Biologiyada evolyusion nazariya va uning falsafiy muammolari Darvinizm ta’limoti 1. Biologiyada evolyusion nazariya. 2. Darvinizm ta’limoti 3. Evolyusiyanining omillari va harakatlantiruvchi kuchlari

1 . Biologiyada evolyusion nazariya Evolyusiya (lot. yevolyutio - avj olish, kengayish, o’sish) turli ma’nolarda ishlatiladi, ko’p hollarda bu so’zni «tadrijiyot» atamasi bilan ifodalab «taraqqiyot», «rivojlanish» so’zlari bilan aynanlashtiradilar. Adabiyotlarda koinot evolyusiyasi, geologik va tirik tabiat evolyusiyasi tushunchalari ko’p uchraydi, ular taxdil qilinadi. Bunda evolyusiya yoki tadrijiy taraqqiyot, deb yangi modsiy tizimlar, strukturalar, shakllar va turl.arni vujudga kelishi bilan yakunlanadigan, tub sifat o’zgarishlarga olib keladigan davomli, bosqichma-bosqich, asta-sekin sodir bo’ladigan jarayonni tushunadilar. Ch.Darvin ta’limotida ishlatiladigan evolyusiya tushunchasiga shunday ma’no beradilar. Shuni aytish kerakki, barcha o’simliklar va hayvonlarni asta-sekin va to’xtovsiz o’zgarib borishi haqidagi g’oyalar Darvindan oldin ham aytilgan. Shulardan eng qiziq g’oyani Lamark olg’a surgan. Jan Lamark (1744-1829) fransuz tabiiyotshunosi bo’lib, u o’zining «Zoologiya falsafasi» asarida (1809 y.) birinchi bo’lib tirik jonzotni evolyusion (tadrijiy) taraqqiyoti haqidagi o’z davrida mukammal bo’lgan ta’limotni yaratdi. Fanga «biologiya» atamasini kiritdi. Oddiy organizmdan tortib insongacha barcha o’simlik va hayvonlarning shajara (silsila) daraxti shaklida tasniflash (klassifikasiyalash-tirish) tamoyillarini ishlab chiqsi. Lamark o’z zamonasi tabiiyotshunoslik ilmi natijaparini umumlashtirib tashqi muhitning o’zgarishi organizmlarda yangi xossalarning paydo bo’lishiga olib keladi va bu xossalar nasldan - naslga o’tib turadi degan qoidani ilgari suradi. Olim turlarning doimiyligi haqidagi qarashlarga, Kyuvyening halokatlar nazariyasiga e’tiroz bildirdi.

Jorj Kyuvye (1769-1832) fransuz tabiiyotshunosi bo’lib, ' qiyosiy anatomiya va paleontologiyaning (paleontologiya -qazilma o’simliklar va hayvonlar haqidagi fan) rivojiga katta hissa qo’shgan. Lekin turlarni o’zgarishini tan olmagan. Uning fikricha, Yerda vaqti - vaqti bilan halokatlar sodir bo’lgan, nobud bo’lgan turlar o’rniga boshqalari vujudga kelgan. Bu fikrga Lamark qo’shilmadi. Lamark ilgari surgan g’oyaga ko’ra, tirik jonzot «flyuidlar» (lot.flyuidus ~ oquvchi: XVIII asrda issiqlik, magayetizm va elektr hodisasiii tushuntirish uchun ishlatilgan atama bo’lib, nihoyatda yupqa suyukdik degan farazli, ya’ni keyinchalik tasdiklanmagan ma’noni anglatgan) yordami bilan notirik moddadan paydo bo’ladi. Bunda, avval eng oddiy shakllar tashkil topib, so’ngra ulardan asta-sekin murakkabroq shakllar rivojlanadi. Bu jarayonni u gradasiya (lot.fadatio - asta-sekin ko’tarilish: bosqichma - bosqich o’tishdagi izchillik) deb atagan. Lamark muhitning o’zgarishi natijasida har doim organizmlarda foydali o’zgarishlar sodir bo’ladi deb; keyinchalik Darvinning e’tirozini tug’dirgan taxminni ilgari surdi. Olim jonli tabiatning taraqqiyotiga organizmlarning o’z tuzilishini takomillashtirishga intilishi sabab bo’ladi deb hisoblagan. Lamark o’simliklarning tashqi muhitga mosyaanishiga ularning o’zgargan sharoitiga qarab maqsadga muvofiq ravishda o’zgarishga tug’ma qobiliyatlari borligi, hayvonlarda esa badan' a’zolarini «mashq qildirish va mashq qildirmasligi» sabab bo’ladi deb aytgan. Bu keyinchalik tasdiqdanmagan farazlar, g’oyalar nimadan dalolat beradi? Birinchi navbatda, evolyusion taraqqiyot qonuniyatlarini ko’rsatadigan empirik (tajribaviy, faktik) materiallarining kamligidan, shunga muvofiq, puxta; nazariya ishlab chiqilmagandan darak beradi. Bu kamchiliklarni ingliz olimi Ch.Darvin bartaraf qilishga harakat qildi.

2. Darvinshm ta’limoti Charlz Robert Darvin (1809-1882) ingliz tabiatshunosi, tirik tabiat tarixiy taraqqiyoti nazariyasining asoschisi. Uning evolyusion nazariyasini paydo bo’lishida ko’p shart -sharoitlar: a) sosial - iqtisodiy: - sanoatning jadal rivojlanishi; - shaharlarning tez o’sishi; / - qishloq xo’jaligini yuksaltirish; - XXI asr boshlarida Angliyada o’simliklarning yangi navlarini, hayvonlar zotlarini yetishtirishga doir seleksiya ishlarining jonlantirilishi; b) ilmiy shart - sharoitlar: - hayvonlar va o’simliklar sistematikasi (tasniflash)ni ishlab chiqilishi; - biogeografiya, paleontologiya, solishtirma anatomiya, embiriologiya va boshqa sohalarda yutuqlar, sabab bo’lgan. Qator tabiiy fanlar, xususan: - quyosh tizimining paydo bo’lishini isbotlagan astronomiya va kosmologaya; - cho’kindi jinslarni (jismlarning izchillik bilan hosil bo’lishini) kashf etgan geologiya: - jonli va jonsiz (tirik va notirik) tabiatdagi moddalar tuzilishining o’xshashligini anikdagan ximiya; - barcha jonzotlarni bir xujayradan tashkil topganini asoslab bergan biologiya fanlarida erishilgan yutuqdar yerda sodir bo’layotgan evolyusion jarayonning dalili sifatida, Ch.Darvin faoliyat ko’rsatgan vaqtga kelib yetarli nazariy va tajribaviy material bo’lib xizmat qiladi. Darvin o’z kuzatishlariga va «Bigl» kemasida dunyo bo’ylab qilgan sayohati vaqtida (1831-1837 y.) to’plagan juda boy materialga asoslanib, o’simlik va hayvon turlari o’zgaradi degan fikrga kelgan. U nihoyatda ko’p tabiiy (geologik, biologik) material va seleksiya praktikasi ma’lumotlarini

analiz qilib, eng katta, fundamental asari bo’lgan «Turlarning kelib chiqishi»da (1859) evolyusion nazariyani asoslab bergan. Evolyusion nazariyada tirik olam rivojlanishining asosiy qonuniyatlari talqin qilindi. Darvin sayyoramizda yashaydigan va yashash sharoitiga moslashgan nihoyatda xilma -xil turlar tabiatda doim yuz berib turadigan har tomonlama irsiy o’zgarishlar va tabiiy tanlanish tufayli hosip bo’lganligini ko’rsatdi. Organizmlarning jadal ko’payishiga qobiliyatliligi va bir vaqtning o’zida ko’p bo’lmagan individlarning yashab qolishi, Darvinni ular orasida yashash uchun kurash boradi, uning natijasida muayyan muhit sharoitiga ko’proq moslashganlari yashab qoladi, moslashmaganlari nobud bo’ladi, degan fikrga olib kelgan. Tirik mavjudot tuzilishining sekin - asta murakkablashib, takomillashib borishini olim irsiy o’zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish natijasi deb hisoblagan. Shunday qilib, evolyusion nazariyaning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. O’zgaruvchanlik, ya’ni doimo turlarga bo’linib takomillashish jonzotga, tirik tabiatga oid ajralmas xossadir. Tabiatda ikkita aynan organizmni uchratib bo’lmaydi. O’zgaruvchanlik tufayli bir xil organizmlar noqulay bo’lib qolgan sharoitga ko’nikadi, boshqalari nobud bo’ladi. Darvin ikki xil o’zgaruvchanlikni farq qilgan. Birinchisi, «individual» yoki «noaniq» o’zgaruvanlik deb atalgan va nasldan - naslga o’tadi. Ikkinchisini olim «aniq» (ma’lum) yoki «guruhiy» o’zgaruvchanlik deb atagan. Bu . o’zgaruvchanlik tashqi muhitning ma’lum omillari ta’sirida paydo bo’ladi.