Falsafiy tafakkur tarakkiyot boskichlari Garb falsafasi
Falsafiy tafakkur tarakkiyot boskichlari:Garb falsafasi Reja: 1.Kadimgi Yunon-Rim falsafiy maktabi.Antik falsafada Demokrit,geraklit Aflotun va Arastu ta’limotlari.Ellinizm davri falsafasi 2.Xristianlik va Avriliy avgustin falsafiy ta’limotining vujudga kelishi 3.Ilk urta asrlar falsafiy tafakkur rivojida apologetika , patiristika va sxolastika.Nominalizm va realizm. 4. Garb uygonish davri va falsafiy tafakkurining rivojlanish xususiyatlari 5.Yangi va eng yangi davr falsafasining ustuvor iyunalishlari va asosiy muammolari. XVIII asr Yevropa falsafasining ma’rifiy xususiyatlari 6. XX-XXI asr Garb falsafasining okimlari va ta’limotlar xamda Garb faylasuflari ijodida fan falsafasining rivoji.
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arju va boshqalarning falsafiy, tabiiy- ilmiy, ijtimliy-axloqiy ta’limotlari o‘rganiladi. Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlareramizdan avvalgi VII-VI asrlar o‘rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksmenlardir. Uning asoschisi Fales (er.av. 624- 547 yillar) o‘z davrining yetuk siyosiy arbobi, jo‘g‘rofi, faylasufi bo‘lgan. Fales ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan paydo bo‘lgan va yana suvga aylanadi hamda bu moddiy birlik doimo o‘zgarishida bo‘ladi. Anasimandr (Falesning shogirdi) (er.av. 610-546 yillar). U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yetib kelmagan. Fales olamning asossiga suvni qo‘ygan bo‘lsa, Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat deydi. Anaksimandrning fikricha, xamma narsa apeyrondan kelib chikadi va ma’lum bir vaktda apeyronga kaytadi. Apeyronning doimiy xarakat qilib turishi, Anaksimandrning fikricha, qarama-qarshiliklarning kelib chiqishi tufayli bo‘ladi, buning natijasida bir xil narsalar paydo bo‘lib, boshqalari yo‘qolib turadi. Dunyodagi bu narsalarning mavjudligi hech qanday xudolarning ta’siriga muhtoj emas. Anaksimandr qadimgi Yunoniston fanida odamning paydo bo‘lishini isbotlashga uringan olimlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning fikricha hayvonlar dunyosi qurib qolgan dengiz ostida paydo bo‘lib, birinchi hayvonlar suvda yashyaganlar keyinchalik qirg‘oqqa chiqqanlar, odamlar esa baliqlardan paydo bo‘lgan. Milet maktabining keyingi vakili Anaksimen (er.oldin 585-525 yillar) hisoblanadi. Anaksimen Anaksimandrning shogirdi bo‘lib, uning mavhum materiyasi «apeyron»dan yanyada konkret materiya formasiga – havoga qaytadi. Anaksimenning fikricha, butun narsalar doimiy harakatdagi havodan paydo bo‘lib va yanya havogv qaytib turadi. Siyraklashib, suyuqlashib ketgan havo olovga, suyuqlashib ketgan havo esa yerga, toshga aylanadi. Havo Anaksimenning
fikricha, sovuqdan suyuqlashib va issiqdan quyuqlashib turadi. Uning fikricha, xudolarning o‘zlari moddadan-havodan kelib chiqib, kosmik o‘zgarishlar xudolarning ta’siri bilan emas, balki moddaning doimiy o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi. Qadimgi Yunonistonning efera shahrida (er.av. 544-583 yillar) Geraklit degan faylasuf yashagan. U qadimgi Yunonistondagi stixiyali dialektikaning asoschisi bo‘lib hisoblanadi. Geraklit miletchilar singari dunyoning boshlang‘ich asosi deb konkret modda – olovni oladi. Geraklitning fikricha, dunyo qonuniy ravishda alangalanib va so‘nib turuvchi olovdir. «Hamma narsadan tarkib topgan dunyoni, - deydi Geraklit, - xudolardan ham hech biri yaratmagan, dunyo qonuniyat bilan so‘nadi, abadiy tirik olov bo‘lib kelgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham shunday bo‘lajak». Geraklit ta’kidlaganidek: «Hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimiy bo‘lish va yo‘qolish jarayonidir». Geraklit o‘zining «hamma narsa oqib turadi, ammo hamma narsa doimo o‘zgarib turadi» degan dialektik fikri bilan dunyoni oqib turadigan daryo bilan taqqos qiladi. Geraklit: «oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo‘lmaydi», - deydi. Daryo oqib turishi tufayli, har bir tushganimizda unda yangi suvlar oqib turadi. Geraklitning fikricha, tabiatning doimiy o‘zgarib turishining sababi – narsalarning ichki qarama-qarshiliklaridir. «Hamma narsa kurash orqali maydonga keladi»- deydi Geraklit. Uning fikricha, qarama-qarshiliklar o‘zaro kurash holatida bo‘lib turganlari holda, bir- birlariga o‘tib turadilar. Geraklitning fikricha, doimiy o‘zgarish, harakat va o‘zaro qarama-qarshi tomonlarga o‘tish – jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog‘liq. Masalan, Dengiz suvi inson ehtimoli uchun yaroqsiz bo‘lsa baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning fikricha bilish jarayoni kishi sezgi organlari orqali olingan tasavvurlardan boshlanib, tafakkur orqali takomillashadi.
Pifagor (er.av. 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashyab o‘tgan. U qadimgi yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o‘zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan. Va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko‘chib ketgan, o‘sha yerda o‘z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko‘ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki ideallashgan raqamlar yotadi, narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir. Pifagorchilar birinchi bo‘lib yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo‘lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U tartib to‘g‘risidagi ta’minotni yaratib, faqat aristokratlar o‘rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol o‘yonaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir. Yeley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofakt (er.av. VI-V asr) shoir va faylasuf bulgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilim olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so‘nggi yillarini eley shahrida o‘tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, ksenofont «Tabiat haqida» asarlarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. U ko‘p xudolika hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o‘simlik dunyosiga dahldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib ltfologiyani rad etishga harakat qilgan. Uning falsafiy ta’limotiga ko‘ra, tabiat- o‘zgarmas va harakatsizdir, «hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi», «biz hammamiz yerdan tug‘ilganmiz va yerga aylanamiz. Ksenofont qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo‘lib bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga turtki bo‘ldi. Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o‘rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoselogiya (bilish to‘g‘risidagi fan) muamolari bilan щ ug‘ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, yani o‘qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan
iborat bo‘lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o‘rnatishga xizmat qilgan. Ularning talimoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ko‘rsatgan. Afinaning buyuk faylasufi Suqrot (er. av. 469-399 yillar) avvalo sofistlar shogirdi bo‘lib, keyinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi. Odam nima, uning ongi nima? Degan savolga javob axtarish Suqrot faoliyatining asosida yotadi. «O‘z-o‘zingni angla!» Suqrotning yeng sevgan shiori edi. U ongning nafaqat subektiv, balki obektiv mazmunga ega ekanligini isbotlamoqchi bo‘ldi, buni u aql deb atadi. Aql yesa faqat individual fikirlargagina ega bo‘lib qolmasdan, yalpi umumiy, barcha uchun majburiy bilimni ham taqozo etadi. Binobarin, bahs vositasi ilk birgalikda haqiqatni izlash kerak, deydi u. Adolat nima ezgulik nima, eng yaxshi davlat qurulishi nima, degan savollarga javob berishga intiladi. Suqrot tadqiqotlari markazida xuddi sofistlar singari inson hayoti, uning jamiyatdagi o‘rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzim muammosi turadi. Falsafa ezgulik va yovuzlikni aglav olishda odamlarga yordam berishi kerak deb xisoblaydi. U axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslik natijasidir,degan xulosaga kelgan.Suqrotning shogirdi Aflotin (er.av.428-347-yillar jahon falsaafaasi tarixida o‘chmass iz qoldirgan buyuk allomadir. Aflotin falsafasi g‘oya asosida g‘oyalar to‘g‘risidagi ta’limot yotadi. Aflotun narsalarining dastlabki asosini g‘oya tashkil qiladi, sezgilar orqali qabul qilinadigan narsalar esa, g‘oyalar dunyosining soyasidir, deb ta’lim beradi. Aflotun bir-biridan ajralgan ikki dunyo g‘oyalari va narsalar dunyosi bor, odamlar ham narsalar dunyosida ya щ aydilar,deb ta’lim beradi. Aflotun fikricha,g‘oyalar, doimiy, o‘zgarmaydi, real borliqqa ega; sezgiorganlarimizda ifodalangan narsalar esa paydo bo‘lib yo‘qolib turi щ lari tufayli doimiy o‘zgaruvchan emasdirlar. Uning fikricha,eng oliy g‘oya-bu xudo to‘g‘risidagi g‘oya. Aflotuning bu fikirlari idealizm bilan din o‘rtasidagi bog‘lanishning yaqqol ifodasidir. Uning aytishicha, sezgi organlarimiz orqali olingan g‘oyalar dunyosi to‘g‘risidagi bilimgina haqiqiy bilim bo‘la oladi. Aflotun o‘zining bilish nazariyasi asosiga doimiy g‘oyalar va o‘tkinchi narsalar dunyosini qo‘yishi tufayli, bilim-