logo

ETNOPSIXOLINGVISTIKA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.1767578125 KB
ETNOPSIXOLINGVISTIKA  
Reja:
1. Etnopsixolingvistikaning ob y ekti va predmeti
2. Etnopsixolingvistikaning nazariy asoslari  
3. Kommunikatsiyaga lingvo-kognitiv yondashish 
4.  Madaniyatlararo muloqot    
    1. Etnopsixolingvistikaning ob y ekti va predmeti
Etnopsixolingvistika   psixolingvistika   negizida   vujudga   kelgan   ilmiy
tadqiqotlarning   yangi   yo‘nalishlaridan   biridir.   Etnopsixolingvistika   integrativ
xarakterga   ega   bo‘lib,   u   psixologiya,   lingvistika,   sotsiologiya   va
madaniyatshunoslik fanlarining kesishmasida yuzaga kelgan. Etnopsixolingvistika
mustaqil   fan   sifatida   hali   to‘liq   shakllanib   ulgurmagan   bo‘lsa-da,   uning   yaqin
kelajakda o‘z maqomiga ega bo‘lishi shubhasizdir. 
Etnopsixolingvistika   –   turli   madaniyatlardagi   lisoniy   shaxslar   nutqiy
muomalasining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   o‘rganadigan   fan .   N utqiy   faoliyatda
muayyan an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan muomala elementlarining qanday paydo
bo‘lishini, turli til egalarining verbal va noverbal muloqotidagi farqlarni o‘rganadi.
Nutqiy   etiket   va   “dunyoning   rangli   manzarasi”ni,   turli   xalqlardagi   ikki   tillilik   va
ko‘p tillilik hodisalarini tadqiq etadi. 
Etnopsixolingvistikaning   obyekti   milliy   diskurs   sharoitidagi   nutqiy
hodisalar   yoki   nutqiy   vaziyatlar   majmuyidan,   uning   predmeti   esa   milliy
diskursning o‘ziga xos xususiyatlarini ta’minlaydigan barcha omillar majmuyidan
iborat. 
Diskurs   –   verballashgan   nutqiy,   fikrlash   faoliyati   bo‘lib,   u   matnlar
majmuyini   namoyon   etadi.   Diskurs   –   bu   hayotga   o‘girilgan   matn,   kognitiv   va
kommunikativ   funksiyalarni   o‘z   ichiga   olgan,   real   madaniy   kommunikativ
vaziyatlarni qayd qilgan nutqiy asar. 
“Diskurs”   termini   1970-yillarning   boshlaridan   dastlab   “funksional   stil”
terminiga   sinonim   sifatida   qo‘llanila   boshlagan.   Keyinchalik   ingliz-sakson
tilshunoslari   Van   Deyk   va   Kinchlar   diskurs   ostida   faqat   matnning   mavjudligini
emas, balki bu mavjud tizim ortida turgan, birinchi navbatda butun grammatikani
tushunishni taklif qilishgan.
Diskursning elementlari (Demyankovga ko‘ra):
1) bayon qilingan hodisalar  (matnning o‘zi);
2) ishtirokchilar;
3) “hodisa bo‘lmaganlik”; a) hodisa bilan birga bo‘ladigan holatlar;
b) hodisani  izoh lovchi fon;
v) hodisaga ishtirokchilarning bahosi;
g) hodisalar bilan diskurga taalluqli bo‘lgan informatsiya.  
Shunday qilib, matn haqida gap ketganda diskursning ichki tuzilishi nazarda
tutiladi;   diskurs   haqida   gapirilganda   esa   nutqiy   asarning   lisoniy   tafakkur,   nutqiy
kontekst, so‘zning nolisoniy tomonlari bilan aloqasiga diqqat jalb qilinadi 1
.    
  Etnopsixolingvistika   quyidagilarni   tasvirlash   va   tavsiflashni   o‘z   oldiga
maqsad qilib qo‘yadi: 
1) milliy tilning milliy mental-lingvo majmua sifatida aks ettiradigan o‘ziga
xos funksiyasi;
2) muayyan milliy-lingvomadaniy hamjamiyat vakillarining kommunikativ,
xususan, nutqiy muomalasining o‘ziga xosliklari; 
3)   milliy   diskursning   o‘ziga   xos   jihatlari   va   uning   milliy-madaniy
xususiyatlarini belgilaydigan omillar.
Etnopsixolingvistika quyidagi masalalarni tadqiq etadi:
- diskursning universal va milliy o‘ziga xos jihatlarini belgilash;
- diskursning milliy-madaniy tarkibini tadqiq etish;
-   diskursning   milliy-madaniy   o‘ziga   xosligini   ta’minlovchi   omillarni
aniqlash va ularni tasniflash;
- olamning milliy manzarasini aks ettirdigan o‘ziga xos jihatlarni tasvirlash;
- madaniyat kodlari va etalonlarini aniqlash va tasvirlash va h.k.
 2. Etnopsixolingvistikaning nazariy asoslari
Etnopsixolingvistika   asoslanadigan   nazariy   ta’limotlardan   biri   Sepir-
Uorfning   “Lingvistik   nisbiylik   nazariyasi”dir.   Mazkur   faraz   1930-yillarda   E.
Sepirning g‘oyalari asosida B.Uorf tomonidan ilgari surilgan. Ushbu farazga ko‘ra,
insonlar   olamni   o‘z   ona   tillari   vositasida   turlicha   ko‘rishadi.   Tilda   aks   ettirilgan
olamgina mavjud. Modomiki, har bir til borliqni o‘ziga xos usullar bilan aks ettirar
1
  Кавинкина   И.Н.   Психолингвистика.   Пособие   для   студентов   педагогических   специальностей   высших   учебных
заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010.   –С.136-137.     ekan,   unda   tillar   bir-biridan   o‘zining   “olamning   lisoniy   manzarasi”ga   ko‘ra
farqlanadi.   E.   Sepir   va     B.Uorfning   gipotezasida   quyidagi   asosiy   masalalar
ajratiladi:     1.   Til   unda   so‘zlashuvchi   xalqning   tafakkur   usuli   bilan   bog‘liqdir.   2.
Olamni bilish usuli sub y ektlarning qanday tillarda fikrlashiga bog‘liqdir 2
. 
Etnopsixolingvistika   shug‘ullanadigan   masalalardan   biri   tafakkur   (lisoniy
tafakkur)   va   madaniyat   o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabatdir.   Ma ’ lumki,   har   bir
xalqning   dunyoni   bilishi,   dunyoni   tushunishi   asosida   o‘zining   predmetlik
ma ’ nolari,   ijtimoiy   stereotiplari,   kognitiv   sxemalari   sistemasi   yotadi,   insonning
tafakkuri   har   doim   etnik   jihatdan   shartlangan   bo‘ladi   (A.A.Leontev).   Etno-
ijtimoiy-madaniy   omil   ko‘pincha   fikrni   shakllantirish   va   ifodalash   usulining
milliy-etnik o‘ziga  xosligi   bilan  aniqlanadi   (I.A.Zimnyaya).  Mazkur   jarayon  ko‘p
hollarda   “g‘ayriixtiyoriy”   xarakter   kasb   etadi,   binobarin,   tafakkur   sistemasining
o‘zi   etnik   stereotiplar   muomalasi   bilan   aniqlanadi   va   har   bir   alohida   madaniyat
egasi   tomonidan   tushunib   yetilmaydi,   ya’ni   mazkur   milliy-lingvo-madaniy
hamjamiyatning   jamoaviy   g‘ayriixtiyoriyligiga   tegishli   bo‘ladi.   Biroq   aynan   ana
shu tafakkurning muayyan sistemliligi yoki olamning obrazi u yoki bu hamjamiyat
vakilining muomalasiga ta ’ sir qiladi va uni aniqlab beradi (N.V.Ufimseva) .
Tafakkurning mavjudligi shaxsning o‘ziga xos belgilaridan biridir. Shaxs esa
ijtimoiylashuv   jarayonida   jamiyatda   shakllanadi.   Shunday   ekan,   tafakkur   shaxsni
shakllantirgan   o‘sha   jamiyatning   farqli   jihatlarini   o‘zida   aks   ettirmasligi   mumkin
emas 3
.   
Madaniyat   –   jamiyat,   inson   ijodiy   kuch   va   qobiliyatlari   tarixiy
taraqqiyotining   muayyan   darajasi.   Kishilar   hayoti   va   faoliyatining   turli
ko‘rinishlarida,   shuningdek,   ular   yaratadigan   moddiy   va   ma’naviy   boyliklarda
ifodalanadi.   “Madaniyat”   tushunchasi   muayyan   tarixiy   davr   (antik   madaniyat),
konkret   jamiyat,   elat   va   millat   (o‘zbek   madaniyati),   shuningdek,   inson   faoliyati
yoki   turmushining   o‘ziga   xos   sohalari   (masalan,   mehnat   madaniyati,   badiiy
madaniyat,   turmush   madaniyati)ni   izohlash   uchun   qo‘llaniladi.   Tor   ma’noda
2
  Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Новое в зарубежной лингвистике. –М., 1960. –Вып.
1. –С. 174. 
3
  Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. Лекционный курс. –М.: Гнозис, 2002. –С. 16-17. “madaniyat”   termini   kishilarning   faqat   ma’naviy   hayoti   sohasiga   nisbatan
ishlatiladi.
Madaniyat   –   me’yorlar,   qadriyatlar,   ideallar,   namunalarning   yo‘l-yo‘riqlari
va   ko‘rsatmalari   sistemasiga   asoslangan   subyektlar   faoliyatining   barcha   shakllari
majmuyi,   u   boshqa   madaniyatlar   bilan   o‘zaro   aloqada   yashaydigan     jamoaning
meros   qilib   olgan   xotirasi.   Madaniyat   me’yori   irsiy   meros   qilib   olinmaydi,   balki
o‘rganish   orqali   o‘zlashtirib   boriladi.   Shuning   uchun   milliy   madaniyatni   egallash
katta aqliy va irodaviy kuch talab qiladi. 
Ko‘rinadiki,   madaniyat   ong,   muomala   stereotiplari,   belgilar   va   ma’nolar
sistemasi,   ya’ni   til     bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   E.Sepirning   ta’biri   bilan
aytganda:   “Jamiyatni   nima   qilishi   va   nimani   o‘ylashiga   qarab   madaniyatni,
qanday  o‘ylashiga qarab esa tilni aniqlash mumkin”.
Turfa   madaniyat   vakillari   bo‘lgan   turli   etnoslarning   lisoniy   dunyosi   bir-
biridan   farq   qiladi.   Buni   quyidagi   assotsiativ   eksperiment   misolida   yaqqol
ko‘rishimiz   mumkin.   Masalan,   OQ   stimul   so‘ziga   ruslarning   aksariyati   QOR
reaksiyasini  berishgan.  O‘zbeklar  uchun oq rangni  ifodalashda  PAXTA, qozoqlar
uchun esa  SUT  “etalon” bo‘lib   xizmat  qilgan. SARIQ so‘zi ruslar, beloruslar  va
ukrainlar   uchun   birinchi   galda   KUZ   YAPROG‘Ini,   shuningdek,
MOMAQAYMOQ   (ruslarda),   QUM   (belaruslarda)   va   KUNGABOQARni
(ukrainlarda)   assotsiatsiyalab   kelgan.   Fransuzlar   SARIQ   so‘ziga   OLTIN   va
TUXUM SARIG‘I, amerikaliklar YOG‘ni reaksiya so‘z sifatida keltirishgan 4
. 
   Xullas, etnopsixolingvistika tilning insonlar tafakkuriga ta’siri hamda tilda
tafakkur   va   muomala   milliy   xususiyatlarining   aks   etishi   masalalarini   tadqiq   etish
bilan shug‘ullanadi. 
 3. Kommunikatsiyaga lingvo-kognitiv yondashish
Kommunikatsiyaga   l ingvo-kognitiv   yondashishda   o‘z   nomidan   k o‘rinib
turganidek   muloqotning   nafaqat   lingvistik,   balki   kognitiv   jihatlari   ham   tahlil
qilinadi.   Lingvo-kognitiv   yondashishda   kommunikatsiyaning   ikki   asosiy   tomoni:
4
  Кавинкина   И.Н.   Психолингвистика.   Пособие   для   студентов   педагогических   специальностей   высших   учебных
заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010.  –С. 161. 1)   umumlisoniy   jihat   (muloqot   amalga   oshiriladigan   har   qanday   til,   har   qanday
kommunikatsiya,   har   qanday   diskurs   uchun   muhim   bo‘lgan);   2)   milliy -
determinantli komponent (milliy diskrus uchun muhim bo‘lgan)  ajratib o‘rganiladi.
Boshqacha   qilib  aytganda,  mazkur  yondashuv  bir  tomondan  kommunikatsiyadagi
umumiy tomonlarni, kommunikatsiyaga ta’sir qiladigan barcha omillarni kompleks
tahlil   qiladi.   Boshqa   tomondan   kommunikatsiyani   tashkil   qilgan   milliy   mental -
lisoniy   majmuaning   asosiy   belgilarini   tadqiq   etish   orqali   uning   milliy   o‘ziga   xos
xususiyatlarini yoritib beradi 5
.
Kommunikatsiya   ilmiy   bilim   tushunchasi   sifatida   uzoq   tarixga   ega   bo‘lib,
uning   bir   qancha   talqinlari   mavjud.   Masalan,   amerikalik     psixolog   Yu.   Ryush
(Jurgen   Ruesch)   kommunikatsiya   tushunchasini   antropologiya,   sotsiologiya,
siyosatshunoslik,   psixologiya, tilshunoslik va h.k.   sohalarda qirqdan ortiq talqini
mavjud ekanligini qayd qilgan. 
Turli   sohalarda   ilmiy   izlanishlar   olib   borgan   tadqiqotchilarning   aksariyati
(L.S.Vigotskiy,   A.N.Leontev,   A.A.Leontev,   A.R.Luriya   va   h.k.)
kommunikatsiyani   o‘zaro   munosabat,   “intereaksiya”   (o‘zaro   ta’sir)   sifatida   talqin
qilishgan va uning ijtimoiy xarakterini ta’kidlashgan.   
Kommunikatsiya ikki yoki undan ortiq lisoniy shaxslarning xabarni uzatish,
fikr va ma’lumotlar almashish, ya’ni suhbatdoshga u yoki bu shaklda ta’sir qilish
maqsadida   amalga   oshirilgan   muloqotdir.   Kommunikatsiya   ijtimoiy   jarayon
sifatida namoyon bo‘ladi. U jamiyatda aloqa o‘rnatuvchi vazifani bajaradi.
Kommunikatsiyaning   subyekti   so‘zlovchi   inson   bo‘lib,   u   o‘zining   nutqiy
faoliyatida 1) lisoniy, 2) nutqiy va 3) kommunikativ shaxs sifatida namoyon qiladi.
Lisoniy   shaxs   –   muayyan   bilimlar   va   tasavvurlar   majmuyiga   ega   bo‘lgan   nutqiy
faoliyatni   namoyon   qiluvchi   shaxs.   Nutqiy   shaxs   –   kommunikatsiyada
muloqotning u yoki bu strategiya va taktikasini tanlab amalga oshiradigan, u yoki
bu lisoniy va nolisoniy vositalardan foydalanadigan  shaxs.   Kommunikativ shaxs  –
real   kommunikatsiyada   real   harakat   qiladigan   aniq   kommunikativ   aktning   aniq
ishtirokchisidir. 
5
 Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. Лекционный курс. –М.: Гнозис, 2002. –С. 21. Ma’lumki, psixolingvistikada har qanday so‘zlovchi shaxs individual kognitiv
makon (IKM), o‘sha jamoaga taalluqli kollektiv kognitiv makon (KKM) majmuyi
va   o‘zi   a’zo   bo‘lgan   milliy-lingvo-madaniy   hamjimiyatning   kognitiv   bazasiga
(KB)   ega   bo‘ladi.   Kommunikatsiya   jarayoniga   (IKM),   (KKM)   va   (KB)   bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. (KM) va (KB) kodlash va informatsiyani saqlashning mazmuniy
shakli  sifatida tushuniladigan kognitiv strukturalar  bilan shakllantiriladi. Kognitiv
strukturalar   o‘z   navbatida   fenomenologik   (FKS)   va   lisoniy   kognitiv   strukturalar
(LKS)ga   ajraladi.   Kognitiv   strukturalar   “vositachi”   strukturalar   orqali   namoyon
bo‘lgani   uchun   ularning   o‘zini   to‘laligicha   o‘rganish   qiyin.   Kognitiv   strukturalar
so‘zlovchining   qobiliyati   asosida   yotadi   va   kognitiv   strukturalar   bilan   qobiliyat
turlari   o‘rtasidagi   muayyan   o‘zaro   munosabatlarni   aniqlash   imkoniyati   mavjud
bo‘lib   ko‘rinadi.   Darhaqiqat,   lisoniy   va   nutqiy   qobiliyat   shubhasiz,   birinchi
navbatda   lisoniy   kognitiv   strukturalar,   predmet   qobiliyat   –   fenomenologik,
madaniy va kommunikativ esa ham unisi, ham bunisi vositasida shakllanadi. LKS
olamning   lisoniy   manzarasini   shakllantirishda   bevosita   ishtirok   etadi,   olamning
obrazli   (konseptual)   manzarasini   shakllantirishda   birinchi   navbatda   FKS
“material” bo‘lib xizmat qiladi 6
.  
Xullas   kommunikativ   modelning   “qutblari”   N.   G.   Komlev   qayd   qilganidek,
so‘zlovchi   tafakkuri   (“kirish”da)   va   tinglovchi   tafakkuri   (“chiqish”da)   orqali
namoyon bo‘ladi. Tafakkur (lisoniy tafakkur) esa milliy bo‘lib, u fenomen sifatida
har doim madaniyat bilan chambarchas bog‘liqdir.  
 4. Madaniyatlararo muloqot 
Fanda   madaniyatlararo   muloqotga   nisbatan   Robert   Lado   tomonidan   ilgari
surilgan   “tili   o‘rganilayotgan   mamlakat   madaniyatiga   munosabat”,   deb
nomlanadigan   metodik   tamoyil   mavjud.   Ushbu   tamoyilning   mazmuni:   “Ikki
xalqning   madaniyati   bir-biriga   mos   kelmaganda   (masalan,   urush   vaqtida)   til
o‘rganuvchilarni mazkur xalq tilini sevish, bu tilda gapiradigan xalq bilan do‘stona
munosabatda   bo‘lish,   bu   xalqqa   nisbatan   befarq   yoki   salbiy   munosabatda
6
 Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. Лекционный курс. –М.: Гнозис, 2002. –С. 23-24. bo‘lmaslik   va   uning   madaniyatiga   nisbatan   hurmat   ruhida   tarbiyalash”dan   iborat.
Biroq   hayotda   turli   til   va   madaniyatlarga   mansub   kishilar   o‘rtasida   talaygina
to‘qnashuvlar mavjud.
Madaniyatlararo   to‘qnashuvlarning   ko‘rinishlaridan   biri   madaniy   shokdir.
Madaniy shok    (cultural  shock) termini 1955-yilda Raverl  Ober tomonidan taklif
qilingan.   U   xorijiy   tilni   o‘rganuvchining   ajablanish,   hayron   bo‘lish   yoki   tili
o‘rganilayotgan   madaniyat   omillarining   qabul   qilmaslik   holatini   ifodalaydi.
Madaniy   shok   til   o‘rganuvchining   noto‘liq     akkulturatsiyasi   yoki   u   uchun   yangi
bo‘lgan   madaniyat   me’yorlarini   bilmasligi,   tushunmasligidir.   Har   qanday   xorijlik
o‘z boshidan madaniy shok holatini kechiradi. O‘z yurtida yashayotgan odam ham
begona muhitga tushib qolganda madaniy shokka duch kelishi  mumkin. Madaniy
shok   o‘zga   madaniyat   bilan   tanish   bo‘lishiga   qarab   va   yangi   faktlarni   qiyoslash
oqibatida o‘zining madaniyatini unuta borgan sari barham topadi 7
.
Madaniy   shok   holatini   o‘z   tajribamdan   kelib   chiqqan   holda   ba’zi   misollar
yordamida izohlashga harakat qilaman. 2000-yili Busan chet tillari universitetining
taklifiga   binoan   koreys   talabalariga   o‘zbek   tilidan   dars   berish   uchun   Janubiy
Koreyaga bordim. Janubiy Koreyadagi hayotimning dastlabki haftasida bir koreys
talabaga saqich berdim. U saqichni chapillatib chaynashga tushdi. Talaba qiz juda
odobli,   tarbiyali   va   nazokatli   edi.   Bunday   qizning   madaniyatning   oddiy
qoidalaridan bexabar ekanligi meni hayratga soldi. Bu voqeadan 3-4 kun o‘tgach,
o‘zbek tili kabinetida choy tashkil qilib, bir guruh talabalarni choyga taklif qildim.
Ularni   o‘zbek   shirinliklari   bilan   mehmon   qildim.   Talabalarning   aksariyati
shirinliklarni chapillatib yeyishga boshlashdi. Men madaniy shok holatiga tushdim.
Toqatim   toq   bo‘lib,   koreys   talabalarini   “tarbiyalab”   qo‘ymoqchi   bo‘ldim   va
chapillatib   yeyish   madaniyasizlik   ekanligi,   boshqalarda   yaxshi   tasavvur
qoldirmasligini   tushuntirdim.   Talabalar   juda   noqulay   ahvolga   tushishdi,   uzr
so‘rashdi.   Keyin   xijolatomuz   ohangda   chapillatib   yeyishning   Koreyada   biron
yegulik bilan mehmon qilgan kishiga nisbatan hurmat, minnatdorchilik, qolaversa,
yegulikning   juda   mazaliligiga   ishora   ekanligini   aytishdi.   Men   juda   noqulay
7
  Кавинкина   И.Н.   Психолингвистика.   Пособие   для   студентов   педагогических   специальностей   высших   учебных
заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010.  –С. 162-163; Белянин В. П. Психолингвистика. –М., 2004. – C . 163 ahvolga   tushib   qoldim.   Shundan   so‘ng   koreys   xalqiga,   madaniyatiga   hurmatim
oshdi.          
Akkulturatsiya  – madaniyatlarning o‘zaro ta’sir jarayoni bo‘lib, u biron bir
xalq yoki biron bir xalq vakili tomonidan boshqa xalq madaniyatining to‘liq yoki
qisman qabul qilinishini ifodalaydi.  
Akkulturatsiya quyidagi bosqichlarga ajraladi:
1. Boshlang‘ich bosqich – inson chet elga ketish arafasida hayajon, quvonch
yoki   xavotir   va   tashvishga   tushadi.   Boradigan   mamlakat   haqida   ma’lumotlar
to‘playdi, til bilan chuqurroq tanishadi.
2.   Insonning   yangi   mamlakatga   kelganining   dastlabki   kunlarida   bu
mamlakat   madaniyatiga   ko‘nikish   bosqichi.   Bu   davrda   inson   o‘zini   musofir   his
qilib,  mazkur mamlakat madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini umuman qabul
qilmasligi mumkin.   
3.   Moslashuv   bosqichi.   O‘zini   musofir   his   qilgan   inson   o‘zga   madaniyat
bilan murosa qilishga boshlaydi.  
4.   Osoyishtalik   bosqichi   ba’zan   xorijiy   davlatga   kelganiga   2-3   yil
bo‘lganidan   so‘ng  boshlanishi   mumkin.  Insonda   mazkur  mamlakat   haqida  u  yoki
bu darajada obyektiv fikrlar shakllanadi.
5.   Uyga   ketish   arafasidagi   moslashuv   bosqichi.   Bu   davrda   uyiga   qaytishi
kerak   bo‘lgan   insonda   bir   xillik   muammolari   bilan   bog‘liq   qattiq   hayajon
alomatlari rivojlanadi. Ya’ni u hali xorijlik bo‘lgani holda xayoli uyida bo‘ladi.   
6.   So‘nggi   bosqich   –   qaytishga   moslashuv.   Xorijdan   uyiga   qaytgan
insonning holati, ya’ni uyiga qaytgan inson o‘z yurtida o‘zini begonadek his qiladi.
Ko‘pincha,   xorijdagi   xotiralari   bilan   yashaydi,   u   yerda   ko‘rganlarini   hozir
ko‘rayotganlari bilan qiyoslaydi.   
Madaniyatlararo   muloqotda   madaniy   shokka   o‘xshash   bo‘lgan   lingvistik
shok   hodisasi   ham   kuzatiladi.   Lingvistik   shok   ona   tili   uchun   kulgili,   g‘alati   va
odobdan tashqari hisoblangan lisoniy birliklar qo‘llanilgan xorijiy nutqni eshitgan
insonning   hayratlanish,   kulish   yoki   xijolat   bo‘lish   holati.   Masalan,   turk   tilida
düşmek   “yiqilmoq”ni,   o‘zbek   tilida   tushmoq   “yuqoridan,   balandlikdan   pastga tomon yo‘nalmoq; biron transportdan tushmoq va h.k.” yoki   zor  “juda qiyin”,  zo‘r
“juda yaxshi” ma ’ nolarni ifodalaydi. Koreys tilida  oppa   akani, o‘zbek tilida bunga
qarama-qarshi   ma’nodagi   so‘zni   anglatadi.   Tillararo   bunday   omonimiya   hodisasi
“tarjimonning aldoqchi do‘stlari” muammosi sifatida tasvirlanadi.   ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1 .   Usmanova   Sh.     “Psixolingvistika”   fanidan   ma’ruza   kurslari .   – Toshkent:
Universitet, 2014.
2.   Usmanova   Sh.     Psixolingvistika.   O‘quv   qo‘llanma.   – Toshkent:   Universitet,
2015. (Elektron variant).
3 . Belyanin V. P. Psixolingvistika.  Uchebnoe posobie.  –M.: Flinta, 2008.
4. Gluxov V.P. Osnovы p sixolingvistiki.  Uchebnoe posobie.   – M.:  ACT: Astrelь,
2008.
5 .   Karaseva   O.F.,   Safonova   O.A.     Psixolingvistika:   novыe   texnologii   analiza
poeticheskogo teksta. Uchebnoe posobie.  – Krasnodar, 2012. 
Qo‘shimcha adabiyotlar:
6 .   Axutina   T.V.   Porojdenie   rechi.     Neyrolingvisticheskiy   analiz   sintaksisa.   -   M.:
MGU, 1989. 
7.   Baskakov   N.A.,   Sodiqov   A.S.,   Abduazizov   A.A.   Umumiy   tilshunoslik.   –
Toshkent: O‘qituvchi, 1979. 
8.   Batov   V.I.   O   sudebnoy   psixologo-lingvisticheskoy   ekspertize   //Voprosы
sudebno-psixologicheskoy ekspertizы. –M., 1974.
9 . Belikov V. I., Krыsin L. P.  Sotsiolingvistika. –M., 2001.
1 0 .   Bыkova   G.   V.,   Fraerl   V.   L.   Lakunы   russkogo   yazыka.   Pod   nauch.   red.   I.A.
Sternina. – Blagoveщensk: Izd-vo BGPU, 2008.

ETNOPSIXOLINGVISTIKA Reja: 1. Etnopsixolingvistikaning ob y ekti va predmeti 2. Etnopsixolingvistikaning nazariy asoslari 3. Kommunikatsiyaga lingvo-kognitiv yondashish 4. Madaniyatlararo muloqot

1. Etnopsixolingvistikaning ob y ekti va predmeti Etnopsixolingvistika psixolingvistika negizida vujudga kelgan ilmiy tadqiqotlarning yangi yo‘nalishlaridan biridir. Etnopsixolingvistika integrativ xarakterga ega bo‘lib, u psixologiya, lingvistika, sotsiologiya va madaniyatshunoslik fanlarining kesishmasida yuzaga kelgan. Etnopsixolingvistika mustaqil fan sifatida hali to‘liq shakllanib ulgurmagan bo‘lsa-da, uning yaqin kelajakda o‘z maqomiga ega bo‘lishi shubhasizdir. Etnopsixolingvistika – turli madaniyatlardagi lisoniy shaxslar nutqiy muomalasining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadigan fan . N utqiy faoliyatda muayyan an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan muomala elementlarining qanday paydo bo‘lishini, turli til egalarining verbal va noverbal muloqotidagi farqlarni o‘rganadi. Nutqiy etiket va “dunyoning rangli manzarasi”ni, turli xalqlardagi ikki tillilik va ko‘p tillilik hodisalarini tadqiq etadi. Etnopsixolingvistikaning obyekti milliy diskurs sharoitidagi nutqiy hodisalar yoki nutqiy vaziyatlar majmuyidan, uning predmeti esa milliy diskursning o‘ziga xos xususiyatlarini ta’minlaydigan barcha omillar majmuyidan iborat. Diskurs – verballashgan nutqiy, fikrlash faoliyati bo‘lib, u matnlar majmuyini namoyon etadi. Diskurs – bu hayotga o‘girilgan matn, kognitiv va kommunikativ funksiyalarni o‘z ichiga olgan, real madaniy kommunikativ vaziyatlarni qayd qilgan nutqiy asar. “Diskurs” termini 1970-yillarning boshlaridan dastlab “funksional stil” terminiga sinonim sifatida qo‘llanila boshlagan. Keyinchalik ingliz-sakson tilshunoslari Van Deyk va Kinchlar diskurs ostida faqat matnning mavjudligini emas, balki bu mavjud tizim ortida turgan, birinchi navbatda butun grammatikani tushunishni taklif qilishgan. Diskursning elementlari (Demyankovga ko‘ra): 1) bayon qilingan hodisalar (matnning o‘zi); 2) ishtirokchilar; 3) “hodisa bo‘lmaganlik”;

a) hodisa bilan birga bo‘ladigan holatlar; b) hodisani izoh lovchi fon; v) hodisaga ishtirokchilarning bahosi; g) hodisalar bilan diskurga taalluqli bo‘lgan informatsiya. Shunday qilib, matn haqida gap ketganda diskursning ichki tuzilishi nazarda tutiladi; diskurs haqida gapirilganda esa nutqiy asarning lisoniy tafakkur, nutqiy kontekst, so‘zning nolisoniy tomonlari bilan aloqasiga diqqat jalb qilinadi 1 . Etnopsixolingvistika quyidagilarni tasvirlash va tavsiflashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi: 1) milliy tilning milliy mental-lingvo majmua sifatida aks ettiradigan o‘ziga xos funksiyasi; 2) muayyan milliy-lingvomadaniy hamjamiyat vakillarining kommunikativ, xususan, nutqiy muomalasining o‘ziga xosliklari; 3) milliy diskursning o‘ziga xos jihatlari va uning milliy-madaniy xususiyatlarini belgilaydigan omillar. Etnopsixolingvistika quyidagi masalalarni tadqiq etadi: - diskursning universal va milliy o‘ziga xos jihatlarini belgilash; - diskursning milliy-madaniy tarkibini tadqiq etish; - diskursning milliy-madaniy o‘ziga xosligini ta’minlovchi omillarni aniqlash va ularni tasniflash; - olamning milliy manzarasini aks ettirdigan o‘ziga xos jihatlarni tasvirlash; - madaniyat kodlari va etalonlarini aniqlash va tasvirlash va h.k. 2. Etnopsixolingvistikaning nazariy asoslari Etnopsixolingvistika asoslanadigan nazariy ta’limotlardan biri Sepir- Uorfning “Lingvistik nisbiylik nazariyasi”dir. Mazkur faraz 1930-yillarda E. Sepirning g‘oyalari asosida B.Uorf tomonidan ilgari surilgan. Ushbu farazga ko‘ra, insonlar olamni o‘z ona tillari vositasida turlicha ko‘rishadi. Tilda aks ettirilgan olamgina mavjud. Modomiki, har bir til borliqni o‘ziga xos usullar bilan aks ettirar 1 Кавинкина И.Н. Психолингвистика. Пособие для студентов педагогических специальностей высших учебных заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010. –С.136-137.

ekan, unda tillar bir-biridan o‘zining “olamning lisoniy manzarasi”ga ko‘ra farqlanadi. E. Sepir va B.Uorfning gipotezasida quyidagi asosiy masalalar ajratiladi: 1. Til unda so‘zlashuvchi xalqning tafakkur usuli bilan bog‘liqdir. 2. Olamni bilish usuli sub y ektlarning qanday tillarda fikrlashiga bog‘liqdir 2 . Etnopsixolingvistika shug‘ullanadigan masalalardan biri tafakkur (lisoniy tafakkur) va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatdir. Ma ’ lumki, har bir xalqning dunyoni bilishi, dunyoni tushunishi asosida o‘zining predmetlik ma ’ nolari, ijtimoiy stereotiplari, kognitiv sxemalari sistemasi yotadi, insonning tafakkuri har doim etnik jihatdan shartlangan bo‘ladi (A.A.Leontev). Etno- ijtimoiy-madaniy omil ko‘pincha fikrni shakllantirish va ifodalash usulining milliy-etnik o‘ziga xosligi bilan aniqlanadi (I.A.Zimnyaya). Mazkur jarayon ko‘p hollarda “g‘ayriixtiyoriy” xarakter kasb etadi, binobarin, tafakkur sistemasining o‘zi etnik stereotiplar muomalasi bilan aniqlanadi va har bir alohida madaniyat egasi tomonidan tushunib yetilmaydi, ya’ni mazkur milliy-lingvo-madaniy hamjamiyatning jamoaviy g‘ayriixtiyoriyligiga tegishli bo‘ladi. Biroq aynan ana shu tafakkurning muayyan sistemliligi yoki olamning obrazi u yoki bu hamjamiyat vakilining muomalasiga ta ’ sir qiladi va uni aniqlab beradi (N.V.Ufimseva) . Tafakkurning mavjudligi shaxsning o‘ziga xos belgilaridan biridir. Shaxs esa ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatda shakllanadi. Shunday ekan, tafakkur shaxsni shakllantirgan o‘sha jamiyatning farqli jihatlarini o‘zida aks ettirmasligi mumkin emas 3 . Madaniyat – jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‘rinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va ma’naviy boyliklarda ifodalanadi. “Madaniyat” tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (o‘zbek madaniyati), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining o‘ziga xos sohalari (masalan, mehnat madaniyati, badiiy madaniyat, turmush madaniyati)ni izohlash uchun qo‘llaniladi. Tor ma’noda 2 Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Новое в зарубежной лингвистике. –М., 1960. –Вып. 1. –С. 174. 3 Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. Лекционный курс. –М.: Гнозис, 2002. –С. 16-17.

“madaniyat” termini kishilarning faqat ma’naviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi. Madaniyat – me’yorlar, qadriyatlar, ideallar, namunalarning yo‘l-yo‘riqlari va ko‘rsatmalari sistemasiga asoslangan subyektlar faoliyatining barcha shakllari majmuyi, u boshqa madaniyatlar bilan o‘zaro aloqada yashaydigan jamoaning meros qilib olgan xotirasi. Madaniyat me’yori irsiy meros qilib olinmaydi, balki o‘rganish orqali o‘zlashtirib boriladi. Shuning uchun milliy madaniyatni egallash katta aqliy va irodaviy kuch talab qiladi. Ko‘rinadiki, madaniyat ong, muomala stereotiplari, belgilar va ma’nolar sistemasi, ya’ni til bilan chambarchas bog‘liqdir. E.Sepirning ta’biri bilan aytganda: “Jamiyatni nima qilishi va nimani o‘ylashiga qarab madaniyatni, qanday o‘ylashiga qarab esa tilni aniqlash mumkin”. Turfa madaniyat vakillari bo‘lgan turli etnoslarning lisoniy dunyosi bir- biridan farq qiladi. Buni quyidagi assotsiativ eksperiment misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Masalan, OQ stimul so‘ziga ruslarning aksariyati QOR reaksiyasini berishgan. O‘zbeklar uchun oq rangni ifodalashda PAXTA, qozoqlar uchun esa SUT “etalon” bo‘lib xizmat qilgan. SARIQ so‘zi ruslar, beloruslar va ukrainlar uchun birinchi galda KUZ YAPROG‘Ini, shuningdek, MOMAQAYMOQ (ruslarda), QUM (belaruslarda) va KUNGABOQARni (ukrainlarda) assotsiatsiyalab kelgan. Fransuzlar SARIQ so‘ziga OLTIN va TUXUM SARIG‘I, amerikaliklar YOG‘ni reaksiya so‘z sifatida keltirishgan 4 . Xullas, etnopsixolingvistika tilning insonlar tafakkuriga ta’siri hamda tilda tafakkur va muomala milliy xususiyatlarining aks etishi masalalarini tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. 3. Kommunikatsiyaga lingvo-kognitiv yondashish Kommunikatsiyaga l ingvo-kognitiv yondashishda o‘z nomidan k o‘rinib turganidek muloqotning nafaqat lingvistik, balki kognitiv jihatlari ham tahlil qilinadi. Lingvo-kognitiv yondashishda kommunikatsiyaning ikki asosiy tomoni: 4 Кавинкина И.Н. Психолингвистика. Пособие для студентов педагогических специальностей высших учебных заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010. –С. 161.