Bozor iqtisodiyoti o’tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga o’tish modellarining shakllanishi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.248046875 KB

Ko'chirib olish

Bozor iqtisodiyoti o’tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga
o’tish modellarining shakllanishi
REJA:
1. Kirish
2. Bozor munosabatlariga o’tishning xozirgi zamon modellari.
3. Bozor munosabatlariga o’tishning o’zbek modeli.
4. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi.

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning
alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas ,
balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish
davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan
o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga
oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy
taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga
jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy
mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan
erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish
g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish
g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat
jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina
rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi
taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor
iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday
bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va
xususiy to-monlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib,
quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi
bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir.
Ularning umumiyligi shundaki, ularn ing hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni
maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qil ish

mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga
xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning
ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mam lakatlar yo'lida oddiy
tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor
iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor
iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan erkin
bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-
him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy — buyruqbozlikka asoslangan
iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu
yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki , totalitar iqtisodiyotning bozor
iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga
uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakat larning o'zi o'tish
sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari
bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning
mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni
jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi
holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy
tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib
davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni
bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor
iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. islohotlar tajribasi shuni
ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil
va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning
andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga
keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va
an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum ando zalari

ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi.
Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va
hokazo.'
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bo zor iqtisodiyotiga
o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish
imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish
layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega. Birinchisi -- bu
uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik bilan
moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy
resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi
mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan
vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish
tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara-
jada pasayib ketganligidir.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodi yotiga o'tish turli
mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish,
chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni
o'z ichiga oladi , biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-lashtirish chora-
tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining o'zgarishini
hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar
ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga muvofiq
bo'ladi.
O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari bo'lib
quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha
sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin
ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan
iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:

- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini
pasaytirish.
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar
yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib
tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi
to'siqlarni pasaytirish ;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va
boshqalar.
3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya fondlari
va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va
boshqalar.
4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi va
uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni
yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini
qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga
ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor
iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi.

Bu yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-
buyruqbozlik tizimining inqirozi , eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada,
ayniqsa, yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt
mavjud bo'lishi bozor munosabatlarining normal qaror topishiga to'sqinlik qiladi,
shuning uchun uni bartaraf etish o'tish davri iqtisodi yoti uchun o'ta muhim
hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqaror lashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul
emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz
stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.
6. Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoya-lash tizimini
shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo'llab-
quvvatlashga yo'naltirilgan.
Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining yakuniga
yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan bozor
iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsa-da, turli mamlakatlar turli yo'llarni
tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda
ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha, Chexoslova-kiya,
Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion
yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qil ish yo'lini tanladilar. Boshqacha aytganda
ular «karaxt qilib davolash» degan usulni qo'lladilar. Bu yq'Ini amalga oshirish
uchun Rossiyada «300 kun», «500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu
dasturlarni tezkorlik bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan
ikkinchi tizimga o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar.
Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab
korxonalar yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi,
iqtisodiyot esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.
Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu yo'1
O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini
hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion
to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda

asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor
iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.
«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respub-likaning o'ziga
xos sharoitlari va xususiyatlarini , an'analar. urf-odatlar va turmush tarzini har
tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso'naqay
rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi»2, deb yo-zadi
mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov.
O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan bozor
iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni
tubdan isloh qil-ishga Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta
muhim tamoyil asos qilib olingan:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta'minlash.
Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog'i,
qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.
To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini ijtimoiy
himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish.
Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim
ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich
o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy ne-gizni, bozorning
infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko'nikmalarini hosil qilish, yangi
sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.
Bundan tashqari , bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot sohalarini
o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijti moiy hayotning bir-birlari bilan uzviy bog'liq
bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviy-axloqiy, maishiy va
boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi. Bularning hammasi
bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l bilan o'tish haqidagi g'oya
juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.

Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga oshirish
iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu bosqichlarning
har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab
qiladi.
Prezidentimiz LA. Karimovning asarlarida bozor iqtisodi yotiga o'tishning birinchi
bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo'yilganligi
ta'kidlanadi:
- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda
bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.3
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim
yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.
Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning
qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.
Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini , uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa sohalarida mulk-
chilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.
Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish, moliyaviy
ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.
Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha birinchi
bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiyot sohasiga
tegishli bo'lgan, iqtiso-diy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini
barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun - hujjatlar qabul qilindi.
Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini
boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun zarur
bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.
Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga mos
keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtiso-diyotning davlatga qarashli
bo'lmagan qismi keng rivojlandi.

Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va mavjud
sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq erkinlashtirildi,
bozor infratuzilmasining asosiy qirra-lari shakllantirildi, aholini ijtimoiy
himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka
erishildi.
Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda
va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z taraqqiyotida keyingi sifat
jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu
bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi nati-jalari keyingi bosqichning
strategik maqsadlari va ustun yo'nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni ta'minlab,
bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu maqsaddan
kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifa -lar ajratib
ko'rsatiladi:
Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida boshlangan ishni
oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik faoliyatini
keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar tashkil qilishni rag'batlantirish
hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli bo'lmagan qismning ulushini oshirish
ko'zda tutiladi.
Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va tarmoqlarning, umuman davlatning
iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish imkonini beradi.
Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkam-lashdan iborat.
Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda almashtirish
layoqati demakdir , unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi ta'sirchan choralarni
qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish hamda ichki bozorni
shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga mol chiqarishini
kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash yo'li bilan erishiladi.

To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish, xom
ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o'tish.
Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan
tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini rivojlantirish
nazarda tutiladi.
O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko'rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.
Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosa batlariga o'tkazishda ikki
bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat sektori va bozor
xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Ikkinchi
bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish tugallanadi, narxlar
erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol mavqei tugatiladi.
Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga to'liq
erishildi va bu sohada qo'yilgan vazi-falar to'liq bajarildi degan xulosa kelib
chiqmaydi. Chunki bo-zor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo
etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllanti-rish bar bir davrda
kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.
Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi bosqichda «erkinlashtirish
va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy
vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir»5. Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi
aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:
- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik
bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish ;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda
mulkdorlar sinfmi shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita yo'naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;

- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy ta-raqqiyotda ustuvor o'rin
olishiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda integrasiyalashuvini
ta'minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga
qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni iz-chil davom ettirish

Bozor iqtisodiyoti o’tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga o’tish modellarining shakllanishi REJA: 1. Kirish 2. Bozor munosabatlariga o’tishning xozirgi zamon modellari. 3. Bozor munosabatlariga o’tishning o’zbek modeli. 4. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi.

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas , balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir. Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi. 1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi. Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi: 1) rivojlangan mamlakatlar yo'li; 2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li; 3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li; 4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam). Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularn ing hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qil ish

mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi. Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mam lakatlar yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi. Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar yo'lining mu- him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy — buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki , totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakat larning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir. Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. islohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir. Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum ando zalari

ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.' Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bo zor iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega. Birinchisi -- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara- jada pasayib ketganligidir. Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodi yotiga o'tish turli mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni o'z ichiga oladi , biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-lashtirish chora- tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi. O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:

- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish; - resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish; - narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish; - ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish. Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi: - barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar yaratilishi; - bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi; - kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi to'siqlarni pasaytirish ; - tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va boshqalar. 3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi: - mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish; - bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya fondlari va h.k.) shakllantirish; - iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish; - bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar. 4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat. 5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi.

O'xshashlar

Bozor va tavakkalchilik.

Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi. O'zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi

REJA INSTITUTI VA BOZOR INSTITUTI

Bozor iqtisodyotning avzalliklari va kamchiliklari

Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi