Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati
![Mvzu: Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati
Reja
1.“Tarbiya” tushunchasining mohiyati.
2. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya nazariyasining tarkibiy qismlari.
3. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari.
4.Tarbiya maqsadining jamiyat ijtimoiy ehtiyoji asosida belgilanishi.
5. Komil inson, malakali mutaxassisni tarbiyalash – bosh ijtimoiy maqsad.
6.Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari.](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_1.png)
![Tayanch so'zlar: Tarbiya, tarbiyaning maqsadi, tarbiya jarayoni, shaxs
tarbiyasi, pedagogik qarashlar, xulq-odob qoidalari.
“Tarbiya” tushunchasining mohiyati. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad
hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi,
xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin
etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga
yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat
jarayonidir.Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday
deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo xalokat, yo
saodat – yo falokat masalasidur» . Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama barkamol
shaxsni shakllantirish. Tarbiya mazmuni deganda, qo’yilgan maqsad va vazifalar
bilan bog’liqlikda ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, malaka,
e’tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Tarbiyaning umumiy
vazifalari: jamiyat a’zolarining maqsadga yo’naltirilgan rivojlanishi hamda ularning
qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish; jamiyat rivoji uchun zarur
bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni
tayyorlash; madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini
ta’minlash; ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga
olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga
solish. Tarbiya jarayoni - bu shaxsda muayyan ruhiy, aqlim, jismoniy, axloqiy va
ma'naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon.
Shuningdek u insonning jamiyatda qanday o'rin egallashi, kim bo'lishi, insonning
insonligini ta'minlaydigan eng qadimiy va adabiy qadriyatlardir. Tarbiyasiz alohida
odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud bo'la olmaydi. Chunki odam va
jamiyatning mavjudligini ta'minlovchi qadriyatlar tarbiya tufayligina bir avloddan
boshqa avlodga ya'ni kelajak avlodga o'tadi. Tarbiya haqida buyuk bobokalonimiz
Alisher Navoiy shunday deb yozadi: ,,Qobiliyatli odamni tarbiya qilmaslik
zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyaning ayab unisini nobud
qilma, tarbiyangni bunisiga zoye ketkazma Ya'ni tarbiyani kerakli joyda va kerakli
insonlarga berish haqida aytib o'tilgan. Ko'pchiligimiz o'ylaymizki, tarbiya faqatgina](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_2.png)
![o'qituvchilar tomonidan, uyda esa ota onalar tomonidan o'rgatiladigan jarayon.
Lekin aslida tarbiya- muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy tajriba asosida shaxsni
har tomonlama o'stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tartib topdirish
jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad
yo'lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tartib
topdirishda yo'naltirilgan faoliyat jarayonidir. Bunda nafaqat otaonaning va
o'qituvchilarning balki jamiyatning o'rni ham beqiyosdir. Tarbiyadan ko'zlangan
asosiy maqsad har tomonlama ma'naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol
shaxsni shakllantirishdan iborat. Bugungi kunda mamlakatimizda tarbiya
jarayonlarini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish uchun ko'plab chora
tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Uni rivojlantirishda birinchi qadam ta'lim muassasalari
va oliy ta'lim yurtlari hisoblanadi. Shu sababli umumiy o'rta ta'lim muassasalari
o'quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning
ongiga umuminsoniy qadriyatlar va yuksak ma'naviyatni yanada chuqur singdirish
va ularni vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalash maqsadida Vazirlar
Mahkamasi qaror qildi va unda umumiy o'rta ta'lim
muassasalarida ,,Odobnoma", ,,Vatan tuyg'usi" , ,,Milliy istiqlol g'oyasi va
ma'naviyat asoslari" hamda ,,Dunyo dinlari tarixi" fanlarini birlashtirgan holda
yagona ,,Tarbiya" fani 1-9-sinflarda 2020/2021 o'quv yilidan, 10-11-sinflarda esa
2021/2022 o'quv yilidan boshlab fanlarga ajratilgan umumiy soatlar doirasida
bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etilmoqda. Tarbiya ma'lum bir muddat ichida
o'rganib va o'rgatib bo'linadigan jarayon emas. Shuning uchun bu jarayon bolalarni
maktabda ketishi bilanoq boshlanadi va uni tamomlagunicha va undan keyin ham
davom etadi. Shuningdek, bu jarayon-o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil
etuvchi hamda aniq maqsadga yo'naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiyaning
asosiy vazifasini tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg'ulari
rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo'lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga
xizmat qiluvchi jarayon sifatida qaraladi. Har bir tushunchani ikki tomonlama ya'ni
keng va tor ma'noda tushunish mumkin. Uni keng ma'noda, tarbiya shaxsga
jamiyatning ta'sir etishga, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_3.png)
![ijtimoiylashtirish bilan uyg'unlashadi. Tor ma'nodagi tarbiya deganda, pedagogik
jarayon sharoitida ta'lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va
tarbiyalanuvchilar maxsus tashkil etilgan faoliyatoni tushunish mumkin.
Tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari jamiyat a'zolarining maqsadga
yo'naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojini qondirish uchun shart-
sharoit yaratish. Shuningdek, bobolarimiz aytishganidek ta'limni tarbiyadan
tarbiyani esa ta'limdan ajratib bo'lmaydi,shuning uchun ular uzviy bog'liq. Buyuk
faylasuf va mutaffakkir Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining o‘ziga xos
xususiyatlari. Hayyom aytganidek: ,,Ta'lim faqat so'z va o'rgatish bilan bo'ladi.
Tarbiya esa amaliy ish va tashriba bilan bo'ladi". Shu sababli yoshlarga tarbiya
berishdan va biror nimani o'rgatishdan avval o'zimiz ham o'sha narsani qilib o'rnak
bo'la oladigan darajada bo'lishimiz kerak.
Tarbiya–muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har
tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad
yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib
toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.Turli zamon va makonda ijtimoiy
tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib
asoslangan. Tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsada, ammo yo’naltiruvchanlik
xususiyati hamda ob’ektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi.
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
etish imkonini beradi.Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan
hamkorlik jarayonidir.
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari
rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga
xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri
uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_4.png)
![tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat
shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning
tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning
ularga munosabatiga bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas,
balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday
anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o’zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi
zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida
kechadi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham
o’stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun
o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning
birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya
jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning
ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda
faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib
boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu
jarayonda bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola
o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach,
ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi.Tarbiyani
samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining
manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va
tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik
darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-
qarshiliklar vujudga keladi. Faoliyat jarayonida hosil bo’lgan malaka va odatlar
axloq me’yorlariga rioya qilishni yengillashtiradi.Demak, tarbiyachi bola shaxsining
tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish,
mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport, badiiy xavaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir
etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay
qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_5.png)
![beriluvchan bo’lib qolishi mumkin.Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning
tarkibiy qismlari ayni bir
vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi.
Shaxs ijtimoiy tarbiya orqali shakllanadi.Shaxsni shakllantirish, boshqarish,
nazorat xarakteriga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar
orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etib
boriladi.Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi
tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni
ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun ma’lum
shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. O’zbekiston Respublikasida ayni
vaqtda yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonida quyidagi vazifalarni hal
etish muhim ahamiyat kasb etmoqda:
a) yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ularda keng dunyoqarashni tarkib
toptirish, o’z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, reja va amal birligi hissini
uyg’otish;
b) o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar mohiyatidan ogoh etish, chuqur
bilim va tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ularning ongini boyitish;
v) umuminsoniy axloq me’yorlari (odamiylik, kamtarlik, o’zaro yordam,
mehrmuhabbat, muruvvat, adolatni yoqlash, insonparvarlik, axloqsizlikka nisbatan
nafrat va hokazolar)ning mohiyatini anglash, o’quvchilarda muomala odobi, yuksak
madaniyatni
qaror toptirishga erishish;
g) o’quvchilarda huquqiy va axloqiy me’yorlarga hurmat ruhida yondashish hissi va
fuqarolik tuyg’usi, ijtimoiy burchga mas’ullikni qaror toptirish;
d) tabiatni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni yuzaga keltirish borasidagi
mas’uliyatni tarkib toptirish;
j) vatanparvarlik va baynalminallik tuyg’usini shakllantirish, o’zga millat va
xalqlarni hurmat qilish, ularning huquq va burchlarini kamsitmaslik tuyg’usini qaror
toptirish;](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_6.png)
![z) mustaqil davlat – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to’g’ri
va xolisona baho berishga o’rganish;
i) insonni oliy qadriyat sifatida qadrlash, uning sha’ni, or-nomusi, qadr-qimmati,
huquq va burchlarini hurmat qilishga o’rgatish va boshqalar. O’zbekiston
Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifalari ana
shulardan iborat.
Shu bilan birga ijtimoiy tarbiya yo’nalishlari – axloqiy, aqliy, jismoniy, ekologik,
iqtisodiy, huquqiy va siyosiy tarbiyaning xususiy maqsadidan kelib chiqqan holda
bir qator vazifalar amalga oshiriladi. Chunonchi,
1) axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni ijtimoiy-axloqiy
me’yorlar mazmunidan xabardor etish, ularga axloqiy me’yorlarning ijtimoiy
hayotdagi ahamiyatini tushuntirish, ularda ijtimoiy-axloqiy me’yorlar (talab va
ta’qiqlar)ga nisbatan hurmat hissini qaror toptirish asosida axloqiy ong va
madaniyatni shakllantirish;
2) aqliy tarbiyani yo’lga qo’yish chog’ida - o’quvchilarni ilm-fan, texnika va
texnologiya borasida qo’lga kiritilayotgan yutuqlar, yangilik va kashfiyotlardan
boxabar etish, ularga ijtimoiy va tabiiy fanlar asoslari xususidagi bilimlarni berish
tarzida tafakkurni shakllantirish, dunyoqarashini rivojlantirish;
3) jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni o’z sog’liqlarini
saqlash va mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy jihatdan to’g’ri
rivojlanishi hamda uning ishchanlik qobiliyatini oshirish borasida g’amxo’rlik qilish
tuyg’usini yuzaga keltirish, ularda yangi harakat to’rlari borasida ko’nikma va
malakalarni hosil qilish, ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish, o’quvchilarning
yoshi, jinsiga muvofiq keladigan (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, sabot,
mehnat, chidam, iroda va xarakterni qaror toptirish) asosiy harakat sifatlarini
rivojlantirish, ularda shaxsiy gigienani saqlashga nisbatan ongli munosabatlarni
tarbiyalash;
4) estetik tarbiyani olib borish jarayonida – o’quvchilarda estetik his-tuyg’u, estetik
didni tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, estetik ehtiyojlari va go’zallikni](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_7.png)
![sevish, go’zallikka intilish tuyg’ularini rivojlantirish, estetik madaniyatni
shakllantirish;
5) ekologik tarbiyani olib borish chog’ida – o’quvchilarga ekologik bilimlar berish
asosida shaxs, jamiyat va tabiat birligi hamda aloqadorligini o’quvchilarga
tushuntirish, ularda ekotizimning inson, insoniyat, jamiyat taraqqiyotidagi muhim
o’rni va mohiyati borasidagi tushunchalarni qaror toptirish, tabiatga nisbatan
ehtiyotkorona va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lish, tabiatni asrash to’g’risida
g’amxo’rlik qilish kabi tuyg’ularni qaror toptirish, shuningdek, ekologik
madaniyatni shakllantirish;
6) iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarga iqtisodiy bilimlarni
berish asosida mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, bozor infrastrukturasi
qoidalariga amal qilish, ichki bozorni to’ldirish, kichik va o’rta biznesni yaratish
borasidagi faoliyat jarayonida ishtirok etish ko’nikma va malakalarini hosil qilish,
inson mehnati bilan bunyod qilingan moddiy boyliklarni asrash, ularni ko’paytirish
borasida qayg’urish tuyg’ularini qaror toptirish, iqtisodiy madaniyatni
shakllantirish;
7) huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o’quvchilarga davlat konstitutsiyasi,
davlat haqidagi ta’limot, fuqarolik, oila, mehnat, xo’jalik, ma’muriy nafaqa, sud
ishlarini yuritish va boshqarish huquqlarining ma’nosini tushuntirish, ular ongiga
ijtimoiy-huquqiy me’yorlarning shaxs va jamiyat hayotidagi ahamiyati haqidagi
tushunchalarni singdirish, huquqiy munosabatlar mohiyati yuzasidan tasavvurga ega
bo’lishlarini ta’minlash, ularda huquqiy ong, shuningdek, huquqiy faoliyatni tashkil
etish borasidagi ko’nikma va malakalarni hosil qilish, huquqiy madaniyatni
shaklllantirish;
1.2.Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. Tarbiya jarayonining yana bir
xususiyati – bu uning yaxlit holda tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan
iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni va metodlarini birligi shaxsni
shakllantirish g’oyasini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki,shaxs
ma’naviy-axloqiy sifatlarni navbatma-navbat emas, balki yaxlit tarzda o’zlashtira](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_8.png)
![boradi, shu bois pedagogik ta’sir ham yaxlitlik, tizimlilik xarakteriga ega bo’lishi
lozim.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim
pedagogic talablarga amal qilish, o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi hamkorlikni
qaror toptirishni
talab etadi.
Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon ikki tomonlama aloqa
xususiyatiga ega bo’lib, unda bolaning o’zi ham faol ishtirok etadi.Ikki tomonlama
aloqa ikki yo’nalishda, ya’ni, o’qituvchining o’quvchiga ko’rsatadigan ta’siri
(to’g’ri aloqa) hamda o’quvchining o’qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa)
tarzida tashkil etiladi.
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g’oyasiga muvofiq, endilikda
o’quvchi tarbiya jarayonining ob’ektigina bo’lib qolmasdan, sub’ekti sifatida ham
faoliyat ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchining ichki imkoniyatlari,
unga nisbatan bo’layotgan tashqi ta’sirlar va axborot manbalarini inobatga olishi
zarur.
Agarda mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha
urinishlar samarasiz yakun topadi. Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir
xususiyati –tarbiyada qarama-qarshilikning mavjudligi kelib chiqadi. Ushbu
qarama-qarshiliklar o’quvchilarga o’z tushunchalariga muvofiq paydo bo’lgan
dastlabki sifatlar o’rtasida yoki o’quvchilarga qo’yiladigan talablar bilan ularni
bajarish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun zamin
yaratadi.
Undan tashqari bu qarama-qarshiliklar ko’pincha bolaning ongi bilan xulqi
birbiriga muvofiq bo’lmasligidan,o’qituvchi va tarbiyachilarning o’quvchilar yosh,
psixologik, fiziologik xususiyatlari (fe’l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy,
ruhiy hamda fiziologik jihatdan sog’lomligi)ni yaxshi bilmasliklari oqibatida kelib
chiqadi.
Demak, tarbiya jarayoni o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
Ko’p qirrali jarayon](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_9.png)
![Uzluksiz jarayon
Ikki tomonlama aloqa jarayoni
Qarama-qarshiliklardan iborat jarayon
Uzoq muddatli jarayon
Yaxlit tizimli jarayon
Tarbiya jarayoni
Tarbiya qonuniyatlari
Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda mavzuga quyidgicha
xulosa qilish mumkin:
1. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har
tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni bo’lib, har qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini
aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo’lib kelgan.
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil
etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish jarayonida bir qator vazifalar hal
etiladi.Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot
darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining
dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan
holda tarbiyani tashkil etish oldinga qo’yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu
boradagi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari.
Tarbiya qonuniyatlari. Ijtimoiy tarbiya maqsadi hamda vazifalarini amalga oshirish
uchun tarbiya jarayonining o’ziga xos qonuniyatlarini anglab olish muhim
ahamiyatga ega. Tarbiya jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega. Uning eng muhim
xususiyati aniq maqsadga
yo’naltirilganligidir. Tarbiya jarayoni ko’p qirrali jarayon bo’lib, unda tarbiya
mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (sub’ektiv va ob’ektiv)omillar
ko’zga tashlanadi.](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_10.png)
![Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzluksizligi sanaladi.Ta’lim
muassasasida olib borilayotgan tarbiya jarayoni bu — o’qituvchi va o’quvchilarning
birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir.
O’quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari
yo’naltirilgan,
bir-birini to’ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi faoliyat alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta’lim muassasalari, jamoatchilik hamkorligida
tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarning uzluksiz o’tkazilishiga erishish
maqsadga muvofiqdir. O’quvchilarga nisbatan ta’lim muassasasining ta’sirini
susaytirmaslik maqsadida sinfdan, maktabdan tashqarida va ta’til davrida ham
tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga alohida e’tibor beriladi. Ana shu maqsadda bir
qator tarbiyaviy ishlar olib boriladi.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogik
talablarga amal qilish, o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi hamkorlikni qaror
toptirishni talab etadi. Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon
ikki tomonlama aloqa xususiyatiga ega bo’lib, unda bolaning o’zi ham faol ishtirok
etadi. Ikki tomonlama aloqa ikki yo’nalishda, ya’ni, o’qituvchining o’quvchiga
ko’rsatadigan ta’siri (to’g’ri aloqa) hamda o’quvchining o’qituvchiga nisbatan
munosabati (teskari aloqa) tarzida tashkil etiladi. Demak, tarbiya jarayoni o’zida
quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
Tarbiya qonuniyatlar
Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda mavzuga
quyidagicha xulosa qilish mumkin: Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-
tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish,uning ongi,xulqatvori va
dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni bo’lib,har qanday tuzum va zamonda
ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash,ularni tashkil etish asosi bo’lib kelgan.
Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil
etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi.
Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi,
ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqarashi,](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_11.png)
![intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini
chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga
qo’yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu boradagi vazifalarni ijobiy hal etish
imkonini beradi.](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_12.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1. B.X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyotir. Darslik T:. Sano-
standart. 2017-yil
2. Abdullaeva Sh. Umumiy pedagogika.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2021-yil
3. Ismatova Nargiza va boshalar. Tarbiya 1, 2, 3, 4. Darslik. G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.: Toshkent – 2020
4. Sarsenbayeva R.M. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
5. Dexkanova M.U. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
Qo‘shimcha adabiyotlar:
6. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2017. – 488 б .
7. Мирзиёев Ш . М . Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб , янги босқичга кўтарамиз . 1- жилд . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2017. – 592 б .
8. Мирзиёев Ш . М . Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган
энг олий баҳодир . 2- жилд . Т .: “ Ўзбекистон ”, 2018. – 507 б .
9. Мирзиёев Ш . М . Нияти улуғ халқнинг иши ҳам улуғ , ҳаёти ёруғ ва
келажаги фаровон бўлади . 3-жилд.– Т.: “Ўзбекистон”, 2019. – 400 б.
10. Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари.
4-жилд.– Т.: “Ўзбекистон”, 2020. – 400 б.
11. Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрда қабул қилинган
“Таълим тўғрисида”ги ЎРҚ-637-сонли Қонуни.
12.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28 январь 2022 йилдаги “2022
— 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида”ги 60-сонли Фармони.](/data/documents/db61de7d-e5f5-42f4-b630-55ed44c4b5b8/page_13.png)
Mvzu: Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati Reja 1.“Tarbiya” tushunchasining mohiyati. 2. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya nazariyasining tarkibiy qismlari. 3. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari. 4.Tarbiya maqsadining jamiyat ijtimoiy ehtiyoji asosida belgilanishi. 5. Komil inson, malakali mutaxassisni tarbiyalash – bosh ijtimoiy maqsad. 6.Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari.
Tayanch so'zlar: Tarbiya, tarbiyaning maqsadi, tarbiya jarayoni, shaxs tarbiyasi, pedagogik qarashlar, xulq-odob qoidalari. “Tarbiya” tushunchasining mohiyati. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo xalokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» . Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish. Tarbiya mazmuni deganda, qo’yilgan maqsad va vazifalar bilan bog’liqlikda ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Tarbiyaning umumiy vazifalari: jamiyat a’zolarining maqsadga yo’naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish; jamiyat rivoji uchun zarur bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash; madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini ta’minlash; ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish. Tarbiya jarayoni - bu shaxsda muayyan ruhiy, aqlim, jismoniy, axloqiy va ma'naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon. Shuningdek u insonning jamiyatda qanday o'rin egallashi, kim bo'lishi, insonning insonligini ta'minlaydigan eng qadimiy va adabiy qadriyatlardir. Tarbiyasiz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud bo'la olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini ta'minlovchi qadriyatlar tarbiya tufayligina bir avloddan boshqa avlodga ya'ni kelajak avlodga o'tadi. Tarbiya haqida buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy shunday deb yozadi: ,,Qobiliyatli odamni tarbiya qilmaslik zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyaning ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoye ketkazma Ya'ni tarbiyani kerakli joyda va kerakli insonlarga berish haqida aytib o'tilgan. Ko'pchiligimiz o'ylaymizki, tarbiya faqatgina
o'qituvchilar tomonidan, uyda esa ota onalar tomonidan o'rgatiladigan jarayon. Lekin aslida tarbiya- muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o'stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tartib topdirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo'lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tartib topdirishda yo'naltirilgan faoliyat jarayonidir. Bunda nafaqat otaonaning va o'qituvchilarning balki jamiyatning o'rni ham beqiyosdir. Tarbiyadan ko'zlangan asosiy maqsad har tomonlama ma'naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Bugungi kunda mamlakatimizda tarbiya jarayonlarini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish uchun ko'plab chora tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Uni rivojlantirishda birinchi qadam ta'lim muassasalari va oliy ta'lim yurtlari hisoblanadi. Shu sababli umumiy o'rta ta'lim muassasalari o'quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning ongiga umuminsoniy qadriyatlar va yuksak ma'naviyatni yanada chuqur singdirish va ularni vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qildi va unda umumiy o'rta ta'lim muassasalarida ,,Odobnoma", ,,Vatan tuyg'usi" , ,,Milliy istiqlol g'oyasi va ma'naviyat asoslari" hamda ,,Dunyo dinlari tarixi" fanlarini birlashtirgan holda yagona ,,Tarbiya" fani 1-9-sinflarda 2020/2021 o'quv yilidan, 10-11-sinflarda esa 2021/2022 o'quv yilidan boshlab fanlarga ajratilgan umumiy soatlar doirasida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etilmoqda. Tarbiya ma'lum bir muddat ichida o'rganib va o'rgatib bo'linadigan jarayon emas. Shuning uchun bu jarayon bolalarni maktabda ketishi bilanoq boshlanadi va uni tamomlagunicha va undan keyin ham davom etadi. Shuningdek, bu jarayon-o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida tashkil etuvchi hamda aniq maqsadga yo'naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiyaning asosiy vazifasini tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg'ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo'lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiluvchi jarayon sifatida qaraladi. Har bir tushunchani ikki tomonlama ya'ni keng va tor ma'noda tushunish mumkin. Uni keng ma'noda, tarbiya shaxsga jamiyatning ta'sir etishga, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya
ijtimoiylashtirish bilan uyg'unlashadi. Tor ma'nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta'lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilar maxsus tashkil etilgan faoliyatoni tushunish mumkin. Tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari jamiyat a'zolarining maqsadga yo'naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojini qondirish uchun shart- sharoit yaratish. Shuningdek, bobolarimiz aytishganidek ta'limni tarbiyadan tarbiyani esa ta'limdan ajratib bo'lmaydi,shuning uchun ular uzviy bog'liq. Buyuk faylasuf va mutaffakkir Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari. Hayyom aytganidek: ,,Ta'lim faqat so'z va o'rgatish bilan bo'ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tashriba bilan bo'ladi". Shu sababli yoshlarga tarbiya berishdan va biror nimani o'rgatishdan avval o'zimiz ham o'sha narsani qilib o'rnak bo'la oladigan darajada bo'lishimiz kerak. Tarbiya–muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsada, ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda ob’ektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi.Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan
tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o’zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham o’stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi.Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama- qarshiliklar vujudga keladi. Faoliyat jarayonida hosil bo’lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni yengillashtiradi.Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport, badiiy xavaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga