MAVZU: Asal ari qon aylanishi, nafas olish va ajratish organlari Reja: 1.Qon aylanish sistemasi. 2.Qon tarkibi va xossalari 3.Nafas olish sistemasi 4.Ajratish a’zolari

Qon aylanish sistemasi. Arilarning qonirangsiz plazma ko’rinishidagi suyuqlik bo’lib, unda rangsiz qon tanachalari - gemotsitlar suzib yuradi. Ari qonida kizil qon tanachalari (eritrotsitlar) bulmaydi va qon to’qimalariga kislorod tashish vazifasini bajarmaydi. Shuning uchun ham arining qoni umurtqali xayvonlar qonidan farklanib, gemolimfa deb nomlanadi. Qon butun tanadagi to’qimalarga kerakli oziq moddalarni etkazib turadi, shu bilan birga qon o’ziga to’qimalarda oqsil modda almashish ta’sirida hosil bo’lgan chiqindi - tana uchun kerak bo’lmagan moddalarni olib, buyrak vazifasini bajaruvchi malpigiev naychalarga uzatadi. Gemolimfa tanada doimiy ravishda osmotik bosimni ushlab turadi bu bosim tanada ozuqa moddalar l suyuqlik ta’sirida suyo’lishi natijasida vujudga kelish basim u to’qimalarda nordon xususiyatlarni saklab turadi va to’qimalar aro gaz almashinishida qatnashadi. Qon butun tana bo’ylab xarakatlanib, ari tanasini bitta to’liq organlariga tutashtiradi. Arilarning qonidagi rangsiz qon tanachalari tanani ximoya qilish yani u bakteriyalarni urab olib, ulgan to’qimalarni xamda tanaga kirib qolgan qolgan keraksiz narsalarni eritib surishtirib yuboradi . Kanning bu faoliyatni boshqarishiga fagotsitoz xolati ya’ni to’qimalarning yutilishi deb ataladi.shu vazifalarini bajarishi uchun u butun tana bo’ylab xaraklanishi kerak. Bu ishni ari qorin qismining bosh tarafida joylashgan besh kamerali yurak bajaradi. Naycha shaklida bu kameralarning xar biri yonidagi kameradan klapanlar bilan ajralib turadi . Bu klapanlar qonni fakat bir tarafga qarab yunaltirib turadi . Aortaning qorin qismidan ko’krak qismidaa burama shakldagi qismi bo’lib, bu yerda qon uzini kislorod bilan to’yintiradi. Arining qorin qismida ikkita diofragmasi bo’lib, uning bittasi qorin va ikkinchisi bel diafragmasi. Shu diafragma evaziga qon qorin qismidan o’rta ichakda surilgan oziq bilan to’yinib, yurak oldi kamerasiga tushib, so’ngra yurakka o’tadi va shu tarzda butun tana bo’ylab Harakat qiladi. Arining mo’ylov asosida, oyoq asosida va qanot asosida qonni Harakatga keltiruvchi kushimcha pufakchalari bo’ladi, pufakcha siqilishi

natijasida qon oyoq, muylov va qanot qismlarining ingichka to’qimalariga borib etadi. Ari yurak qismining siqilish tezligi uning aktiv Holatiga borliq bo’lib, tinch turgan paytda yurak dakikasiga 60-70 marta kisiladi. Bu kisilish Harakatlanayotgan arida 100 martagacha, uchayotgan arida 140-150 martagacha etadi. Qon bilan yor tanachalari uzluksiz aloqada bo’ladi. Asalarilarning nafas olishi Arilar tanasida Hamma to’qimalarda kerakli oziq moddalari kislorod bilan birikib, modda almashish jarayoni kechadi. Uglevod va yoglar parchalanayotganda issiklik ajralib chiqadi, mana shu issiklik Hisobiga arilar normal Hayot kechirishni davom ettiradilar. Oqsil moddalar parchalanganda SO, va N,O dan tashqari siydik kislotasi Hamda tuzlar ajraladi. Arilar nafas olayotgan paytda butun to’qimalarga kislorod boradi va par Holatidagi suv Hamda karbonat angidrid (SO,) gazi tanadan chiqarib yuboriladi. Arilarning qoni kislorod tashimaganligi sababli ularning tanalari mayda traxeya naychalari bilan koplangan bo’ladi. Mana shu mayda traxeya naychalari orqali kislorod Hamma to’qimalarga borib etadi. Ari tanasining yon tarafida maxsus nafas olish teshikchalari bo’lib, bu teshikchalar murakkab tuzilishga zga. Arilarning ko’krak qismida uch juft, qorin qismida olti juft nafas olish teshikchasi bo’lib, mana shu nafas olish teshikchalari orqali kislorod av val maxsus tukchalarga zga bo’lgan kameraga tushadi va shu erda tozalanadi, so’ngra naychalar orqali Havo qopchalariga uzatiladi. Nafas olish apparatida maxsus klapan bo’lib, kerak paytda klapan yopilib, kislorod arilarning tanasiga kirmaydi xam, chiqarmaydi xam. Maxsus nafas olish teshikchalaridan kalta yo’g’on naychalar orqali xavo kopchasiga tutashgan. Havo kopchasi to’plangan xavo saqlanadigan kamera xisoblanadi. Havo qopchasidan zsa ko’p sonli mayda traxeya naychalari xamda juda mayda naychasimon xavo yo’llari ketgan bo’lib, oxiri mayda-mayda traxeolachalar traxeya to’qimalari orqali tutashadi. Traxeola naychala rining . devorlari juda yupqa bo’lganligi uchun xavo doimo to’qimalarga

utib, kislorod bilan ta’minlanib turadi. Mana shu srda. ya’ni to’qimada modda almashish jarayonida hosil bo’lgan keraksiz oziq chiqindilar karbonat angidrid (SO,) va bur xolatidagi suv to’qimalardan traxeya naychalariga utsa. traxeyadan esa kislorod to’qimalarga o’tadi. Arilar uchayotganda qorin qismidan nafas olish teshikchalari orqali xavo, ko’krak qismidagi uchinchi – oxirgi teshik orqali nafas chiqaradilar. CHunki mana shu ko’krakdagi uchinchi juft nafas olish teshikchalari eng katta teshikcha xisoblanadi. Tinch turgan paytda arilar dakikasiga 40 marta nafas olish xarakati, uchib kaytgandan keyin esa dakikasiga 120-150 marotabagacha nafas olish xarakati qiladilar.O’rta ko’chibga ega bo’lgan asalari oilasi (10 ming asalari) yoz paytida yaxshi uchish qobiliyatiga ega bo’lganda, xavo xarorati yo’qori bo’lganida 20 litrga yaqin xavoni 1 soat davomida iste’mol qiladi. kish paytida esa arilar kam xarakat qiladi, bunda 1O ming, ya’ni 1 kg ari o’rta xisobda soatiga 4 litrgacha xavo iste’mol qiladi. Arilar nafas olish vaqtida uz tanalaridan bug’ xolatidagi suvni chiqarib yuboradilar. Shuning uchun arilar Fazablanib bezovtalanish paytida juda ko’p ozuqa iste’mol qilishi natijasida, ularning tanasi oziq namligini tez bug’lantiriB chiqara’ olmasligi okibatibatida, ularning tanasida ko’chibli bug’lanish natijasida arilar xalok bulishi mumkin. Asalarilar umurtqali xayvonlarga qaraganda xavo iste’mol qilish buyicha urinda turadi. CHunki tinch xolatdagi arilar xavodagi kislorod miqdori 4% gacha kamayganda xam (xavoda 21 % gacha kislorod bor) uzlarini yaxshi xis qiladi . Agarda xavodagi kislorod miqdori 16% ga tushsa, odamning nafas olishi kiyinlashadi. Havoda karbonat angidrid (SO,) gazi 0,03%gacha bo’ladi. Arilar bu gaz miqdori 9% ga kutarilganda xam bemalol yashay oladi.

Mavzu: Asalarilarning sezish organlari, nerv sistemasi va ularning xulq-atvori Reja: 1.Asalarining sezgi organlari 2.Asalarining ko’rish organlari 3.Asalarining xulq atvori Asalarilar sezgi organlari vositasida tashqi muhitdan kelgan ta’sirni qabul qiladi va ularga tegishlicha javob qaytaradi. Tashqi muhit ta’siri nerv sistemasining to’qimalariga tushadi. Arilarda ko’rish, hid bilish, is bilish, sezish, ta’m-maza bilish va eshitish organlari bo’lib, ular hayvonlar va odamlarnikidan fark knladi Asalarining ko’rish organlari . Asalarining uchta oddiy va ikkita murakkab kuzi bo’lib, oddiy ko’zlari yaxshi rivojlanmagan. Oddiy ko’zlari linza kurinishnda, linzaga ichki tarafdan ko’rish to’qimalari kelib, undan miya qismiga ko’rish nerv yo’llari tutashadi. Linza yon tarafidan nurlarni sundiruvchi qora pigmentlar bilan uralgan . Asalarilarning murakkab ko’zlari 4-5 ming (erkak arida 8 mingdan ortiq) mayda kuzchalardan, ya’ni omatidlardan tuzilgan. Xar bir kuzcha tagida yaltirok xrustal qonus va xrustal tayokchasi bo’ladi. Xar bitta mayda kuzcha alohida chegaralangan joyni kurib, hamma mayda ko’zlar birlashib, to’liq ko’rish yuzaga keladi va mozaik ko’rish deyiladi. har bitta kuzchaning aloxida liyuasi bo’lib uni aloxida ko’rish ustunchasi joylashgan. Ommatidiy atatrofida ichki va tashqi pigment xujayralari bor . Ommatidiylar asosi bilan murakkab kuziing ko’rish bo’lakchalariga boshlangan. Ishchi asalarining murakkab ko’zida 4000-5000 ta. ona arida 5000 ta Ba erkak arida 8000 tadan ortiq ommapsiy bor . Xar bitta mayda kuzcha aloxida chegaralangan joyni ko’radi. Asalari ko’zlarida buyumlar ayrim nuktalardan iborat bo’lakcha kurinishida tasvirlanadi Ilmiy tekshirishlarning kursatishicha arilarning murakkab ko’zlari uzoqni kurmay. fakat bir necha santimetr masofadan ko’rar ekan. Narsani uzoqlashtirsa. ularning