shunqor)   kamayib
ketgan.   XIX   asr   oxirlarida   AQShda   sayyor   kaptarlar   ko`p   bo`lgan.
Keyinchalik kishilar  ularni  qirib yuborishgan. Ularning oxirgi  vakili  urochi
kaptar   1914   yilda   hayvonot   boida   o`lgan.   Hozirda   oq   qanotli   Amerika
turnasi   yo`q   bo`lish   arafasida   turibdi.   Laylaklar   ham   kamayib   ketmoqda.
1844   yilda   dengiz   qushlaridan   qanotsiz   gagarkaning   oxirgi   nusxasini
topishgan. Yirik hayvon hisoblangan bizon ham kamayib, Yellouston milliy
parkida   635   ta   qoldi   xolos.   AQSh   sharqidagi   vapiti   buusi ,   tundra   buusi,
panshaxa shoxli antilopa va boshkalar yo`q qilindi.
AQShning Alabana shtatida ilonning 3 turi, Luizana shtatida baqaning 4 turi
zaharli   kimyviy   moddalar   ta`siridan   nobud   bo`ldi.   Shimoliy   Amerikaning
janubi-arbida   baliqning   7   turi   yo`q   qilindi.   Yana   shinshila   (kalamush   turi)
mo`ynasi qimmatbaho bo`lganligi uchun qirib yuborildi. Endilikda shinshila
kataklarda urchitilmoqda. Galopogos   orollaridagi   endemik   hayvon   turlari   kaltakesaklar,   toshbaqalar,
ispanlar   olib   kelgan   cho`chqalar   bu   hayvonlarni   tuxumlarini   kavlab   eyishi
natijasida kamayib ketdi.
Bundan tashkari, Hindiston karkidoni qirilib ketdi, ikki shoxli sumatra va bir
shoxli   yava   karkidonlaridan   sanoqli   qoldi   xolos.   Karkidon,   fil   va   jirafalar
soni kamayib ketdi. Sut emizuvchilardan va qushlardan quyidagilar umuman
yo`q   bo`lib   ketdi.   M:   tarpan,   dengiz   sigiri,   antilopa,   havorang   ot,   kvagra,
evropa ibisi, sayyor kaptar, karolin to`tiqushi, qanotsiz gagarka.
O`simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish choralari.
Noyob   va   yo`qolib   borayotgan   turlarning   muhofazasiga   e`tiborni
kuchaytirish   uchun   1966   yili   Tabiatni   Muhofaza   qilish   Xalqaro   Ittifoqi
tomonidan xalqaro “Qizil kitob” tashkil qilingan. Qizil kitob faqatgina xatar
darakchisi bo`lmay, balki muhofaza harakatlarining dasturi hamdir. O`simlik
va   hayvonlarni   muhofaza   qilish   faqatgina   turli   davlatlar   o`rtasidagi
hamkorlik yo`li bilangina muvaffaqiyatli olib borilishi mumkin.
O`zbekiston   Respublikasi   o`ziga   xos   o`simlik   va   hayvonot   dunyosiga   ega
so`nggi   yillarda   insonning   xo`jalik   faoliyati   natijasida   flora   va   faunaga
salbiy   ta`sir   kuchaydi.   O`zbekiston   faunasi   682   tur   umurtqali   hayvonlar   va
32484 tur  umurtqasiz  hayvon  turlaridan iborat. 1983  yili  O`zbekiston  Qizil
kitobining   1-jildi   e`lon   qilindi.   O`zbekiston   Qizil   kitobiga   umurtqali
hayvonlarning   65   turi   kiritilgan   bo`lib,   22   turdagi   sut   emizuvchilar,   33   tur
qushlar,   5   tur   sudralib   yuruvchilar,   5   tur   baliqlardan   iborat.   Ustyurt   qo`yi,
burama shoxli echki, qor barsi, buxoro buusi va boshqa hayvonlar yo`qolish
arafasidadir.
O`zbekistonda   mavjud   4   mingdan   ortiq   o`simlik   turlarining   10-12   %i
muhofaza talab (4148 tur). Eng qimmatli to o`rmonlarining maydoni o`nlab
marta qisqarib ketgan. 
To`qaylar   va   qayir   o`rmonlari   ko`plab   kesib   tashlangan.   Tabiiy
yaylovlarning maydoni 6,5 mln.ga qisqargan. Shu bois 1984 yil O`zbekiston
Qizil kitobining 2-jildi nashr ettirildi. Unda muhofaza qilinishi kerak bo`lgan
400   o`simliklarning   163   turi   kiritilgan.   Masalan,   cherkez,   isiriq,   etmak,
shovul,   anzur   piyoz,   yovvoyi   anjir,   yonoq,   sumbul,   bodom,   lola,   chinnigul
va boshqa o`simliklar.
Yo`qolib borayotgan noyob hayvon turlarini yana ko`payishi xavf ostidadir.
Hozirda bunday hayvon turlari davlat muhofazasigsa olindi. Ayrim joylarda
qimmatbaho   hayvlonlar   zubr,   daryo   qunduzi,   sobol,   qulon,   suv   kalamushi
uchun   qo`riqhonalar   tashkil   etildi.   M:   Orol   dengizidagi   Borsa   kelmas qo`riqhonasida   sayoq   ko`paytirilmoqda.   Bodhiz   qo`riqhonasida   qulon
(yovvoyi   eshak)   asralmoqda.   Bundan   tashqari   hayvonlarni   muhofaza
qilishda Qizil kitob va halqaro bitimlarni ahamiyati katta. Tabiiy muhitdagi
bunday   o`zgarishlar   dunyo   mamlakatlari   xalqlarini   birgalashib   muhofaza
qilishga   undamoqda.   Baliq   ovlash   va   boshqa   dengiz   hayvonlarini   ovlash
bo`yicha 70 dan ortiq shartnomalarni tuzilganligi shular jumlasidandir.
Sayyoramizdagi   o`simliklar   va   hayvon   resurslari   nihoyatda   katta   va   rang-
barang,   lekin   bu   resurslar   ulardan   faqat   oqilona   foydalanilgan   vaqtdagina
hamda   ularning   tiklanish   sharoiti   ta`minlangandagina   kishilar   jamiyati
talablarini qondira oladi.
X U L O S A
Biz yoshlarning endiki asosiy maqsadimiz tabiatdan oqilona foydalanish yer
va   yer   ostki   resuslarda   tejamkorlik   bilan   foylalani ,   o’simlik   va   hayvonot
dunyosini   asrab   avaylash   ularni   kupaytirish   va   bizdan   keyingi   avlodga   bus
butunligicha yerqazish bining oldungi asosiy maqsadlarimizdan bo’ladi. Bu so’zlar   haqida   faqatgina   gapirib   emas   balki   undagi   resuslardan   oqilona
foydalanish kerak ekanligini yoddan chiqarmasligimiz kerak.
Antropogen   omillar,   muhitning   antropogen   omillari   —   odam   va   uning
xo‘jalik   faoliyatining   o‘simlik,   hayvon   va   boshqa.   tabiat   komponentlariga
ta’siri   b-n   bog‘liq   omillar   guruhi.   Odam   tabiatga   ta’sir   ko‘rsatib,   uni   o‘z
ehtiyojlariga   moslashtirib,   Yerning   beqiyos   keng   hududlarida   fauna   va
florani   o‘zgartiradi,   bu   esa   o‘simliklarning   kamayishi,   ayrim   o‘simlik   va
hayvon   turlarining   qirib   yuborilishi,   o‘simliklar   introduksiyasi   va   b.ga   olib
keladi.   Odamning   tabiatga   bilvosita   ta’siri   iqlimni,   atmosfera   va   suv
havzalarining   fizik   holati   va   kimyoviy   tarkibini,   yerning   ustki   qatlamini,
tuproq   strukturasi   va   b.ni   o‘zgartirish   yo‘li   b-n   amalga   oshiriladi.
Qo‘riqerlarni   o‘zlashtirish,   monokulturali   (bir   ekinli)   agrotsenozlar   barpo
etish va b. tadbirlar tabiiy biotsenozlarnit o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Atom   sanoatining   rivojlanishi,   ayniqsa   atom   qurollarini   sinash,   suv,
atmosfera   va   tuproqni   ifloslantiruvchi   sanoat   chiqindilarining   ko‘payib
borishi muammolari muhim bo‘lib bormoqda. Odam madaniy o‘simliklar va
uy   hayvonlari   uchun   ma’lum   darajada   yangi   sharoit   yaratdi,   ularning
zotlarini yaxshiladi va mahsuldorligini oshirdi, ekinzorlarning hosildorligini
juda   ko‘paytirdi,   lekin   tabiat   qonunlarini   chuqur   bilmasdan   tabiiy
muvozanatda   buzilishlarga   olib   keladigan   faoliyat   kutilmagan   salbiy
oqibatlarga   olib   kelishi   mumkin.   Ekinlarni   noto‘g‘ri   sug‘orish   yerning
sho‘rlanishi   va   eroziyaga   olib   keladi;   yerni   ortiqcha   quritish   o‘simliklar
qoplamini o‘zgartiradi. Hozirgi. zamon fani va texnikasi  insonning tabiatga
keng   miqyosda   aralashishiga   qulay   sharoitlar   yaratib   berib,   o‘z   navbatida
atrof   muhitni   muhofaza   qilishni   muhim   muammoga   aylantirdi.
Adabiyotlar ro’ y hati:
1.   Karimov   I.   A.   O’zbekiston   XXI   asr   bo’sag’asida   xafsizlikka   tahdid,
beqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari – T. “O’qituvchi”, 1997 2. Tursunov X. T., Rahimova T. U. Ekologiya “Chinor ENK” T., 2006 – 152
b.
3.   Sultonov   R.   S.   Ekologiya   va   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   asoslari.   T.,
“Musiqa”, 2007 – 234 b.
4. «Охрана окружающей  среды» (законы и нормативные документы)  -
M.: 2002
5.   Ergashev   A.,   Ergashev   T.,   Ekologiya,   biosfera   va   tabiatni   muhofaza
qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005 – 430 b.
6. A.C. To’xtayev “Ekologiya” O’qtuvchi 1998
7. www.nature.uz
8. www.uznature.uz
9. www.econews.uznature.uz

MAVZU: ANTROPOGEN LANDSHAFTLAR Reja Kirish 1. Antropogen landshaft va ularning omillari 2. Tabiat va inson 3. Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri 4. . Antropogen omillarni bioxilma xillikga ta’sir qilishi va oldini olish Xulosa

Kirish Antropogen omillar xozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to’gridan-to’gri ta’sir etib yoki yashash sharoitini o’zgartirib uni tarqalishida yoki qirilib yo’q bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. Antropogen omil deganda insonning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ta’sirlar tushuniladi. Insonning tabiatga ko’rsatadigan ikki turdagi ta’sirini bir-biridan yaxshi ajratish lozim ulardan biri tirik organizmlarga yoki ularning ayrim vakillari ko’rsatiladigan to’g’idan-to’g’ri ta’siri yani antropik omillar deb qalsa ikkinchisi esa insonning atrof-muhitini o’zgartirish kabi salbiy ta’sirini antropogen omillar deb qarash kerak. Antropik omillarni o’z navbatida to’rt turga bo’lish mumkin 1. Ozuqa va boshqa ehtiyojlashi qondirish uchun ( ovlash, baliqchilik, o’rmonlarni kesish ularni o’rish va boshqalar) tirik organizmlardan foydalanish va qirish 2. O’simliklarni ko’paytirish (madaniylashtirish) va hayvonlarni qo’lga o’rgatish 3. Akkliminizatsiya va introduksiya yani organizmlarning tabiiy arealida boshqa joylarga ko’chirib olib boorish va moslashtirish 4. Yangi madaniy o’simlik navlar va hayvon zotlarini yaratish Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqa abiotik va biotic sharoitlarni o’zgartiradi. Insonning ongli yoki ongsiz ravishda o’simlik va hayvon turlarini yersharining birjoyidan ikkinchi joyga olib borishi bazan flora va fauna tarkibini birmuncha o’zgartib yuboradi. Inson tamonidan o’simlik va hayvonlarning yashash sharoitlari o’zgartirildi natijada moayan joyda yashaydigan o’simlik va hayvonlar jamolari yo’q bo’lib yoki ularni sharoiti o’zgarib ketdi. Masalan tog’ o’rmonlarda daraxtlarni kesib tashlash shubhasiz ularning ostida yashaydigan soya sevar o’simliklarning yashash imkonidan mahrum qildi. Bundan tashqari hayoti daraxtlash bilan bog’langan (oziqlanuvchi , uya qurgan) qushlarning yo’qolishiga olib keldi. Keyingi yillаrdа fаn vа texnikаni tаrаqqiy etishi tufаyli sаnoаt korxonаlаri vа trаnsport vositаlаri kо‘pаydi, ulаrdаn chiqqаn chiqindilаrni biosferаgа tа’siri kuchаydi. Shuningdek sаyyorаmizdа аholi sonini keskin о‘sishi, tаbiiy resurslаrdаn keng vа notо‘g‘ri foydаlаnish tаbiаt muvozаnаtini buzib, globаl dаrаjаdаgi ekologik muаmmolаrni (ozon qаvаtini siyrаklаshuvi, аtmosferа hаvosining isishi, chо‘llаnishlаr, bioxilmа-xillikni qirilib borаyotgаnligi, ichimlik suvini keskin kаmаyishi vа hokаzolаr) keltirib chiqаrdi. Oqibаtdа nаfаqаt tаbiаtdаgi bаrchа tirik orgаnizmlаrni, hаtto insonning о‘zini yashаb

qolishi xаvf ostidа qoldi. Bundаy holаtni kelib chiqishining аsosiy sаbаblаridаn biri, аholi о‘rtаsidа, аyniqsа, yoshlаrdа ekologik tа’lim tаrbiyaning pаst dаrаjаdа ekаnligi, tаbiаt qonunlаrini chuqur bilmаgаnliklаri oqibаtidаn sodir qilindi. Antropogen landshaft va ularning omillar, muhitning antropogen omillari — odam va uning xo‘jalik faoliyatining o‘simlik, hayvon va b. tabiat komponentlariga ta’siri b-n bog‘liq omillar guruhidir. Odam tabiatga ta’sir ko‘rsatib, uni o‘z ehtiyojlariga moslashtirib, Yerning beqiyos keng hududlarida fauna va flora-ni o‘zgartiradi, bu esa o‘simliklarning kamayishi, ayrim o‘simlik va hayvon tur-larining qirib yuborilishi, o‘simliklar introduksiyasi va b.ga olib keladi.Odamning tabiatga bilvosita ta’siri iqlimni, atmosfera va suv havzalarining fizik holati va kimyoviy tarkibini, yer-ning ustki qatlamini, tuproq struktu-rasi va b.ni o‘zgartirish yo‘li bilann amalga oshiriladi. Qo‘riqerlarni o‘zlashtirish, monokulturali (bir ekinli) agrotsenozlar barpo etish va b. tadbirlar tabiiy biotsenozlarnit o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Atom sanoatining rivojlanishi , ayniqsa atom qurollarini sinash, suv, atmosfera va tuproqni ifloslanti-ruvchi sanoat chiqindilarining ko‘payib borishi muammolari muhim bo‘lib bormoqda. Odam madaniy o‘simliklar va uy hayvonlari uchun ma’lum darajada yangi sharoit yaratdi, ularning zotlarini yaxshiladi va mahsuldorligini oshirdi, ekinzorlarning hosildorligini juda ko‘paytirdi, lekin tabiat qonunlarini chuqur bilmasdan tabiiy muvozanatda bu-zilishlarga olib keladigan faoliyat ku-tilmagan salbiy oqibatlarga olib keli-shi mumkin. Ekinlarni noto‘g‘ri sug‘orish yerning sho‘rlanishi va eroziyaga olib ke-ladi; yerni ortiqcha quritish o‘simliklar qoplamini o‘zgartiradi. Hozirgi. zamon fani va texnikasi insonning tabiatga keng miqyosda aralashishiga qulay sharo-itlar yaratib berib, o‘z navbatida atrof muhitni muhofaza qilishni muhim mu-ammoga aylantirdi. Tabiat yer yuzidagi jamiki tirik mavjudot uchun muqaddas go'shadir. Tabiat ularni to'ydiradi, kiydiradi, issiq va sovuqdan asraydi. O'z navbatida tirik mavjudot ham tabiatga mehr qo'yadi. Bu mehr tabiatni asrash, uning boyliklarini ko'paytirish tuyg'usi bilan uyg'unlasha olsagina haqiqiy sanaladi. Yaqin o'tmishimizda biz «Tabiatni sevamiz» deb bong urdigu, biroq uni asrab-avaylash ishiga mas'ul ekan-ligimizni unutib qo'ydik. Ana shu mas'uliyatsizligimiz «Ekologiya» deb nomlanuvchi yangi fanga zamin yaratdi. «Ekologiya» so'zi «eko» — uy, turar-joy, «logos» - fan so'zlaridan olingan bo'lib, u atfof-muhitning buzilishi va bunga sabab bo'lgan omillar, muhit halokatining oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish borasidagi bilimlarni targ'ib etish asoslarini o'rganadi.

Yangi asrning barkamol kishiisi o'zida ekologik madaniyat unsurlarini ham namoyon eta olishi zamon talabidir. Ekologik madaniyat — bu atrof-muhit to'g'risida chuqur bilimga, tabiatni asrash tuyg'usiga ega bo'lish, o'simliklar hamda hayvonlarga nisbatan g'amxo'rlik ko'rsatishga, tabiat zahiralaridan oqilona foydalanish, ularni ko'paytirish borasida qayg'urishga qaratilgan amaliy faoliyatning yuksak ko'rsatkichidir. Ana shu xislatlarni o'zida aks ettira olgan insonni ekologik madaniyat egasi, deb atash mumkin. Iste'moldan ortiqcha suv jo'mraklardan oqishiga yo'l qo'ymaslik, suv havzalarini ifloslantirmaslik, axlatni duch kelgan joyga to'kmaslik, turar- joylarni ozoda saqlash, ko'chat va gullarni sindirmaslik hamda ularni ekish, hayvonlarga g'amxo'rlik qilish, qushlarni parvarishlash, xonadon va xiyobonlarni gulzorga aylantirish kabi harakatlarni amalga oshirish ekologik madaniyatlilikning eng oddiy ko'rinishlari sanaladi. Hozirgi davrda inson va tabiat, fan-texnika taraqqiyoti va atrof-muhit, jamiyat va ekologiya o'rtasida nomutanosiblik vujudga kelayotir. Bularning barchasi ekologik madaniyatni yanada yuksaltirish masalasini ko'ndalang qo'ymoqda. Ma'lumki, tabiatda hamma narsa bir-biriga uyg'undir. Fan-texnika yutuqlaridan unumli foydalanayotgan inson esa ana shu uyg'unlikni buzmoqda, unga nisbatan shafqatsizlarcha munosabatda bo'lmoqda. Tabiiy boyliklardan: suvdan, yerdan o'rinsiz foydalanish ekologiyani o'zgartirib yubordi. Qishloq xo'jaligi ekinlarini noto'g'ri rejalashtirish, kimyoviy o'g'itlarni haddan ziyod ko'p qo'llash yer unumdorligi va inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatyapti. Korxonalardan oqib chiqayotgan zaharli oqavalar suv havzalarini ifloslantirishi birinchi navbatda hayvonot olami va o'simliklar dunyosiga ofat keltirmoqda. Transport vositalaridan chiqayotgan tutun-gaz havoning tozaligini buzyapti. Bularning barchasi insondan ekologik madaniyatni talab etmoqda. Buni yodda tuting: 1992-yil 9-dekabrda O'zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida»gi Qonuni qabul qilindi. Sog'lom avlod davlat dasturi va «Ekologik ta'lim-tarbiya konsepsiyasi» ishlab chiqildi, «Ekosan» jamg'armasi tuzildi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tabiatni muhofaza etish va ekologiyaga oid zarur hujjatiar qabul qiiib , ekologiya ishlarining huquqiy asosini yaratdi. Aslida, ekologik madaniyat tabiatni barcha go'zalliklari bilan his qilishdan, sevishdan boshlanadi. Insonning tabiat kuchlari — sovuq va issiq, qurq'oqchilik, yong'inlar, turli ofatlar ustidan g'alabasi unga bo'lgan munosabatini o'zgartiradi. Bu ko'r-ko'ronalikdan asta-sekin ongli

munosabatga aylana boradi. Tabiatga bo'lgan mehr tuyg'usi boyib, unga munosabat shaxs madaniyatining ajralmas bir bo'lagini tashkil etadi. Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga muhabbat degani emas. Tabiatga muhabbat uni tushunishdan, uning go'zalliklarini anglashdan, tabiat bilan munosabatga kirishishdan boshlanadi. O'z navbatida, tabiat insonda kuzatuvchanlik, sezgirlik, nazokatlilik kabi tuyg'ularni tarbiyalaydi. Bu — insonda ikki ko'rinishda: tabiatga va o'ziga bo'lgan munosabatlarda namoyon bo'ladi. Inson tabiatdan faqat zavqlanishni emas, balki uni yaxshi tushunishni ham o'rganadi. Natijada, o'zligini his qilib, tabiatdan unga inson bo'lish imkonini bergan «narsa»ni, ya'ni insonga xos madaniyat hislarini topishga intiladi. Demak, insoniy tuyg'ular tabiatga mehr bilan qarashdan oziq oladi. Tabiat inson vatan tuyg'usini uyg'otadi, uni mehnat va jasoratga undaydi, juda ko'p tuyg'ularni kamol toptiradi hamda ko'p narsalarni talab etadi. Madaniyatli, ma'naviy kamol topgan inson uchun o'z Vatani tabiatini muhofaza qilish hayoti va faoliyatining uzviy qismiga aylanib qoladi. O'rta asrlarda yashab ijod etgan allomalar tabiat va undagi muvozanat, hayvonot olami va o'simliklar dunyosi, atrof-muhitni e'zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy risolalaridan birida odamlarni daryoga mehrli bo'lishga da'vat qjladi, agar daryoning ko'zlari yoshlansa, uning boshiga g'am kulfati tushgan bo'ladi, deydi. Ehtimol, buyuk bobomiz daryo suvini ortiqcha isrof qilmaslikni ham nazarda tutgandir? Abu Rayhon Beraniy esa tabiatning davomiyligi haqida shunday fikr aytadi: «Ekin ekish va nasl qoldirish bilan dunyo to'lib boraveradi». Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma» asarida ko'rgan-kechirganlari, borgan joylarining tabiati, boyligi, hayvonoti, o'simliklari va odamlari, xalqlarning urf-odatlarini tasvirlagan. Unda yer, suv, havo, turli tabiat hodisalariga tegishli ko'plab fikrlar bor. Bobur o'lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan, qadrlagan va ular bilan hamisha maslahatlashgan. Ayniqsa, u gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko'paytirishga e'tibor bergan. Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat o'rtasidagi muvozanatni saqlaydi, bu borada boshqalarni ham to'g'ri faoliyat ko'rsatishga da'vat etadi, hech bo'lmaganda ko'chalarga axlat tashlanmasligiga , suv va havo ifloslanmasligiga hissa qo'shadi.