logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Buxoro shahridagi memorchilik yodgorliklari

Buxoro shahridagi memorchilik yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.9736328125 KB
Ko'chirib olish
Buxoro shahridagi memorchilik yodgorliklari Reja: 1. Ark. Paydo bo'lishi va tuzilishi 2. Registon. Uning shakllanishi va joylashuvi 3. Somoniylar maqbarasi 4. Chashmai Ayub Shahriston ark o'mida eramizdan avvalgi IV asrda ham mavjud bo'lgan. Amir aiki qurilishida yog'och ko'p miqdorda ishlatilganligi tufayli 1920-yilda qizil armiya tomonidan shaharga o't qo'yilganda vayron bo'lgan va keyinchalik tarixiy hujjatlar asosida qayta tiklangan. Ark davlat tashkilotlari, saroy bilan birgalikda amir, uning xotini, qarindoshlari, amaldorlarning u o’lari Jan iborat bo'lgan. Ark salomxona (amiming yashash joyi), ko'rinishxona (taxtxona), mirshabxona, otxona, qurol-yarog' ombori, ustaxona, zarbxona, masjid va boshqa maishiy binolardan iborat bo'lgan. Arkning kirish eshigi XVI asrda qurilgan. Ark balandligi 20 metrgacha bo'lgan tepalik ustiga qurilgan bo'lib, uning maydoni 4 ga ni tashkil etadi. To'rtburchak shaklga ega bo'lgan ark devorlari turli davlarda tosh, pishiq va xom g'isht, paxsalar bilan mustahkamlangan. Xususan, qulab tushgan joylari dastlab xom g'ishtdan, keyin pishiq g'ishtdan ta'mir etilgan. XVI asrda Arkning g'arbiy tomonida ko'tarilib bomvchi yo'l va ulkan darvoza bunyod etilgan. Bunga qadar Ark darvozasi uning sharqiy qismida joylashgan. Darvozaxona peshtoqining ikki yon tomonidagi "guldastda" (burj) va ular oralig'idagi 3 qavatli bino yaxshi saqlangan. Ark ichkarisiga olib kiradigan u/un dalon yo'lakning chap devorida 12 va o'ng devorida 13 taxmonlokcha qilingan. Chap tomondagi tokchalaming ba'zilarida obxonaga kiriladigan eshiklar bor. Guldastalar lagida zax va havosi dim yerto'lalar joylashtirilgan. Dalonning o'ng tomonidagi o'rta tokchasida afsonaviy qahramon Siyovush ruhiga Nuvro'z bayramida chiroqlar yoqilgan. Amir otxonasiga ham shu yerdagi zina orqali Ihilgan. Dalondan chiqaverishda bizga qadar yetib kelmagan to'pchiboshi(saroy qo'riqchilari boshlig'i; urush paytida amir qo'shinlarining qo'mondonijning Mbkamasi. shu yerdagi ayvon tagida yerto'la bo'lgan. XVIII asr oxirlarida g'arbiy devor burchagida peshayvonli Jome' masjid bunyod -ftllib, uning darvozalari, panjaralari, devorlarining ichki tomonidagi naqshlar orasiga Qur'on oyatlari bitilgan. Peshayvon shipi murakkab girixlar bilan bezatilgan. Aikning shimoli-g'arbiy burchagida to'pchiboshining uyi va ta'mir shlari ustidan nrat qiluvchi mansabdor turadigan xona bo'lgan. Masjidning sharq tomonida urqa tarallda zarbxona joylashib zarbxonaning shinioli-sliarqida i xona, janubida devonbegining mahkamasi va amirlik qushbegisiga qarashli shahar joylashgan. Jome' masjiddan boshlangan tor yo'lak qushbegi hovlisi orqali Chorsuga horsuning chap tomonida tosh yotqizilgan katta hovlida ko'rinishxona ^Huuhgan Bu yerda elchilar qabul qilingan va amirlaming taxtga o'tirishi i unliti o 'tkazilgan. 1605-yilda hovliga kiraverishda peshtoq bunyod etilgan. Hpvllning uch tomoni ayvon bilan o'ralib, oldingi peshayvondagi ikki qatoi naqshli KVIII asming ikkinchi yarmida arkning shimoli-sharqida Buxoro amirining qxonasi -Buxoro zindoni qurilgan. Zindon atrofi pishiq g'isht terib ko'tarilgan va yuqorisi ham baland g'ishtin devor bilan o'ralgan tepalik ustidagi imoratlar majmuidan iborat. Zindonga kichik peshtoqli va ikki tabaqali qadimiy yog'och eshigi bo'lgan darvozaxonadan kirilib, uning hovlisida turli davrlarga oid pastak g'ishtin binolar bor. Bular zindonbon xonasi, soliq to'lamaganlar, qarzdorlar va siyosiy ninlibuslar hamda o'limga mahkum etilganlar uchun qurilgan xonalardir. Zindonbon xonasi sahnida pastga, chuqurlikka olib boradigan keng tuynuk mavjud. Bu yo'lak orqali chohga tushiladi. Uning diametri 5 metr, chuqurligi 6,5 metr bo'lib, ushbu chuqurlikda mahbuslar saqlangan. Arkning g'arl) tomonidagi hovlida mirzalar va boshqa xizmatchilar uchun ikki qavatli binolar qurilgan. Sal narida salomxona, undan sharq tomonda melimonxonalar, amir va boshqa oliy mansabdorlarga qarashli binolar joylashgan Janubiy tomonda hammom. hammomning sharq tomonida kichkina masjid joylashgan. Arkning markazida o'rda (amiming xotinlari turadigan uy), shimolida qushbegi xotmlari turadigan uylar, hammomning sharqida amir haramidagi qizlaming uylari, sharqida zodogonlarning uylari mavjud. Arkning shimoli-sharqiy burchagida Childuxtaron masjidi va Battol G'oziy xonaqosi joylashib, bizgacha yetib kelgan.Arkning sharqiy devori bo'ylab soqchilar kazarmasi, janubi-sharqiy burchagida dorixona joylashgan. Arkdagi imoratlarning 80 foizi bizgacha saqlanib qolmagan. Ark ichidan oqova suvlar maxsus katta sopol quvurlar orqali tashqariga chiqarilgan. Arkning g'arbiy devoridan boshqa hamma devorlari burchaklaridagi iiiinoralar buzilib ketgan. 1990-yilda nrkda olib borilgan arxeologik qazishmalar chog'ida Amir mehmanxonasi hisoblangan xonaqoh va uning atrofidagi hujralar poydevorlari hovli ichkarisidagi supa, tazar, sandal va yaxxonalar ochildi. Qazishmalar jarayonida xos hammom ham o'rganilib, u tuzilish jihatidan murakkabligi, ya'ni yerosti tazarlari umimiy bir tarmoqqa bo'ysundirilganligi, shahar tashqarisidagi zahkashga qadar cho'zilganligi. to'rt tomondagi o'txonalari doimiy ravishda bir xil issiqlik berib turishi, yaxxonadagi muzning to kech kuzgacha saqlanganligi aniqlandi. Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan ark ichkarisidagi taxt joylashgan hovli ta'mirlanib. asl holiga keltirildi. Ark devorlari yangilandi. Registon ark garbida joylashgan bo'lib, u arablar bosqiniga qadar bo'lgan davrda shakllanran. XVI asrga qadar Registon maydonida ma'muriy binolar- devonxonalar va zodogonlar saroylari joylashgan, keyinchalik uning o'rnini bozor rastalari cgallagan. XVI asrdan boshlab Registonning kirish qsimida Rastai Toqi Tirgaron (qurolsozlar toqi), markazida esa Toqi ord furushon (unfurushlar toqi) atrofida esa bosh kiyim hamda paxtadan qilingan matolar bilan savdo qiluvchi toqlar qurilgan. Registon hududida bizga qadar yetib kelgan yagona yodgorlik XVIII asrga oid Bolahovuz kompleksidir. Ko'p sonli kolonnalardan iborat ayvonli masjid minora bilan yonidagi hovuz suvlarida o'ziga xos tarzda aks etadi. Bolahovuz yodgorligi tomonlari 11,5 metr to'rtburchak murabba shaklda bo'lib, uning katta gumbazli masjidi 1712-yilda, hovli va hujralari XIX asrda, ayvoni 1915-1917-yillarda, masjid yonida turgan minora ham shu yillarda Usta Shirin Murodov va Usta Hafizovlar tomonidan bunyod etilgan. Bolahovuz masjidi qalqonsimon va murakkab bo'rtma naqshlar bilan bezatilib, uning ayvonida 20 ta baland va ingichka yog'osh ustunlar joylashgan. Bolahovuz masjidida asosan Juma namozi o'qiladi. Somoniylar maqbarasi Ark ro'parasida, xiyobon o'rtasida joylashgan bo'lib, xalq orasida u Somoniylar davlatining asoschisi lsmoil Somoniy nomi bilan bog'liq deb hisoblanadi. Bizgacha yetib kelgan manbalarga ko'ra ushbu maqbara lsmoil Somoniy tomonidan otasi Nasr I (vafoti 832-yil) uchun barpo etilgan. Biroq 1937- yilda maqbaraning sharqiy tomonidagi eshik ustida, suvoq ostida Ismoilning nabirasi Nasr II (914-943) ismi bitilgan yog'och taxtacha bo'Iagi topiladi. Ushbu bitik maqbaraning bunyodkori sharafiga yozilganmi, yoki maqbaraga Nasr II dafn etilganidan so'ng yozilganmi, bu aniq emas. Nima bo'lganda ham maqbara Somoniylarning oilaviy dahmasi bo'lib. uning qurilishi taxminan 892-943-yillar orasida bo'lib o'tgan. Narshaxiyning yozishicha, lsmoil Somoniyning o'g'li o'z qullari tomonidan o'ldirilgach, mazkur maqbaraga qo'yilgan. M. Saidjoniv tomonidan topilgan vaqfnomada (868-yilga oid) zikr etilishicha, lsmoil Somoniyning otasi Amir Ahmad mozoridan Registongacha bo'lgan yerlarning bir qismi maqbaraga vaqf qilib berilgan. Somoniylar maqbarasi birinchi navbatda o'zining n>e'morchilik hususiyatlari bilan mashhurdir. 10,80x10,70 metr hajmli to'nburchak shaklda bo Igan maqbara pishiq g'ishtdan bunyod etilgan bo'lib, jimjimador g'ishtin bezaklari chiviqli lo siq yoki qamish bo'yra to'qimasini eslatadi. Maqbara yuqorida aytganimizdek to'rtburchak shaklda bo'lib,, usti gumbaz bilan yopilgan. To'rt burchagi ustunsimon bo'lib. gumbaz atrofiga to'rtta qubba o'rnatilgan. Maqbaraning tashqi tomoni la'kidlaganimizdek 10,80x10,70 metr, ichki tomoni esa 7,20x7,20 metr, devor qalinligi 1,8 metmi tashkil etadi. lsmoil Somoniy maqbarasi loyihasidan tortib hajmiy tuzilishigacha gcometrik tartib va qoida asosida yaratilganligi aniqlangan. Aniq inatematik hisob-kitoblarga ko'ra maqbara balandligi uning kvadrat plani dioganaliga to'g'ri kelgan. Maqbaraning shakli, forrnasi ayrim tadqiqotchilar tomonidan simvolik jihatdan quyidagicha talqin qilinadi: Kub-qat'iy shakl, yer, gumbaz-osmon, ularning birlashishi esa olamga qiyos qilingan. Aylana disklar quyosh kultidan meros bo'lib, keyinchalik ular ornamet elementiga aylanib ketgan. Maqbara devori tepasida kungirasimon darchalar bo'lib, ularning soni 40 tani tashkil etgan. Har bir darcha hoshiyalangan. Ravoq tepasidagi qanos g'ishtin tangachalar marjoni bilan chegaralangan. Ikki chetiga mayda g'ishtdan chorsu tumor yasalgan. Bino ichkarisidagi bezaklar tashqarisidagi bezaklar bilan uzviy bog'liq bo'lib, uslub jihatdan bir xil. Ichki devor gumbaz ostidagi ustma-ust joylashgan ravoqchalar ustunlariga tayangan bo'lib, ravoqchalar sakkiz qirrali gumbaz asosini tashkil etadi. Qirralar burchagiga gumbazga tirgaklik qiluvchi ustunchalar ishlangan. Ismoli Somoniy maqbarasi O'rta Osiyo me'morchiligi va san'ati tarixidagi dastlabki maqbaralardandir. Uning tuzilishida qadimgi So'g'd me'morchiligining an'analari saqlanib qolgan. 1925-yilda maqbaraning gumbazi ta'mirlangan bo'lsa, 1937-1939-yillarda B. Zasipkin va usta Shirin Murodov boshchiligida to'liq ta'mirlangan. Chashmai Ayub yodgorligi to'g'ri burchakli, g'arbdan sharqqa cho'zilgan to'rt xonadan iborat bo'lib, har bir xona bir-biriga o'xshamagan gumbazlar bilan qoplangan. Yodgorlikdagi eng qadimgi xona to'rtburchak shaklda (4,5x4,5 metr) bo'lib, u xalq orasidagi rivoyatlarga ko'ra Qoraxoniy Arslonxon tomonidan Minorai Kalon va Namozgoh masjidi bilan bir vaqtda qurilgan deb hisoblanadi. Ziyoratxonada Amir Temur farmoyishi bilan 1379-80-yillarda yodgorlikning qadimgi qismiga taqab kuloxiy gumbazli katta xona burchaklarida minoralari bo'lgan dahliz qurilgan. Buning natijasida yodgorlikning qadimgi qismi ichkarida qolgan. Bu haqda inshootning devorida bitilgan yozuvlar guvohlik beradi. Rivoyatlarga ko'ra chashma quduq Ayyub payg'ambar qadamjoyi hisoblanadi. Qo'sh madarasa ansambli Buxoro shahridagi istirohat bog'idan uncha uzoq bo'lmagan joyda joylashgan bo'lib, u ikkita-Modarixon va Abdullaxon madrasalaridan iborat. Har ikkla madrasa Registondan Shirgaron darvozasiga boruvchi tor ko'chaning ikki tomonida joylashib, ularning peshtoqi bir-biriga qaragan. Modarixon madrasasi Abdullaxonning onasi sharafiga bunyod etilgan bo'lib, uning qurilgan vaqti kirish qismida she'riy tarzda bitilgan. Unga ko'ra yodgorlik hijriy 974-yilda (milodiy 1566-67-yillar) qurilgan. Madrasa chorsi tarxli (67x45 metr) va ikki qavatli. Bosh tarzida ulkan peshtoq va uning ikki yonidagi ikki qavatli, oldi ravoqli uch qismga ajratilgan xonalar oldi geometrik uslubda koshinkor naqshlar bilan bezatilgan. Burchaklarida sirkor g'ishtlar har birida eshik va uning tepasida ganchkori panjara bunyod etilgan. Modarixon madrasasi miyonxona, darsxona va masjiddan iborat. Madrasaning devorining qurilishi XVI asr Buxoro me'morchiligga xos bo'lib, ikki chekkasi pishiq g'ishtdan terilgan, o'rtasi siniq g'isht bo'laklari bilan to'ldirilgan. Madrasa binosi 1997-1998-yillarda qayta ta'mirlangan. Abdullaxon madrasasi Qo'sh madrasa ansamblining shimolida Modarixon madrasasi ro'parasida joylashgan bo'lib, Shayboniylar naslidan bo'lgan Abdullaxon II tomonidan bunyod etilgan. Me'mori noma'lum bo'lgan ushbu yodgorlik 1588-90- yillarda bunyod etilgan. Abdullaxon madrasasi XVI asr Buxoro me'morchiligining yuksak namunasi bo'lib, uning tuzilishi odatdagi madrasalardan farq qiladi. Madrasa darsxona, masjid hamda hovli atrofidagi ikki qavatli hujralardan iborat. Madrasaning darvozasi o'ziga xos bo'lib, u xotamkori uslubining noyob namunasi - girix shaklli yog'och parchalaridan terilgan. Shuningdek, madrasaning peshtoqi bezaklarida XVI asr ikkinchi yarmiga xos ranglar-xira och yashil, oq, ko'k hamda och binafsharanglar ko'p uchraydi. Abdullaxon II (1534-1598) Shayboniy Iskandar Sultonning o'gli bo'lib, Buxoro xonligi taxtiga 1556-yiIda o'tiradi. Ungacha bo'lgan davrda Abdullaxon Karmana va Miyonkol hukmdori edi. Butun o'tmish tarix jamiyat va davlat taqdiri hukmdorning qanday shaxs ekanligiga eng ko'p darajada bog'liq ekanligini isbotlab kclmoqda. Shayboniylar davri ham bu haqiqatni inkor etmaydi. Ubaydullaxonning o'limi (1539) dan keyingi davr bu haqiqatning to'g'riligini yana bir bor isbotlaydi. Ubaydullaxondan so'ng shayboniylar sulolasi vakillari o'rtasida o'zaro nizolar •vjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1539- 1540)dan no'ng mamlakatda qo'shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya'ni, bir davlatda ikki tuikmdor paydo bo'ldi. Ular-Ubaydullaxonning o'g'li Abdulazizxon Buxoroda (1540-1550), ikkinchisi-k " 4hkunchixonning o'g'li Abdulaziz Samarqandda (1540-1551) hukmdorlik qila boshladilar. Iliroq, qachondir, kimdir bu holatga chek qo'yishi kerak edi. Bu vazifani Abdullaxon II uddalay oldi. Abdullaxonning otasi Iskandarxon nomiga bo'Isada, 1583-yilgacha Buxoro nonligi taxtida o'tirgan. 1556-yildan boshlab aslida hokimiyat Abdullaxon qo'lida bo'lgan. 1583-yilda Iskandarxon vafot etgach, o'g'li Abdullaxon II nomi bilan xon deb c'lon qilingan. Ulug'bek madrasasi Ulug'bek bunyod qilgan uchta yirik madrasaning biridir. (1417- 1420 yillarda Samarqanddagi Registon maydoniga qurilgan ikkinchi, 1433- yilda G'ijduvonda qurilgan madrasa uchinchi edi). «Tojdor olim» o'z zamonida Samarqandda nodir hisoblangan rasadxona (observatoriya)ni barpo etdi Uiug'bek astronomiya va matematikaga oid asarlarning muallifl edi, butun dunyoda qadrlanadigan asarlarni u, o'z zamonidagi boshqa yirik olimlar bilan hamkorlikda yaratdi. Uiug'bek hokimlik qilgan yillarda hunarmandchilik, savdc-sotiq, binokorlik ancha rivojlandi, qo'shni mamlakatlar bilan madaniy va iqtisodiy aloqalar tag'in ham kengaydi. Madrasalarda o'qitish ishlari ham bir qadar o'zgardi; diniy fanlar bilan bir qatorda grammatika, ritorika, logika, astronomiya, geometriya, she'riyat, musiqa. hartotlik singari «dunyoviy» fanlar ham rivojlandi deyish mumkin. U Buxoro viloyatining qoq markazida yangicha madrasa qurishga qaror qiladi. Uiug'bek o'sha madrasaning eshigiga: «Ilm-fanga havas qo'yish har bir muslim va muslimaga (erkak va ayol musulmonga) farzdir» degan mardona da'vatni bittirdi. Bu yozuv geometrik naqsh - girix bilan o'ralib, o'ng eshik tavaqasining yuqori qismiga qo'yilgan yog'och taxtaga o'yib bitilgan. O'sha cshikka halqa o'rnatish uchun qoqilgan guldor parchinga «Ilmu fan ahli Alloh marhamatidan har lahza bahramand bo'lsin» yozuvlari bitilgan. Olimlar madrasa eshigining yuqori qismida madrasa qurib bitkazilgan vaqtni. «820-yiI hijriy, rajab oyi», ya'ni 1417-yil 14-avgust va 12 sentabr degan so'zlarni ham o'qib bildilar. Peshtoqning tokchasidagi yana bir yozuv ziyoratchilar diqqatini o'ziga jalb qiladi, o'sha yozuvda ana shu ajoyib yodgorlikni bunyod qilgan naqqosh nomi ko'rsatilgan. U Ismoil ibn Tohir ibn Mahmud Isfahoniy edi (Temur davridayoq Erondan olib kelingan ustalardan birining avlodi bo'lsa kerak). Madrasa shimoldan janubga tomon cho'zilib, raso to'rtburchak bo'lib tushgan, uning umumiy kattaligi 41,6X50 m. Burchaklariga odatga ko'ra minora (guldasta)lar ishlangan. Istiqomat qilish uchun mo'ljallangan xonalar (hujralar) ochiq hovli tevaragiga tushgan bo'lsa, jamoat binolari imoratning oldingi, peshtoqli qismiga tushgan. Imorat kompozitsiyasi bir-biriga lik tushgan deb faraz qilinadigan ikki o'qdan tashkil topgan. Uzunasiga ketgan o'qi kirish peshtoqi, katta dahliz, hovlidagi janubiy ayvon, chorsi hovli, hovlidagi shinioliy ayvonning 8 metrgacha cho'ziladigan kaltakon lokchasidan o'tadi. Shunday qilib, hovlida go'yo ikki ayvon bor. Hovlining chor airolldan ikki qavat bo'lib tushgan ravoqli peshtoqlar o'tadi. Birinchi qavatida chuqur tokchalar bor. bular talabalarning hujralariga kirish yo'lidir, hujralarning har biri 3X5 m dan. Ikkinchi qavatdagi ravoqlar ikkinchi yo'lak ayvonni cheklab turadi, madrasa talabalari shu yo'lakdan ikkinchi qavat hujralariga o'tardi. Hovli burchaklarida kutubxona bilan darsxona peshtoqlar tushgan, boshi bilan oyog'ida, ayvonlaming har bir tomonida ikkitadan to'rt ravoq peshtoq bor; Arxitektura vositalaridan ustalik bilan toydalanilgani uchun ikki ayvonli kichkinagina chorsi hovli (25X25 m) yoyilib turgan peshtoqlar oldida keng bir maydondek, hatto janubdan shimolga tomon cho'zilgan sahndek bo'lib tuyuladi. Birinchi hovlining shimoliy ayvoni juda chiroyli, uning shakllari juda kelishgan bo'lib, o'ziga hasn berib turadi, ayvon ganchdan ishlangan nafls muqarnaslar bilan boy bezatilgan gumbaz bilan yopilgan. Dahlizdan to'g'ri madrasa hovlisiga o'tiladigan yo'l nozik naqshli cho'yan panjara bilan to'silgan, bu panjaradan hovlidagi peshtoqlar oftobda yarqirab. ko'zga tashlanib turadi. Yon tomonga ketgan gumbazli dahlizlar markaziy dahlizdan madrasa hovlisiga olib chiqadi, bu dahlizlaidan bosh peshtoq panasida ko'zdan xoli turgan zinalarga, sharq tomondan -kaltakon darsxona zaliga va g'arb tomondan - masjid xonaqosiga o'tish mumkin. XIV asming oxirlari -XV asming boshlarida bunyod qilingan O'rta Osiyo inshootlarining (Turkistondagi Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasi, Saniarqanddagi Go'ri Amir va Bibixonim maqbarasi va boshqalar) tajribalaridan foydalanib, bu yerda qalqonsimon qirrali asoslarga o'matilgan 12 qirrali pastak gumbazlar ishlashgan. Bunday gumbazlar odatga ko'ra, g'ishtdan terilib, gorizontal choklariga jilo beriladigan bo'lsa, sirli zangori va ko'k koshinlar bilan qo'shimcha ravishda bezatilgan. Gumbaz qirralari o'rta qismi ko'tarilib turadigan va tekis qilib ishlangan ravoqlarga taqalib turadi. Bunday sistemalar keyinchalik ancha mukammallashtirildi; ancha keyin bunyod qilingan Buxoro madrasalari-Mir Arab, Ko'kaldosh va Abduilaxon madrasalari dahlizlarining ajoyib koinpozitsyalarida shu sistcmalaming ta'sirini ko'rish mumkin. Darsxona bilan xonaqo tomonlari deyarli 6 m keladigan, baland qilib solingan chorsi zallardir; har bir devorda ravoq tokchalari bor. Bu devorlaming tumshuqdagi kicliik qismlari saqlanib qolgan, xolos. rejalari esa butsimon shaklga kirgan, bu - XV asr birinchi yarmiga oid bo'lgan butun O'rta Osiyo yodgorliklariga juda xarakterlidir Masjidning gumbazi juda g'alati: katta ravoqlari orasiga ikki qator qilib jimjima naqshli yirik-yirik muqarnaslar ishlangan. Silliq gumbazning silindrsimon qismi yassi tokchalardan iborat ravoqlar ko'rinishida ishlangan, bu ravoqlar juda ulug'sifat va mutanosib qilib solingan, masjid ichkarisiga alohida husn berib turadi. Abdulazizxon madrasasi. XVII asr o'rtalarida bunyod qilingan eng yirik binolaming biri-Abdulazizxon II tomonidan 1651-yilda solingan madrasadir. Arxitektura hashamatining boyligi jihatidan Abdulazizxonning o'zidan avvalgi tojdorlaridan o'zib ketishga harakat qilganligi shu madrasa misolida ko'zga yaqqol tashlanadi. Abdulazizxon madrasasi sirtdan qaraganda Uiug'bek madrasasiga o'xshab ketadi. Bu madrasa ham uzunasiga tushgan bo'lib, fasadi ravoqli peshtoq va ikki boshiga guldasta ishlangan ikki qavat qanotdan iborat, uning kirish guruhidagi xonaiari ham ko'ndalangiga tushgan, bu madrasada ham ikki qavat peshtoqlar bor. Lekin Abdulazizxon madrasasining umumiy kattaliklari yirikroq: 50X67 m ga boradi. Chorsi hovlisi 28X35 m maydonni egallaydi. Tashqi dcvorlarining konturlari awalgidek aniq emas, burchaklarida qubbagul dastaluri bor, yozgi masjid binosi hovlining janubiy chctidan ancha beriga solingan. yon tomonlardagi hovli ayvonlarining orqasiga ikki qavat qilib solingan hujralar ancha oldinga chiqib turadi. Yon tomonlardagi hujralar soni bir qavatda o'n ikkitaga, hovlining boshi bilan oyoq tomonlaridagi hujralar soni esa, har qanotda to'rttadan qilib, sakkizlaga yetkazilgan. Hovli burchaklarining XV-XVII asrdagi Buxoro rasmiga muvofiq ishlangan ham imoraming har bir kvadrat metridan to'la foydalanishga qarakat qilinganini ko'rsatadi, hovli burchaklariga bir qancha kichik-kichik hujralar solingan. Ularning devori juda yengil qilib ishlangan. Hujralar shinam: ularda qulay qilib ishlangan va chiroyli bezatilgan tokchalar bor, ba'zi hujralar dahliz va istiqomat xonasiga bo'limb. o'rtasiga sandal ochilgan. Madrasaning mana shu va boshqa bir qancha xususiyatlari o'sha zamondagi madrasalar arxitekturasining umumiy rivojlanish darajasini aks ettiradi va Abdulazizxon madrasasini shu xildagi boshqa imoratlardan aytarli ajratmaydi. Madrasa bezaklari juda ham diqqatni о ziga tonadi. O'rta Osiyoning o'sha zamondagi naqqoshlik san'ati ishlab i hiqqan jatai xilma-xil bczash usullaridan foydalanilgan. Koshinkor g'ishtin qismlar bosh fasad (peshtoq, hujralar). naqsh va bezak lavhalari (panno) bilan hovlida (gumbazlar, peshtoqlar, ayvonlaming g Lshtin devorlari) uchraydi. Koshinkor g'ishtlar uslubga ko'ra juda rang-barang sirli sopol g'ishtlar ustiga ko'k, zangori, parchinlar qoplangan. Lekin ular yangicha usulda, choksiz bloklar holida qilib terilgan. bu-ishni tezlashtirib, arzonlashtirgani bilan chokli qopi.uii.ilar singari a'lo sifatli va aniq bo'lib chiqmas edi. lshlatilgan koshinlarning rangi bilan syujeti ham o'zgarib qolgan. llgari rasm bo'lgan mavhum o'simliklar nusxasi o'miga syujetlarda xayoliy jonivmlai tasvirlangan manzara elementlari paydo bo'ladi. Chunonchi, bosh peshtoqning koshinkor pannolarida ilon tomoqli xayoliy qushlar las.iri diqqatni tortadi. Ikkinchi qavat timpanlarida to'ti qushga o'xshab ketadigan baxt qushi - odam bo I semumg'- laming tasvirini ko'rish mumkin. Peshtoq chekkasida dastalari uzun bo'yinli qush boshiga o'xshatib ishlangan va bo'rtma naqsh bilan bezatilgan havo rang vaza qad ko'tarib turadi. Ravoq timpanlari boshdan-oyoq koshinkor qilib ishlatilgan, hovli ayvonlarini ham koshinkor naqshlar bezatib turadi. Bu naqshlai kattaligi taxminan 25X25 sm keladigan bir xildagi parchinga tushirilgan. Abdulazizxon madrasasida xonalaming bezagiga alohida c'tibor berilgaii. Darsxona devorlarida xitoy chinnisidagi naqshlarga o'xshatib solingan naqshlarni - oq fon ustidan ko'k rang bilan berilgan arxitektura manzaralarini, g'alati nusxadagi daraxtlar, osmondagi bulut va suv oqimlari tasvirlarini ko'rish mumkin. Darsxona, qishki va yozgi masjid, kutubxona (II qavatda) devorlari ko'k rang ustidan bir talay zarhal berib, «kundal» usulida fushirilgan bo'rtma naqshlar bilan bezatilgan, ular ustiga zarbop kimxob yopilgandek bo'lib, boshdan-oyoq yarqirab rurar edi. Jamoat xonalarining bezakli gumbazlari badiiy jihatdan ayniqsa qimmatlidir, ular tckislik bilan fazoga geometrik shakllar tushirish san'atining - O'rta Osiyo me'morlari mehr bilan yaratgan san'aming necha asrlik butun rivojlanish tarixini munosib ravishda bezab turgan tojdek bo'lib ko'rinadi. Gumbazning yirik-yirik yassi «iroqi» muqarnaslari bilan tokchalarni bezab turgan jimjimador muqarnaslar badiiy jihatdan juda zo'r chiqqan. Ana shu hashamatli yodgorlikni bunyod qilgan odamlaming nomlari ham ularning o'zi yaratgan bczaklar ichida zamonlar osha bizgacha etib kelgan. Bular «saroy me'morb Muhammad Solih, masjidni bezagan koshinkor usta Xo'ja Muhammad Amin o'g'li hattot Mavlona Muhammad Amindir. Toqi' zargaron-(forscha zargarlar toqi) me'moriy yodgorligi XV asrda bunyod etilgan bo'lib, XVI asrda to'la-to'kis qayta ta'mirlangan. Bu inshoot Buxorodagi toqlaming eng yirigi va me'moriy jihatdan eng murakkabi hisoblanadi. Manbalarda qayd etilishicha, Toqi Zargaron Buxoro chorsusi o'miga bunyod etilgan bo'lib, uning gumbazi arablar bosqiniga qadar qurilgan deb taxmin qilinadi. Toqi Zargaron yodgorligidagi ulkan gumbaz 8 ta toqiga o'rnatilgan bo'lib, ko'pqirrali poygumbazidagi 16 ta darchadan ichkariga yorug'lik tushib turadi. Ulkan gumbaz balandligi 16,7 metr, atrofdagi do'konlar gumbazlarining balandligi 5-7 metmi tashkil etadi. O'tmishda Toqi Zargaron dalonlarida 36 ta zargarlik ustaxonasi va do'koni faoliyat yuritib, uning atrofida savdo rastalari, omborlar, karvonsaroylar bunyod etilgan. Abduilaxon timi". Bu inshoot 1577-yilda Abduilaxon II tomonidan bunyod etilgan bo'lib, Buxorodagi eng katta usti berk savdo rastasi hisoblanadi. Abduilaxon timi 39x42 metr hajmda bo'lib, uch tomoni berk, bosh tarzidagi peshtoq orqali kiriladi. Inshoot o'rtasida diametri 10 metr bo'lgan gumbaz joylashib, gumbaz ostidagi ravoqlar teshiklaridan binogc yorug'lik tushib turadi. Gumbaz ostidagi miyonsaroy atrofi dalon bo'lib, dalondagi mayda ravoqlar ichida tomi gumbazli do'konlar bo'lgan. Abduilaxon timi pishiq g'ishtdan (22x27x3,5 sm) bunyod etilgan. O'tmishda Abduilaxon timida asosan shoyi, jun gazlama bilan savdo-sotiq qilingan. Toqi Sarrafon-(forscha sarroflar toqi) yodgorligi ham XVI arga oid bo'lib, o'z davrida shahaming pul almashtiradigan bosh savdo markazi hisoblangan. Toqi Sarrofon Shahristonning ikki ko'chasi kesishgan joyda. qadimgi Shoxruz arig'i ustida joylashgan. XVI asming ikkinchi yarmida zalning to'rtta kesik burchaklaridan biriga masjid, boshqasiga sarrofon hammomi, qolgan ikkitasiga sarrofon do'konlari kelib tutashgan. Masjidga kiraverishda "Bu qurilish 1534-1535-yillarda Ubaydulla Bahodurxon podsholigi davrida yakunlandi" degan mazmundagi yozuv saqlangan. Toqi Telpak furushon (forscha teipakfumshiar toqi) yodgorligi ham XVI asrga oid bo'lib, u bosh kiyimlar tayyorlash va sotishga mo'ljallangan. Bizgacha yetib kelgan hujjatlarda aytilishicha, inshoot turli tomonlardan kelib tutashgan besh ko'chaning kesishgan joyida 1570-1571-yillarda qurilgan. Bino choxarso'ki Oxanin, Toqi Kitobfumshon, Toqi Xo'ja Muhammad parron kabi nomlar bilan ham atalgan. Toqi Telpak furushonda bosh kiyimlar bilan bir qatorda kitob sotuvchi muqovasoz ustalaming ham do'konlari ham bo'lgan. Sarrafon hammomi. O'rta asrlarda tim va toqlar, ya'ni Buxoro bozorlarini ko'psonli hammomlar to'ldirib turgan. Ulardan faqat Hammomi Sarrafon (Toqi zargaron yonida) va Hammomi Bozori kor faoliyat ko'rsatmoqda. Bu yarim yerto'la shaklda bunyod etilgan inshootlami hozirda texnik jihatdan zamonaviylashtirilgan bo'lsada, tashqi tomoni o'zining il me'moriy qiyofasini saqlab qolgan. Sarrafon hammomiga kirish keng yechinish va dam olish xonasidan boshlanadi.Undan so'ng esa yarim yerto'la shakldagi usti gumbazli xonalar boshlanib, ular bir-biri bilan tor ravoqli koridorlar orqali bog'langan. Hammom bir qator qismlarga bo'lingan: raxrav (yo'lak), poy shuyi awal (dastlabki oyoq yuvish xonasi), muyensaroy va unga tutash bo'lgan garmxona(issiqxona), xunukxona (sovuqxona), xodimxona. Muyensaroy bino markazida joylashgan asosiy cho'milish xonasi bo'lib. keng va balnd gumbazli qilib ishlangan. Hammomning issiqxona va sovuqxonalarida issiq va sovuq suv uchun maxsus xonalar bo'lgan. Issiqxona orqasida quduq va go'lax (o't yoqish xonasi) joylashgan Go'laxda suv ishitilishi bilan birga yerosti yo'Iaklariga issiq havo yuborilib hammom xonalari (sovuq xonadan boshqa) isitilgan. Asosiy xonalar poli katta marmar taxtalardan ishlangan. Yuvindi suv tazarlar orqali shahardan tashqariga, obiportovga chiqarilgan. Xo'ja Govkushon majmuasi Toqi sarrafon g'arbida joylashgan bo'lib, Xo'ja Govkushon madrasasi va minorasi, Xo'ja masjidi va hovuzdan iborat. "Govkushon" forscha so'z bo'lib, o'zbckchada "ho'kizlar so'yiladigan joy" ma'nosini anglatadi. Ilgari bu yerda kushxona mavjud bo'lgan. Madrasa 1570-yilda ko'chalar kesishmasida qurilgan. shu tufayli taixi trapetsiya shakliga ega. 1598-yilda madrasa shimolida jo'yboriy shayx Xo'ja Kalon tomonidan Juma masjidi qurilib. u keyinchalik Xo'ja masjidi deb atala boshlandi. Madrasa va masjid o'rtasida pishiq g'ishtli go'zal minora qad ko'targan. Mag'oki Attoron masjidi shahristonning janubiy qismida joylashgan yodgorlik bo'lib, Mag'ok (chuqurlikda)da va Attro bozori yaqinida joylashganligi sababli Mag'oki attoron masjidi deb ataladi. Yodgorlik haqidagi ilk ma'lumotlar tarixchi Narshaxiy asarlarida uchraydi. Uning yoishicha ilgari Shoxrud daryosi yoqasida Mox ismli podshoh tomonidan but, sanam sotdadigan bozor qurilgan. Bozor yaqinida esa butparastlarning ibodatxonasi ham mavjud bo'lib, but sotib olishga kelgan odamlar ibodatxonaga kirib butlarga topinishgan. Armlar bosqinidan so'ng ushbu ibodatxona masjidga aylantirilgan va xalq orasida Mox masjidi deb atala boshlagan. Narshaxiyning ushbu ma'lumoti asosida V. V. Bartold va undan keyin o'tgan olimlar Mox masjidi hozirgi Mogaki attoron masjidi o'rnida bo'lgan degan fikrni ilgari surgan edilar. 1934-yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida masjid haqiqatdan ham qadimiy eknnligi, ya'ni uning asosi IX asrga oid ekanligi aniqlandi. IX asrga oid bo'lgan masjid to'rt ustunli bo'lib, o'ymakorlik naqshlari bilan bezatilgan. Ammo 937-yilda Buxeroda ro'y bcrgan yong'in natijasida masjid ham vayron bo'ladi. XII asrga kelib Masjid xuddi shu loyiha asosida yana qayta tiklanadi va 300 yil davomida qad ko'tarib turadi. Yodgorlik XIV asrda tamirlansada XV asrga kelib katta qismi, jumladan, I ".htoqining yuqori qismi, gumbazlari buzilib ketadi. Shundan so'ng yodgorlik 1546-1547-yillarda Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan qayta ta'mirlanadi. Uning davrida binoning yuqori qismi va gumbazlari qayta quriladi. Bu voqealar, ya'ni yodgorlikning Abdulazizxon tomonidan qayta qurilgan davri kirish qismining sharqiy tomonida arab yozuvlarida bitilgan. Mag'oki attoron masjidi go'zal me'moriy yodgorlik namunasi bo'lib, ayniqsa uning XII asrga oid janubiy peshtoqi me'morchilikning noyob namunasi hisoblanadi. Yodgorlikning janubiy peshtoq qismi 1934-yilgi tadqiqotlar natijasida qazib olingan bo 'lib, asosi yer sathidan qariyb 6 metr pastda joylashgan. Peshtoq va uning ravoqi har xil, chunonchi o'ymakor ganch sayqal berilgan g'isht, koshin o'yib naqshlangan sopol g'ishtchalar blan bezatilgan. Mag'oki Ko'rpa masjidi. Toqi Funishondan shimoli-g'arbda joylashib, 16.16- 1637-yillarda qayta qurilgan. Uning asosi qadimgi davrlarga oid. Masjidi Baland-XVI asming birinchi yarmida bunyod etilgan masjid baland tosh asosga qurilganligi tufayli Masjidi Baland yoki Baland Masjid deb nomlangan. Ichki bezaklari bilan XV asming ikkinchi yarmiga oid Samarqand maqbaralariga (Ishratxona, Oqsaroy) o'xshaydi. Nomozgoh masjidi. Buxorodagi Nomozgoh masjidi ham bir neciia davrlarga oid yodgorlik hisoblanadi. Namozgoh masjidining o'mi XII asrda Shamsobod deb otalib, bu yerga 1119-1120-yillarda Qoraxoniy Arslonxon tomonidan iyd namozgohi bunyod etilgan. Narshaxiyning yozishicha bunga qadar mavjud bo'lgan iyd namozgohi shahardan uzoqroqda, ya'ni yarim farsax u/oqlikda joylashgan. Arslonxon odamlar qiynalmasinlar va biror dushman shaharga qasd qilganida aholi shaharda yo'q vaqtiga to'g'ri kelib qolmasin deb shaharga yaqin joyda namozgoh qurishni buyurgan. Lekin ushbu namozgoh keyinchalik vayronaga aylanib, buzilib ketadi. XVI asrda Namozgohning peshayvon, galereya shaklidagi gumbazli binosi va nafis qoplama bezakli peshtoqi quriladi. G'arb tomondan binoning monumental qismi mchrobli qadimiy devorga taqalgan. Masjid nozik o'yma gulli sopol g'ishtlar va mayda g'isht parchalar bilan bezatilgan. Adabiyotlar: 1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995. 2. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C -1996 . 3 . Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон архитектура ёдгорликлари тарихи.Самарқанд.2008. 4. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996 й. 1. Kattayev К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral 2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996- yil 25-oktabr 3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992- yil 5-son 4. Клавихо Руи Гонзалес. Дневник путишествие в Самарканд по двору Тимура (1403-1406). М.,1970. 5. Маньковская Л. Ю. Архитектурные памятники Кашкадарьи. Т., «Узбекистан», 1979. 6. Маньковская Л. Ю. Неизвестные памятники Х X —Х I Х вв. в Кашкадарьинской области. «Строительство и архитектура Узбекистана», 1969,№ П.

Buxoro shahridagi memorchilik yodgorliklari Reja: 1. Ark. Paydo bo'lishi va tuzilishi 2. Registon. Uning shakllanishi va joylashuvi 3. Somoniylar maqbarasi 4. Chashmai Ayub

Shahriston ark o'mida eramizdan avvalgi IV asrda ham mavjud bo'lgan. Amir aiki qurilishida yog'och ko'p miqdorda ishlatilganligi tufayli 1920-yilda qizil armiya tomonidan shaharga o't qo'yilganda vayron bo'lgan va keyinchalik tarixiy hujjatlar asosida qayta tiklangan. Ark davlat tashkilotlari, saroy bilan birgalikda amir, uning xotini, qarindoshlari, amaldorlarning u o’lari Jan iborat bo'lgan. Ark salomxona (amiming yashash joyi), ko'rinishxona (taxtxona), mirshabxona, otxona, qurol-yarog' ombori, ustaxona, zarbxona, masjid va boshqa maishiy binolardan iborat bo'lgan. Arkning kirish eshigi XVI asrda qurilgan. Ark balandligi 20 metrgacha bo'lgan tepalik ustiga qurilgan bo'lib, uning maydoni 4 ga ni tashkil etadi. To'rtburchak shaklga ega bo'lgan ark devorlari turli davlarda tosh, pishiq va xom g'isht, paxsalar bilan mustahkamlangan. Xususan, qulab tushgan joylari dastlab xom g'ishtdan, keyin pishiq g'ishtdan ta'mir etilgan. XVI asrda Arkning g'arbiy tomonida ko'tarilib bomvchi yo'l va ulkan darvoza bunyod etilgan. Bunga qadar Ark darvozasi uning sharqiy qismida joylashgan. Darvozaxona peshtoqining ikki yon tomonidagi "guldastda" (burj) va ular oralig'idagi 3 qavatli bino yaxshi saqlangan. Ark ichkarisiga olib kiradigan u/un dalon yo'lakning chap devorida 12 va o'ng devorida 13 taxmonlokcha qilingan. Chap tomondagi tokchalaming ba'zilarida obxonaga kiriladigan eshiklar bor. Guldastalar lagida zax va havosi dim yerto'lalar joylashtirilgan. Dalonning o'ng tomonidagi o'rta tokchasida afsonaviy qahramon Siyovush ruhiga Nuvro'z bayramida chiroqlar yoqilgan. Amir otxonasiga ham shu yerdagi zina orqali Ihilgan. Dalondan chiqaverishda bizga qadar yetib kelmagan to'pchiboshi(saroy qo'riqchilari boshlig'i; urush paytida amir qo'shinlarining qo'mondonijning Mbkamasi. shu yerdagi ayvon tagida yerto'la bo'lgan. XVIII asr oxirlarida g'arbiy devor burchagida peshayvonli Jome' masjid bunyod -ftllib, uning darvozalari, panjaralari, devorlarining ichki tomonidagi naqshlar orasiga Qur'on oyatlari bitilgan. Peshayvon shipi murakkab girixlar bilan bezatilgan.

Aikning shimoli-g'arbiy burchagida to'pchiboshining uyi va ta'mir shlari ustidan nrat qiluvchi mansabdor turadigan xona bo'lgan. Masjidning sharq tomonida urqa tarallda zarbxona joylashib zarbxonaning shinioli-sliarqida i xona, janubida devonbegining mahkamasi va amirlik qushbegisiga qarashli shahar joylashgan. Jome' masjiddan boshlangan tor yo'lak qushbegi hovlisi orqali Chorsuga horsuning chap tomonida tosh yotqizilgan katta hovlida ko'rinishxona ^Huuhgan Bu yerda elchilar qabul qilingan va amirlaming taxtga o'tirishi i unliti o 'tkazilgan. 1605-yilda hovliga kiraverishda peshtoq bunyod etilgan. Hpvllning uch tomoni ayvon bilan o'ralib, oldingi peshayvondagi ikki qatoi naqshli KVIII asming ikkinchi yarmida arkning shimoli-sharqida Buxoro amirining qxonasi -Buxoro zindoni qurilgan. Zindon atrofi pishiq g'isht terib ko'tarilgan va yuqorisi ham baland g'ishtin devor bilan o'ralgan tepalik ustidagi imoratlar majmuidan iborat. Zindonga kichik peshtoqli va ikki tabaqali qadimiy yog'och eshigi bo'lgan darvozaxonadan kirilib, uning hovlisida turli davrlarga oid pastak g'ishtin binolar bor. Bular zindonbon xonasi, soliq to'lamaganlar, qarzdorlar va siyosiy ninlibuslar hamda o'limga mahkum etilganlar uchun qurilgan xonalardir. Zindonbon xonasi sahnida pastga, chuqurlikka olib boradigan keng tuynuk mavjud. Bu yo'lak orqali chohga tushiladi. Uning diametri 5 metr, chuqurligi 6,5 metr bo'lib, ushbu chuqurlikda mahbuslar saqlangan. Arkning g'arl) tomonidagi hovlida mirzalar va boshqa xizmatchilar uchun ikki qavatli binolar qurilgan. Sal narida salomxona, undan sharq tomonda melimonxonalar, amir va boshqa oliy mansabdorlarga qarashli binolar joylashgan Janubiy tomonda hammom. hammomning sharq tomonida kichkina masjid joylashgan. Arkning markazida o'rda (amiming xotinlari turadigan uy), shimolida qushbegi xotmlari turadigan uylar, hammomning sharqida amir haramidagi qizlaming uylari, sharqida zodogonlarning uylari mavjud. Arkning shimoli-sharqiy burchagida Childuxtaron masjidi va Battol G'oziy xonaqosi joylashib, bizgacha yetib kelgan.Arkning sharqiy devori bo'ylab soqchilar kazarmasi, janubi-sharqiy

burchagida dorixona joylashgan. Arkdagi imoratlarning 80 foizi bizgacha saqlanib qolmagan. Ark ichidan oqova suvlar maxsus katta sopol quvurlar orqali tashqariga chiqarilgan. Arkning g'arbiy devoridan boshqa hamma devorlari burchaklaridagi iiiinoralar buzilib ketgan. 1990-yilda nrkda olib borilgan arxeologik qazishmalar chog'ida Amir mehmanxonasi hisoblangan xonaqoh va uning atrofidagi hujralar poydevorlari hovli ichkarisidagi supa, tazar, sandal va yaxxonalar ochildi. Qazishmalar jarayonida xos hammom ham o'rganilib, u tuzilish jihatidan murakkabligi, ya'ni yerosti tazarlari umimiy bir tarmoqqa bo'ysundirilganligi, shahar tashqarisidagi zahkashga qadar cho'zilganligi. to'rt tomondagi o'txonalari doimiy ravishda bir xil issiqlik berib turishi, yaxxonadagi muzning to kech kuzgacha saqlanganligi aniqlandi. Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan ark ichkarisidagi taxt joylashgan hovli ta'mirlanib. asl holiga keltirildi. Ark devorlari yangilandi. Registon ark garbida joylashgan bo'lib, u arablar bosqiniga qadar bo'lgan davrda shakllanran. XVI asrga qadar Registon maydonida ma'muriy binolar- devonxonalar va zodogonlar saroylari joylashgan, keyinchalik uning o'rnini bozor rastalari cgallagan. XVI asrdan boshlab Registonning kirish qsimida Rastai Toqi Tirgaron (qurolsozlar toqi), markazida esa Toqi ord furushon (unfurushlar toqi) atrofida esa bosh kiyim hamda paxtadan qilingan matolar bilan savdo qiluvchi toqlar qurilgan. Registon hududida bizga qadar yetib kelgan yagona yodgorlik XVIII asrga oid Bolahovuz kompleksidir. Ko'p sonli kolonnalardan iborat ayvonli masjid minora bilan yonidagi hovuz suvlarida o'ziga xos tarzda aks etadi. Bolahovuz yodgorligi tomonlari 11,5 metr to'rtburchak murabba shaklda bo'lib, uning katta gumbazli masjidi 1712-yilda, hovli va hujralari XIX asrda, ayvoni 1915-1917-yillarda, masjid yonida turgan minora ham shu yillarda Usta Shirin Murodov va Usta Hafizovlar tomonidan bunyod etilgan.

Bolahovuz masjidi qalqonsimon va murakkab bo'rtma naqshlar bilan bezatilib, uning ayvonida 20 ta baland va ingichka yog'osh ustunlar joylashgan. Bolahovuz masjidida asosan Juma namozi o'qiladi. Somoniylar maqbarasi Ark ro'parasida, xiyobon o'rtasida joylashgan bo'lib, xalq orasida u Somoniylar davlatining asoschisi lsmoil Somoniy nomi bilan bog'liq deb hisoblanadi. Bizgacha yetib kelgan manbalarga ko'ra ushbu maqbara lsmoil Somoniy tomonidan otasi Nasr I (vafoti 832-yil) uchun barpo etilgan. Biroq 1937- yilda maqbaraning sharqiy tomonidagi eshik ustida, suvoq ostida Ismoilning nabirasi Nasr II (914-943) ismi bitilgan yog'och taxtacha bo'Iagi topiladi. Ushbu bitik maqbaraning bunyodkori sharafiga yozilganmi, yoki maqbaraga Nasr II dafn etilganidan so'ng yozilganmi, bu aniq emas. Nima bo'lganda ham maqbara Somoniylarning oilaviy dahmasi bo'lib. uning qurilishi taxminan 892-943-yillar orasida bo'lib o'tgan. Narshaxiyning yozishicha, lsmoil Somoniyning o'g'li o'z qullari tomonidan o'ldirilgach, mazkur maqbaraga qo'yilgan. M. Saidjoniv tomonidan topilgan vaqfnomada (868-yilga oid) zikr etilishicha, lsmoil Somoniyning otasi Amir Ahmad mozoridan Registongacha bo'lgan yerlarning bir qismi maqbaraga vaqf qilib berilgan. Somoniylar maqbarasi birinchi navbatda o'zining n>e'morchilik hususiyatlari bilan mashhurdir. 10,80x10,70 metr hajmli to'nburchak shaklda bo Igan maqbara pishiq g'ishtdan bunyod etilgan bo'lib, jimjimador g'ishtin bezaklari chiviqli lo siq yoki qamish bo'yra to'qimasini eslatadi. Maqbara yuqorida aytganimizdek to'rtburchak shaklda bo'lib,, usti gumbaz bilan yopilgan. To'rt burchagi ustunsimon bo'lib. gumbaz atrofiga to'rtta qubba o'rnatilgan. Maqbaraning tashqi tomoni la'kidlaganimizdek 10,80x10,70 metr, ichki tomoni esa 7,20x7,20 metr, devor qalinligi 1,8 metmi tashkil etadi. lsmoil Somoniy maqbarasi loyihasidan tortib hajmiy tuzilishigacha gcometrik tartib va qoida asosida yaratilganligi aniqlangan. Aniq inatematik hisob-kitoblarga ko'ra maqbara balandligi uning kvadrat plani dioganaliga to'g'ri kelgan. Maqbaraning shakli, forrnasi ayrim tadqiqotchilar tomonidan simvolik jihatdan quyidagicha talqin qilinadi:

O'xshashlar

Termiz shahridagi me'moriy yodgorliklar
Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar
Mustaqillik yillarida memorchilik obidalarining restavratsiya qilinishi
Samarqand shahri tarixiy yodgorliklari
Toshkent shahri me’morchilik yodgorliklari