logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati

Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.8271484375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati Reja Kirish Asosiy qism 1.1. Belgi bildiruvchi so‘z sifat uslubiyati va uning o‘rganilishi 1.2. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi 1.3. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda maza – ta’m sifatlariga xos konnotativ ma’nolar Xulosa Foydalanilgan adabiyot 2 Kirish Inson –Yaratganning eng buyuk mo‘jizasi. Uning buyukligi shundaki, Olloh unga teran fikr, aql –idrok, shuningdek, odob –axloq kabi bebaho boyliklarni in’om etgan. Ular orasida, ayniqsa, so‘zlashish qobiliyati, tillashish –dillashish imkoniyati insonning eng katta baxtidir. Har jabhada kishining mushkullarini oson qilguvchi va yaxshiliklarga yo‘llovchi vosita ham, shubhasiz, tildir. Til – millat ko‘zgusi, madaniyat beshigi, aloqa –munosabat vositasi. O‘z tili va millatini asray olmagan xalq eng g‘arib, eng qashshoq xalqqa aylanadi. Tilga muhabbat ham insonga ona suti orqali qon – qoniga singiguvchi tilsim tuyg‘udir. Ulug‘ qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov e’tirof etganidek, “Har birimiz bizni voyaga yetkazgan, bizga eng bebaho boyligini –tilini hadya etgan onalar oldida qarzdormiz. Tilimizning sofligi uchun, boyishi uchun jon kuydirsak farzandlik burchimizni ado etgan bo‘lamiz”. 1 Darhaqiqat, dunyoda nimaiki mavjud mo‘jizalar bor,bari – barisi parvarishga, asrab –avaylanishga muhtoj. Bevosita til ham. Bunda eng katta mas’uliyat tilshunoslar zimmasiga yuklanishi, tabiiy. Prezidentimiz Islom Karimov ham aynan shuni nazarda tutib, o‘zlarining “Yuksakma’naviyat –yengilmas kuch” asarlarida quyidagi dono fikrlarni keltirib o‘tganlar: “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab– avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank – moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va milliy o‘zlikni, vatan tuyg‘usini anglashda ezgu maqsadlarga xizmat qilishi, shubhasiz.” 2 O‘zbekiston o‘z mustaqilligining yigirma uchinchi dovonidan mislsiz muvaffaqqiyatlar bilan o‘tdi. 1 Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho‘qqida qolgan ovchining oh-u zori. Toshkent -- 2009. 28-bet. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat - 2008. 87-bet. 3 Bu muvaffaqqiyatlarning zalvorli salmog‘i, hech bir istisnosiz, hayotimizning barcha sohalarida -iqtisodiyotda ham, ijtimoiyotda ham, ma’rifat–u ma’naviyatda ham tarozi pallasini ro‘yirost bosib turibdi. Ana shunday muvaffaqqiyatlarning eng muhtashamlaridan biri, shubhasiz, shuki, xalqimizning aqliy va ruhiy dunyosining oynasi, dunyolarga bermaydigan bebaho boyligi bo‘lgan, ammo asrlar davomida qizil va yana qancha ranglardagi istibdod iskanjasida to‘lg‘onsa –da, badiiyatning betakror bo‘stonini bunyod etmoqqa tuganmas kuch topgan tilimiz–o‘zbek tili o‘zining erkin taraqqiyot o‘zaniga tushib olib, bu oydin yo‘ldan hadiksiz va hormay odimlamoqda. Tilimiz qorong‘i kechadan kunduzga ko‘chdi. Istiqlol tufayli, uning jasur me’mori bo‘lmish Yurtboshimiz tufayli o‘zbek tili o‘z nufuzi va obro‘yini tikladi. Ammo xolisanlillo aytish joizki, bunga erishish osonlikcha bo‘lgani yo‘q. Ma’lumki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini bergan hujjat –“Davlat tili haqida”gi Qonun 1989 –yilda, hali “markaz”ning qattol quyushqonidan chiqish tahlikali bo‘lga bir davrda qabul qilingan. Respublikaning o‘sha davrdagi rahbarlari ikki tilga–o‘zbek va rus tillariga davlat tili maqomini berish g‘oyasini zo‘r berib targ‘ib qilganlar, hatto ana shunday g‘oya asosidagi qonun loyihasi ham e’lon qilingan. Xayriyatki, 1989–yilning iyun oyida muhtaram Islom Karimov respublikaning birinchi rahbari sifatida ish boshladi. U kishining bevosita tashabbusi va jasorati bilan mazkur ikki tillilik g‘oyasi butunlay barham topdi, o‘zbek tilining qonuniy huquqi qonunlashtirildi. Prezidentimiz alohida ta’kidlaganlaridek, “Bu Vatanimiz tarixida tom ma’nodagi buyuk voqea edi”. 2 Ayni paytda Prezidentimiz iftixor bilan shunday yozadilar: “1992 –yil 7– dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo‘yildi. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog‘i, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi” 3 . 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008, 85-bet. 3 Islom Karimov. Ko‘rsatilgan asar. 85 – bet. 4 Bugun O‘zbekistonda Yurtboshimiz rahnamoligida benihoya xolis va odil til siyosati shakllangan, bu siyosatni hayotga joriy qilish borasida ishlab chiqilgan aniq chora -tadbirlar muntazam amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida o‘zbek alifbosi va imlosi isloh qilindi, o‘zbek tilini ilmiy tadqiq qilish va o‘qitish ishlari mustaqillik davri talablariga javob beradigan darajaga keltirildi. Endilikda mana shu tarixiy o‘zgarishlarni, bu boradagi yutuq va tajribalarni umumlashtirmoq hamda galdagi ustuvor vazifalarni bajarmoqqa yeng shimarib kirishmoq, jadal harakat qilmoq lozimdir. Jahondagi rang–barang tillar dunyosining tirikchilik tarixi shuni ko‘rsatadiki, tilning taraqqiyoti barcha davrlarda siyosiy tuzumning milliy tilga qanday munosabatda bo‘lishiga bog‘liq bo‘lgan. Bordi –yu, tilga davlatning munosabati ijobiy bo‘lsa, tilning rivoji tezlashgan, u boyib borgan, bordi –yu, davlat tilga nopisand munosabatda bo‘lsa, til rivoji sekinlashgan yoki deyarli to‘xtagan, muloqot va hissiyot quroli sifatidagi vazifasi barham topgan, hatto o‘lik tilga aylangan. Til odamga tabiat in’om qilgan bebaho ne’mat, uni maxluqot to‘dasidan insoniyat rutbasidagi oliy sinf o‘laroq ayirgan qudratdir. Bu oliy sinfning aql va ko‘ngil mulki ayni shu tilga ko‘ra munavvardir.Bashariyatning necha ming yilliklar mobaynida to‘plangan butun aqliy va hissiy tajribalari ayni shu tilga ko‘ra salomat saqlanib keladi.Til faqatgina muloqot quroli emas,u inson ma’naviy –ruhiy dunyosining bekir va betakror tirgagidir. Shuning uchun ham tilsiz muhabbat, sadoqat, e’tiqod kabi bir qator cho‘ng tushunchalar tirgaksiz qoladi, shuning uchun ham tilga muhabbatsiz Vatan, el muhabbati muallaqlashadi. Buni ulug‘ bobokalonimiz Alisher Navoiy ko‘p va xo‘p ta’kidlagan,uning “Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz” degan hikmatli so‘zi ayni shu fikrlarning qaymog‘idir. Fransuz olimi M.Bellin 1861-yilda yozgan bir kitobida shunday yozgan: “Alisher Navoiy o‘z milliy tilining afzaliyatlarini inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan isbot etganligi –o‘z xalqi orasida vatanparvarlikni boshlab berganligidan dalolatdir”. 4 4 Pirimqul Qodirov. Til va el. Toshkent: Ma’naviyat, 2010. 3 – bet. 5 Alisher Navoiyning teran tafakkuri va bepoyon badiiy taxayyuli mahsuli bo‘lmish benazir so‘z durdonalari tilimizning butun salohiyatini namoyon etuvchi ulkan qomusdir. Shuning uchun ham, Prezidentimiz aytganlaridek, “Ona tiliga muhabbat, uni ulug‘lash, beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong– tafakkurimizga, yuragimizga, avvalo, Navoiy asarlari bilan kirib kelgan”. 5 Ayni paytda biz Navoiyning izdoshlari sifatida o‘z tilimizga chuqur hurmat va muhabbat bilan yondashishimiz, uni yot unsurlardan, har xil begona illatlardan asrab– avaylamog‘imiz darkor bo‘ladi. Buning uchun esa, o‘z tilimizni har tomonlama mukammal bilmog‘imiz va uning kamol topishi uchun o‘z hissamizni qo‘shmog‘imiz darkor. 5 Islom Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 20 – bet. 6 1.1. Belgi bildiruvchi so‘z sifat uslubiyati va uning o‘rganilishi Sifat so‘zlar ustida olib borilgan tadqiqotlar orasida morfologik uslubiyat doirasida, xususan, sifat uslubiyati xususida ham salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Mazkur faslda sifat uslubiyatiga oid tadqiqotlarga to‘xtalmoqchimiz. Taniqli tilshunos olim prof. A. G‘ulomov morfologik uslubiyat muammolarining ilk tadqiqotchilaridan biridir. U 9– sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan “O‘zbek tili darsligi”(1977) “Stilistika” qismining muallifi sanaladi. 6 Bu qismda morfologik uslubiyat, jumladan, sifatlarning uslubiy jihatdan qo‘llanish xususiyatlarini yoritishga ham alohida ahamiyat berilgan. Prof.A.G‘ulomov sifatlarning nutq jarayonida qo‘llanilishida quyidagi ikki holatni alohida qayd etadi: a) otning aniqlovchisi bo‘lib kelish holati: oq qayin, quvnoq qiz, sho‘x bola, tini osmon kabi; b)kesim bo‘lib kelish holati: Osmon ko‘m – ko‘k. Suvlar tiniq. Bol yosh kabi. Sifat bu ikki qo‘llanish holatida ham predmetning belgisini bildiradi, lekin bu belgining tasvirlanish xususiyati bir xil emas. Kesim vazifasida kelgan sifat predmetning belgisini yo tasdiqlaydi, yo inkor qiladi. Aniqlovchi vazifasida kelgan sifat esa otdan anglashilgan ma’noni ba’zan toraytiradi : oq lenta (lentaning bir turi), ba’zan ma’no hajmiga ta’sir qilmaydi: oq sut (sutning rangiga ko‘ra turi yo‘q), ba’zan ko‘chma ma’nodagi sifatlovchi aniqlovchi uslubiy vazifa bajaradi: oppoqqina chaqaloq kabi. Olim o‘zining sifatlarning uslubiy xususiyatlari, sifat darajalari va boshqa forma yasalish imkoniyatlari haqidagi ilmiy – nazariy qarashlarini “Sifat haqida mulohazalar” nomli maqolasida yanada aniqlashtirdi va to‘ldirdi. 30 Prof. R.Qo‘ng‘urov (1933–1994) haqli ravishda o‘zbek tilshunosligida morfologik uslubiyat muammolarining dastlabki yirik tadqiqotchilaridan biri sanaladi. Olimning ilmiy merosida sifat so‘z turkumining uslubiy imkoniyatlarini tadqiq etish ham alohida o‘rin tutadi. 6 G‘ulomov A. Stilistika // G‘ulomov A., Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M. O‘zbek tili darsligi, 9 – sinf uchun. – Toshkent: O‘qituvchi, 1977, 28 – 79 – betlar. 30 Ko‘rsatilgan asar. 39 – bet. 7 R.Qo‘ng‘urov dastlab ilmiy to‘plamlardan birida “Sifat stilistikasi” nomli ko‘lamdor maqolasi bilan ishtirok etdi. 7 Bu maqola sifatning asosiy semantik va grammatik xususiyatini ta’kidlovchi quyidagi ta’rif bilan boshlangan: “Sifat ma’lum bir belgini ko‘rsatuvchi so‘zlar gruppasi tarzida mustaqil, ammo funksiyasi jihatidan boshqa so‘z turkum (ot va otlashgan so‘z)larining ma’lum xususiyatini aniqlashtiruvchi, uning ma’nosiga aniqlik kiritishga yordam beruvchi so‘zlar hisoblanadi”. 32 Shundan keyin olim magazindan olma sotib oldim va magazindan qizil olma sotib oldim gaplarini o‘zaro muqoyasa qilib, keyingi gapda qizil sifat leksemasi sotib olinayotgan – narsaning rangi haqidagi tasavvurni oydinlashtirishga, aniqlashtirishga xizmat qilishini uqtirgan. Sifat turkumiga oid so‘zlar badiiy va publitsistik uslubda epitet (sifatlash) sifatida faol qo‘llanish xususiyatiga ega ekanligi, sifatlarda ma’nodoshlik hodisasi keng tarqalgani ham olim e’tiboridan chetda qolmagan. Ana shundan kelib chiqib, maqolada sifatlarning stilistik kategoriya sifatida talqin qilish mumkin, degan xulosaga kelingan. Prof. R.Qo‘ng‘urov sifatlarda biri ikkinchisini qo‘llash imkoniyatini tadqiq etish uchun bir necha ma’nodosh sifat leksemalar guruhini tahlilga tortgan: a) oriq, ozg‘in, qiltiriq, dirdov, ipiltiriq, ramaqijon, log‘ar; b) katta, ulug‘, buyuk, zo‘r, ulkan, bahaybat, haybatli, yirik, gigant; d) chiroyli, go‘zal, husndor, husnli, xushro‘y, ko‘hlik, ko‘rkam, barno, suluv, zebo, latofatli, sohibjamol kabi. Shunisi muhimki, keltirilgan bunday sinonimik qatorlarning har biriga xos sifat leksemalarning vazifaviy uslublarda qo‘llanilish doirasi, ijobiy yoki salbiy ma’no bo‘yog‘iga egaligi, qaysi o‘rinlarda ularni o‘zaro biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin emasligi tadqiqotchi tomonidan aniq ko‘rsatilgan, hamda sifat leksemalarning ma’nodoshlik xususiyati faqat leksikologiyada emas, grammatikada, aniqrog‘i,morfologiyada ham o‘rganilishi lozimligi alohida ta’kidlangan. 7 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1982, 3-10- betlar. 32 Ko‘rsatilgan asar. 8 – bet. 8 R.Qo‘ng‘urovning mazkur maqolasida sifat shakllarini hosil qiluvchi morfemalar sinonimiyasi tahliliga ham e’tibor qaratilgan. Dastlab olim daraja hosil qiluvchi - roq, -mtir (-imtir,-imtil),-ish kabi affiksal morfemalar sinonimiyasi haqida so‘z yuritadi, shu masalaga oid xarakterli misollar keltiradi.Olim o‘zining “Hozirgi o‘zbek tilida o‘zgarmaydigan so‘zlar” (1978) nomli ishida bunday grammatik shakllarni “grammatik ma’no bilan bog‘langan bo‘lib, yangi leksik ma’noli,yangi so‘z yasamaydigan, balki so‘zlarni turli xil modifikatsiya qiladigan… modal forma yasovchi affikslar” deb hisoblagan, modallikni so‘zlovchining aytilayotgan fikr mazmuniga fikr mazmunining borliqqa munosabatini anglatishi nuqtayi –nazaridan kelib chiqib, “modal forma” birikmasini keng ma’noda qo‘llagan edi. 8 9 R.Qo‘ng‘urov morfologik uslubiyatga doir ishlarini predmet belgisining ortiqligini ko‘rsatishga xizmat qiluvchi eng so‘zi o‘rni bilan juda, g‘oyat, nihoyat, behad, cheksiz, g‘oyatda, nihoyatda kabi so‘zlar bilanvazifadoshlik qilish imkoniyatiga ega ekanligini izchil ochib berishga intilgan. 10 Maqola oxirida olim sifat yasovchi -li, ba-, -dor, -siz, no-, -lik, -mand, simon, -gi, -qi,-ki,-g‘on, -gir, -kir -qir, -g‘ir singari affikslar sinonimiyasi masalasini asosli tahlil qilgan. Olimning ana shunday nozik ilmiy kuzatishlari o‘z– o‘zidan morfologik uslubiyat, jumladan, sifat so‘z turkumi uslubiyati masalalarini tadqiq etishga keng yo‘l ochganligini ta’kidlash o‘rinlidir. Prof. R. Qo‘ng‘urov keyinchalik o‘zining sifat so‘z turkumi uslubiyatiga doir ana shu izlanishlarini yanada izchil davom ettirib, o‘ mulohazalarini hamkorlikda yaratilgan “O‘zbek tili stilistikasi” asariga kiritgan edi. 35 Shu asnoda professor R.Qo‘ng‘urovni biz sifat so‘z turkumining uslubiyatini maxsus o‘rganishni boshlab bergan zahmatkash olim deyishga har jihatdan haqlimiz. 8 Qo‘ng‘urov R. Hozirgi o‘zbek tilida o‘zgarmaydigan so‘zlar, 1-qism. Samarqand: SamDU nashri, 1978. 9 – bet. 10 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari. Samarqand: SamDU nashri, 1982. 3 – 10 – betlar. 35 Ko‘rsatilgan asar. 6 – bet. 9 Prof. B.Yo‘ldoshev statistik metod asosida kuzatish olib borib Said Ahmadning birgina “Ufq” trilogiyasi tilida rang –tus sifatlari ishtirok etgan yuzdan ortiq so‘z bog‘lanmasi mavjudligini aniqlagan, bunday sifatlar ko‘pincha epitet, o‘xshatish, metaforik birikma tarkibida keladi, qizil, ko‘k va yashil sifatlari uchragan so‘z bog‘lanmalari eng ko‘pchilikni (52,4% ni) tashkil etishini aniqlaganligini qayd etadi. 11 A.Abdurahmonov qizil, oq va qora so‘zlarining Oybek she’riyatida ko‘chma ma’noda qo‘llanish xususiyatlarini, ya’ni simvolik ma’nolarini aniqlashga intiladi. Maqolada ta’kidlanishicha, Oybek she’rlarida qizil to‘lqin, qizil bayroq, qizil nur qizil qo‘shin, qizil askar, oppoq dastor, qora yer, qora quyun, qora bo‘yoq, qora dud kabi birikmalar ijtimoiy –siyosiy hayotning turli qirralarini obrazli poetiklashtirishga vosita bo‘lgan. 37 Tilshunos olim S. Karimov esa shoira Zulfiya poeziyasida go‘zal, oq, ko‘k, aziz kabi sifatlarning epitet vazifasida kelishi, bunda shoiraning individual uslubi, poetik mahorati haqida muhim fikr – mulohazalar bildiradi. Olimning fikricha, shoira Zulfiya ijod jarayonida so‘zga bo‘lgan talabini kuchaytira bordi, ulardagi yangi ma’nolarni kashf qilishga intildi. Keyingi yillarda yaratilgan “dilparast she’r” ( “ Harorat” ), “ ishqparast qalb” ( “O‘rik gullaganda” ), “baxmal to‘sh dara” ( “Qayinzorda” ), “ sulhparvar ellar”, “tinchlik qo‘rg‘oni”, ( “Salom sizga, erkparvar ellar”), “mayin qat’iyat” ( “Ko‘kchatog‘”), “jasur qalam” (“Mushoira”) kabi qator original epitetli birikmalar shoira tinimsiz ijodiy izlanishlarining, badiiy tafakkur kamolotining mevasidir. 12 Tadqiqotchi o‘zining epitetlarga doir bunday nozik kuzatishlarini keyingi ishlarida ham izchil davom ettirdi. 39 11 Yo‘ldoshev B. Said Ahmad asarlari tilida rang bildiruvchi sifatlar va ularning stilistik funksiyalari haqida // O‘zbek tili grammatikasi, dialektologiyasi va leksikologiyasi masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), yangi seriya, 319 –chiqishi, Samarqand: SamDU nashri, 1977. 76 – 81 – betlar. 37 Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora so‘zlarining leksik – semantik xususiyatlari // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari (ilmiy maqolalar to‘plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978. 27 – 31 – betlar. 12 Zulfiya poeziyasi tilida epitetlar // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978, 58 – 66 – betlar. 39 Karimov S. O‘zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand: Zarafshon, 1992. – 140 – bet. 10 Yana bir tilshunos olim B. Yoriyev qizil, qip –qizil, oppoq, qora kabi sifatlarning xilma–xil uslubiy ma’nolarni ifodalashga xizmat qilishini, ular she’rning badiiy ta’sirchanligini oshirish vositasi ekanligini Maqsud Shayxzoda poeziyasi misolida yoritishga intilgan. Eng muhimi ishda sifatlarning okkazional ko‘rinishlari ( aqlli qo‘limiz, aqlli qo‘lmiz, otuvchi qalam, yozar miltiq kabi) bilan bog‘liq uslubiy xususiyatlar tahliliga e’tibor qaratilgan. 13 K. Yusupovning kuzatishlari esa publitsistik uslub nuqtai – nazaridan olib borilganligi ko‘zga tashlanadi. U XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuot materiallari asosida so‘z ma’nosida yuz beradigan o‘zgarishlarni o‘rganadi, bunda olim qizil va qora so‘zlarining bosh ma’nosidan tarkib topgan yondosh ma’nolar ( qizil choyxona, qizil adliyachi, qizil matbuot, qizil bayram, qizil kun, qizil ketmonchi; qora xat, qora yolg‘on, qora o‘tmish kabilar)ni tahlil qilishga intiladi. Olim sifatlarning boshqa so‘zlar bilan aloqaga kirishuvi va sintaktik birikma hosil qilishini kolligatsiya hamda kollokatsiya atamalari bilan yuritish tarafdori sifatida ko‘rinadi. Monografiyada ta’kidlanishicha, kolligatsiya grammatik ma’nolarga asoslangan umumiy hodisa sanalsa, kollokatsiya kolligatsiyaning nutqiy talabga ko‘ra yuzaga chiqishidir. 14 Prof. B.O‘rinboyev o‘zbek tilida so‘zlashuv nutqi uslubi, uning o‘ziga xos fonetik, grammatik va uslubiy xususiyatlarini tadqiq etish sohasida qator ishlarni amalga oshirdi. 15 Jumladan, olim o‘zining keyingi ishida sifat leksemalarning so‘zlashuv nutqi uslubida epitetlar hosil qilishda keng qo‘llanilishini ta’kidlaydi, hamda sifatlarning ozaytirma, orttirma darajalarini hosil qiluvchi tum – tumaloq, bus – butun, bo‘m – bo‘sh, pak – pakana, to‘g‘ridan- to‘g‘ri, yaxshi – yaxshi, sarxil – sarxil, tim qora, yanada chiroyli, undan ham yaxshiroq, qoramtir, 13 Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( Maqsud Shayxzoda she’riyati misolida ) // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980. – 56 – 59 – betlar. 14 Yusupov K. O‘zbek adabiy tilining leksik – semantik va stilistik xususiyatlari ( XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuoti materiallari asosida ). – Toshkent: Fan, 1986. 124 – bet. 15 O‘rinboyev B., O‘rinboyeva D. Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi. – Toshkent: Fan, 1991, - 160 bet. 11 ko‘kimtir, oppoq kabi shakllarning uslubiy imkoniyatlarini yorituvchi xarakterli dalillar keltiradi. Akademik litsey talabalari uchun yaratilgan “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida “ Sifat va uning uslubiyati”, “Sifat darajalarining uslubiy xususiyatlari”, “Sifat yasovchi qo‘shimchalarning uslubiy xususiyatlari” kabi mavzularni o‘rganishga alohida o‘rin berilgan. 16 Bu darslikda to‘g‘ri ta’kidlanganidek, “sifat yasovchi -li qo‘shimchasi - dor, - kor qo‘shimchalari va ba- old qo‘shimchasi bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi, shuning uchun ularni birining o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin. Masalan, go‘shtli – go‘shtdor, gunohli – gunohkor, mazali – bamaza kabi; lekin doimo ham ularni bir – biri bilan almashtirish mumkin emas. Masalan, yurakli, kuchli so‘zlarini bayurak, yurakdor, yurakkor, kuchdor, bakuch, kuchkor deb bo‘lmaydi Shunga ko‘ra sifat yasovchi qo‘shimchalardan o‘rinli foydalanish katta ahamiyatga ega”. 17 O‘zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari borasida qilingan eng yaxshi tadqiqotlardan biri tilshunos olim Zafar Pardayevning “O‘zbek tilida 1.2. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi O‘zbek tilida sifat leksemalarning, xususan, rang – tus bildiruvchi sifat leksemalarning uslubiy vosita sifatida poetik nutqda qo‘llanish imkoniyatlari, turli ma’no nozikliklarini ifodalash uchun xizmat qilishi, qo‘llanish darajasi, semantik strukturasi hozirga qadar tilshunoslikda maxsus o‘rganilgan emas. Uslubiyat bo‘yicha yaratilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ham bu haqda aniq ma’lumotlarni uchratmaymiz. 18 16 Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Sharq, 2002. – 352 bet. 17 Ko‘rsatilgan asar. 128 – bet. 18 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‘ng‘urov R., Rustamov H. O‘zbek tili stilistikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1983, 109 – 113 – betlar; Qilichev E. O‘zbek tilining amaliy stilistikasi ( grammatika ). – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – 160 bet. 12 Ma’lumki, o‘zbek tilida oq, qora, qizil, sariq, zangori, ko‘k, yashil kabi bir qator sifat leksemalar predmetning rang – tusini ifodalaydi. Ot turkumiga oid so‘zlar o‘z tabiatiga ko‘ra bir qator belgi–xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi, boshqacha qilib aytganda, belgi –xususiyat otlarning doimiy yo‘ldoshi bo‘lib, ulardan ajrala olmaydi. Rang bildiruvchi sifatlarning har biri o‘ziga xos semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ularning uslubiy imkoniyatlari, okkazional semalarni ifodalash xususiyati nutq jarayonida yuzaga chiqadi. Bitiruv malakaviy ishimizning mazkur faslida aynan rang – tus sifat leksemalarning uslubiy ma’no qirralari haqida so‘z boradi. Bunda bir qancha o‘zbek va jahon adabiyoti ijodkorlari asarlaridan (ko‘proq she’riy asarlardan) misollar keltirib, fikrlarimizni asoslashga harakat qildik. Dastavval, rang – tus sifatlari orasida badiiy ijodda eng faol leksemalardan bo‘lmish, oq va qora sifat leksemalari xususida to‘xtalmoqchimiz. Qora sifat leksemasi nutqda faqat predmetning rangini ko‘rsatish maqsadida qo‘llanganda, emotsional – ekspressivlikdan xoli bo‘ladi, uning vazifasi rang to‘g‘risida xabar, ma’lumot berish bilangina cheklanadi. Nafaqat qora sifat leksemasi, balki barcha rang – tus sifatlariga ham xuddi shu fikrni aytish mumkin. Masalan, qora qalam, oq daftar, moviy osmon, ko‘k ruchka, qizil qon va hokazo. Bu birikmalarda biz hech qanday uslubiy ma’no xususiyatlariga duch kelmaymiz. Chunki bunday birikmalar uslubiy bo‘yoqdorlikdan xoli hisoblanadi. Biroq bu sifat leksemali birikmalarning hokim bo‘lagi o‘zgarsa, sifat leksemalarning ma’no qirralari ham o‘zgarishga yuz tutishi, yana ham aniqrog‘i uslubiy ma’no kasb etishi mumkin. Masalan, qora o‘tmish, oq ko‘ngil, moviy havo, qizil dunyo kabi. Qora leksemasi so‘zlovchi yoki yozuvchining o‘z nutqi qaratilgan shaxsga bo‘lgan munosabati nuqtai – nazaridan matnga bog‘liq holda ijobiy yoki salbiy ekspressivlikni ifodalashi mumkin. Bu leksema inson organizmining yuqori qismida joylashgan a’zolar (soch, qosh, ko‘z)ni tasvirlash maqsadida qo‘llanganda 13 rang ma’nosiga ijobiylik semasini ham kiritadi: Qaro qoshing, qalam qoshing. Qiyiq qayrilma qoshing qiz // Qilur qatlimga qasd qayrab, Qilich qotil qaroshing qiz. (E. Vohidov). Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qaro sinmu deyin // Ko‘ngluma har birining dard-u balosinmu deyin. (Alisher Navoiy). Keltirilgan misollarda mualliflarning o‘zlari tasvirlayotgan kishilarga bo‘lgan ijobiy munosabati ularga tegishli bo‘lgan a’zolarning belgilarini sifatlashlar yordamida keltirish orqali ifodalanmoqda. Demak, qora leksemasi bu o‘rinda rang – tusni bildirishdan tashqari muallifning kayfiyatini, mehr – muhabbatini ham ma’lum darajada bildirib kelayotir. Umuman, qosh, ko‘z, soch kabi a’zolarga nisbatan qora leksemasi epitet sifatida qo‘llanganda ijobiy munosabat semasi ma’lum darajada aks etadi. Quyidagi misolda esa boshqacha holat ko‘zga tashlanadi: O‘tmishsiz, kechmishsiz, manglayi qaro, // Yoqavayron bo‘lgan odamlar aro. (Shavkat Hasan). Lekin yomon yurardi // Xo‘p qora edi ichi (H. Olimjon). Muallifning o‘zi tasvirlayotgan kishi xarakteridagi odob–axloq normalariga mos kelmaydigan jihatlar – munofiqlik, g‘alamislik, g‘iybatchilik, ochko‘zlik, berahmlik singari sifatlarni ko‘rsatishga intilishi uning qora leksemasini salbiy semada qo‘llashga asos bo‘lgan. Qora leksemasi bu o‘rinda yuqorida qayd etilgan salbiy belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan va matnga bog‘liq holda ma’no anglatish doirasini kengaytirgan. Umuman, qora leksemasi ana shu xususiyatiga ko‘ra ich so‘zi bilan birikib, tilimizda “yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan” ma’nosini ifodalovchi ichi qora frazemasi sifatida qat’iylashib qolgan. 19 Zafar Pardayevning “O‘zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari” nomli ilmiy monografiyasida qora leksemasining yana tilimizda quyidagi okkazional semalarni ifodalashi mumkinligi e’tirof 19 Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978. – 408 b. 48 Pardayev Z. O‘zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari. – Samarqand: SamDU nashri, 2007. 36 – 44 – betlar. 14 etilgan: motam, qayg‘u, kun, kunning ma’lum vaqti, yorug‘lik – qorong‘ulik darajasi kabi. Tadqiqotda olim qora leksemasining yigirmaga yaqin semasi xususida fikr bildirib o‘tgan. 48 A. N. Kononov qora sifat leksemasining ma’nolarini tadqiq etib, bu leksema bilan “katta”, “yirik”, “muhtasham”, “ulug‘”, “qudratli”, “kuchli”, “pokiza”, “musaffo”, “quruqlik”, “yer”, “zulmat ko‘ki”, “shimol” kabi semalar ifodalanganligini ko‘plab misollar yordamida izohlab bergan edi. Ilmiy tadqiqotlarning guvohlik berishicha, turkiy xalqlarda bir zamonlar qora rangli bayroqlar bo‘lgan. Jumladan, adabiyotshunos olim I. Haqqul Ergash Jumanbulbul kuylagan “Dalli” dostonidagi bir baytda shunga ishora borligiga asoslanib, “Qorabosh tug‘” ( qora rangli bayroq ) – boshini o‘limga tikkan mard, jasur jangchilar bayrog‘ini bildirib, bu o‘rinda eroniylarning bayrog‘iga qarshi tiklangan turkiy tug‘dir”, degan xulosani bayon etgan. 20 Umuman, Ibrohim Haqqulning qora rang talqiniga doir kuzatishlari shundan dalolat beradiki, “ turkiy qavmlar islomgacha va islomdan keyin ham qora rangdan salbiy ma’no, holat va hodisalarni xarakterlashda nechog‘lik keng foydalanishgan bo‘lmasin, haq ahli, ma’no va ishq sohiblaridan hech bir kishi mohiyati ilohiyotda qora rangning muqaddasligiga sira shubha qilmagan. Hatto Sharq she’riyatida takror – takror ishlatilgan “ qora ko‘z” ( chashmi siyoh ), “qora zulf” ( zulfi siyoh ), “ qora xol” , “qora balo” singari o‘nlab istioraviy ibora va tashbehlar irfoniy haqiqatlar ifodasi uchun ham xizmat ettirilgan.” 21 Ibrohim Haqqulning mazkur fikrini asoslash uchun Hofiz Sheroziyning butun turk dunyosiga mashhur quyidagi misralarini keltirish kifoya, deb o‘ylayman: Agar ko‘nglimni shod etsa, o‘shal Sherozning jononi, // 20 Ibrohim Haqqul. Qora rang – muborak rang // Ibrohim Haqqul. Zanjirband sher qoshida ( Navoiy saboqlari ). – Toshkent: Yulduzcha, 1989, 36 – 45 – betlar. 21 Ko‘rsatilgan asar. 43 – bet. 15 Qaro xoliga baxsh etgum Samarqand –u Buxoroni. Yoki Halima Xudoyberdiyevaning quyidagi misralarini aytish mumkin: Siz desam, bar tutqazmay, sochilgan o‘ylarimday, // Bu tong qaro sochlarim mayda – maydadir, begim. Z. Pardayev e’tirof etganidek, qora sifat leksemasining uslubiy ma’no qirralari benihoya ko‘p. Shuningdek, tilimizda bu so‘z ifodalagan simvolik ma’noni boshqa sifat leksemalar ham ifodalashi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida faqat qora sifat leksemasigina emas, balki ko‘k sifat leksemasi ham ramziy motam ma’nosini anglatgan. Bunga misol qilib, Usmon Azimning quyidagi misralarini keltirishimiz mumkin: Sevgimiz o‘ldimi? – libosingiz ko‘k , // Ko‘nglingiz - begulxan, ko‘zingiz – becho‘g‘. Shuningdek, qora sifat leksemasi she’riyatda oq sifat leksemasi bilan qarshilantirilgan holda, keng uslubiy ma’nolarda qo‘llaniladi. Bunga Azim Suyunning “Oq va Qora”, Usmon Azimning “Grafika” she’rlarini yaqqol misol keltirish mumkin: Har ikkala she’rda ham oq va qora sifat leksemalari uslubiy ma’no tashimoqda. Ikkalasida ham oq sifat leksemasi ijobiy semani, qora sifat leksemasi esa salbiy semani ifodalashga xizmat qilgan. Ko‘rinadiki, oq va qora rang – tus sifatlarining poetik nutqda uslubiy vazifa bajarish ko‘lami nihoyatda keng. She’riyatda har bir shoir oq va qora leksemalarini qo‘llashda ma’lum bir ma’no nozikliklarini, okkazional semalarni ifodalashni ko‘zda tutadi. Shunisi xarakterliki, poetik matnlarda insoniy munosabatlar rang – tus bildiruvchi sifat leksemalar vositasida aniq, lo‘nda va obrazli tarzda ifodalanadi. Oq va qora sifat leksemalari insoniy munosabatlar, xarakterlar tasvirining ikki qutbi – antonimi sanaladi. 22 22 Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. – 232 bet. 16 Oq leksemasini qo‘llashda insonga xos bo‘lgan barcha ijobiy jihatlar nazarda tutilsa, qora leksemasini qo‘llashda esa buning tamomila aksi tushuniladi. Ularni poetik nutqda, hatto bir she’r doirasida qarama – qarshi qo‘llash esa fikrni aniq ifodalash, mazmunni kuchaytirish, ta’sirchanlikni oshirish imkonini yaratadi. Yuqorida Azim Suyunning “Oq va Qora” she’rida shoir oq va qora leksemalarini buloq, daryo, tog‘, dunyo, shom so‘zlari bilan birga qo‘llab, antiteza usuli 52 dan o‘rinli foydalangan. She’rda fikrlarning bir necha obrazlar vositasida berilishi ham o‘ziga xoslik kasb etgan. Darhaqiqat, “poetik nutqda fikr ba’zan bitta gap bilan, ba’zan esa butun tekst bilan ham ifodalanadi. Butun tekst bilan bir fikr bayon etilganda qator – qator obrazli ifodalarni qo‘llash fikrning obrazliligini kuchaytirib, uning ta’sirchanligini yanada oshiradi.” 53 Yuqoridagi she’rda shoir oq leksemasi vositasida O‘zbekistonning mustaqillikdan keyingi davrini ta’riflash uchun uni buloq, daryo, tog‘ va dunyoga qiyoslaydi, ya’ni oq buloq, oq daryo, oq tog‘ va nihoyat oq dunyo deyilganda beixtiyor o‘z mavqeini tiklab olayotgan respublikamiz, ajoyib xalqimiz, yangicha tuzumimiz ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Qora buloq, qora daryo, qora tog‘ va nihoyat qora dunyo deyilganda esa respublikamizning yetmish yillik totalitar tuzum davridagi hayoti, xalqimizning nochor turmushi, eski ma’muriy buyruqbozlik tuzumi haqidagi obrazli tasavvur ko‘z oldimizga keladi. Oxirgi to‘rt misrada oq va qora leksemalari dunyo va shom so‘zlariga birikib, ikki xil majoziy ma’no ifodalagan: a) oq dunyo deyilganda shoir kunduz kunga nisbatan bu so‘zni ko‘chma ma’noda qo‘llagan; b) 17 bu leksemalarning obrazi, okkazional semalarni ifodalashi o‘tmish davri va hozirgi davrni qiyoslash uchun ham xizmat qilgan. Bu o‘rinda yana bir holatni ta’kidlash o‘rinlidir: oq leksemasi buloq, tog‘, daryo, dunyo so‘zlariga birikib kelganida ijobiy 52 Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” nashriyoti, 2002. 16 –bet; Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tilining tasviriy vositalari. – Toshkent: Fan, 1977. 111 – bet; Karimov S. O‘zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand : Zarafshon, 1992. – 140 bet. 53 Umurqulov B. Poetik nutq leksikasi. – Toshkent: Fan, 1990. 56 – 57 – betlar. emotsional semani ifodalagan bo‘lsa, shom so‘zi bilan birikkanda salbiy emotsional sema ifodalaydi. Oq sifat leksemasi badiiyatda beg‘uborlik, musaffolik, tinchlik ramzi sifatida keng qo‘llanadi. Uning kuchaytirma shakli ayniqsa, kuchli uslubiy bo‘yoqdorlikka ega bo‘lib, she’riyatda ijobiy kayfiyat, toza ruhni uyg‘otish uchun faol ahamiyat kasb etadi. Masalan, Hamid Olimjonning “O‘rik gullaganda” she’ri fikrimizga yaqqol misol bo‘la oladi. Derazamning oldida bir tup // O‘rik oppoq bo‘lib gulladi. Mazkur she’rda muallif oq sifat leksemasini ham qo‘llashi mumkin edi. Chunki tabiatshunoslikdan barchamizga yaxshi ma’lum bo‘lganidek, erta bahorda barcha o‘rik shoxlari oq bo‘lib gullaydi. Biroq mazkur misralarda muallif aynan oppoq sifat leksemasini tanlaganida ham bir hikmat bor. Ya’ni oppoq so‘zi bu yerda nafaqat, o‘rik gullarining rangini, balki, sof lirik tabiat manzarasini, insonning eng intim, ichkin ruhiyati bilan bog‘liq manzaralarni tasvirlashda ham oq sifat leksemasiga qaraganda samaraliroq leksema hisoblanadi. Shu bois ham muallif she’rda aynan oq yoki pushti emas, oppoq sifat leksemasini tanlagan. 18 Rang –tus sifatlarining takrori ham she’riyatda uslubiy bo‘yoqdorlikni ta’minlab beruvchi eng yaxshi vositalardan biri hisoblanadi. Masalan, Yog‘ib chiqsin shu tun xonangga, // Ko‘nglim kabi oq – oppoq qorlar. ( Guljamol Asqarova ). Bugungi kun she’riyatida o‘ziga xos ovozga ega bo‘lgan shoiralardan biri Guljamol Asqarova ijodida rang – tus sifatlari eng ko‘p qo‘llaniluvchi sifat leksemalar tarkibiga kiradi. Misol uchun uning quyidagi misralarini diqqat bilan ko‘zdan kechiraylik: Yuragimda bo‘y ko‘rsatmoqda, // Mehringizning oppoq gullari. Menga qaro qoshlaringizda, // Salanglating o‘n sakkizta dor. Qo‘llarimga olaman sekin,// Alvon rangli qizil dastakni. Ammo tushun, qo‘llarimga men, // Ololmayman qizil yurakni. Bir yor topsak edik jondan kechgulik// Eng go‘zal, eng oppoq tongdan kechgulik. Bizdan o‘tdi, bariga uzr! Hajringizda to‘ldi qarog‘im. // Men yashil ishq kutgandim sizdan, Xayr endi sariq yaprog‘im! …O‘lganimda sariq gullarmas, Qizil gullar keltiring menga. …Uchrashamiz tashlab ketilgan, Sariq gullar mamlakatida. Yuqorida keltirilgan misollarda rang – tus sifatlarining dennotativ ma’nosidan tashqari konnotativ ma’nosi ham yaqqol bo‘y ko‘rsatib turibdi. Chunonchi, yashil sifat leksemasi tiriklikni, hayotni ramziy tasvirlasa (“ yashil ishq” ), sariq sifat leksemasi, bil’aks, ayriliqning, firoqning ramziy belgisi sifatida yuzaga chiqmoqda . ( “sariq yaproq”, “sariq gullar” kabi ). Badiiy adabiyotda boshqa rang – tus sifatlari ham keng uslubiy ma’noda qo‘llaniladi. Chunonchi, qizil sifat leksemasi xususida ham shuni aytish mumkin. Bu leksema xuddi qora va oq sifat leksemalari kabi juda ko‘p ramziy ma’nolarda qo‘llanilgan. Qizil sifat leksemasi she’riyatda go‘zallik, husn timsoli sifatida keng qo‘llaniladi. Masalan, Ulda aytadir: bir qizil yanoqqa, // 19 Uchradim tushimda ko‘milgan oqqa // Oqqa ko‘milganda shunchalar go‘zal, Mendan-da go‘zaldir, kundan-da go‘zal ( Cho‘lpon ) misralarida qizil sifat leksemasi aynan biz yuqorida tilga olgan vazifada qo‘llanilmoqda. Unga ma’nodoshlik vazifasini bajaruvchi ol sifat leksemasi, 23 ayniqsa, she’riyatda eng ko‘p qo‘llanuvchi sifat leksemalardan biri hisoblanadi. Masalan, Degaylarki, charos –u, ol gilos olmish labingdan rang, // Labing teksa hasad qilgum, gilos birlan uzumdan ham. ( Erkin Vohidov ). Ol leksemasida qizil sifat leksemasiga nisbatan badiiylik, poetik ta’sirchanlik kuchli bo‘lib, poetik tilning jozibadorligini ta’minlashda bu leksemaning ahamiyati katta. Poetik nutqda ol leksemasi qizil sifat leksemasiga nisbatan kam qo‘llanadi. Qizil rangni bildirishda qo‘llaniladigan sifat leksemalardan yana qirmizi, alvon kabi sifat leksemalar ham kuchli badiiyatni ifodalovchi sifat leksemalar tarkibiga kiradi. Shuningdek, she’riyatda bu rangni ya’ni qizil rangni ifodalash uchun bir qancha predmet nomlaridan ham foydalanishlik kabi holatlar uchraydi. Masalan, anor, gilos, yoqut, shafaq va boshqa tabiat ne’matlaridan qizil rangni ramziy ifodalsh uchun foydalanish mumkin. Sochilgan sochingday sochilsa siring, // Anor yuzlaringni kimga tutasan?! ( Cho‘lpon ). Keltirilgan misolda anor leksemasining belgi ma’nosida qo‘llanilishi inson yuzi va anorning rangi o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanadi. Shuningdek, bu misolda anor leksemasi “rang” semasidan tashqari “go‘zal, suluv” semalarini ham anglatadi. Lekin negadir “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” ( 1981 ) da anor 23 Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1974. – 252 bet. 20 leksemasining ana shunday okkazional semalarga ega bo‘lishi qayd etilmagan. 24 Umuman olganda, tilimizda rang –tus bildiruvchi sifat leksemalar har xil so‘zlar bilan birikib, epitet vazifasida kelishi va turli uslubiy maqsadlarda qo‘llanilishi keng tarqalgan. Yuqorida biz tilimizda faol qo‘llaniluvchi rang –tus ifodalashga xizmat qiladigan qora, oq, qizil, sariq, yashil sifat leksemalarning semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari haqida fikr yuritishga harakat qildik. Kelgusida rang – tus bildiruvchi sifat leksemalarni yaxlit holda uzviy tahlil usulida tadqiq etish o‘zbek tili semasiologiyasi, leksikologiyasi va uslubiyatining ko‘plab dolzarb muammolarini hal etishiga xizmat qiladi. 1.3. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda maza – ta’m sifatlariga xos konnotativ ma’nolar Ma’lumki, o‘zbek tilida sifat asosan predmetning belgisini bildiruvchi so‘zlar guruhidir. Sifatlar semantik jihatdan shakl, holat, xususiyat, maza – ta’m, hid bildiruvchi guruhlarga tasniflanadi. Sifatlarning mazkur guruhlari ularning denotativ ma’nosiga asoslanadi. Biroq nutqiy qo‘llanishda mazkur guruhga kiruvchi sifatlar o‘zlarining turli ma’no qirralari bilan so‘zlovchiga keng imkoniyat beradi. Buni asosan matn tahlilida kuzatish mumkin. Ilmiy manbalarda so‘zning bunday semantik imkoniyatlari konnotativ ma’no sifatida qayd etiladi. “Konnotatsiya” - leksema tarkibidagi uslubiy ma’no qirralaridir. Ular leksemalarni atashdan, nomlashdan tashqari, shaxsiy munosabatlarni ifodalashga yoxud shu leksemalarning qo‘llanilishi doirasini belgilashga xizmat qiladi. Biz quyida maza – ta’m bildiruvchi sifatlarning konnotativ 24 O‘zbek tilining izohli lug‘ati., ikki tomlik, I tom, M.: 1981. 1- 48 – betlar. 21 ma’nolari to‘g‘risida so‘z yuritmoqchimiz. Maza – ta’m bildiruvchi sifatlar shaxsning tashqi ko‘rinishiga nisbatan qo‘llanilib, o‘zining maza – ta’m ma’nosidan uzoqlashadi. Masalan: Uyimizga shiringina bir qiz kirib keldi. ( So‘zlashuv nutqidan ). Ushbu gapdagi shirin sifati shaxsning tashqi ko‘rinishiga nisbatan qo‘llanilib, chiroyli, yoqimtoy kabi so‘zlarning sinonimi sifatida anglashiladi. Ba’zan maza – ta’m sifatlari so‘zlovchining ruhiy holatiga tavsif beruvchi belgi ma’nosida qo‘llaniladi: Achchiq xotiralar uni tinch yashashga qo‘ymas edi. Shirin orzular og‘ushida qanday uxlab qolganini o‘zi ham bilmay qoldi. Ushbu gapdagi achchiq va shirin sifatlari o‘zlari bog‘lanib kelgan xotiralar va orzular so‘zlarini sifatlab kelgan. Mazkur holda so‘zning maza – ta’m ma’nosi ikkilamchi o‘ringa tushib, asosiy birlamchi ma’nosi ruhiy holat ifodasiga ixtisoslashadi. Ijtimoiy jarayondagi mavhum tushunchalar bilan birga qo‘llanilib, yaxshi va yomon ma’nolarini ifodalaydi. Masalan: Haqiqat shu qadar shirinki, totib ko‘rging keladi. Shu qadar achchiqki, tilingni kuydiradi. ( O‘tkir Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar” ). Maza – ta’m bildiruvchi achchiq sifati predmetning hidini ifodalab, konnotativ xususiyatini namoyon qiladi: Nim qorong‘u xonasidan chaqaloq cho‘qintiriladigan jomda oqava suvining achchiq hidi anqidi. ( G. G. Markes ). 22 Quyida berilgan matnda esa shirin so‘zining salbiy baho munosabatini ifodalashga xizmat qilishini kuzatish mumkin. Shirin so‘zi lug‘aviy ma’nosiga ko‘ra maza – ta’mning lazzatli ekanligini bildiruvchi so‘z. Biroq matnda so‘zlovchi talabi bilan u maza – ta’m ma’nosidan butkul uzoqlashadi, boshqa ma’noni ifodalay boshlaydi. – Toshbolta unga ham ikki og‘iz “shirin” gaplaridan aytmoqchi edi, qizining ko‘zlariga ko‘zi tushib, shashtidan qaytdi . Bu o‘rinda shirin so‘zi kesatiq ma’nosida qo‘llanganligi sababli salbiy baho munosabatini shakllantirgan. Buni matn qurshovida yanada aniqroq his etish mumkin: - Nima deding, voy enag‘ar! - Sen! – Toshbolta unga ham ikki og‘iz “shirin” gaplaridan aytmoqchi edi, qizining ko‘zlariga ko‘zi tushib, shashtidan qaytdi. ( Tohir Malik “Murdalar gapirmaydilar” ). Shunisi xarakterliki, so‘zlashuv nutqida maza – ta’m bildiruvchi sifat leksemalar asosan iste’mol qilinadigan predmetlar ( suv, choy, kofe, taom, shirinliklar kabi ) ga nisbatan qo‘llanilsa, poetik nutqda bu holat juda kam uchraydi. Poetik matnlarda maza – ta’m bildiruvchi sifat leksemalar asosan ko‘chma ma’noda qo‘llaniladi, hamda quyidagi okkazional ma’nolarni ifodalaydi: a) havoning sovuqlik darajasini ifodalaydi: Izg‘irin tunlarda achchiq qahraton, / Odamlar bu yerda yalang to‘shlarin, Fashist tanklariga qilganlar qalqon ( Erkin Vohidov ); Ufqlarda esa achchiq bir tuman / Mening ko‘zlarimga quyardi zahar ( Abdulla Oripov ). b) “yoqimli” semasini ifodalaydi: Tevarakni, borliqni ma’yus / Shirin mudroq yotarkan bosib …( M. Ali ); Ertak degani bu - bolaga ermak, Ertak degani bu shirin - aqida ( Abdulla Oripov ). d) shirin leksemasi insonga nisbatan qo‘llanilganda ham 23 “yoqimli” semasini ifodalashga xizmat qiladi: U chevar qiz, u shirin qiz, / Buni hamma biladi ( Erkin Vohidov ). Umuman olganda, maza – ta’m bildiruvchi sifat leksemalarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, to‘plangan materiallar tahlili shuni ko‘rsatadiki, leksik – semantik guruhga mansub birgina shirin leksemasi ko‘chma ma’nolarni, okkazional semalarni ifodalashda keng imkoniyatlarga egadir. Ayniqsa, she’riyatda shirin sifat leksemasining uslubiy ma’no imkoniyatlari yaqqolroq o‘z aksini topadi. Demak, yuqoridagi misollarda mualliflar o‘z subyektiv munosabatlaridan, so‘zdan foydalanish mahoratidan kelib chiqib, shirin leksemasini uslubiy vosita sifatida qo‘llaganlar va shu bilan she’riy matnlarning ta’sirchanligini ta’minlaganlar. Shirin leksemasi ko‘chma, okkazional ma’noda qo‘llanilgan har bir o‘rinda “yoqimli, sevimli, ardoqli” semalari bo‘rtib turadi. Bu leksemaning bir o‘rinda yonma – yon takror qo‘llanilishi ma’noni kuchaytirish, ekspressivlikni oshirish uchun xizmat qiladi: Goh Fuzuliydan g‘azallar o‘qir / Gohi shirin - shirin qilar askiya ( Erkin Vohidov ); Shirin – shirin o‘ylarin o‘ylab, O‘ltirardi chashma qoshida ( Erkin Vohidov ); Mendan so‘rab ko‘ring yashash g‘ururin: / Yashamoq shirindir, yashamoq shirin ( G‘afur G‘ulom ). Achchiq leksemasi haqida ham xuddi shu fikrni aytish mumkin. Bu leksema ham matnga bog‘liq holda turli xil okkazional ma’nolarni ifodalashi mumkin: a) “qayg‘uli, alamli” semalarini ifodalaydi: O‘tar uning ko‘z oldidan / Elning achchiq turmushi… ( Erkin Vohidov ); Bu tarix, ayniqsa, shunchalar achchiq / O‘lik vohalarda sho‘rob tuziday ( 24 G‘afur G‘ulom ); Cho‘g‘dek yonib turibdi hamon / O‘sha achchiq, o‘sha qora g‘am! ( Xurshid Davron ). b) “kishi kayfiyatiga yomon ta’sir qiluvchi, ozor beruvchi” semalarini ifoda etadi: Quyoshga qilguday achchiq ta’nalar… Do‘stim yer tagidan iymanib boqdi ( Ramz Bobojon ); Kimga tegar yulduz ko‘zdan otilgan / Achchiq gina, la’natlar-u qarg‘ishlar? ( Cho‘lpon ). d) “ ayanchli, kishining rahmini keltiruvchi” semasini ifodalaydi: Zim – ziyo tun emish: achchiq noladay / Giryona kezarmish mezon shamoli ( M. Ali ). e) “ hid ” semasini ham bildiradi : Murg ‘ ak aqlim yetmasdi aslo …. Achchiq tutun tegdi nafasga… ( Erkin Vohidov ). f) ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi: Yig‘layman ko‘zimga kelmaydi namlar / Murg‘ak vujudimda faqat zo‘r titroq, / Bo‘g‘zimda alamlar, achchiq alamlar… ( Erkin Vohidov ). Insoniy his – tuyg‘ularni , holatlarni kuchli tarzda ifodalash maqsadida ba ’ zan shirin va achchiq leksemalari bir misra tarkibida yonma – yon qo ‘ llanadi : Shundan tunlariga hamdam ro ‘ yolar / Shirin muloqotlar , achchiq nidolar … ( Muhammad Ali ). Biz yuqorida she ’ riy matnlarda shirin va achchiq leksemalarining eng mahsuldor uslubiy vositalardan biri ekanligini ko ‘ zdan kechirdik . Poetik asarlarda maza – ta ’ m bildiruvchi sho ‘ r , taxir sifat leksemalari ham kam miqdorda bo ‘ lsa - da , uslubiy vosita sifatida qo ‘ llaniladi : Qismat mayin ichdim – achchiq va taxir / Tuydim ehtirosning samoviy kuchin ( Abdulla Oripov ); Ozodlik / 25 Uyqusiz ko‘zingga to‘lgan / Terday achchiq qonli va sho‘r yoshlardan / Kim yuz o‘girar… ( Xurshid Davron ). Sho‘r leksemasi tilimizda ayrim frazemalar tarkibida ham uchraydi: Sho‘rlik boyvachchalar, toleingiz sho‘r / Afsuski, tarixdan tonib bo‘lmasa! … ( G‘afur G‘ulom ). Tilimizda tolei sho‘r frazemasining sho‘r peshona, peshonasi sho‘r kabi variantlari ham mavjud bo‘lib, ular ham poetik matnlarda uslubiy maqsadlar uchun qo‘llanadi. Ma’lumki, so‘zlashuv nutqida maza – ta’mni ifodalash uchun novvot, asal kabi ot turkumiga oid so‘zlardan ham foydalaniladi. Bunda tasvirlanayotgan predmetlar ( shakar, novvot, asal kabilar ) ning shirinlik, achchiqlik ( zahar, kakra kabi ), sho‘rlik ( namakob kabi ) xususiyatiga ega ekanligiga asoslaniladi. Poetik matnlarda ham xuddi shunday holat kuzatiladi. Masalan: Qantak o‘rik otim bor // Ko‘p mazali totim bor. ( Erkin Vohidov ). Tarozibon amakisi / Olar ekan paxtani / Chevar qiz deb, shirin qiz deb / Asal qiz deb maqtadi. ( Erkin Vohidov ); Kuy, shakar labdin ayurma, Sen meni yig‘latmagil ( Erkin Vohidov ). Keltirilgan misollarda ishtirok etgan qantak, asal, shaker so‘zlari “shirin” ma’nosining turli darajalarini ifodalash uchun qo‘llangan. Ulardan dastlabki misoldagi qantak so‘zi predmetning belgisini ko‘rsatayotgan bo‘lsa, keyingi misoldagi asal so‘zida “ yoqimli” semasi bo‘rtib turadi, oxirgi misolda esa shakar so‘zi insonga nisbatan qo‘llanilib, “shirin, totli” semasini ifodalashga xizmat qilmoqda. Xulosa qilib aytganda, predmetning maza – ta’mini ifodalash uchun xizmat qiladigan sifat leksemalar poetik nutqda 26 o‘zlarining ko‘proq ko‘chma ma’noda qo‘llanilishi, okkazional semalarni ifodalashi, muhim uslubiy vosita ekanligi bilan xarakterlanadi. Xulosa Belgi bildiruvchi so‘z turkumi doirasidagi ishlar orasida sifat so‘zlarning semantik – uslubiy xususiyatlarini tadqiq etuvchi ishlar alohida ahamiyat kasb etadi. A. G‘ulomov, R. Qo‘ng‘urov kabi olimlar o‘zbek tilida morfologik uslubiyat masalasiga oid ilk dolzarb ishlarni amalga oshirdilar. Bunda olimlarning sifat so‘zlarning uslubiy xususiyatlari borasidagi qarashlari keyinchalik bu mavzuning o‘zbek tilshunoslik ilmida chuqur tomir otib rivojlanishiga turtki bo‘ldi. B. Yo‘ldoshev, A. Abdurahmonov, S. Karimov, B. Yoriyev, 27 M. Mamatov, K. Yusupov, B. O‘rinboyev, Z. Pardayev kabi tilshunoslarning aynan shu mavzudagi tadqiqotlari yuqoridagi fikrimizning yaqqol dalilidir. Poetik matnlarda sifat leksemalar har xil so‘zlar bilan birikib, epitet vazifasida keladi. Moviy ufq, moviy shamol, yam – yashil olam, yashil fazo, moviy xayol, moviy yuksaklik, yashil do‘st, yashil is, yashil libos, moviy qo‘shiq, majruh ko‘ngil, murga’ak dil, gulgun chehra, makkor ko‘z, shirin xayol, pok tuyg‘u kabi birikmalarda sifatlar muhim tasviriy vosita bo‘lib qolmasdan, balki poetik tafakkur elementiga, estetik hodisaga aylanib ketadi, hamda nutqni bezash doirasidan chiqib, his – tuyg‘uni, fikrni obrazli ifodalash vositasi darajasiga ko‘tariladi. Poetik nutqda rang bildiruvchi sifat leksemalarning uslubiy maqsadlarda qo‘llanilishi ma’lum darajada muallif yashab turgan davrda qaysi tuzumning hukmron bo‘lganligi, uning dunyoqarashi, qaysi siyosat tarafdorligi ekanligi bilan ham bog‘liq. Sifatlar tadqiqotchilar tomonidan semantik jihatdan 4 – 9 guruhga ajratib o‘rganilmoqda. Olimlarning bunday tasniflari orasida taniqli o‘zbek olimasi M. Sodiqova tomonidan ishlab chiqilgan tasnif e’tiborga molik. Bu tasnifga binoan sifatlar semantik jihatdan to‘qqiz guruhga ajratiladi. Har bir guruhga oid sifatlar ham o‘z navbatida ichki leksik – semantik guruhlarga bo‘linadi. Jumladan, holat bildiruvchi sifat leksemalar tabiiy holat belgilarini ifodalovchi LSG, nuqsoniy belgilarni ifodalovchi LSG, ruhiy holat ifodalovchi LSG, kishining hayotiy holatini ifodalovchi LSG lari singari o‘nga yaqin kichik – kichik guruhlarga bo‘linadi. Rang bildiruvchi sifat leksemalarni oq, qora, ko‘k, qizil, sariq, zangori, yashil, bo‘z, malla, moviy, pushti, pistoqi, qirmizi, qo‘ng‘ir kabi 28 asosiy ( axromatik ) rang bildiruvchi leksemalardan tashqari saman, jiyron, to‘riq, chavkar, chipor, targ‘il singari hayvon tuslarini ifodalovchi LSG lar qatoriga ajratish mumkin. O‘zbek tilida yana sifat leksemalar orasida maza – ta’m ma’nosini ifodalovchi sifat leksemalar ham mavjudki, ular badiy matnda keng uslubiy imkoniyatlarini namoyish qiladi. Ayniqsa, shirin, achchiq, sho‘r, talx kabi maza – ta’m sifat leksemalari badiiy matnda eng ko‘p qo‘llaniluvchi uslubiy sifat leksemalari hisoblanadi. O‘zbek tilida ko‘lam me’yorni ifodalovchi sifat leksemalar qatoriga keng, tor, qalin, yupqa, chuqur, sayoz, uzoq, yaqin kabi sifat so‘zlarni kiritish mumkin. Bu leksemalar badiiy matn poetikasiga uslubiy ma’nolarni yuklashda eng sermahsul sifat so‘zlardan hisoblanadi. Jumladan, bu so‘zlar mavhum otlar bilan qo‘shilib kelganda ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumladan badiiy matnlarda o‘rinli va oqilona foydalanish uslubiy ta’sirchanlikni oshirish, ma’noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Davrlar o‘tishi bilan til vositalarining nutqda qo‘llanish imkoniyatlari kengayib borganidek, sifat leksemalar ham yangi okkazional semalari bilan nutqiy ta’sirchanlik doirasini oshiradi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 29 2. Karimov I. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. - Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 3. Abdullayev A. O‘zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. – Toshkent: Fan, 1987. 4. Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora so‘zlarining leksik – semantik xususiyatlari // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978. 5. Abdurahmonov X., Rafiyev A., Shodmonqulova D. O‘zbek tilining amaliy grammatikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. 6. Abdurahmonov I. Baland leksemasi leksik ma’nolarining nutqda qo‘llanuvchanligi // O‘zbek tili stilistikasi masalalari, ToshDU asarlari, 427 – chiqishi, Toshkent: 1972. 7. Abdurahmonov G‘., Mamajonov S. O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 8. Asqarova M., Abdurahmonov X. O‘zbek tili grammatikasining praktikumi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1981. 9. . Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho‘qqida qolgan ovchining oh-u zori. Toshkent – 2009. 10. Bafoyev B. Navoiy asarlari leksikasi. – Toshkent: Fan, 1983. 11. Bafoyev B. Navoiy nazmi tilida qizil sinonimlari, sintagmalari va ulardagi ma’nodoshlik // O‘zbek tili va adabiyoti, 1989, 2-son. 12. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. – Toshkent: Fan, 1985. 30 13. Bobojonov Sh. “Eski” leksemasining semantik tavsifi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2003, 1 – son. 14. Doniyorov X., Yo‘ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent: Fan, 1988. 15. Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( M. Shayxzoda she’riyati misolida ) // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980. 16. Ibrohim Haqqul. Qora rang – muborak rang // Ibrohim Haqqul. Zanjirband sher qoshida ( Navoiy saboqlari ). Toshkent: Yulduzcha, 1989. 17. Ibrohim Haqqul. Yana qora rang talqini haqida // O‘zbek tili va adabiyoti, 2001, 3- son. 18. Iskandarova Sh. Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish muammolari. – Toshkent: Fan, 1998. 19. Iskandarova Sh. Sifat // Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi ( morfologiya ). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. 20. Yo‘ldoshev B. Said Ahmad asarlari tilida rang bildiruvchi sifatlar va ularning stilistik funksiyalari haqida // O‘zbek tili grammatikasi, dialektologiyasi va leksikologiyasi masalalari ( ilmiy masalalar to‘plami ), yangi seriya, 319 – chiqishi, Samarqand: SamDU nashri, 1977. 21. Yo‘ldoshev B. Badiiy asar tili va uslubini o‘rganish // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980. 31

Mavzu:Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati Reja Kirish Asosiy qism 1.1. Belgi bildiruvchi so‘z sifat uslubiyati va uning o‘rganilishi 1.2. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi 1.3. Belgi bildiruvchi so‘z badiiy matnda maza – ta’m sifatlariga xos konnotativ ma’nolar Xulosa Foydalanilgan adabiyot 2

Kirish Inson –Yaratganning eng buyuk mo‘jizasi. Uning buyukligi shundaki, Olloh unga teran fikr, aql –idrok, shuningdek, odob –axloq kabi bebaho boyliklarni in’om etgan. Ular orasida, ayniqsa, so‘zlashish qobiliyati, tillashish –dillashish imkoniyati insonning eng katta baxtidir. Har jabhada kishining mushkullarini oson qilguvchi va yaxshiliklarga yo‘llovchi vosita ham, shubhasiz, tildir. Til – millat ko‘zgusi, madaniyat beshigi, aloqa –munosabat vositasi. O‘z tili va millatini asray olmagan xalq eng g‘arib, eng qashshoq xalqqa aylanadi. Tilga muhabbat ham insonga ona suti orqali qon – qoniga singiguvchi tilsim tuyg‘udir. Ulug‘ qirg‘iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov e’tirof etganidek, “Har birimiz bizni voyaga yetkazgan, bizga eng bebaho boyligini –tilini hadya etgan onalar oldida qarzdormiz. Tilimizning sofligi uchun, boyishi uchun jon kuydirsak farzandlik burchimizni ado etgan bo‘lamiz”. 1 Darhaqiqat, dunyoda nimaiki mavjud mo‘jizalar bor,bari – barisi parvarishga, asrab –avaylanishga muhtoj. Bevosita til ham. Bunda eng katta mas’uliyat tilshunoslar zimmasiga yuklanishi, tabiiy. Prezidentimiz Islom Karimov ham aynan shuni nazarda tutib, o‘zlarining “Yuksakma’naviyat –yengilmas kuch” asarlarida quyidagi dono fikrlarni keltirib o‘tganlar: “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab– avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank – moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va milliy o‘zlikni, vatan tuyg‘usini anglashda ezgu maqsadlarga xizmat qilishi, shubhasiz.” 2 O‘zbekiston o‘z mustaqilligining yigirma uchinchi dovonidan mislsiz muvaffaqqiyatlar bilan o‘tdi. 1 Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho‘qqida qolgan ovchining oh-u zori. Toshkent -- 2009. 28-bet. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat - 2008. 87-bet. 3

Bu muvaffaqqiyatlarning zalvorli salmog‘i, hech bir istisnosiz, hayotimizning barcha sohalarida -iqtisodiyotda ham, ijtimoiyotda ham, ma’rifat–u ma’naviyatda ham tarozi pallasini ro‘yirost bosib turibdi. Ana shunday muvaffaqqiyatlarning eng muhtashamlaridan biri, shubhasiz, shuki, xalqimizning aqliy va ruhiy dunyosining oynasi, dunyolarga bermaydigan bebaho boyligi bo‘lgan, ammo asrlar davomida qizil va yana qancha ranglardagi istibdod iskanjasida to‘lg‘onsa –da, badiiyatning betakror bo‘stonini bunyod etmoqqa tuganmas kuch topgan tilimiz–o‘zbek tili o‘zining erkin taraqqiyot o‘zaniga tushib olib, bu oydin yo‘ldan hadiksiz va hormay odimlamoqda. Tilimiz qorong‘i kechadan kunduzga ko‘chdi. Istiqlol tufayli, uning jasur me’mori bo‘lmish Yurtboshimiz tufayli o‘zbek tili o‘z nufuzi va obro‘yini tikladi. Ammo xolisanlillo aytish joizki, bunga erishish osonlikcha bo‘lgani yo‘q. Ma’lumki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini bergan hujjat –“Davlat tili haqida”gi Qonun 1989 –yilda, hali “markaz”ning qattol quyushqonidan chiqish tahlikali bo‘lga bir davrda qabul qilingan. Respublikaning o‘sha davrdagi rahbarlari ikki tilga–o‘zbek va rus tillariga davlat tili maqomini berish g‘oyasini zo‘r berib targ‘ib qilganlar, hatto ana shunday g‘oya asosidagi qonun loyihasi ham e’lon qilingan. Xayriyatki, 1989–yilning iyun oyida muhtaram Islom Karimov respublikaning birinchi rahbari sifatida ish boshladi. U kishining bevosita tashabbusi va jasorati bilan mazkur ikki tillilik g‘oyasi butunlay barham topdi, o‘zbek tilining qonuniy huquqi qonunlashtirildi. Prezidentimiz alohida ta’kidlaganlaridek, “Bu Vatanimiz tarixida tom ma’nodagi buyuk voqea edi”. 2 Ayni paytda Prezidentimiz iftixor bilan shunday yozadilar: “1992 –yil 7– dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo‘yildi. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog‘i, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi” 3 . 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008, 85-bet. 3 Islom Karimov. Ko‘rsatilgan asar. 85 – bet. 4

Bugun O‘zbekistonda Yurtboshimiz rahnamoligida benihoya xolis va odil til siyosati shakllangan, bu siyosatni hayotga joriy qilish borasida ishlab chiqilgan aniq chora -tadbirlar muntazam amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida o‘zbek alifbosi va imlosi isloh qilindi, o‘zbek tilini ilmiy tadqiq qilish va o‘qitish ishlari mustaqillik davri talablariga javob beradigan darajaga keltirildi. Endilikda mana shu tarixiy o‘zgarishlarni, bu boradagi yutuq va tajribalarni umumlashtirmoq hamda galdagi ustuvor vazifalarni bajarmoqqa yeng shimarib kirishmoq, jadal harakat qilmoq lozimdir. Jahondagi rang–barang tillar dunyosining tirikchilik tarixi shuni ko‘rsatadiki, tilning taraqqiyoti barcha davrlarda siyosiy tuzumning milliy tilga qanday munosabatda bo‘lishiga bog‘liq bo‘lgan. Bordi –yu, tilga davlatning munosabati ijobiy bo‘lsa, tilning rivoji tezlashgan, u boyib borgan, bordi –yu, davlat tilga nopisand munosabatda bo‘lsa, til rivoji sekinlashgan yoki deyarli to‘xtagan, muloqot va hissiyot quroli sifatidagi vazifasi barham topgan, hatto o‘lik tilga aylangan. Til odamga tabiat in’om qilgan bebaho ne’mat, uni maxluqot to‘dasidan insoniyat rutbasidagi oliy sinf o‘laroq ayirgan qudratdir. Bu oliy sinfning aql va ko‘ngil mulki ayni shu tilga ko‘ra munavvardir.Bashariyatning necha ming yilliklar mobaynida to‘plangan butun aqliy va hissiy tajribalari ayni shu tilga ko‘ra salomat saqlanib keladi.Til faqatgina muloqot quroli emas,u inson ma’naviy –ruhiy dunyosining bekir va betakror tirgagidir. Shuning uchun ham tilsiz muhabbat, sadoqat, e’tiqod kabi bir qator cho‘ng tushunchalar tirgaksiz qoladi, shuning uchun ham tilga muhabbatsiz Vatan, el muhabbati muallaqlashadi. Buni ulug‘ bobokalonimiz Alisher Navoiy ko‘p va xo‘p ta’kidlagan,uning “Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz” degan hikmatli so‘zi ayni shu fikrlarning qaymog‘idir. Fransuz olimi M.Bellin 1861-yilda yozgan bir kitobida shunday yozgan: “Alisher Navoiy o‘z milliy tilining afzaliyatlarini inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan isbot etganligi –o‘z xalqi orasida vatanparvarlikni boshlab berganligidan dalolatdir”. 4 4 Pirimqul Qodirov. Til va el. Toshkent: Ma’naviyat, 2010. 3 – bet. 5

Alisher Navoiyning teran tafakkuri va bepoyon badiiy taxayyuli mahsuli bo‘lmish benazir so‘z durdonalari tilimizning butun salohiyatini namoyon etuvchi ulkan qomusdir. Shuning uchun ham, Prezidentimiz aytganlaridek, “Ona tiliga muhabbat, uni ulug‘lash, beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong– tafakkurimizga, yuragimizga, avvalo, Navoiy asarlari bilan kirib kelgan”. 5 Ayni paytda biz Navoiyning izdoshlari sifatida o‘z tilimizga chuqur hurmat va muhabbat bilan yondashishimiz, uni yot unsurlardan, har xil begona illatlardan asrab– avaylamog‘imiz darkor bo‘ladi. Buning uchun esa, o‘z tilimizni har tomonlama mukammal bilmog‘imiz va uning kamol topishi uchun o‘z hissamizni qo‘shmog‘imiz darkor. 5 Islom Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 20 – bet. 6

O'xshashlar

Yordamchi so‘zlar uslubiyati. Ko‘makchi uslubiyati.
Undov, modal va taqlidiy so‘zlar uslubiyati.
Belgi va satrlar
Sifat uslubiyati.
Son uslubiyati.