Daryolarning minimal suv sarflari va ularni hisoblash Reja: 1. Daryolarda kam suvli davr va minimal oqim 2. Kam suvli davr (mejen) tavsiflari va minimal oqimni hisoblash 3. Oqimning o‘zgaruvchanligini gidrometrik ma’lumotlar yetarlicha bilmaganda (qisqa qator uchun) aniqlash

Daryolarda minimal oqim kam suvli davrga (mejen) ga , ya’ni daryolar deyarli yer osti suvlari hisobiga to‘yingan vaqtga to‘g‘ri keladi. Daryo havzalarining tabiiy-geografik sharoitiga qarab turli davrlarda minimal oqim turli vaqtga to‘g‘ri keladi. Iqlim nam bo‘lgan xududlarda (x>z) minimal oqim yilning qish oylarida ,qurg‘oqchil iqlimga (x<z) ega bo‘lgan xududlarda esa minimal oqim yozda kuzatiladi. Minimal oqim miqdorini belgilovchi asosiy omil bo‘lib, daryolarning yer osti suvlari bilan to‘yinish harakteri hisoblanadi. Ayniqsa yerning ustki (aeratsiya) qatlamida, ya’ni birinchi suv o‘tkazmas qatlamgacha joylashgan suvlarning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Yerning bu qatlami faol suv almashish qatlami deb yuritiladi. Daryolarning minimal oqimi havzalarning ko‘llilik darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Boltiq bo‘yi mamlakatlari hamda Rossiyaning Kareliya Avtonom respublikasi va Kola yarim orolini olsak, bu yerlarda ko‘llar keng tarqalgan bo‘lib, daryolarning suv rejimiga ta’sir ko‘rsatadi. Rossiya Yevropa qismining tundra mintaqasida iqlimning nam va o‘ta nam bo‘lganligi uchun yer osti suvlarining joylashishi chuqur bo‘lmaganligi sabali ko‘llar va botqoqliklar keng tarqalgan. Bu xududdagi daryolarning minimal oqimi yaxshi ta’minlangan bo‘lib, nisbatan katta miqdorlarni tashkil qiladi. Bu daryolarda oqimning minimal qiymati yilning qish fasliga to‘g‘ri keladi, natijada ayoz sovuq davrlar o‘rta va kichik daryolarning o‘zan tagigacha muzlashi kuzatiladi. Tundra mintaqasidan janubga tomon, ya’ni o‘rmon, chala- o‘rmon, cho‘l mintaqalariga o‘tganimiz sari yer osti suvlarining joylashish chuqrligi ortib boradi. Bu xudud daryolarida oqimning eng kichik qiymatlari faqat qish oylaridagina emas, balki yozda ham kuzatiladi. Havzalari tog‘li xududlarda joylashgan daryolarda kam suvli davr kuz-qish mavsumiga to‘g‘ri keladi, natijada oqimning minimal miqdorlari ham shu oylarga to‘g‘ri keladi. Lekin, past tog‘lar yoki tog‘ etaklaridan boshlanadigan minimal oqim yoz oylariga to‘g‘ri keladi.

Kam suvli davr (mejen) tavsiflari va minimal oqimni hisoblash Kam suvli davr tavsiflari aniqlashda uning quyidagi elementlari aniqlanadi: Kam suvli davrning boshlanishi sanasi (tb), ya’ni bu sana to‘lin suv davrining tugashi vaqtiga to‘g‘ri keladi; Kam suvli davrning tugashi sanasi (t m ), bu sana to‘lin suv davrining boshlanishi vaqtiga moslab olinsa, hato bo‘lmaydi; Kam suvli davrning davom etish muddati kam suvli davrning boshlanishi va tugashi sonlari orasidagi kunlar soni bilan belgilanadi; Kam suvli davrda o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi, oqim moduli, hamda oqim qalinligi; O‘rtacha sutkali eng kichik sarfi, oqim moduli; Oylik minimal oqimning o‘zgaruvchanlik va asimmetriya koeffitsiyentlari, kerakli taminlanishdagi o‘rtacha oylik minimal suv sarflari (r  80%, 90%, 95%,99%). Yuqorida sanab o‘tilgan kam suvli davrning asosiy elementlarini gidrologik ma’lumotlar yetarlicha bo‘lgani, alohida yillar kundalik suv sarflarining tebranish grafigi, ya’ni gidrograf chiziladi. Gidrograf yordamida kam suvli davr elementlarining aniqligini yanada ishochli qilish maqsadida, grafikka o‘rtacha sutkali havoning harorati va yog‘in-sochin qiymatlari jalb etiladi. Kam suvli davr elementlarini aniqlash yo‘li to‘lin suv davr elementlarini aniqlash kabi olib boriladi. Alohida yillar uchun aniqlangan kam suvli davr elementlari asosida ularning o‘rtacha ko‘p yillik qiymatlari aniqlanadi. Gidrologik o‘rganilgan, ya’ni yetarlicha uzun qator bo‘yicha eng kam o‘rtacha oylik suv sarflari gidrologik kataloglarda (OGX) keltirilgan bo‘lib ular asosida o‘rtacha oylik minimal oqimning o‘zgaruvchanlik va asimmetriya koeffitsiyentlari aniqlanadi. O‘rganilmagan daryolar bo‘yicha o‘rtacha oylik minimal oqimini aniqlash uchun minimal oqim qatlami (h min, mm) va daryo havzasining o‘rtacha balandligi orasidagi bog‘lanish grafigi  h min, mm  f(H o‘rt)  dan foydalanish tavsiya qilinadi.

O‘rta Osiyo daryolari bo‘yicha mazkur bog‘lanish grafiklari «Resursi poverxnostnix vod» kataloglarida alohida yirik havzalar uchun keltirilgan. Havzalari tekislik xududlarida joylashgan daryolar bo‘yicha o‘rtacha oylik minimal oqimini (Q min) aniqlash uchun GGI kartalari tavsiya qilinadi. Bu kartalar minimal oqimning 80%li ta’minlanishdagi qiymatlari asosida tuzilgan. Kerakli ta’minlanishdagi minimal oqimni (Q min,%) aniqlash uchun  r,% koeffitsiyentidan foydalaniladi (uning qiymatlari maxsus qo‘llanmada keltirilgan). Q min,%  r,%  Q min,80%. Oqimning o‘zgaruvchanligini gidrometrik ma’lumotlar yetarlicha bilmaganda (qisqa qator uchun) aniqlash Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi quyidagi usullar bilan aniqlansin 1. O‘xshatma (analog) usuli bilan; 2. Kritskiy-Menkel tenglamasi yordamida; 3. Grafo-analitik (MosGIDEP) usuli bilan. 1. O‘xshatma (analog)usuli bilan hisoblash. Yuqorida bajarilgan amaliy mashg‘ulotlarda o‘rganilayotgan daryoning oqim me’yori o‘xshatma usuli bilan aniqlangan edi, ya’ni S v = 0,19 bilib, Q 0  31.6 m 3 g‘s ga teng edi. Shunga asosan  σcv= √ 1+C v 2 2⋅n ⋅100 % = √ 103 ,61 54 = √1,92 = 1,38 % bo‘lib, τcv=1,38 %<5% shartni qanoatlantiradi. Shu natijalar biyicha  S c q 0,19, C s q 2 C v da K 1 % q 1,494  K 1 % q 0,838 ekanligini aniqlaymiz. Kerakli ta’minlanishdagi suv sarflari esa quyidagicha aniqlanadi 

Q 1 % = 1,494  Q 0 q 1,494  31,6 q 47,2 m 3 g‘s, Q 80 % = 0,838  Q 0 q 0,838  31,6 q 26,6 m 3 g‘s. 2. Kritskiy-Menkel tenglamasi yordamida hisoblash. Oqim me’yorini aniqlashda ham Kritskiy-Menkel ifodasi tavsiya qilingan edi. Shu tenglamadagi elementlar daryo oqimining o‘zgaruvchanligini aniqlashda foydalaniladigan quyidagi ifodada ham saqlanib qoladi Сv=τN Q0,x=τn,x Q0√ 1−r2 (1−τn2,a τN2,a) =5,77 31 ,6√1−0,88 2(1−8,69 2 9,86 2) =0,20 , τcv=100 ⋅σn,x Qox√n √ 1−r2 ( n N τN2a τn2a −1)=100 ⋅5,77 31 ,6√17 ⋅√1−0,88 2(17 27 97 ,2 75 ,43 −1)=4,74 % . Ko‘rinib turibdiki τcv=4,74 % <5% shartni qanoatlantiradi. Shunga asosan hamda S c q 0,20  C s q 2 C v da K 1 % q 1,522  K 1 % q 0,830 ekanligini hisobga olib, kerakli ta’minlanishdagi suv sarflarini quyidagicha aniqlaymiz  Q 1 % q K 1 %  Q 0 q 1,522  31,6 q 48,1 m 3 g‘s, Q 80 % q K 80 %  Q 0 q 0,830  31,6 q26,2 m 3 g‘s. 3. Grafo-analitik (MosGIDEP) usuli bilan hisoblash. Bu usul bilan Varzob (Gushari q.) daryosi oqimining o‘zgaruvchanligini aniqlash uchun Q x q f(Q a ) bog‘lanish grafigidan foydalanamiz (4.1-rasm). Grafikda tig‘ri burchakli uchburchak hosil qilib, tg  ni aniqlaymiz  А= tg α= BC AC =16 28 =0,57 . Shu qiymatga asoslanib, daryoning o‘zgaruvchanlik koeffitsiyentini hisoblaymiz  Cvx= A⋅ Q0,a Qx ⋅Cva=0,57 47 ,0 31 ,5⋅0,21 = 0,18 .