logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. DINAMIK XOTIRA

DINAMIK XOTIRA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB
Ko'chirib olish
DINAMIK XOTIRA Reja: 1. Diqqat va xotira haqida tushuncha. 2. Diqqat va xotira turlari jarayonlari. 3. Xotiraning buzilishi va psixik korreksiyasi. 4. O`quvchilar diqqat va xotirasini o`rganish metodlari. Foydalanilgan adabiyot 1. Diqqat - kishi faoliyati barcha turlari, eng avvalo mehnat va o`quv faoliyati samaradorligini muhim va zarur shartidir. Mehnat qanchalik murakkab va mas’uliyatli bo`lsa, u diqqatga shunchalik katta talablar qo`yadi. Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishida zarurdir. O`quvchilarning diqqat e’tibori o`quv tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga to`plab, ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yo`naltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz, uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti bo`ladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to`planishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar to`la yorkin holda aks ettiriladi. Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon bo`lishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir. Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yo`qolmaydi. Ular ma’lum miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bo`lganda qayta esga tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya po`stlog`ida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada saqlanib turishidan dalolat beradi. O`tmish tajribamizda nimaiki hodisa yuz bergan bo`lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirishi yoki tanish xotira deb aytiladi. Agar odamlar o`zlarining o`tishish tajribalarini esda saqlay olmasa va qayta tiklash qobiliyatiga ega bo`lmasa bilimlarni egallashning har qanday imkoniyatidan mahrum etilgan va ularning aqli darajasida qolavergan bo`lar edi. Shu sababdan ham har bir odamning vazifasi o`z xotirasini boyitishdan iboratdir. Esda olib qolish jarayonida odamda bir narsa yoki hodisa bilan boshqa narsa yoki hodisa o`rtasida o`zaro aloqa bog`lanadi. Masalan, biz yangi topishgan kishining ismini esda qoldirishda bu isimni hamma mazkur kishi bilan uning tashqi qiyofasi va boshqa xususiyatlari bilan bog`laymiz. Ma’lum bir tarixiy faktni o`zlashtirishda uni boshqa tarixiy hodisalar bilan bog`laymiz, uning ma’lum bir davrga taalluqli ekanini aniqlaymiz. Shunday qilib esda qoldirish - biron bir yangi narsani ilgaridan odam ongida mavjud bo`lgan boshqa narsa bilan bog`lashdan iborat. Xotirani tajriba asosida psixologiya asosida tadqiq etish, X1X asrning 80-yillariga to`g`ri keladi. 1885 yilda nemis psixologi Ebbingous xotirlab qolish jarayonlari haqida kitobini yaratadi. XX asrning 30-yillarida Rossiya psixologlari L.S.Vigodskiy, A.N.Leont’ev, A.N.Zankov, T.I.Zinchinko kabilar xotiraning turli jihatlarini o`rganadilar. Diqqatning biror narsaga qaratishi ob’ektga bog`liq holda diqqatning namoyon bo`lishini quyidagi shakllarini; sensor, aqliy, harakatlantiruvchi shakllarni ajratib ko`rsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (ko`rish va eshitish) diqqati ko`proq o`rganilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunib etishga buyuk rus fiziologlari I.P.Pavlov va A.A.Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega. Nerv sistemasining alohida reaktsiyalari orientir reflekslar haqida I.P.Pavlov ilgari surgan tasavvurida ixtiyorsiz diqqatning g`ayri ixtiyoriy tabiati haqida taxmin bor edi. Hozirgi zamon mas’uliyatlariga qaraganda orientir reflekslar juda ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan bog`langan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib etishda dominanta (nasldan - naslga o`tuvchi asosiy belgi) printsipi alohida ahamiyatga ega. A.A.Uxtomskiyning fikriga ko`ra, miyada hamisha qo`zg`alishning ustun va hukmronlik qiluvchi markazi mavjud bo`ladi. Diqqat miya faolligini muayyan darajasida yuz berishi mumkin. Demak, diqqatning fiziologik asosini bosh miya pusti qismidagi “optimal qo`zg`alish nuqtasi” tashkil qiladi. Miya po`stining optimal qo`zg`algan joyi o`z o`rnini almashtirib turishi, diqqatni bir narsadan ikkinchi narsaga kuchishini va shuning bilan birga, ongimizning ma’lum narsa, ma’lum faoliyat turiga qarata yo`naltirilishi va to`planishini shartlaydi. Shunday qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalari faoliyati bilan bog`liqdir. Lekin diqqatning har xil shakllari va turlarini tartibga solishda ularning roli turlichadir. Sechenov I.N. xotirani hayvon va inson tuzilishini eng muhim mo`’jizasi deb bejiz aytmagan. Tashqi va ichki kuzgatuvchilarlarning ta’siri tufayli miyada qo`zg`alishlar vujudga keladi. Ularning izlar yo`qolib ketmaydi. Natijada nerv qo`zg`alishlar oson va tez boradi. Qo`zg`olishlar takrorlanib turilsa nerv bog`lanishlar saqlanadi. Aks holda nerv bog`lanishlar uziladi. Materiallar unitiladi. Yarim sharlar po`stlog`ida bog`lanishlarning tez hosil bo`lishi, puxta bog`lanish miyaning ta’siriga reaktsiya qilish hamda ilgari yuz bergan qo`zg`alishlar “uzlarini saqlab qolish qobiliyatiga bog`liqdir. 4. Xotira quyidagi psixik jarayonlardan iborat: esda olib qolishi, esda saqlab qolishi, tanish, esga tushirishdan xotira jarayoni esda olib qolishdan boshlanadi. Buning fiziologik asosi katta yarim sharlardagi vujudga kelgan vaziyatli nerv bog`liqlikdir. Biz ko`p narsalarni ixtiyorsiz holda esda olib qolamiz. Bu ixtiyorsiz esda olib qolish deyiladi. Kishining his – tuyg`ulari bilan bog`liq bo`lgan hodisalar ham yaxshi esda olib qolinadi. Esda olib qolishning ixtiyoriy turi ham bo`lib, kishi esda olib qolishga o`zini - uzi majbur qiladi. Buningsiz miya ko`pgina va malakaga erishib bo`lmaydi. Esda olib qolishning mexanik va ma’nosiga tushunib esda olib qolish xillari bor. Ma’nosiz tushunib esda olib qolishda tafakkur protsesslarning ahamiyati katta. Ilgari esda olib qolingan tashqi bilan material bilan yangi material bog`lanadi. Misol, teoremani isbotini esda olib qolish mumkin. Faqat takrorlash bilan esda qolish mexanik esda olib qolish deyiladi. Bunda noaniq bo`lgan bilan material quruq yod olinadi. Bunda o`zgargan material tez unitiladi. Ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik ravishda esda olib qolishga nisbatan ancha puxtadir. 2. Hosil bo`lish xususiyatlariga va amal qilish usullariga ko`ra diqqatning 2 ta asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud. Ixtiyoriy diqqat - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan diqqat va e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo`ladi. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning kechishini faol boshqarib turishdan iborat. Bu diqqatning boshlanishi, davom ettirishi kuch va zo`r berishini, ya’ni irodaning ishtirokini talab qiladi. Shuning uchun bu irodaviy diqqat deb ham yuritiladi. Ixtiyorsiz diqqat kishining xohishlari va maqsadlaridan holi tarzda hosil bo`ladigan diqqat e’tibordir. Ixtiyorsiz diqqatni hosil qiluvchi qo`zg`ovchilarning xususiyatlaridir. Masalan; baland ovoz, yorqin nur, kuchli hid va hokozo. Ixtiyorsiz diqqatda qiziqishning roli benihoya kattadir. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo`nallganligiga ham bog`liqdir. Masalan, teatr bilan qiziqadigan kishi, ehtimol futbol bo`yicha bo`lajak musobaqa haqidagi e’longa e’tibor bermasdan, ayni chog`da teatrga oid yangi e’lonni tezroq payqashi mumkin. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini - ixtiyoriydan so`ngi diqqatni alohida ko`rsatish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan joriy etilgandir. Ixtiyoriydan so`ngi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, ko`proq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatini, barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turi bilan bog`liqdir. Diqqat turlicha sifat ko`rinishlari bilan ta’riflanadi. Diqqatning bu ko`rinishlarini diqqatning sifati yoki diqqatning xususiyatlari deb ataladi. Diqqatning barqarorligi, kuchishi, taqsimlanishi va ko`lami shular jumlasiga kiradi. Diqqatning barqarorligi – diqqatga qaratilgan ob’ektlarning xususiyatlariga va yo`naltirilgan shaxsning faolligiga bog`liq bo`ladi. Diqqat turlati va ularni qiyosiy xarakteristikasi Diqqat turi Paydo bo`lish shartlari Asosiy xarakteristikasi Asoslari Ixtiyoriy Vazifani qabul qilishi Vazifaga asosan yo`nalganlik, irodaviy zo`r berish, uzoq muddatli diqqatning to`planganligi toilqtiradi Ikkinchi signal sistemasini etakchi o`rni Ixtiyoriydan So`nggi diqqat Qiziqishi bilan yuzaga kelgan faoliyatga “kirish” Maqsadga yo`nalganlik saqlab qolinadi, toliqish bo`lmaydi, qiziqish ortadi. Faoliyat jarayoniga bo`lgan qiziqishi dominantasidi. Ixtiyorsiz diqqat Kuchli qo`zg`atuvchi asosida yuzaga keladi. Beixtiyoriylik, engillik, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga tez o`tiladi. Shaxsni qiziqishini namoyon qilyvch yoki xarakterlovchi dominanta Diqqatning barqarorligini saqlashda shaxsning faolligi katta ahamiyatga egadir. K.S.Stanislavskiy aktyorning sahnaviy diqqati haqidagi masalani talqin qila turib, shuni qayd etgan edi: “Ob’ektga jalb etilgan diqqat e’tibor u bilan biron narsa qilishga tabiiy ehtiyojni qo`zg`aydi. Harakat esa diqqatni ob’ektga yanada ko`proq jalb etadi. Shunday qilib, diqqat harakatga qo`shilib va u bilan o`zaro chatishib, ob’ekt bilan mustahkam bog`lanish hosil qiladi”. Diqqatning barqarorligi uning harakatchanlik xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Diqqatning ko`chishi sub’ektning bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga, bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga, bir harakatdan ikkinchi harakatga ataylab o`tishda namoyon bo`ladi. Diqqatni ko`chirishning muvaffakiyati bir qancha shart sharoitlariga bog`liqdir. Ko`chirishi oldingi va keyingi faoliyatning xususiyatlari bilan bog`liq bo`ladi. Diqqatning ko`chirilishi ko`p jihatdan yangi faoliyat maqsadning shaxs uchun ahamiyati, uning aniq ravonligi va soddaligi bilan belgilanadi. Diqqatning ko`chirilishida anchagina individual farklar mavjuddir. Ba’zi odamlar bir faoliyatini qo`yib, ikkinchisini bajarishga tez va osongina kirishib ketsa, boshqalariga bunday tarzda o`tish uchun uzoq vaqt va anchagina kuch- g`ayrat sarflashga to`g`ri keladi. Hozirgi ko`pgina kasblar aynan diqqatning ko`chuvchanligiga nisbatan yuksak talablar qo`ymoqda. Diqqatning ko`chishi o`quv jarayonida ham katta ahamiyatga egadir, diqqatning ko`chishi bilan bir qatorda uning bo`linishini xam alohida ajratib ko`rsatadilar. Diqqatning bo`linishi deganda uning asosiy faoliyatidan uni muvaffaqiyatli tarzda bajarish uchun ahamiyatsiz ob’ektlarga ixtiyorsiz ko`chirilishi tushuniladi. Diqqatning taqsimlanishi ikkita va undan ko`proq faoliyat turlarining (bir qancha harakatlarining) ayni bir vaqtning o`zida (biriga qo`yib) muvaffaqiyatli bajarishi imkoniyati bilan bog`liq xususiyatdir. Diqqatning yuksak darajada taqsimlanishi ko`pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Operatorlar, ko`plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilar va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi. Diqqatning taqsimlanishi mumkinligi bir qancha shart-sharoitlarga bog`liqdir. Faoliyatning birgalikda bajariladigan turlari yoki hal etiladigan vazifalar qanchalik murakkab bulsa, diqqatga aylanishi ham shunchalik qiyin bo`ladi. Diqqatni taqsimlash malakasi o`quv faoliyatini egallab olish jarayonida shakllanadi, u mashq qilish va tegishli ko`nikmalarni orttirish orqali rivojlantirilishi mumkin. Diqqatning xususiyatlari qatoriga ayni bir vaqtning o`zida aniq ravshan idrok etiladigan ob’ektlar soni bilan belgilanadigan ko`lami ham kiradi. Diqqatning ko`lami idrok etiladigan ob’ektlarning xususiyatlarga bog`liq buladi. Jumladan, anglanilgan matn taqdim etilganda 14 harfli so`zlar osongina ilg`ab olinadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar diqqatning ko`lami juda ham cheklangan bo`ladi. Yoshi ulgaygan sari u kengaya boradi. Idrok etilayotgan materialning mazmuniga ko`ra guruhlarga ajrata bilish, sistemaga sola bilish, birlashtira olish malakalarining shakllantirilishi diqqatning ko`lamini kengaytirshning asosiy sharti hisoblanadi. Diqqatning salbiy jihatlardan biri parishonxotirlikdir. Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo`linib turishida namoyon bo`lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko`rinishi ko`pincha ish qobiliyati susayib ketishning va xulq atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlik haddan tashqari, hissiy hayajonlanishi yoxud charchash oqibati sifatida qisqa muddati bo`lishi ham mumkin. Xotira jarayonlariga esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jarayonlari kiradi. Esda olib qolish - qabul qilinayotgan predmet va hodisalarni tasavvurlar sifatida qobul qilishdir. Esda olib qolish – xotira materiali bo`lib, qayta esga tushirish xotira mazmunidir. Esda olib qolish mexanik va mantiqiy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz bo`ladi. Esda olib qolingan materialni saqlash – xotira jarayoni bo`lib unda ong xarakati yuzaga keladi. Xotirada inson tomonidan qabul qilingan barcha narsa qoladi va ma’lum miqdori esdan chiqadi. Qayta esga tushirish esda olib qolingan materialni aktuallashtirish bo`lib, u uzoq muddatli xotiradan operativ xotiraga o`tadi. Esga tushirish tanish yoki xotirlash, ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz bo`lishi mumkin. Tanish – bu qayta ko`rganda esga tushirish bo`lib, u qayta ob’ektni idrok etish natijasida yuzaga keladi. Xotirlash - qayta idrok etishsiz esga tushirishdir. U ixtiyorsiz (assotsiatsiyalar asosida) va ixtiyoriy bo`ladi. Esdan chiqarish - qayta esga tushirishdagi qiyinchiliklar bo`lib, u ta’sir izlarini yo`qotish natijasida yuz beradi. Esdan chiqarish to`la, qisman, uzoq muddatli va qisqa muddatli bo`ladi. Esda chiqarishda tormozlanish yuzaga kelishi mumkin va ikki xil ko`rinishga ega: 1. Proaktiv tormozlanish – oldingi faoliyatni keyingi yod olish jarayoniga salbiy ta’sir ko`rsatishi. 2. Retroaktiv tormozlanish – vaqt bog`liqligini yuzaga kelish tufayli xotirada tormozlanish yuzaga keladi (Masalan: tarix darsidan so`ng, adabiyot darsi ta’sirida). O`zlashtirilgan material xotirasida saqlanishi uchun uni takrorlab turish kerak. Esda saqlash jarayonida ijtimoiy hodisalar kuzatilishi mumkin. Material oradan oz vaqt o`tishi bilan emas, balki bir qancha vaqtdan keyin esga tushadi, bu vaqtda material miya po`stlog`ida mustahkamlanadi. Keyingi bajarilgan va avvalgidan ishdan murakkab, kishi aktiv harakat qilsa oldingi vazifalar miya po`sti izlarini yo`qoladi. Biz hech narsani unutmasak miyamiz keraksiz informatsiyalar bilan to`ladi, yangi aloqa va bog`lanishlar sodir bo`lmay qoladi. Unutish biz uchun qimmatli bo`lgan narsalarni saqlash imkonini beradi. Biz esda olib qolgan barcha narsalar beixtiyoriy holda esga tushadi. Bu ixtiyorsiz esga tushirilishi deyiladi. Biz ba’zi narsalarni qiyinchilik bilan esga tushiramiz, bu ixtiyoriy esga tushirish deyiladi. Tanib olish esga tushirishning alohida formasidir. Misol: ko`chada ketayapmiz, qarshimizdan kelayotgan odamni qaerdadir ko`rganmiz, u so`rashganidan keyin, uni ovozidan taniymiz. Tanib olish ham ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`ladi. Tanib olish esga tushirishga nisbatan osonroq kechadi. Chunki tanib olish takror idrok qilishga asoslanadi. Shuning uchun esga tushirishda tanib olishdan foydalanamiz. Misol: bizga kerakli bo`lgan ismini eslash uchun bir qancha ismlarni xayolimizdan o`tkazamiz va topib olamiz. XOTIRA SIFATLARI VA TURLARI Xotiraning quyidagi sifatlari mavjud: a) ko`lami esda olib qolingan materiallarning miqdori b) esga tushirishning aniqligi v) esda olib qolishning tezligi g) o`zlashtirilgan materialni uzoq vaqt saqlanishi d) xotiraning tayyorligi, kerak bo`lgan vaqtda kerakli materialni tez esga olish tushirish qobiliyati nazarda tutiladi. Bu xususiyatlar kimda yaxshi rivojlangan bo`lsa, uning xotirasini yaxshi xotira deyish mumkin. Lekin, kishilarning ko`pchiligida xotiraning ba’zi sifatlari yaxshi bo`lsa, boshqa sifatlari yomon rivojlangan bo`ladi. XOTIRA TURLARI Psixik faolligiga ko`ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`lishi mumkin. Faoliyat maqsadiga ko`ra – harakat emotsional, suz-mantiqiy, obrazli xotiraga ajratiladi. Materialni esda olib qolish muddatiga ko`ra uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira turlariga bo`linadi. Xotiraning quyidagi individual turlari ajratiladi – ko`rish, eshitish, motor va aralash. Ko`rish turi – ko`rish orqali materialni tez esda olib qolish. Eshitish turi – eshitish orqali materialni yaxshi esda olib qolish. Motor – turi odamni qayta takrorlash yoki yozib olish orqali esda olib qolishidir. Aralash turi – ko`rish, eshitish, ko`rish – motor, eshitish – motor turlari haqida gapirish mumkin. Xotira sifati xotirada olib qolish tezligi, esda olib qolish mustahkamligi, esga tushirish tezligi bilan xarakterlanadi. 3. Esda olib kolishning yo`llarini bilmaydigan va puxta esda qoldirish uchun zarur shart sharoitlarini hisobga olmaydigan kishilar ko`pincha uz xotiralarini yomoniligidan nolib yurishadi. Shu bilan birga xotirani buzilish hollari ham bo`lishi mumkin. Kishining xotirasi biron bir kuchli, ta’sir (ko`p hollarda qo`rqish) miyaning katta yarim sharidagi kishi xotirasi bilan bog`liq bo`lgan markaziy nerv xujayralarining shikastlanishi oqibatida buzilishi mumkin. Shizofreniya, skleroz kabi kasallik turlari xotiraning buzilishi bilan bog`liq. Psixokorrektsiya - inglizcha so`zdan olingan bo`lib - shaxsning psixik rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish usullarini qo`llash jarayoni. Kishi xotirasini psixokorrektsiya orqali rivojlantirish va shakllantirish mumkin. Bularning o`ziga xos qoidalari mavjud. 4. Maktab o`quv tarbiya jarayonini tashkil etishda diqqatning barcha turlariga asosiy xususiyatlarini hisobga olish zarur. O`quv jarayonida ixtiyorsiz diqqat muhim rol’ o`ynaydi. Ixtiyorsiz diqqatning boshlangich sinflardagi roli ayniqsa kattadir. Chunki kichik yoshdagi o`quvchilarda diqqatni ixtiyoriy ravishda biror narsaga qaratish qobiliyati sust rivojlangan bo`ladi. Maktab ish tajribasida ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatni birga qo`shib olib borish va ixtiyorsiz diqqatga tayangan holda ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash zarur. Butun o`qitish jarayonini to`g`ri va puxta uyushtirish o`quvchi diqqatini shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi. Diqqat ta’limning muvaffakiyatliligi shartlaridan biri bo`lgani holda uning shakllanishi ham ushbu jarayonining o`zida yuz beradi. O`quv faoliyati ayniqsa ixtiyoriy dikkatni tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. O`quvchilarning dars paytidagi diqqati darsning tuzilish xususiyatlari bilan belgilanadi, o`rganilayotgan materialning mazmuniga ham, uning o`qituvchi tomonidan bayon qilinishiga ham bog`liq bo`ladi. O`quvchilar diqqatining safarbar etilishi o`qituvchi nutqning xususiyatlariga, uning aniqligi va ifodaliligiga va shu kabilarga ham bog`liqdir. Diqqatni jalb qilishda ko`rgazmalilik (kartinalar, jadvallar, chizmalar va boshqalar)dan maqsadga muvofiq foydalanish katta ahamiyatga ega. O`quvchilarning diqqatining uyushtirishida o`qituvchilarning izchil va muntazam talabchanligi muhim rol’ o`ynaydi. Ba’zi psixologlar (P.Ya.Gal’perin) diqqatni nazoratining alohida psixologik ta’siri deb tushunadilar. O`quvchilar diqqatining yosh davr xususiyatlarini ham, individual xususiyatlarini ham hisobga olish ta’lim tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Masalan, kichik maktab yoshida diqqatning etarli darajada ob’ektga to`planmaganligiga, jumladan aqliy faolikka etarli emasligiga, o`quv faoliyati ko`nikma va malakalarining shakllanmaganligiga, bola irodasining kuchsizligi sabab bo`lishi mumkin. Pedagogik faoliyatda diqqatning tashqi ko`rinishidagi individual xususiyatlarni ham inobatga olish muhimdir. Tashki belgilariga - aft - angorning o`zgachaligiga, yuzlarning ifodasiga va nigohning qaratilganligiga qarab diqqatning yo`naltirilganligini va uning to`planganligi darajasini aniqlash mumkin. Koos kubiklari metodikasi 1923 yilda S.C Koh3 tomonidan taklif etilgan bo`lib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik ko`rish yasash xususiyatlarini o`rganishga mo`ljallangan. Bu metodika D.Wechslerning (1959-1955) metodikasiga aqlni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Link kubi metodikasi diqqat barqarorligini, ziyrakligini, aniqlashga imkon beradi. P’eron-Ruzer metodikasi ko`rish-yasash xususiyatlarini, maqsadga yo`nalgan ko`nikmalarini, egallash imkoniyatlarini, xarakterlarning yangi usullarini o`zlashtirishni o`rganishga mo`ljallangan. Bu metodika yordamida ixtiyoriy diqqat hajmi, uning barqarorligi haqida bilib olish mumkin. Diqqatning ko`chishi, uzoq davom etadigan aqliy ishga qobiliyatini o`rganish maqsadida I.V.Kruk (1986) tomonidan taklif etilgan metodikaning o`zgartirilgan variantini etilgan metodikaning o`zgartirilgan variantini qo`llash mumkin. Shul’t jadvali bo`yicha sonlarni izlash metodika diqqatning ko`chishi va bo`linish xususiyatlarini, sensomotor reaktsiyalar tezligini o`rganish uchun foydalaniladi. Krepelin bo`yicha sanash va hisoblash metodikadan murakkab sezgi harakat reaktsiyalarini, ish qobiliyatini, ixtiyoriy diqqat barqarorligini aniqlash, psixik jarayonlar kechishining tezligini aniqlash uchun foydalanish mumkin. Bulardan korrektur sinovi metodikasi diqqatning tebranishini ko`rish analizatori uzoq vaqt ishlaganda bir xil ko`ruv qo`zg`atuvchilarga nisbatan sinaluvchining charchashini aniqlashga imkon beradi. Psixologiyada xotirani o`rganish uchun maxsus metodikalar mavjud. R.Meili testi 1961 yilda ishlab chiqarilgan bo`lib, 7-14 yoshli bolalar kattalarning ko`rish va eshitish xotirasini o`rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish va ko`rish xotirasi o`rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o`qib bergan so`zlarni, predmetlarning nomlarini eshitib esda olib qolish qobiliyati o`rganiladi. Bu tadqiqotlar bir kunda o`tkazilmaydi, bu esa xotiraning o`rganilyoetgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilishga imkon beradi. Ko`rish xotirasi xususiyatlarini D.Wechsler (1945) taklif etilgan metodika yordamida o`rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o`rganish subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga qarash taklif etiladi. Har bir rasm sinaluvchiga 10 soniya ko`rsatiladi. Keyin sinaluvchi toza oq qog`ozda ko`rgan narsasini qayta esga tushirib, chizish kerak. Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish kerak. Ko`rish xotirasini o`rganish testini Benton (1952) turli shakldagi rasmlarni ko`rib esda olib qolish xususiyatlarini ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko`rsatiladigan rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o`zaro teng. Ularning har biri 10 ta namuna kartochkalardan tuzilgan. Kartochkalarda bir nechta oddiy geometrik figuralar aks ettirilgan. Bavosita esda olib qolish metodikasi yordamida (A.N.Leont’ev, 1928) faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, balki tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash mumkin. Bavosita esda olib qolish xususiyatlarini piktogramma, ya’ni rasmli assotsiatsiyalar metodi orqali ham o`rganish mumkin. Piktogramma eksperimental psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan qo`llanilgan. Rasm va so`z o`rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha, bu rasmlar so`zni eslab qolish uchun yaroqli bo`ladi. (A.R.Luriya, 1967 ). Shuning uchun ham bu metodika orqali tadqiqot o`tkazish faqatgina assotsiativ, bavosita xotira xususiyatlarigina emas, balki fikrlash faoliyati xarakteri, tushunchali tafakkurning rivojlanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi. (S.V.Longinova, S.Ya. Rubinshteyn, 1972 B.R.Xersonskiy, 1988 ) Foydalanilgan adabiyot 1. A.V.Petrovskiy. “Umumiy psixologiya”, 1992 yil. 2. P.V.Ivanov .“Umumiy psixologiya”, 1972 yil. 3. A.N.Leont’ev. “Problem’ razvitiya psixika” 4. www.ziyonet.uz 5. www.arxiv.uz

DINAMIK XOTIRA Reja: 1. Diqqat va xotira haqida tushuncha. 2. Diqqat va xotira turlari jarayonlari. 3. Xotiraning buzilishi va psixik korreksiyasi. 4. O`quvchilar diqqat va xotirasini o`rganish metodlari. Foydalanilgan adabiyot

1. Diqqat - kishi faoliyati barcha turlari, eng avvalo mehnat va o`quv faoliyati samaradorligini muhim va zarur shartidir. Mehnat qanchalik murakkab va mas’uliyatli bo`lsa, u diqqatga shunchalik katta talablar qo`yadi. Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishida zarurdir. O`quvchilarning diqqat e’tibori o`quv tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga to`plab, ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yo`naltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz, uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti bo`ladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to`planishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar to`la yorkin holda aks ettiriladi. Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon bo`lishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir.

Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yo`qolmaydi. Ular ma’lum miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bo`lganda qayta esga tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya po`stlog`ida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada saqlanib turishidan dalolat beradi. O`tmish tajribamizda nimaiki hodisa yuz bergan bo`lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirishi yoki tanish xotira deb aytiladi. Agar odamlar o`zlarining o`tishish tajribalarini esda saqlay olmasa va qayta tiklash qobiliyatiga ega bo`lmasa bilimlarni egallashning har qanday imkoniyatidan mahrum etilgan va ularning aqli darajasida qolavergan bo`lar edi. Shu sababdan ham har bir odamning vazifasi o`z xotirasini boyitishdan iboratdir. Esda olib qolish jarayonida odamda bir narsa yoki hodisa bilan boshqa narsa yoki hodisa o`rtasida o`zaro aloqa bog`lanadi. Masalan, biz yangi topishgan kishining ismini esda qoldirishda bu isimni hamma mazkur kishi bilan uning tashqi qiyofasi va boshqa xususiyatlari bilan bog`laymiz. Ma’lum bir tarixiy faktni o`zlashtirishda uni boshqa tarixiy hodisalar bilan bog`laymiz, uning ma’lum bir davrga taalluqli ekanini aniqlaymiz. Shunday qilib esda qoldirish - biron bir yangi narsani ilgaridan odam ongida mavjud bo`lgan boshqa narsa bilan bog`lashdan iborat. Xotirani tajriba asosida psixologiya asosida tadqiq etish, X1X asrning 80-yillariga to`g`ri keladi. 1885 yilda nemis psixologi Ebbingous xotirlab qolish jarayonlari haqida kitobini yaratadi. XX asrning 30-yillarida Rossiya psixologlari L.S.Vigodskiy, A.N.Leont’ev, A.N.Zankov, T.I.Zinchinko kabilar xotiraning turli jihatlarini o`rganadilar.

Diqqatning biror narsaga qaratishi ob’ektga bog`liq holda diqqatning namoyon bo`lishini quyidagi shakllarini; sensor, aqliy, harakatlantiruvchi shakllarni ajratib ko`rsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (ko`rish va eshitish) diqqati ko`proq o`rganilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunib etishga buyuk rus fiziologlari I.P.Pavlov va A.A.Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega. Nerv sistemasining alohida reaktsiyalari orientir reflekslar haqida I.P.Pavlov ilgari surgan tasavvurida ixtiyorsiz diqqatning g`ayri ixtiyoriy tabiati haqida taxmin bor edi. Hozirgi zamon mas’uliyatlariga qaraganda orientir reflekslar juda ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan bog`langan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib etishda dominanta (nasldan - naslga o`tuvchi asosiy belgi) printsipi alohida ahamiyatga ega. A.A.Uxtomskiyning fikriga ko`ra, miyada hamisha qo`zg`alishning ustun va hukmronlik qiluvchi markazi mavjud bo`ladi. Diqqat miya faolligini muayyan darajasida yuz berishi mumkin. Demak, diqqatning fiziologik asosini bosh miya pusti qismidagi “optimal qo`zg`alish nuqtasi” tashkil qiladi. Miya po`stining optimal qo`zg`algan joyi o`z o`rnini almashtirib turishi, diqqatni bir narsadan ikkinchi narsaga kuchishini va shuning bilan birga, ongimizning ma’lum narsa, ma’lum faoliyat turiga qarata yo`naltirilishi va to`planishini shartlaydi. Shunday qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalari faoliyati bilan bog`liqdir. Lekin diqqatning har xil shakllari va turlarini tartibga solishda ularning roli turlichadir. Sechenov I.N. xotirani hayvon va inson tuzilishini eng muhim mo`’jizasi deb bejiz aytmagan. Tashqi va ichki kuzgatuvchilarlarning ta’siri tufayli miyada qo`zg`alishlar vujudga keladi. Ularning izlar

yo`qolib ketmaydi. Natijada nerv qo`zg`alishlar oson va tez boradi. Qo`zg`olishlar takrorlanib turilsa nerv bog`lanishlar saqlanadi. Aks holda nerv bog`lanishlar uziladi. Materiallar unitiladi. Yarim sharlar po`stlog`ida bog`lanishlarning tez hosil bo`lishi, puxta bog`lanish miyaning ta’siriga reaktsiya qilish hamda ilgari yuz bergan qo`zg`alishlar “uzlarini saqlab qolish qobiliyatiga bog`liqdir. 4. Xotira quyidagi psixik jarayonlardan iborat: esda olib qolishi, esda saqlab qolishi, tanish, esga tushirishdan xotira jarayoni esda olib qolishdan boshlanadi. Buning fiziologik asosi katta yarim sharlardagi vujudga kelgan vaziyatli nerv bog`liqlikdir. Biz ko`p narsalarni ixtiyorsiz holda esda olib qolamiz. Bu ixtiyorsiz esda olib qolish deyiladi. Kishining his – tuyg`ulari bilan bog`liq bo`lgan hodisalar ham yaxshi esda olib qolinadi. Esda olib qolishning ixtiyoriy turi ham bo`lib, kishi esda olib qolishga o`zini - uzi majbur qiladi. Buningsiz miya ko`pgina va malakaga erishib bo`lmaydi. Esda olib qolishning mexanik va ma’nosiga tushunib esda olib qolish xillari bor. Ma’nosiz tushunib esda olib qolishda tafakkur protsesslarning ahamiyati katta. Ilgari esda olib qolingan tashqi bilan material bilan yangi material bog`lanadi. Misol, teoremani isbotini esda olib qolish mumkin. Faqat takrorlash bilan esda qolish mexanik esda olib qolish deyiladi. Bunda noaniq bo`lgan bilan material quruq yod olinadi. Bunda o`zgargan material tez unitiladi. Ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik ravishda esda olib qolishga nisbatan ancha puxtadir. 2. Hosil bo`lish xususiyatlariga va amal qilish usullariga ko`ra diqqatning 2 ta asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud.

O'xshashlar

DINAMIK XOTIRA 19v
XOTIRA
Dinamik tizimlar
DIQQAT VA XOTIRA
Dinamik xotiradan foydalanish, dinamik xotirani ishlatishda ko’rsatkich turlari