logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. FIZIOLOGIYAGA KIRISH

FIZIOLOGIYAGA KIRISH

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.6748046875 KB
Ko'chirib olish
FIZIOLOGIYAGA KIRISH Reja: 1. Fiziologiya fani rivojlanishining qisqacha tarixi, unga vatanimiz hamda chet el olimlarining qo‘shgan hissalari. 2. Asosiy fiziologik tushunchalar, fiziologik funksiyalarning boshqarilish yo‘llari (mexanizmi). 3. Organizm va tashqi muhit. Organizmning yashash sharoitiga moslashishi. 4. Qo‘zg‘alishning yuzaga kelishida hujayra qobig‘ining ahamiyati. 5. Mushak faoliyatida fiziologik funksiyalarning boshqarilishi. 6. Funksional harakatchanlik (Labillik). 1.1. Odam fiziologiyasi haqida umumiy tushuncha Fiziologiya (yunon. fizis-tabiat, logos-ta’limot, fan) tirik organizmning funksiyalarini, unda sodir bo’ladigan jarayonlarni o’rganadi. Bu fan hujayra, to’qima, a’zo va tuzilmalarning hayotiy faoliyatini yaxlit organizmga xos bo’lgan barcha murakkab va muhim jarayonlarning asosiy mexanizmlarini, ularning funksional aloqamandligini, ichki va tashqi muhit sharoitiga bog’langan holda keng ma’noda o’rganadi (Sherd, 1982). Organizmni ta’minlaydigan moddalar almashinuvi, ovqatlanish, nafas olish, qon aylanish, ayiruv, ichki sekresiya bezlari, asab tizimi faoliyati va boshqa vazifalar fiziolgiyaning asosiy o’rganish maqsadidir. Fiziologiya organizmda sodir bo’ladigan funksiyalarni, ularning hamma xususiyatlarini, ko’rinishlarini o’zaro munosabatlarini organizmning turli funksional holatlarida va tashqi muhitning turli sharoitida aniqlashga intiladi. Fiziologiya funksiyalarining tarixiy (filogenetik) va individual (ontogenetik) rivojlanishini, ularning doimo o’zgaruvchi tashqi muhit sharoitiga moslashishini o’rganadi. Shunday qilib, fiziologiya organizm funksiyasini (lotincha «funksio»- ijro qilish, faoliyat ko’rsatish) har bir hujayra, to’qima, a’zo, tizilmaning bir butun organizm sathidagi bajaradigan vazifasi va faoliyatini o’rgatadi (D.B.Dill, 1938). Odam fiziologiyasi – tibbiyot nazariyasining poydevori hisoblanadi, uning rivojlanishi pedagogika va psixologiya uchun juda katta ahamiyatga ega. Odamda uchrab turadigan ko’pgina kasalliklarni oldini olishda, me’yorida o’sish va rivojlanishini ta’minlashda, turli muhit sharoitlariga moslanishda, atrof-muhit tozaligini saqlab turishda, mehnat va sport mashqlarini ko’ngildagidek maqsadga muvofiq holda tashkil qilishda, kishi umrini uzaytirish muammolarini yechishda fiziologiya yutuqlariga tayaniladi. 1.2. Fiziologiyaning qisqacha tarixi Odam organizmining hayot faoliyatini o’rganishga qadimgi Yunoniston, Rim, Xitoy, Hindiston va Misr olimlari asos solgan. Masalan, Buqrot eramizdan oldingi (460-377) yillarda tabiat va tibbiyot sohasida o’zigacha bo’lgan ma’lumotlarni to’plab kuzatishlari asosida tibbiyot fanidan 7-ta ilmiy asarlar yozgan, bu qo’llanmalardan tabiatshunoslar, shifokorlar va faylasuflar 2000 yil davomida foydalanib kelmoqda. Buqrot ko’hna Yunoniston tibbiyotining reformatori (qayta quruvchisi) hisoblanadi, yurak va qon tomirlari, hamda odamning mijozi (temperamenti) haqida muhim ma’lumotlar bergan. Buqrotning birinchi ustozi uning otasi Geraklid bo’lgan. U Yunonistonda, Rimda, Kichik Osiyoda va Liviyada shifokorlik maktablarini o’tgan va uni insoniyat klinik tibbiyotining asoschisi sifatida tan olgan. Uning nomi bilan «Gippokrat qasami» shifokorlar orasida keng tarqalgan. Buqrotning shifokorlarga «Zarar keltirma» degan vasiyati xozirgi zamon tibbiyot xodimlariga ham taalluqlidir. Turli hulq-atvor va hatti-harakatlarga ega bo’lgan odamlar mijozi bo’yicha Buqrot quyidagilarni yozgan: mijozi issiq odamlarni sangvinik- serharakat, ildam deb atalgan. Vujudi sovuq, shilimshiq bo’lgan kishilarni flegmatik – «sovuqqon», vazmin mijozga ajratgan. Qiziqqan, serjahl kishilarni xolerik deb atagan va vujudi qora, qo’yilgan o’t ko’payib ketgan kishilar melanxoliklarni tashkil qilib, ular ivirsiydigan, o’ziga ishonmaganlardir. Yunonistonda yashagan yirik olim, faylasuf Arastu tibbiyot fanlarining, tibbiyotning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. U solishtirish usulidan foydalanib, hayvonlarning 500 dan ortiq turining tashqi tuzilishini tasvirladi va yangi ma’lumotlar berdi. Arastu asabni bir-biridan farq qildi, yurak bilan qon tomirlarining tuzilishini, o’zaro bog’liqligini bayon etdi. U tabiatshunoslikda vitalistik nazariyaning birinchi vakillaridan bo’lgan olimdir. Arastuning ilmiy Buqrot (Gippokrat , 460-377) qarashlarida ruh birlamchi, materiya ikkilamchi degan fikrlarni ham ilgari surdi. Arastu Buqrot va boshqa ba’zi olimlarning tabiatshunoslikga oid ayrim noto’g’ri fikrlari bir necha yuz yillar mobaynida o’z kuchini saqlab keldi. O’rta asrlar davomida Sharq mamlakatlarida ilm va fan juda rivojlandi. Xurosonda yashab ijod etgan tabib va dorishunoslardan Abu Zayd Husayn ibn Isoq al Ibodiy (808-877) arab, fors, qadimgi grek tillarini yaxshi egallangan. Buqrot, Arastu, Jolinus va boshqa antik olimlarning ilmiy asarlarini arab tiliga tarjima qilgan olim-tarjimon edi. Tarjimalaridan tashqari Xusayn ibn Isoq tomonidan yozilgan 100 dan ortiq asarlaridan aksariyati tibbiyot va dorishunoslikka bag’ishlangan asliy asarlar nusxalari bizga yetib kelgan. Buqrot va Jolinusdan keyingi qadimgi Sharq tabobatining yirik nazariyotchi namoyondasi Husayn ibn Isoq tomonidan yozib qoldirgan meros asarlari boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Shunday asarlardan biri «Javome’ kitob Jolinus fi-l-Bavl» (Jolinusning siydik haqidagi hamma narsani qamrab olgan kitobi) dir. Arab tiliga Xusayn tarjima qilingan bu asar siydik tahliliga va uning asosida tashxis qo’yishga bag’ishlangan. Husayn ibn Isoqning bizga yetib kelgan tarjima asarlaridan yana biri «Ar- risola-al Qabriya» deb ataladi. Risola Buqrot qalamiga mansub bo’lib, uning qabridan topilgani uchun qabriya deb atalgan. Risolaning asosiy qismi 25 hadisdan iborat bo’lib, unda asosan davolab bo’lmaydigan kasalliklari bayon qilinadi. Husayn ibn Isoqning arab tiliga tarjima qilgan mazkur «Qabriya risolasi»ni Xomidxon ibn Zohidxon ibn Muxammad Sodiqxon Shoshiy o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bizga bu tarjimaning Xomidxon qo’li bilan yozilgan qo’lyozma nusxasi yetib kelgan. Abu Bakr Muxammad ibn Zakariyo ibn Yaxyo ar-Roziy (865-925) – ensiklopedist olim Eronning Ray shahrida tug’ilgan. Roziy haqida ibn Abi Usaybin (1203-1270) shunday degan ekan: «Roziydan Adudiy kasalxonani qayerga qurish muvofiqroq deb so’raganda, Roziy Bog’dodning har-bir go’shasiga bir bo’lakdan go’sht osib qo’yish kerak, qaysi joyda go’sht kech buzilsa, o’sha yerga kasalxona qurish kerak, deb maslahat bergan. Adud al-Davla o’z nomiga atab quradigan kasalxona bitgach Bog’doddagi 100 dan ortiq mashhur tabiblarni yig’adi, ulardan ilmiy mahorati, qobiliyatiga qarab 50 dan ortig’ini tanlaydi, Roziy ular orasida bor edi. 50 tabibdan yana 10 tabib saralanadi, ular orasida ham Roziy bor edi. Ulardan bir kishini ya’ni Roziyni tanlab va uni Adudiy kasalxonasiga mudir qilib tayinlaydi. Roziyning bizgacha yetib kelgan faqat tibbiy asarlarining 36 nomdagi qo’lyozmasi aniqlandi. Shulardan biri «al-Kunnosh al-Mansuriy» («Mansurga bag’ishlangan to’plam»). Bu kitob 10 maqoladan iborat, ulardan birinchisi – anatomiya va fiziologiyaga bag’ishlangan. A.Roziyning «al-Hoviy» nomi bilan mashhur «katta to’plam» eng katta va muhim tibbiy asar bo’lib, unda Ray va Bog’dodda o’zi olib borgan klinik kuzatishlar va tajribalarning yakunini qayd qilgan. «Al-Hoviy» hajm jihatidan Ibn Sinoning «tib qonunlaridan» katta bo’lgan o’z ichiga deyarli hamma kasalliklarni olgan. Uning yagona qo’lyozma nusxasi Eskurial (Ispaniya)da saqlanadi. Shu qo’lyozma asosida uni Haydarobodda (Hindiston) 1955-1970 yillarda nashr etildi. Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ ibn Tarxon al-Farobiy Toshkentning shimoliy-g’arbida joylashgan Farobda harbiy xizmatchi oilasida dunyoga keldi. U qomusiy bilimlar sardori. O’z zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi va shu sohada jahonshumul asarlar yozgan alloma hamdir. Al-Farobiyning 160 dan ortiq astronomiya, matematika, falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, tilshunoslik, adabiyot, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo sohalarni qamrab olgan asarlari mavjud. Al-Farobiy o’zining tibbiyot asarlarida, inson organizmi, uning funksiyasi haqida yozar ekan, organizm bir butun yaxlit tizimdan iboratligini, turli o’zgarishlar va kasalliklar esa ovqatlanishning o’zgarishi bilan bog’liqligini ko’rsatib o’tadi. Farobiy, odam organizmi markaziy asab tizimi orqali boshqariladi, bosh miya organizmda o’zaro munosabatni yuzaga keltirib turadi deydi. Uning Abu Nasr Farobiy (873-950) ta’kidlashicha, organizmda ikki xil boshqarish kuchi mavjud: bulardan biri hayvoniy boshqarilish, bu hayvonlarga xos xislat yoki noaql (al-hayvon g’ayri notiq) va fikrlovchi, aqlli (al-hayvon an notiq) nutqiy xususiyat deb ta’riflaydi. Shunday qilib, u hayvonlarda nutq o’smagan-birlamchi signal tizimiga bo’ysunuvchilar deb ko’rsatgan bo’lsa, odamlarni nutqiy fazilati bo’lgan-ikkinchi signal tizimiga xos fazilatli deb ta’riflaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, Farobiy hali Ovrupa olimlaricha qadar xususan rus fiziologiyasining otasi-I.M Sechenovgacha ming yil avval fiziologiya fanining poydevori bo’lgan eng murakkab sohasi-oliy asab faoliyatining birlamchi va ikkilamchi signal tizimining rivojlanishiga ilmiy asos solgan. Abu Saxl Masihiy Jurjoniy (970-1010) Gurgonda tug’ilgan, Xorazmda yashab, ijod etgan. O’sha vaqtda Xorazmda Aburayhon Beruniy, Ibn Sino, Abul Xayr, Ibn Iroq va boshqalar ham yashar edi. Masihiy zamonasining yirik tabiatshunosi, tabibi, astronomi va faylasufi bo’lgan va shu sohalarga oid asarlar yozgan. Biroq, fan tarixida Masihiy tabib sifatida mashhurdir. U Ibn Sinoning yaqin do’sti va tabobat sohasida uning ustozlaridan biri bo’lgan. Masihiy Ibn Sino bilan birgalikda Xorazmdan Xurosonga o’tib ketayotganda 40 yoshda 1010 yili vafot etgan. Masixiy yozgan 8 tibbiy asar bizgacha yetib kelgan, ulardan biri qomusiy ahamiyatga ega, qolganlari tabobatning ayrim masalalari: umumiy terapiyaga, odam a’zolarining fiziologiyasiga, chechakka, o’lat (chuma) ga, mijozga, tomir urushiga va badantarbiyaga bag’ishlangan Masihiyning asosiy va eng katta asari «Qutub al-mi’a fi-s-san’at at tibiya» («Tabobat san’ati bo’yicha yuz kitob») deb nomlangan. Bu asar bizgacha ko’pgina nusxalarda yetib kelgan. X-XI asrlarda O’rta Osiyo halqlarining Ovrupada Avisenna nomi bilan shuhrat qozongan ulug’ tabibi, mutafakkir va olim Abu Ali ibn Sino yashagan. Ibn Sino 980 yili Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tug’iladi. U 450 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan bo’lsa ham bizgacha ularning 242 tasigina yetib kelgan. Shulardan 43 tasi tabobatga oid. Abu Ali Ibn Sino (980-1037) Bulardan barcha tibbiy sohalarni qamrab olgan asar «Tib qonunlari» hisoblanadi. Bu asar beshta katta kitobdan iborat. Birinchi kitob – tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma’lumot beradi. Ikkinchi kitob o’sha davr tabobatida qo’llaniladigan dori-darmonlar haqida zaruriy ma’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Uchinchi kitob – inson tanasining a’zolarda yuz beradigan «xususiy» yoki «mahalliy» kasalliklari haqida ma’lumot beradi. To’rtinchi kitob – kishi a’zolarining birontasiga xos bo’lmagan «umumiy» kasalliklarga bag’ishlangan. Jumladan, turli isitmalar, kasallik davridagi buxronlar, shishlar, toshma-jarohatlanishi, bosh suyagi, ko’krak qafasi, umurtqa va qo’l-oyoqlarning shikastlanishi kiritilgan. Beshinchi kitob – farmokologiya bo’lib, unda murakkab tarkibli dori-darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan. Ibn Sinoning tib qonunlaridan tashqari «Tabobat haqidagi urjuza»si alohida ahamiyatga molikdir. Urjuza she’riy asar bo’lib, Ibn Sino qalarniga mansub she’riy asarlarning eng barkamoli va ulug’idir. Ibn Sino bundagi g’oyalarning halqqa tezda yetib borishini istaganligi haqida shunday dedi: «Men bu «Urjuzaga» kamolot to’nini va husn saruposini kiygizdim, uni o’rganish osonroq, mashaqqati kamroq bo’lsin deb, to’qilishini oson, vaznini yengil qildim». Buni natijasida, – deydi Ibn Sino, kimki unga idrok ko’zi bilan qarasa, bu hajmni kichik asar tufayli katta ilmga erisha olishi mumkin. "Tib qonunlari" asarlarida Ibn Sino sport tibbiyotiga taalluqli ko’pgina fikrlarni bayon etgan. U kishilarning sog’ligini mustahkamlashda va har xil kasalliklarning oldini olishda jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tgan. Masalan, «Sog’liqni saqlashning asosiy tadbiri va uyqu ta’biri» yoki «Mo’’tadil ravishda va o’z vaqtida badantarbiya bilan shug’ullanuvchi odam buzilgan xiltlar tufayli kelgan kasalliklarning va mijoz hamda ilgari o’tgan kasalliklar tufayli keluvchi kasalliklarning davosiga muhtoj bo’lmaydi». Bundan ming yil muqaddam jismoniy mashg’ulotlarni shug’ullanuvchilarning shaxsiy xususiyatlariga qarab tuzish haqidagi olimning yuritgan fikrlari xozirgi kunda ham kishini ajablantiradi. «Har bir odam uchun o’ziga xos harakatlar tanlanishi kerak», «kuchsiz kishilarning badatarbiyalari yengil, kuchlilarniki esa zo’rroq bo’lishi kerak», «agar uzviylar juda mo’’tadil bo’lsa, ular uchun mu’tadil badantarbiya muvofiq keladi», «tez va shiddatli harakatlar yengillari bilan birga qilinadi. Harakatlarni turlicha qilib almashtirib turish va bir harakat ustida to’xtab qolmaslik kerak» va hakazo». Badantarbiyaning davomiga kelsak, - deydi Ibn Sino – quyidagi uch narsaga e’tibor beriladi: birinchisi- terining rangi, agar u yaxshilana borsa, harakatlarni hali davom ettirish mumkin, ikkinchisi –harakatlarning yengilligi, agar ular hali yengil bo’lsa, ularni tamomlash muhlati hali kelmagan bo’ladi: uchinchisi-uzvlarning holati, agar ularning ko’pchishi davom qilsa, harakatni davom ettirish mumkin. Agar bu holatlar yo’qolib, chiqqan ter tomchi- tomchi bo’lib oqa boshlasa harakatlarni to’xtatish kerak». Shunday qilib, Ibn Sinoning cheksiz ilmiy qarashlari, tibbiyotga kiritilgan yangiliklari o’rta asrlarda Sharq va G’arb olimlari dunyoqarashiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Ibn al-Nafis to’liq ismi Alouddin Ali Abu-l Xaram al Qarshiy (1288 yili vafot etgan) bo’lib, tabobat tarixidan kichik (o’pka) qon aylanishini, birinchi kashf qilgan tabib sifatida joy olgan. XVII asrning yarmida Farangiston faylasufi Rene Dekart refleksni kashf etganligi fiziologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Dekartning taxminicha sezgi uzvlari ta’sirlanganda bosh miyaga boruvchi asab tolalari taranglashadi va miyaning ichki yuzasida joylashgan teshiklar ochilib, ular orqali miya qorinchalaridagi «hayvon ruhlari» chiqadi. Alanga zarrachasiga o’xshash bu «ruxlar» asablar orqali mushaklarga kelib, ularning qisqarishiga sabab bo’ladi. Dekartning bu «dualistik» falsafasi haqiqatdan ancha uzoq edi, uning qarashlari ancha sodda bo’lib ko’rinsa ham, Dekart reflektor reksiyasini va refleks vaqtida asab impulsi o’tadigan yo’lni tasvir etganligini tan olmay bo’lmaydi. «Refleks» iborasining o’ziga kelsak uni XVIII asr oxirida chex olimi G.Proxaska joriy qilgan. R.Dekart (1596-1650) Ernest Genri Starling mashhur ingliz fiziologi, London Universitetining professori, hazm va qon aylanish fiziologiyasi bo’yicha katta tadqiqotlar olib borgan. U ilk bor «gormon» iborasini ilmiy adabiyotga kiritgan, hamda yurak mushaki tolalarining qisqarish kuchi, ularning qisqara boshlashdan oldingi uzunligiga bog’liq ekanligini aniqlab «yurak qonuni» ga asos solgan. Uning fikricha, diastola vaqtida mushaklar qancha cho’zilsa yurakning qisqarish kuchi shuncha ortiq bo’ladi. XVIII asrning oxirlarida Italiya olimi L.Galvani «Hayvon elektri» haqidagi ta’limotni «Mushak harakatidagi elektr kuchlari to’g’risidagi traktat» degan mashhur asarida (1791) zamonaviy elektrofiziologiyaga asos soldi. Bu sohaning rivojlanishida K.Matteuchi, E.Dyubua-Raymon, E.Pflyuger, V.Yu.Chagoves, Yu.Bernshteyn va A.Xakslilarning xizmati juda katta. XIX asrda asab faoliyatining reflektor nazariyasi yaratildi. XIX asr boshlarida orqa miya reflekslari o’rganildi va refleks yoyi tahlil qilindi: Fransua Majandi bilan Iogans Myuller markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi tolalarning orqa miya ildizlarida tarqalishini aniqlashdi (Majandi qonuni). XIX asrning oxirlarida M.Flurans o’z tadqiqotlarida qushlarning bosh miya katta yarim sharlarini olib tashlab, sezgi va ixtiyoriy harakatlarning kelib chiqishida shu yarimsharlarning rolini eksperimentda isbotlab berdi. 1863 yillardan boshlab «Bosh miya reflekslari» degan yirik asarini nashr qilgan rus fiziologiyasining otasi Ivan Mixaylovich Sechenovning ishlari juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ushbu kitobida I.M.Sechenov birinchi bo’lib oliy asab faoliyati fiziologiyasiga asos soldi. Ulug’ rus fiziologi, butun jaxon fiziologlaridan biri Ivan Petrovich Pavlov fiziologiyaning rivojlanishi tarixida yangi davr ochdi. I.P.Pavlov organizmning fiziologik funksiyalarini uning tevarak-atrofidagi muhit E.G.Starling (1866- 1927 I.M.Sechenov (1829- 1905) sharoiti bilan bog’lab yaxlit holda o’rganish kerak deb talab qildi va shu fikrni ilgari surdi. Odam va hayvon organizmining voqyelikni aks ettiruvchi oliy a’zo – bosh miya katta yarimsharlari po’stlog’ining haqiqiy fiziologiyasi, I.P.Pavlovning ta’rifi bilan aytganda, chinakam fiziologiyasi shu tariqa vujudga keldi. I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati to’g’risidagi ta’limoti hozirgi psixologiya, pedagogika va falsafaning tabiiy-ilmiy asosidir. Bu ta’limot jismoniy tarbiya nazariyasi uchun ham juda katta ahamiyatga egadir. Jismoniy tarbiya tadbirlari tizimi ta’siri bilan murakkab jarayonlar va funksiyalarning qayta ko’rilishini I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati asosidagina to’g’ri tahlil qilish mumkin. I.P.Pavlov hayvonlar bilan odamning oliy asab faoliyatini tekshirib, organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi bog’lanishning yangi shaklini – shartli reflekslarni kashf etdi. I.P.Pavlov hayvonlar fiziologiyasi fani bilan shug’ullandi. Bu fan hayvon organizmidagi a’zolar faoliyatining asosiy qonunlarini o’rganadi. Ovqatlanish, nafas olish, qon aylanishi va shunga o’xshashlar tiriklikning alomatlaridir. Ammo fiziologiya butun organizm hayotini, uning tashqi muhitga munosabatini ham tekshiradiki, Pavlovni bu ham g’oyat qiziqtirar edi. Shu sababli bo’lsa kerak, dastlabki vaqtlarda I.P.Pavlov qon aylanish a’zolari fiziologiyasi, jumladan yurak faoliyatini tekshirishga kirdi. Odamlar ustida qilib bo’lmaydigan jarrohliklarni hayvonlarda qilib ko’rdi, chunonchi: qon tomirlarini bo’g’ib bog’lash, asablarga elektr energiyasi bilan ta’sir etish, yangi dori moddalarining yurakka qanday ta’sir etishini tekshirish maqsadida qonga shu moddalarni yuborish va boshqalar bilan shug’ullandi. 1904 yilda maxsus qo’mita I.P.Pavlovga, uning tibbiyotga katta yordam ko’rsatgan ovqat hazm qilish sohasidagi kashfiyotlari uchun oliy halqaro ilmiy mukofotini –A.Nobel mukofotini berishga qaror qildi. Haqiqatda, Pavlov ovqat hazm qilish qonunlari ustida ishlab, faqat tibbiyotni emas, balki tirik I.P.Pavlov (1849-1936) tabiatning rivojlanishiga xos umumiy qonunlar haqidagi fanni ham ilgari surdi, boshqacha aytganda, u faqat fiziologgina emas, balki biolog ham edi. I.P.Pavlov erishgan yutuqlari bilangina qanoatlanib qolmadi, u o’z ishlarining natijalari haqida ajoyib ma’ruzalar qildi va shu bilan birga fiziologiyaning bundan ham qiziqroq sohasi-oliy asab faoliyati haqidagi ta’limot borligini va o’zining kelgusi hayotini shu sohaga bag’ishlash niyatida ekanligini aytdi. Ovqat hazm qilish fiziologiyasi sohasida jahonga mashhur bo’lgan rus olimi nima sababdan o’z ilmiy tekshirishlari yo’nalishini to’satdan o’zgartirayotganini ko’p olimlar tushunmaydilar. Ammo I.P.Pavlov ular o’ylagandan butunlay boshqacha odam edi. Uning fikrini yangi masalalar va ilmiy g’oyalar band qildi. U hamma vaqt chet el fiziologlardan oldinda turar va eksperimental ilmiy tekshirishlar qilish uchun yangi sohalar izlar edi. I.P.Pavlov umrining so’nggi oy va haftalarida yosh tabiatshunoslarga, ayniqsa o’z hayotini ilmiy ijodiy ishga bag’ishlashga qaror qilgan yoshlarga qaratib ajoyib maktub-vasiyatnoma yozadi. Quyida I.P Pavlovning o’sha ajoyib maktubini to’liq keltiramiz: «Vatanimning, o’zini fanga bag’ishlagan yoshlaridan men nima istar edim? Eng birinchi-izchil bo’lishlaringizni istayman. Fanda samarali ish olib bormoq uchun eng zarur bo’lgan ana shu shart haqida hyech qachon hayajonsiz gapira olmayman. Izchillik, izchillik va yana izchillik. Ishingizning boshdanoq bilim orttirishda qat’iy izchillikka o’rganingiz. Fan cho’qqilariga chiqishga harakat qilishdan oldin fan alifbosini o’rganingiz. Birinchi mavzuni chuqur bilib olmasdan turib hyech qachon ikkinchi mavzuga tushmangiz. O’z bilimlaringizdagi kamchiliklarni hatto juda dadil aytilgan taxmin va gipotezalar bilan ham bekitib-yashirib ketmangiz. Taxmin va farazlar sizni har qancha mahliyo qilmasin, ularning omonat imorat kabi qulab tushishi muqarrar, ular sizni sharmanda qilishdan boshqa narsaga yaramaydi. O’zingizni tutabilishga va sabrli bo’lishga o’rganingiz. Dalillarni o’rganingiz, chag’ishtirib ko’ringiz va to’plangiz. Qush qanoti har qancha mukammal bo’lsa-da, havoga tayanmasa qushni hyech qachon osmonga ko’tarib chiqolmagan bo’lar edi. Dalillar olimga suv bilan havoday zarur. Dalillaringiz quruq gapdan iborat bo’lib qoladi. Biroq, tajriba qilganda, kuzatish o’tkazganda dalillarga yuzaki qaramangiz, ularni yig’ib qo’yuvchi kishiga o’xshab qolmangiz. Dalillarning paydo bo’lish sirlarini bilishga harakat qilingiz. Dalillarni boshqaruvchi qonunlarni sabot bilan qidiringiz. Ikkinchi – kamtar bo’lishlaringizni istayman. Hamma narsani bilaman deb hyechqachon o’ylamangiz. Sizga har qancha yuqori baho berishsa ham, siz o’zingizga-hali ko’p narsani bilmayman, - deyishga jur’at qila bilingiz. Mag’rurlikka berilmangiz. Mag’rurlik tufayli, rozi bo’lish kerak bo’lganda qaysarlik qilasiz; mag’rurlik tufayli, foydali maslahat va do’stona yordamdan voz kechasiz; mag’rurlik tufayli, obyektivlik mezonini yo’qotib qo’yasiz. Mening qo’l ostimdagi jamoaga butun ishni hamma bir jon-bir tan bo’lib bajaradi. Hammamiz bitta umumiy ishga bel bog’laganmiz va ishni har kim o’z kuchi va imkoniyatlariga yarasha bajaradi, ilgari suradi. Bizda ko’pincha «seniki» degan gap yo’q, bu narsa umumiy ishimiz uchun faqat foyda keltiradi. Uchinchi - ehtirosli bo’lishlaringizni istayman. Esingizda bo’lsin: fan odamdan umrbod ishlashni talab qiladi. Basharti ikki marta umr ko’rganingizda ham bu umringiz kamlik qilar edi. Fan odamdan ko’p g’ayrat va zo’r ehtiros talab qiladi. Ishingizda va tekshirishlaringizda ehtirosli bo’lingiz. Vatanimiz olimlar uchun keng yo’l ochib qo’ygan va shuni e’tirof etish kerakki, mamlakatimizdagi fan turmushga ayamasdan tatbiq etilmoqda. Bizdagi o’z-o’zidan ayon-ku. Yosh olimlardan hyech narsa ayamaydi, lekin ko’p narsa talab qilinadi. Biz uchun ham, yoshlar uchun ham sharafli masala- Vatanimizning fanga qo’ygan buyuk ishonchini oqlashdir». Shunday qilib, I.P Pavlovning ishlari – qon aylanish fiziologiyasi, ovqat hazm qilish fiziologiyasi va miya fiziologiyasining eng sirli tomonlarini ochib tashlab, ularni tajribada tekshirish imkoniyatini tug’diradi va I.P.Pavlov bu masalalarning har birini to’la-to’kis va mukammal yoritib beradi. Alloma, tabiatshunos olim, rus fiziologiyasining iftixori va shon-shavkati I.P.Pavlovning nomi jahon fiziologlari xotirasida abadiy qoladi. 1 .3. Fiziologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi Odam fiziologiyasi biologik fanlar orasida eng sertarmoq fan hisoblanadi. Bu tarmoqlardan solishtirma fiziologiya, evolyutsion fiziologiya, ekologik fiziologiya, me’yoriy fiziologiya, patologik fiziologiya va boshqalarni qayd qilib o tish mumkin. Biroq, fiziologiya o’z tekshirishlarida boshqa tabiiy fanlar bilan yaqin aloqada bo lib, o’z navbatida turli fanlarning rivojlanishiga poydevor bo’lib xizmat qiladi. Masalan, odam fiziologiyasi fizika bilan kimyo qonunlariga tayanadi va ularning tekshirish usuiiandan keng foydalanadi. Har bir hayotiy hodisalarni tekshirishning fizik va kimyoviy yo’nalishlari biofizika va biokimyo degan mustaqil fanlarning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Fiziologiya morfologik fanlar - anatomiya, gistologiya va sitologiya bi lan yaqin aloqada bo’lib, rivojlanib kelmoqda, chunki morfologik va fiziologik hodisalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Organizm va uning a’zolarining shakli, tuzilmasi va funksiyalarini bilmay turib yaxlit organizmning faoliyatini o‘rganib bo’lmaydi. Fiziologiya bilan tibbiyotni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Fiziologiya tibbiyotga nazariy ozuqa beradi va uni poydevori bo’lib xizmat qiladi. Tibbiyotda fiziologiyaning qonuniyatlari, uning nazariy va amaliy ulkan yutuqlari muntazam ravishda keng tadbiq etiladi. Tibbiyot esa o’z navbatida fiziologiya uchun g’oyat ko’p qimmatli ma’lumot beradi. “Patologik hodisalar dunyosi fiziologik hodisalarning har xil favqulotda, ya’ni hayot motadil o’tayotganda ro’y bermaydigan kombinatsiyalarining cheksiz qatoridir. Bular tabiatda va hayotda bo’ladigan fiziologik tajribalarning go’yo bir qatori ekanligi shubhasiz, bular ko’pinpha hodisalarning shunday kombinatsiyalariki, zamonaviy, fiziologlarning hali xayoliga' ham kelmaydi va ba’zan ularni tiziologiyaning hozirgi texnikaviy vositalari bilan ataylab gavdalantirib bo’lmaydi”. Shu tufayli fiziologiyaning alohida bo’limi sifatida klinikfiziologiya shakllangan. Fiziologiya pedagogika va psixologiya fanlari bilan ham bog’liq. Oliy asab faoliyati haqidagi ta’limot zamonaviy psixologiya va pedagogikaning asosidir. Fiziologiyaning pedagogika uchun amaliy ahamiyati shundan iboratki, bolaning mehnati va turmush sharoitini to’g’ri tashkil etish, to’g’ri tarbiya tadbirlarini o’tkazish uchun pedagog va psixolog bola organizmida ro’y beradigan fiziologik jarayonlarning yoshga aloqador xususiyatlarini bilishi kerak. Bu soha uchun ma’lumotlar beradigan fan yosh fiziologiyasidir. Ma’lumki, jismoniy madaniyat tarbiyaning juda muhim vositasidir, chunki u kishining har tomonlama rivojlanishiga amaliy yordam beradi, uning aqliy, jismoniy' ma’naviy va estetik qobiliyatlarini o’stiradi. Jismoniy tarbiya bolalardan tortib keksalargacha hamma aholi tabaqalarini o’z ichiga olishi kerak. Shuning uchun jismoniy tarbiya odam organizmining asosan harakat faoliyatini rivojlantirish yo’li bilan ta’lim-tarbiya olishga va sog’likni yaxshilashga katta yordam beradi, kishining umrini uzaytiradi. Sportning har bir turi odamning harakat, aqliy, ma’naviy iroda qobiliyatlarini va sifatlarini o’stiradigan pedagogik fan sport fiziologiyasidir. Jismoniy tarbiyaga oid fiziologiyaga odam organizmini turli kasalliklardan saqlashdek katta ma’suliyatli vazifalar yuklatiladi, boshqacha aytganda, jismoniy tarbiyaga tashxis nuqtai nazaridan katta ahamiyat beradi. Jismoniy tarbiya va sport odamni sog’lom, bardam, tetik, baquvvat qiladi, chiniqtiradi. Sport fiziologiyasi odam organizmini chiniqtirish va jismoniy kamolga yetkazishdan tashqari, yoshlarimizda vatanparvarlik, o’z faoliyatini jamoa, davlat ehtiyojlari va manfaatlariga bo’ysundira bilish kabi fazilatlarni shakllantiradi. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari gimnastika, har xil sport o’yinlaridir. Jismoniy tarbiyaning bir qismi bo’lmish sport odamning boshqa faoliyati kabi. oli\ asab faoliyatining yuzaga chiqishi bilan bog’langandir. Odam sport bilan shug’ullanganda xarakterli haralcatlarni o’z organizmiga ta’sir etib, uning ish qobiliyatini qisqa va uzoq vaqt davomida zo’r berib ishlashga tayyorligini oshiradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida murabbiy-pedagoglar amal qiladigan didaktik tamoyillarga kelsak, sport fiziologiyasi tajribalaridan xulosa qilib olingan bu tamoyillariga ham L.P.Pavlovning oliy asab faoliyati (OAF) to’g’risidagi ta’limoti asos qilib olinishi kerak. 1 . 4 . Fiziologiyaning asosiy tekshirish usullari Umumiy fiziologiyaning eng asosiy usuli - eksperiment (tajriba) hisoblanadi. Fiziolog fiziologik jarayonlarning qanday qilib va nima uchun sodir bo’layotganligini bilishga intiladi. Buning uchun eksperimentator yaratadigan va o’zgarib turadigan sharoitda tajriba o’tkazilishi kerak. Organizmdagi biror a’zoning funksiyasi yoki ahamiyatini bilish uchun fiziolog shu a’zoni yoki uning biror qismini olib tashlaydi (olib tashlash yoki ekstirpat^iya usuli) yoki organizmning yangi joyga ko’chirib o’tkazadi (ko’chirib o’tkazish yoki’ transplantatsiya usuli) va bu jarrohlikdan keyin qanday oqibatlar qolishini kuzatishadi. Bunday usullar ayniqsa ichki sekretsiya bezlarini va markaziy asab tizimini o’rganishda juda qo’l keladi. A’zo faoliyati asab tizimining ta’siriga bog’liq ekanini bilish uchun shu a’zoga boradigan asab tolalari qirqiladi (denervatsiya usuli). A’zolarning qon tomirlar tizilmasi bilan aloqasini uzish, turli qon tomirlari bog’lab tashlanadi (ligatura solish usuli) yoki bir tomirning markaziy qismi ikkinchi tomirning periferik qismiga tikib ulanadi (tomirlar anastomozi usuli). Organizmning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib bo’lmaydigan ba’zi a’zolar faoliyatini o’rganish uchun naycha usuli qo’llaniladi. Bu usulning bir variantida a’zo, masalan, me’da, ichalc, qovuq bo’shlig’iga plastmassa yoki metal 1 nay kiritilib, buning ikkinchi uchi teriga mahkamlab qo’yiladi; boshqa variantda esa bezlar yo’li teri yuzasiga chiqarib qo’yiladi. Yurak qon tomirlari, bez yo’llarida o’tkaziladigan ko’p tekshirishlarda ularga ingichka naylar-kateterlar turli asboblarga ulanadi yoki muayyan moddalar shu kateterlar orqali yuboriladi (kateterizatsiya usuli). A'zolar faoliyatini sun’iy qo’zg’atish uchun fiziologlar elektr, mexanik, kimyoviy va boshqa biror yo’l bilan ta’sir ko’rsatishadi. A’zolarning funksiy alar ini tekshirish uchun qo’llaniladigan yuqoridagi usullarning ko’pchiligi tirik organizmni yorish yoki jarrohlik qilishni talab etadi. Bu usullar o’tkir va surunkali-xronik tajribalarda tatbiq etiladi. Odatda uzoq davom etmaydigan o’tkir tajribalarda hayvonga narkoz berib yoki boshqa usulda harakatsiz qilib qo’yib, a’zolarining funksiyasi o’rganiladi, asablarga ta’sir etish, dori moddalar yuborish va shunga o’xshashlarning ta’siri tekshiriladi. Surunkali- xronik tajribalarda fiziologlar hayvonni har xil xirurgik operatsiya qilib, u tuzalgandan keyin tekshira boshlashadi. Operatsiya qilingan hayvonni ko’pincha bir necha hafta, oy va ui 1 lab kuzatsa bo’ladi. A’zolar funksiyasi butun organizmdagina emas, organizmdan ajratilgan sharoitda ham o’rganiladi. Qirqib olingan (boshqacha aytganda, organizmdan ajratib olingan) a’zo tomirlaridan shu maqsadda muayyan eritmalar o’tkaziladi, bu eritmalar tarkibini eksperimentator tartibga solib turadi (perfuziya usuli) va tirik to’qimalar uchun zarur tashqi muhit-muayyan harorat, namlik va shu kabilar muhayyo qilinadi. Yuqorida sanab o’tilgan usullarning hammasi organizmda sodir bo’ladigan jarayonlar tabiatini chuqur bilib olishga xizmat qiladi. Ular hujayra darajasigacha, hatto uning a’zolarigacha tahlil qilinadi, mikrofiziologik tajribalarda, masalan, yakka mushak, asab hujayrasi va boshqa hujayralar tekshiriladi. Biror a’zo to’qima yoki hujayrada ro’y beradigan har bir fiziologik jarayonni organizmda sodir bo’ladigan boshqa hamma jarayonlardan alohida o’rganish fiziologiyadagi analitik (tahliliy) tadqiqot vazifasidir. Bu holda yolg’iz a’zo, to’qima, hujayraning funksiyasi, faqat shu jarayon haqida har tomonlama tasavvur olish mumlcin. Ammo organizmning hayot faoliyatini to’g’ri bilib olish uchun buning o’zikamlik qiladi. I.P.Pavlov “Sintetik fiziologiya” deb atagan tadqiqotlar yo’nalishi zarur. Bu faoliyatni 1.P.Pavlov ayrim a’zo, to’qima va hujayralarni o’rganadigan “tahliliy fizioligiya”ga qarshi qo’ygan edi. I.P.Pavlov so’zlari bilan aytganda organizmning tashqi muhit bilan hamma aloqalarini va o’zaro munosabatlarini o’rganish sintetik fiziologiyaning vazifasidir. Bunday tekshirishda fiziolog organizm o’rganilayotgan sharoitni tabiiy sharoitga maksimal darajada yaqinlashtirishga intiladi. So’nggi yillarda fiziologlar va tibbiyot xodimlari fizika, radiotexnika, elektronika va kibernetikaning zamonaviy muvaffaqiyatlaridan foydalanmoqdalar, bu esa sog’lom va kasal organizm funksiyalarini o’rganishda katta yordam beradi. Organizm funksiyalarni tekshirishning yangi usullari ishlab chiqildi, eski usullar takommillashtirildi, odam va hayvonlar organizmiga qanday bo’lmasin shileast yetkazmasdan uning ko’p funksiyalarini o’rganish mumkin bo’lib qoldi. Masalan, miyachaga elektrodlar qo’yib va elektr o’lchash jihozlarini tatbiq etib miyachada sodir bo’ladigan elektr hodisalari o’rganilmoqda va shu ma’lumotlarga asoslanib boshqa a’zolarning holati haqida tasavvur olinmoqda. Elektr usullari organizmda bo’ladigan mexanik, tovush, harorat va boshqa jarayonlarni o’rganishga ham imkon beradi (La Yange F., 1889; Astrand P., Rodahl, 1986). Odam butun organizmining funksiyalarini tekshirish uchun turli hujayra, a’zo, tuzilmalarda ro’y beruvchi ko’p va turli-tuman fiziologik, fizikaviy va kimyoviy jarayonlarni bir yo’la yozib olish g’oyatda muhimdir. Zamonaviy texnika bunday imkoniyatni muhayyo qilib berdi. Ayni vaqtda ko’p turli jarayonlarni kuzatish natijalarini tez tahlil qilish va bu jarayonlarning qonuniy nisbatlarini aniqlashdek murakkab vazifa kelib chiqdi. So’nggi yillarda fiziologlar fiziologik axborotni tahlil qilish va qayta ishlash uchun kompyuterlarni tatbiq eta boshladi, bu esa hozirdayoq yangi muhim natijalar bermoqda. 1.5. Organizm va tashqi muhit Odam organizmi murakkab biologik tizim bo’lib, u hujayralar, to’qimalar, a’zolar va funksional tizilmalardan tashkil topgan. O’zbek tilida chop qilingan ba’zi- bir fiziologik darsliklarda organizm haqida bunday ta’rif berilgan: “Organizm- organik odamning mustaqil yashay oluvchi, o’z-o’zini boshqara oluvchi va tashqi muhitning turli o’zgarishlariga bir butun tizim sifatida javob bera oluvchi birligidir”. Organizmni ayrim qismlar yoki ayrim hujayralar xududining to’plarni deb emas, balki bir butun tizim deb qarash kerak. Murakkab organizmning hamma a’zolari bir biriga uzluksiz ta’sir etkazadi. Bularning hammasi bir butun murakkab organizmni tashkil qiladi. L.M.Sechenov ta’kidlanganidek, “organizmning yashashiga yordam beradigan o’zgaravchan tashqi muhit bo’lmasa uning yashashi mumkin emas”. Bu degan so‘z, organizm o’z atrofidagi tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sir etkazib turgandagina yashay oladi va shunday o‘zaro ta’sir natijasida o’z-o’zini yangilanib turadi. Organizm naqadar murakkab tuzilganligidan qat’i nazar, uning barcha to’qima va a’zolari bir-biri bilan uzviy bog’langan holda ishlaydi. Bu bog’lanish asab va gumoral (qon orqali) yo’l bilan boshqariladi. Shuning uchun odam organizmi, uning barcha hujayra, to’qima va a’zolari bir butun deyiladi. Organizmning o‘ziga xos belgisi shuki, uning tizilmalari mukammal tarzda tashkil topgan va o’ziga xos murakkabligi bilan farq qitadi. Murakkab tashkilotga ega bo’lgan odam organizmi-bir butun yaxlit mavjudotdir, unda barcha tizilmalar, hujayralar to‘qimalar, a’zolar va ularning tizimlari bir-biriga uyg‘un bo’lib, butun, yaxlit organizmga bo’ysungan. 1.6. Organizmning yashash sharoitiga moslashishi (adaptatsiyasi) Muhitning o‘zgaruvchan sharoitlariga organizmning moslashish jarayoni adaptatsiya deyiladi: adaptatsiya xalqaro termin bo‘lib, organizmning tabiat, ishlab chiqarish va ijtimoiy sharoitlarga moslashishini bildiradi. Adaptatsiya hujayra, organ, sistema va organizmdagi tug‘ma hamda ortirilgan moslashish faoliyatining hamma turlarini o‘z ichiga oladi. Adaptatsiya qulay (adekvat) bo‘lmagan muhit sharoitlarida gomeostaz turg‘unligini saqlaydi, ish qobiliyatini, hayotning maksimal muddatini va ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Lekin hamma kishilar ham muhitning ayni sharoitlariga bir xilda va tuliq adaptatsiya qilolmaydi, bunda kishining jinsi, yoshi, asab tizimining tipi, salomatligi darajasi, jismoniy chiniqqanligi ega bo‘ladi. Adaptatsiya ikikga bo‘linadi: tezlik bilan yuzaga keladigan (takomillashmagan) va uzoq muddatli (takomillashgan) adaptatsiya. Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya reaksiyasi ta’sir boshlangan zahoti hosil bo‘lib, oldin shakllangan tayyor fiziologik mexanizm orqali amalga oshadi. Uzoq muddatli adaptatsiya organizmga muhit omillarining uzoq vaqt davomida yoki ko‘p qayta ta’sir etishda asta – sekin shakllanadi. U tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiyaning ko‘p qayta amalga oshishi asosida rivojlanadi va organizmdagi qandaydir o‘zgarishlarining asta – sekin miqdor to‘planishlari natijasida yangi sifatli adaptatsiyaga aylanadi, ya’ni adaptatsiyaning bu turi oldindan shallangan tayyor mexanizmlarga ega bo‘lmaydi. Odamdagi adaptatsiyani o‘rganish yashash sharoitiga moslashishning samarali choralarini aniqlashga yo‘l ochadi. Salomatlik va kasallikning oldini olish organizmning turli funksiyalari va qobiliyatining rivojlanish mexanizmlarini tushunishga yordam beradi. Havo, fazo, suv osti bo‘shliqlarini, o‘zlashtirilishi, shuningdek aholining yangi jug‘rofiy – iqlimli tumanlarga ko‘chishi bilan adaptatsiya muammosi borgan sari ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. 1.7. Qo‘zg‘alishning yuzaga kelishida hujayra qobig‘i (membranasi)ning ahamiyati Ba'zi hujayra va to'qimalar (asab, mushak, bez to'qimalari) turli ta'sirotlarga tez reaksiya ko'rsatishga maxsus moslashgan. Bunday hujayra va to'qimalar qo'zg'aluvchan deb ataladi, ularning ta'sirotga qo'zg'alish bilan javob qaytarish qobiliyati esa qo'zg'aluvchanlik deb yuritiladi. Ta'sirlovchining qo'zg'alishiga sabab bo'ladigan minimal kuchi qo'zg'aluvchanlik o'lchovi bo’lib xizmat qiladi. Ta'sirotning shu minimal kuchi ta'sirot bo'sag'asi deb ataladi. Reaksiyalarni yuzaga chiqarish uchun zarur ta'sirotning minimal kuchi qancha katta bo'lsa, ya'ni ta'sirot bo'sag'asi qancha yuqori bo'lsa, qo'zg'aluvchanlik o'shancha tezroq paydo bo'ladi va aksincha, ta'sirot bo'sag'asi qancha past bo'lsa, qo'zg'aluvchanlik o'shancha kechroq paydo bo'ladi. Qo'zg'aluvchan hujayralar uchun ta'sirlovchilarning ta'siriga o'ziga xos javob beradigan qobiliyati bor, ularda maxsus fiziologik jarayon-go ’zg’alish ro'y beradi. Qo'zg'alish fizikaviy va kimyoviy jarayonlar va funksional o'zgarishlar yig'indisida namoyon bo’ladigan murakkab to'lqinsimon biologik reaksiyadir. Qo'zg'alish jarayonida hujayra membranasining bioelektrik jarayonlari o'zgaradi, hujayra fiziolgik tinchlik holatidan shu hujayraga xos fiziologik faol holatiga o'tadi: mushak qisqaradi, bez hujayrasi sekret chiqaradi, asab impulslari paydo bo'ladi. Qo'zg'aluvchan hujaylarda uiling sitoplazmasi bilan tashqi muhit o'rtasida, ya'ni hujayra yuzasidagi membrananing ikkala tomonida biopotensiallari doim tarq qiladi. Hujayra membranasi shu tariqa qutblangan (polarizatsiyalangan)-ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli bo‘ladi. Shu potensiallar farqini mem brana potensiali deb atashadi. Bu farq bir necha o'n millivoltga mos keladi. Har qanday organizm va uning barcha hujayralari ta'sirlanuvchan bo'ladi, ya'ni tashqi' muhit ta'sir etganda yolci holati buzilganda o'z strukturasini o'zgartirish, faoliyat ko'rsatish, bu faoliyatni kuchaytirish yoki susaytirish bilan javob beradi. I’urli ta'sirlarga javoban organizm va hujayralari strukturasining o'zgarishini biologik reaksiyalar, ularni vujudga keltiradigan va yuzaga chiqaradigan ta'sirlarni esa ta’sirlovchi yoki stimullar deb yuritishadi. Tashqi muhitning yoki organizm ichki holatining har qanday o‘zgarishi etarlicha kata bo‘lsa, etarlicha tez ro‘y bergan bo‘lsa va uzoq davom etsa, tirik hujayraning yoki butun organizmining ta’sirlovchi bo‘la oladi. Membrana lipidlar, oqsillar va mukopolisaxaridlardan tashkil topgan. Organik anionlar jarohatlanmagan qobiq (membrana) orqali tashqariga o‘tolmaydi. Kationlarning farqlanishiga kelsak, u uzluksiz ravishda Na + ni hujayradan chiqarib K + ga almashtirib turadi. Ion kanallari Na + , K + , Ca 2+ ion o‘tadigan ionlari o‘tadigan kanallar uchun muhim hamiyatga ega. Hujayra qbig‘ida maxsus (selekiv) natriy, kaliy, xlor va kalsiy kanllari mavjud, qaysiki faqat Na + yoki K + yoki Ca 2+ ionlarini tanlab o‘tkazish qobiliyatiga ega. 1.8. Fiziologik funksiyalar Organizm hayot faoliyatining moslashishiga yoki o’zgartirilishiga qaratilgan har bir biologik reaksiya fiziologik funksiyalar tufayli amalga oshiriladi. Tashqi muhit ta’sirini sezish hamma organizmlarga xos xususiyat bo’lib, odamda juda taraqqiy qilgan bo’ladi. Musbat va manfiy ta’sirlovchilar uzoq vaqt mobaynida ma’lum bir izchillik bilan ta’sir etib tursa, ularni qo’llanish ta’sirlovchilarning xiliga qarab hamisha bir fiziologik funksiyaga sabab bo’ladi. Hujayra, to’qima, a’zo yoki organizmning har qanday fiziologik funksiyasi filogenez va ontogenez natijasidir, chunki rivojlanish jarayonida har bir tizilmaning o’ziga xos funksiyalari paydo bo’ladi va ular miqdor va sifat jihatdan o’zgaruvchan bo’ladi. Modomiki shunday ekan, turli fiziologik funksiyalarining vujudga kelishi organzimning tashqi va ichki (irsiy) omillari ta’siri bilan bog’liq ekanligi ayon bo’lib turibdi. Fiziologik funksiyalar va moslashish xilma-xilligi moddalar almashinuvi (metabolizmi) va uning muhit ta’siriga qarab muntazam o’zgarishiga bog’liq, chunki metabolizm hayotning zarur shartidir va tirik organizmning assoiy funksiyasidir. Moddalar almashinuvining to’xtashi oqibatida organizm o’ladi, sitoplazma yemirilib ketadi, kimyoviy birikmalar parchalanib, hyech avvalgi holiga qaytmaydi. Barcha fiziologik funksiyalar-o’sish, rivojlanish, ko’payish, ovqatlanish va ovqatni hal qilish, nafas olish, sekresiya va hayot faoliyati tashlandiqlarini chiqarish, harakat, tashqi muhitning o’zgarishiga javoban ro’y beruvchi reaksiyalar va shu kabilar modda almashinuviga bog’liq. 1.9. Gomeostaz Gomeostaz (homeostasis grekcha «homeo»-o’xshash, bir xil + «stasis»- harakatsiz, bir xil saqlanib turish)-organizmning uyg’unlashtirilgan reaksiyalarining majmuasi bo’lib, ichki muhitni bir xil doimiy saqlab turadigan vositadir (V.Kennon, 1929). Rus olimi P.K Anoxinning fikricha odam organizmida to’g’ridan-to’g’ri qattiq o’zgarmaydigan konstanta (doimiyat) larning birligi tufayli hayotiy jarayonlari bir xil saqlanib turadi (qonning faol reaksiyasining doimiyligi, badan haroratining o’zgarmasligi, kaliy-natriy nasosining doimiyligi, me’da shirasi reaksiyasining doimiyligi va x.k). Ichki muhit tarkibi, fizik-kimyoviy va biologik xossalari doimiyligi mutlaq bo’lmay, balki nisbiy va o’zgaruvchan ekanligini o’qtirib o’tish lozim. Bu doimiylikka bir qancha a’zo va to’qimalarning beto’xtov ishlashi tufayli erishiladi: tashqi muhit o’zgarishlarining ta’sirida va organizm hayot faoliyati natijasida ichki muhit tarkibi va fizik-kimyoviy xossalarida ro’y beradigan o’zgarishlar bir qancha a’zo va to’qimalarning beto’xtov ishlashi tufayli baravarlanib qoladi. Gomeostazning hatto salgina buzilishi patologiyaga olib keladi, modomiki shunday ekan, tana harorati, qonning arterial bosimi, tarkibi, fizik-kimyoviy va biologik xossalari va shunga o’xshash nisbiy doimiy fiziologik ko’rsatkichlarni aniqlash kasalliklarni aniqlash (tashxis) uchun katta ahamiyatga ega. 1.10. Assimilyasiya va dissimilyasiya Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilishi, organizmda uning o’zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo’lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi yoki metabolizm deyiladi. Ovqat tarkibidagi organik moddalarning kimyoviy, mexanik, termik o’zgarishi natijasida ulardagi potensial energiyasiga aylanadi. Hosil bo’lgan energiya hisobiga to’qimalar va a’zolar ish bajaradi, xujayralar ko’payadi, ularning eskirgan tarkibiy qismlari yangilanadi, yosh organizm o’sadi va rivojlanadi. Ana shu energiya hisobiga odam tana haroratining doimiyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lgan ikki jarayon: assimilyasiya va dissimilyasiya orqali o’tadi. Bularni anabolizm va katabolizm deb ham aytiladi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining xujayralarga o’tishi assimilyasiya (lot.assimilatio) yoki anabolizm deyiladi. Bu jarayon natijasida xujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ular ko’payadi. Organizm qancha yosh bo’lsa, unda assimilyasiya jarayoni shuncha faol o’tadi. Bu esa yosh organizmning o’sishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi (yemirilishi) dissimilyasiya (dissimilatio) yoki katabolizm deyiladi. Buning natijasida energiya hosil bo’ladi va bu energiya assimilyasiya jarayoni uchun sarflanadi. Dissimilyasiya jarayoni natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar ayirish a’zolari orqali tashqariga chiqariladi (karbonat angidrid, suv, azot qoldiqlari va boshqalar). Shunday qilib, odam organizmida assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari bir-biriga bog’liq holda davom etadi. Sog’lom bo’lgan katta odamlarda bu ikkala jarayon bir-biriga teng muvozanatda bo’ladi. Yosh organizmda assimilyasiya jarayoni ustunroq bo’lib, buning natijasida o’sish va rivojlanish ta’minlanadi. Keksa odamlar organizmida esa dissimilyasiya jarayoni ustun bo’ladi. Adabiyotlar: 1. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka (ob щ aya sportivnaya, vozrastnaya): - Moskva, «Sport», 2015, 610 s. 2. Smirnov V.M., Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskoo vospitaniya i sporta. – Moskva, «Vlados press», 2002, 605 s. 3. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 4. Nuritdinov E.N., Haydarov B.T. Jismoniy madaniyat va sport fiziologiyasi (uslubiy qo‘llanma). – Samarqand, SamDU, 2015, 160 b. 5. Kots Ya.M. Sportivnaya fiziologiya. Uchebnik dlya UFK. M., FiS, 1986, 240 s. 6. Shepard Y. Neurobiologiya. Moskva «Mir», 1987, T. 2. 362 s. 7. Dill D.B., Live, heat. Altitude. Cambridge UA. Harward University peess, 1938, 210 p.

FIZIOLOGIYAGA KIRISH Reja: 1. Fiziologiya fani rivojlanishining qisqacha tarixi, unga vatanimiz hamda chet el olimlarining qo‘shgan hissalari. 2. Asosiy fiziologik tushunchalar, fiziologik funksiyalarning boshqarilish yo‘llari (mexanizmi). 3. Organizm va tashqi muhit. Organizmning yashash sharoitiga moslashishi. 4. Qo‘zg‘alishning yuzaga kelishida hujayra qobig‘ining ahamiyati. 5. Mushak faoliyatida fiziologik funksiyalarning boshqarilishi. 6. Funksional harakatchanlik (Labillik).

1.1. Odam fiziologiyasi haqida umumiy tushuncha Fiziologiya (yunon. fizis-tabiat, logos-ta’limot, fan) tirik organizmning funksiyalarini, unda sodir bo’ladigan jarayonlarni o’rganadi. Bu fan hujayra, to’qima, a’zo va tuzilmalarning hayotiy faoliyatini yaxlit organizmga xos bo’lgan barcha murakkab va muhim jarayonlarning asosiy mexanizmlarini, ularning funksional aloqamandligini, ichki va tashqi muhit sharoitiga bog’langan holda keng ma’noda o’rganadi (Sherd, 1982). Organizmni ta’minlaydigan moddalar almashinuvi, ovqatlanish, nafas olish, qon aylanish, ayiruv, ichki sekresiya bezlari, asab tizimi faoliyati va boshqa vazifalar fiziolgiyaning asosiy o’rganish maqsadidir. Fiziologiya organizmda sodir bo’ladigan funksiyalarni, ularning hamma xususiyatlarini, ko’rinishlarini o’zaro munosabatlarini organizmning turli funksional holatlarida va tashqi muhitning turli sharoitida aniqlashga intiladi. Fiziologiya funksiyalarining tarixiy (filogenetik) va individual (ontogenetik) rivojlanishini, ularning doimo o’zgaruvchi tashqi muhit sharoitiga moslashishini o’rganadi. Shunday qilib, fiziologiya organizm funksiyasini (lotincha «funksio»- ijro qilish, faoliyat ko’rsatish) har bir hujayra, to’qima, a’zo, tizilmaning bir butun organizm sathidagi bajaradigan vazifasi va faoliyatini o’rgatadi (D.B.Dill, 1938). Odam fiziologiyasi – tibbiyot nazariyasining poydevori hisoblanadi, uning rivojlanishi pedagogika va psixologiya uchun juda katta ahamiyatga ega. Odamda uchrab turadigan ko’pgina kasalliklarni oldini olishda, me’yorida o’sish va rivojlanishini ta’minlashda, turli muhit sharoitlariga moslanishda, atrof-muhit tozaligini saqlab turishda, mehnat va sport mashqlarini ko’ngildagidek maqsadga muvofiq holda tashkil qilishda, kishi umrini uzaytirish muammolarini yechishda fiziologiya yutuqlariga tayaniladi.

1.2. Fiziologiyaning qisqacha tarixi Odam organizmining hayot faoliyatini o’rganishga qadimgi Yunoniston, Rim, Xitoy, Hindiston va Misr olimlari asos solgan. Masalan, Buqrot eramizdan oldingi (460-377) yillarda tabiat va tibbiyot sohasida o’zigacha bo’lgan ma’lumotlarni to’plab kuzatishlari asosida tibbiyot fanidan 7-ta ilmiy asarlar yozgan, bu qo’llanmalardan tabiatshunoslar, shifokorlar va faylasuflar 2000 yil davomida foydalanib kelmoqda. Buqrot ko’hna Yunoniston tibbiyotining reformatori (qayta quruvchisi) hisoblanadi, yurak va qon tomirlari, hamda odamning mijozi (temperamenti) haqida muhim ma’lumotlar bergan. Buqrotning birinchi ustozi uning otasi Geraklid bo’lgan. U Yunonistonda, Rimda, Kichik Osiyoda va Liviyada shifokorlik maktablarini o’tgan va uni insoniyat klinik tibbiyotining asoschisi sifatida tan olgan. Uning nomi bilan «Gippokrat qasami» shifokorlar orasida keng tarqalgan. Buqrotning shifokorlarga «Zarar keltirma» degan vasiyati xozirgi zamon tibbiyot xodimlariga ham taalluqlidir. Turli hulq-atvor va hatti-harakatlarga ega bo’lgan odamlar mijozi bo’yicha Buqrot quyidagilarni yozgan: mijozi issiq odamlarni sangvinik- serharakat, ildam deb atalgan. Vujudi sovuq, shilimshiq bo’lgan kishilarni flegmatik – «sovuqqon», vazmin mijozga ajratgan. Qiziqqan, serjahl kishilarni xolerik deb atagan va vujudi qora, qo’yilgan o’t ko’payib ketgan kishilar melanxoliklarni tashkil qilib, ular ivirsiydigan, o’ziga ishonmaganlardir. Yunonistonda yashagan yirik olim, faylasuf Arastu tibbiyot fanlarining, tibbiyotning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. U solishtirish usulidan foydalanib, hayvonlarning 500 dan ortiq turining tashqi tuzilishini tasvirladi va yangi ma’lumotlar berdi. Arastu asabni bir-biridan farq qildi, yurak bilan qon tomirlarining tuzilishini, o’zaro bog’liqligini bayon etdi. U tabiatshunoslikda vitalistik nazariyaning birinchi vakillaridan bo’lgan olimdir. Arastuning ilmiy Buqrot (Gippokrat , 460-377)

qarashlarida ruh birlamchi, materiya ikkilamchi degan fikrlarni ham ilgari surdi. Arastu Buqrot va boshqa ba’zi olimlarning tabiatshunoslikga oid ayrim noto’g’ri fikrlari bir necha yuz yillar mobaynida o’z kuchini saqlab keldi. O’rta asrlar davomida Sharq mamlakatlarida ilm va fan juda rivojlandi. Xurosonda yashab ijod etgan tabib va dorishunoslardan Abu Zayd Husayn ibn Isoq al Ibodiy (808-877) arab, fors, qadimgi grek tillarini yaxshi egallangan. Buqrot, Arastu, Jolinus va boshqa antik olimlarning ilmiy asarlarini arab tiliga tarjima qilgan olim-tarjimon edi. Tarjimalaridan tashqari Xusayn ibn Isoq tomonidan yozilgan 100 dan ortiq asarlaridan aksariyati tibbiyot va dorishunoslikka bag’ishlangan asliy asarlar nusxalari bizga yetib kelgan. Buqrot va Jolinusdan keyingi qadimgi Sharq tabobatining yirik nazariyotchi namoyondasi Husayn ibn Isoq tomonidan yozib qoldirgan meros asarlari boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Shunday asarlardan biri «Javome’ kitob Jolinus fi-l-Bavl» (Jolinusning siydik haqidagi hamma narsani qamrab olgan kitobi) dir. Arab tiliga Xusayn tarjima qilingan bu asar siydik tahliliga va uning asosida tashxis qo’yishga bag’ishlangan. Husayn ibn Isoqning bizga yetib kelgan tarjima asarlaridan yana biri «Ar- risola-al Qabriya» deb ataladi. Risola Buqrot qalamiga mansub bo’lib, uning qabridan topilgani uchun qabriya deb atalgan. Risolaning asosiy qismi 25 hadisdan iborat bo’lib, unda asosan davolab bo’lmaydigan kasalliklari bayon qilinadi. Husayn ibn Isoqning arab tiliga tarjima qilgan mazkur «Qabriya risolasi»ni Xomidxon ibn Zohidxon ibn Muxammad Sodiqxon Shoshiy o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bizga bu tarjimaning Xomidxon qo’li bilan yozilgan qo’lyozma nusxasi yetib kelgan. Abu Bakr Muxammad ibn Zakariyo ibn Yaxyo ar-Roziy (865-925) – ensiklopedist olim Eronning Ray shahrida tug’ilgan. Roziy haqida ibn Abi Usaybin (1203-1270) shunday degan ekan: «Roziydan Adudiy kasalxonani qayerga qurish muvofiqroq deb so’raganda, Roziy Bog’dodning har-bir go’shasiga bir bo’lakdan go’sht osib qo’yish kerak, qaysi joyda go’sht kech buzilsa, o’sha yerga kasalxona qurish kerak, deb maslahat bergan. Adud al-Davla o’z nomiga

atab quradigan kasalxona bitgach Bog’doddagi 100 dan ortiq mashhur tabiblarni yig’adi, ulardan ilmiy mahorati, qobiliyatiga qarab 50 dan ortig’ini tanlaydi, Roziy ular orasida bor edi. 50 tabibdan yana 10 tabib saralanadi, ular orasida ham Roziy bor edi. Ulardan bir kishini ya’ni Roziyni tanlab va uni Adudiy kasalxonasiga mudir qilib tayinlaydi. Roziyning bizgacha yetib kelgan faqat tibbiy asarlarining 36 nomdagi qo’lyozmasi aniqlandi. Shulardan biri «al-Kunnosh al-Mansuriy» («Mansurga bag’ishlangan to’plam»). Bu kitob 10 maqoladan iborat, ulardan birinchisi – anatomiya va fiziologiyaga bag’ishlangan. A.Roziyning «al-Hoviy» nomi bilan mashhur «katta to’plam» eng katta va muhim tibbiy asar bo’lib, unda Ray va Bog’dodda o’zi olib borgan klinik kuzatishlar va tajribalarning yakunini qayd qilgan. «Al-Hoviy» hajm jihatidan Ibn Sinoning «tib qonunlaridan» katta bo’lgan o’z ichiga deyarli hamma kasalliklarni olgan. Uning yagona qo’lyozma nusxasi Eskurial (Ispaniya)da saqlanadi. Shu qo’lyozma asosida uni Haydarobodda (Hindiston) 1955-1970 yillarda nashr etildi. Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ ibn Tarxon al-Farobiy Toshkentning shimoliy-g’arbida joylashgan Farobda harbiy xizmatchi oilasida dunyoga keldi. U qomusiy bilimlar sardori. O’z zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi va shu sohada jahonshumul asarlar yozgan alloma hamdir. Al-Farobiyning 160 dan ortiq astronomiya, matematika, falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, tilshunoslik, adabiyot, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo sohalarni qamrab olgan asarlari mavjud. Al-Farobiy o’zining tibbiyot asarlarida, inson organizmi, uning funksiyasi haqida yozar ekan, organizm bir butun yaxlit tizimdan iboratligini, turli o’zgarishlar va kasalliklar esa ovqatlanishning o’zgarishi bilan bog’liqligini ko’rsatib o’tadi. Farobiy, odam organizmi markaziy asab tizimi orqali boshqariladi, bosh miya organizmda o’zaro munosabatni yuzaga keltirib turadi deydi. Uning Abu Nasr Farobiy (873-950)

O'xshashlar

Psixologiyaga evolyusion kirish
DINSHUNОSLIK FANIGA KIRISH.
Muzeyshunoslik faniga kirish
TARIXIY ANTROPOLOGIYAGA KIRISH.
Mashinani o’rganishga nazariy kirish