logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. FONETIKA-FONOLOGIYA, UNING O‘RGANISH MANBAYI VA PREDMETI, YO‘NALISHLARI

FONETIKA-FONOLOGIYA, UNING O‘RGANISH MANBAYI VA PREDMETI, YO‘NALISHLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.22265625 KB
Ko'chirib olish
FON ETIKA -FON OLOGIY A , UN IN G O‘RGA N I SH MA N BA Y I VA PREDMETI, Y O‘N A LISHLA RI Reja: 1.Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbai, predmeti, maqsad va vazifalari. 2.Fonetika va uning birligi. 3.Fonetikaning turlari. 4.Fonologiya. Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbai, predmeti, maqsad va vazifalari. Lisoniy sath sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo‘luvchi birlikni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari ― tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushi o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar: a) talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat); b) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat); d) kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat). Nutq tovushining haqiqiy va muhim jihati – uning funksional aspekti. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo‘q. Ba’zi mutaxassislar nutq tovushining fiziologik tomoni biologiya, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan fikrni ilgari sursa, ayrimi har uchala jihat bir-biridan ajralmas, ularni yaxlitlikda o‘rganmoq kerak degan aqidaga tayanadi. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Pirovard natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)ni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)ni tadqiq qilish bilan mashg‘ul bo‘ladigan bo‘ldi. Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (gr. phonetikos – tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossasini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunoslikning boshqa fan sohalari, adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o‘laroq, fonetika tovushga so‘z, qo‘shimcha va gapga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsuri sifatida qaraydi. Fonetika nutqdagi tovush o‘zgarishlari va almashinishini, urg‘u va uning turini ham o‘rganadi. Fonetikani o‘rganish imlo (orfografiya), to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorini yaxshi o‘zlashtirib olishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda, logopediya va surdopedagogikada nutqiy nuqson diagnostikasi va uni bartaraf etishda katta ahamiyatga ega. Fonetika yutuqlari aloqa vositalarini tekshirish va ular samaradorligini oshirishda hamda nutqni avtomatik aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Fonetikaning turlari. Fonetika, avvalo, umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika. Inson talaffuz apparatining imkoniyatidan kelib chiqqan holda nutq tovushi hosil qilishning umumiy shartlari (masalan, hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz undoshlarining farqlanishi, hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi, sirg‘aluvchi, portlovchi-sirg‘aluvchi tovush xossalarining aniqlanishi kabilar), shuningdek, tovushning umumiy akustik xossalari o‘rganiladi. Qisman artikulyatsion, qisman akustik belgiga tayangan holda nutq tovushining universal, shuningdek, farqlovchi belgilariga tayanadigan ichki tasnifini berish bilan ham shug‘ullanadi. Umumiy fonetika tovushning birikish qonuniyatlari, bir tovushning ikkinchisiga ta’siri xususiyatini (akkomodatsiya va assimilyatsiyaning turli ko‘rinishlari), bo‘g‘inning tabiati, bo‘g‘inda tovushning birikish qonuniyati, bo‘g‘inga bo‘linish shartlari, so‘zlarning fonetik tuzilishi, qisman urg‘u va singarmonizm masalalarini ham tekshiradi. Umumiy fonetika intonatsiya uchun qo‘llaniladigan vosita (tovush balandligi, kuchi (intensivligi), cho‘ziqligi, tezligi tempi), pauza, tembr kabi masalalarni ham o‘rganadi. Xususiy fonetikada yuqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy va muosir, sinxron va diaxron, tasviriy va eksperimental kabi ko‘rinishlarda ish yuritadi. Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tilning yoxud bir qancha dialekt va shevaning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o‘zgarish va boshqa hodisalarni qiyosiy aspektda tekshiradi. Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika oralig‘idagi vaziyatni egallaydi. Fonologiya. Fonologiya (gr. phone – tovush, logos – ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funksional qonuniyatini o‘rganuvchi soha, semiotik (ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi bo‘lganligi kabi, fonologiyaning birligi – so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvuri. Har bir fonema kishi ongida umumiy farqlovchi xususiyati asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgi tovushning artikulyatsion va akustik belgisi asosida vujudga keladi hamda barqarorlashadi. Boshqa lisoniy birlik kabi fonema ham paradigmatik va sintagmatik munosabatda yashaydi. Bu fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi. Fonologik paradigma. O‘zaro qarama-qarshi belgiga ega bo‘lgan, biroq umumiy, integral belgilari asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma , fonemalarning o‘zaro munosabati fonologik paradigmatik munosabat deyiladi. Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyat turadi. Fonologik ziddiyat (oppozitsiya) fonemaning farqli belgilarini o‘zida ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi – «o‘pkadan kelayotgan havoning tovush paychalariga urilish natijasida hosil bo‘lgan ovozning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramay chiqishidan vujudga keladigan tovush tipi» invariant xossasiga ega. Bu mohiyat 6 ta unli fonema uchun ham amal qiladi. Biroq bu mohiyat ostida birlashgan fonemalar o‘zaro zidlanib, kichik guruhlar hosil qiladi. i va u «yuqori tor» belgisi bilan «o‘rta keng» xossasiga ega e va o‘ hamda «quyi keng» xossasiga ega a va o fonemalar guruhlariga qarama- qarshi turadi. Yoki «lablanmagan» belgisiga ega i , e , a fonemalari guruhi «lablangan» belgisiga ega u , o‘ , o guruhiga qarama-qarshi turadi. O‘z navbatida i , e , e guruhi a’zolari o‘ziga xos belgilari asosida o‘zaro zidlanadi. Fonologik ziddiyat. Tilshunoslikda fonologik ziddiyatning har xil tur va ko‘rinishlari farqlanadi. N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatni uch asosga ko‘ra tasniflaydi: 1.Fonologik ziddiyatning ziddiyat tizimiga munosabatiga ko‘ra tasnifi . Bunda ziddiyat bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, muntazam va ajralgan ziddiyatga bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, i va u fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, bunda ular bir belgi – «lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi. Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: i ~ o ziddiyatida i yopiq va lablanmagan bo‘lsa, o yarim yopiq, lablangan. Muntazam ziddiyatda zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: « i – tor, o – keng» zidlanishi muntazam zidlanish. Bunda i fonemasi «tor»lik, o fonemasi «keng»lik belgisiga ega. « i (tor) – o (tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas. Chunki birinchi a’zoda ziddiyat belgisi aniq, ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi a’zoning ziddiyatdagi belgisi «keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat deyish mumkin bo‘lar edi. Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan zidlanish deyiladi. Quyidagi ikki zidlanishga diqqat qiling: a) «lablanganlikka ko‘ra» b) «keng va torlikka ko‘ra» u i o u lablangan lablanmagan keng tor Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa bunday hol mavjud emas. 2. A’zolari o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra ziddiyat tasnifi . Bunga ko‘ra, privativ (noto‘liq), gradual (darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi. Birinchi tasnifda ziddiyat belgisi xarakteriga ko‘ra ziddiyat turlari ajratilgan bo‘lsa, ikkinchi tasnifda fonemalarning ziddiyat a’zolariga munosabatiga ko‘ra tasnifi amalga oshiriladi. 3. Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanish barqaror va barqaror bo‘lmagan turga bo‘linadi . Barqaror zidlanishda fonemalar qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’i nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda a unlisi bilan til orqa u unlisi orasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Barqaror bo‘lmagan ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi fonetik pozitsiya – kuchli pozitsiya . Masalan, b fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning p fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiyadir. Neytrallanish, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyat barqaror bo‘lmagan ziddiyat deyiladi. Unli va undosh orasidagi qarama-qarshilik barqaror ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor-kenglik xossalariga ko‘ra zidlanishi ham barqaror ziddiyat. Lablanish belgisiga ko‘ra o‘ – e tizimchasi ham barqaror ziddiyat asosiga qurilgan. Demak, o‘zbek tilining fonetik paradigmasi deganda, har qaysisi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan barqaror bir umumiy belgi ostida birlashadigan fonetik unsurlardan tashkil topgan tizim tushuniladi. Bu butunlik yoki paradigma o‘z ichida ayrim belgilari bilan umumiylikni tashkil etgan va shu umumiylik uchun asos bo‘lgan belgilari bilan boshqa shunday umumiylikdan farq qiladigan kichik butunlik, ichki paradigmalardan tashkil topadi. Bu tizimchalar unli va undosh fonemalar paradigmalaridir. Paradigma a’zolarining umumiy belgisi ularning shu tizimni tashkil etishini ta’minlasa, farqlovchi belgisi bu ichki paradigmaning yana kichik bo‘laklarga bo‘linib ketishiga olib keladi. Jarangli undoshlar paradigmasi, jarangsiz undoshlar paradigmasi kabi. Unli fonemalar paradigmasi. Tilning ko‘tarilish darajasi (yuqori, o‘rta, quyi) va lablanish-lablanmaslik – kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy, sistema hosil qiluvchi belgisi. Unlilarning til gorizontal holatiga ko‘ra (old qator, o‘rta qator va orqa qator) be §lgilari asosiy hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularga nutqiy╒ yondosh tovush ta’sirida o‘zgarib turadi. Masalan, q undoshi bilan qo‘shnichilik munosabatida a unlisi til orqalik xossasiga ega bo‘lsa, k undoshi qurshovida o‘z holatini saqlaydi. Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifi quyidagicha (15- jadval): 15-jadval Unli fonemala r Asosiy belgilari Tilning ko‘tarilish darajasi Lablanish belgisi bor-yo‘qligi Yuqori O‘r ta Q u yi Lablan gan Lablan magan I + + U + + O‘ + + O + + E + + A + + Jadvaldan ko‘rinadiki, tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra unli fonemalar uch pog‘onali, lablanish belgisiga ko‘ra ikki pog‘onali sistemani hosil qiladi. Unli fonema yaxlit tizimni tashkil etib, bu tizim ham o‘z navbatida tizimchalarga bo‘linadi. i va u fonemalari «yuqori tor» belgisi ostida birlashib, bunday belgiga ega bo‘lmagan fonemalardan ajraladi. Biroq i va u kichik paradigmasi a’zolari farqlovchi belgilari ( i – lablanmaganlik va u – lablanganlik belgilari) asosida o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi va ziddiyatda turadi. e – o‘ tizimchasi «o‘rta keng» belgisiga ko‘ra i – u tizimchasidan ham, e – o tizimchasidan ham farqlanadi. Demak, unli fonemaning har biri ikki belgidan iborat: i – yuqori, lablanmagan u – yuqori, lablangan e – o‘rta, lablanmagan o‘ – o‘rta, lablangan a – quyi, lablanmagan o – quyi, lablangan. Tilning ko‘tarilish darajasi birlashtiruvchi belgi bo‘lganda (masalan, i , u unlilari «torlik» belgisi ostida birlashadi) lablanganlik-lablanmaganlik farqlovchi belgi sanaladi: i – lablanmagan, u – lablangan. «Lablanganlik» birlashtiruvchi belgi bo‘lganda, tilning ko‘tarilish darajasi farqlovchi belgi sanaladi. Masalan, i , e , a unlilari «lablanmaganlik» umumiy birlashtiruvchi belgisiga ega, biroq «yuqori» ( i ), «o‘rta» ( e ), «quyi» ( a ) lik belgilari bu fonemalarning farqlovchi belgilari sanaladi. Ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilida unli fonemalar bir belgi asosida uch (tor, o‘rta, keng) va ikki a’zoli ziddiyatni (lablangan, lablanmagan), ikki belgi («tilning ko‘tarilish darajasi» va «lablanganlik-lablanmaganlik») asosida olti a’zoli ziddiyatni hosil qiladi. Undosh fonemalar paradigmasi. Kuchli ziddiyatdagi undosh fonemalarni farqlovchi asosiy belgi quyidagilar hisoblanadi: a) hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra; b) hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; d) ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra. Hozirgi o‘zbek tilida 24 ta undosh fonema bo‘lib, ularni yuqorida sanab o‘tilgan belgilari bilan quyidagicha ko‘rsatish mumkin: (2- jadvalga qarang). Boshqa sath birliklarida bo‘lgani kabi, fonemalarning asosiy belgilari korrelyativ va korrelyativ bo‘lmaganlarga ajraladi. Ziddiyatda turgan fonemaning birida bor, ammo ikkinchisida mavjud bo‘lmagan belgi – korrelyativ belgi . Masalan, b – p zidlanishda jarangli-jarangsizlik korrelyativ belgidir. Ammo til oldi va portlovchilik belgisi har ikkala fonema uchun ham xos bo‘lganligi sababli korrelyativ bo‘lmagan belgi deyiladi. Shuningdek, h undoshda jarangsizlik belgisi mavjud. Ammo shu belgi asosida uni boshqa fonema bilan zid qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki p fonemasining jarangli jufti b fonemasi. h fonemasining esa jarangli jufti o‘zbek tili fonologik tizimida mavjud emas. O‘zbek tilidagi 8 ta fonema uchun «jarangli-jarangsizlik» korrelyativ belgi hisoblanadi: b – p , d – t , k – g , s – z, j – ch , j – sh , g‘ – q , v – f «Jarangli-jarangsizlik» belgisi asosida korrelyativ munosabatga kirishmaydigan fonemalarning jarangli yoki jarangsiz jufti bo‘lmaydi. Masalan: s , l , m , y , x , h , n , r , ng . Undosh fonemalar tizimini jadvalda quyidagicha berish mumkin (16- jadval). Nutqda lisoniy ziddiyatlar so‘nishi mumkin. Fonemaning asosiy korrelyativ belgilari farqlovchi belgi hisoblanadi. Masalan, s fonemasining jarangsizlik, z fonemasining jaranglilik belgisi farqlovchi belgidir. Undosh fonemada ham asosiy belgi farqlovchilik darajasida bo‘lmasligi mumkin. Masalan, m fonemasining jaranglilik belgisi farqlovchi belgi sanaladi. Chunki fonema xuddi shu belgisi asosida boshqa fonema bilan ziddiyatli juftlik hosil qila olmaydi. Undosh fonemalar artikulyatsion o‘rniga ko‘ra quyidagi binar ziddiyatli munosabatlarga kirishadi: a) «lab-lab – til oldi»: p – t ; b – d ; m – n ; f – s ; v – z ; f – sh ; v – l ; v – r ; b) «lab-lab – til o‘rta»: f – y ; v – y ; d) «lab-lab – til orqa»: p – k ; b – k ; f – x ; v – g ; e) «lab-lab – bo‘g‘iz»: f – h ; v – h ; f) «til oldi – til orqa»: t – k ; t – q ; d – g ; s – x ; z – g ; n – g . Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh fonemalar quyidagi ziddiyatli munosabatda bo‘ladi: a) «portlovchi-sirg‘aluvchi»: p – f ; b – v ; t – s ; d – z ; t – sh ; k – x . Ayrim fonemalar affrikat fonemalar bilan teng qiymatli ziddiyatda bo‘ladi: t – ng , d – dj . Sirg‘aluvchi fonemalar ham affrikat fonemalar bilan teng qiymatli ziddiyat hosil qiladi: sh – ch , j – dj . Yana quyidagi ziddiyatli juftliklar mavjud: a) «portlovchi – shovqinli – burun sonanti»: b – m; d – n; g – n ; b) «sirg‘aluvchi – sonant»: z – l ; j – r ; d) «shovqinli sonant – burun sonant»: l – n ; r – n ; e) «yon sonant – titroq sonant»: l – r ; f) «titroq sonant – til o‘rta sonant»: f – y . 16-jadval F O N E M A L A R p b F V t d s Z c h J S h j k g g ‘ q x h m n n g y l r s hovqin li + + + + + + + + + + + + + + + + + + + s onor + + + + + j arangli + + + + + + + + + + + + + + + j arangs iz + + + + + + + + + + P ortlov chi + + + + + + + + + sirg‘alu vchi + + + + + + + + + + a ffrikat + + t itroq + b urun + + + Y on + l abial + + + + til oldi + + + + + + + + + + til o‘rta + til orqa + + + chuqur til orqa + + + b o‘g‘iz + Fonemaning v ariant lashuv i. Fonema va tovush munosabati invariant-variant dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishda fonema turli-tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, [b1], [b2], [b3], [b4], [b5], [b6], ...[bn] tarzida belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha [b]larni bitta b fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari «yig‘iladi». Bunday umumiy xossa – fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o‘xshashlik. Turli talaffuz sharoitida bu umumiy belgi o‘zgarishga uchrashi mumkin. Lekin bu o‘zgarish miqdor o‘zgarishi darajasida bo‘lib, sifat o‘zgarishi bosqichiga yetmaydi. Aks holda, u boshqa fonemaning variantiga aylanib ketgan bo‘lur edi. Masalan, a fonemasi «quyi keng» va «lablanmagan»lik mohiyatiga ega. Shu boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o‘zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur mohiyat chegarasidan chiqmasligi lozim. Qalam va katta so‘zida 4 ta [a] tovushi mavjud bo‘lib, buning barchasi yuqorida aytilgan «quyi keng», «lablanmaganlik» umumiy belgisiga ega. Shu boisdan a fonemasining varianti hisoblanadi. Biroq [a] tovushlari yumshoq-qattiqligi va til oldi-til orqaligi bilan farqlanadi. Qalam so‘zidagi a tovushlari til orqa va qattiq unlilar bo‘lsa, katta so‘zidagi a lar til oldi va yumshoq. Bu belgilar a fonemasi mohiyatida mavjud bo‘lmay, balki a tovushining talaffuzi jarayonida boshqa ( q va k ) tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan hodisa. Boshqacha aytganda, a tovushlari mohiyatiga daxldor bo‘lmagan, o‘zga, begona mohiyat zarralarining a fonemasi ko‘rinishiga yopishgan tajallidir. Bu tajallilar bir qarashda a tovushi mohiyatiga daxldordek tuyuladi. Shu boisdan darslik va qo‘llanmalarda a fonemasining substansial belgisidan biri sifatida mazkur xossa ham ajratiladi. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz bo‘la olmaganligi kabi a fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovushi sifatida voqelana olmaydi. Demak, umumiylik va xususiylik metodologiyasi bilan qurollangan tilshunos tovushlardagi mohiyatga daxldor va daxldor bo‘lmagan jihatlarni boshqalardan ko‘ra tezroq va aniqroq ilg‘aydi. Fonemaning mohiyati doirasidan chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Masalan, b fonemasi jarangli undosh fonema. Talaffuzda u jarangli bo‘lsagina, b fonemasining varianti sanaladi. Kitob so‘zi kitop tarzida talaffuz etilsa, voqelangan p tovushi b fonemasining nutqiy varianti hisoblanmaydi. Chunki jarangsizlashuv hodisasidagi miqdor o‘zgarishi me’yor chizig‘idan o‘tib, sifat o‘zgarishi darajasigacha yetgan va p fonemasi mohiyati chegarasiga kirgan. Xuddi shunday a fonemasi voqelanishida ham «torlik» belgisining kenglik chegarasiga etishi bilan variant i fonemasi mohiyati chegarasiga kirib ketadi. Tovush (variant)larning bir fonemaga birlashishi uchun ularning barchasida o‘zgarishsiz saqlanadigan muhim bir xossa e’tiborga olinishi lozim. Bu bir guruhga kiruvchi barcha variantning ushbu guruhga kirmaydigan boshqa variantga bir xil qarama-qarshi turishi (bunday belgi, odatda, fonologik farqlovchi belgi ham deyiladi) va bir xil ma’no farqlashidir. Boshqacha aytganda, tovush (variant)lar bir fonemaga birlashishi uchun ular funksional umumiylikka ham ega bo‘lishi lozim. Ma’no farqlash xossasi ana shunday funksional umumiylik. Fonema ma’no farqlash xossasiga ega. Lekin tovushning barchasi ham har doim ma’no farqlayvermaydi. Bir fonemaning nutqiy varianti o‘rnini ikkinchi fonemaning nutqiy varianti egallasa, so‘z o‘zgarib ketadi: bosh – bot, bosh – besh kabi. Lekin bir fonemaning bir varianti o‘rnini uning ikkinchi bir varianti bilan almashtirilsa, ma’no farqlash amalga oshmaydi. O’t (o‘simlik) so‘zidagi ( o‘ ) unlisini bir kishi til oldi, boshqasi esa, shevaning fonetik xususiyatidan kelib chiqqan holda, til orqa tovushi sifatida talaffuz etadi. Lekin ular bir fonema varianti bo‘lganligi sababli o‘zaro ma’no farqlash qobiliyatiga ega emas. Demak, fonema deganda uning fizik-fiziologik xossalari majmuidan iborat ma’lumotnigina tushunmaslik kerak. Masalan, fizik-fiziologik umumiylik bo‘lgan b balki barcha tillarda bo‘lishi mumkin. Fonema esa har bir tilda o‘ziga xos. Chunki fonema o‘zining ijtimoiy xossasini ma’lum bir tildagina bajaradi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, mavhum (lisoniy) b ning qarama-qarshiliklar tizimi, ma’no farqlash vazifasi faqat ma’lum bir til uchungina xos. Boshqacha aytganda, tovushlarning ularni bir guruhga kirituvchi funksional xususiyatlari (akustik-fiziologik xossalari bilan birgalikda) faqat bir til doirasidagina amal qiladi. Fonema funksional qo‘llanishdan tashqarida amal qiladigan, muayyan tovushlar guruhidan umumlashtiriladigan mavhum tovush tipi emas. U muayyan funksiya bajaradigan tovushlar umumlashmasi. Biroq fonemani «sof funksiya» bilan ham chegaralab qo‘ymaslik lozim. Chunki u eshitish a’zosiga ta’sir qiladigan va funksiya bajaradigan birlik. Biroq har ikkala xossasini ham varianti – tovush orqali namoyon qiladi. Fonema va uning varianti bo‘lgan nutq tovushi qanday munosabatda bo‘lsa, yozma nutqda fonemaning grafik ifodasi va yozma tovush shunday munosabatda bo‘ladi. Fonemani talaffuz qilib va eshitib bo‘lmaganligi kabi, fonemaning grafik ifodasi ham ongda shartli ravishda o‘rinlashgan. Talaffuz qilgan birligimiz fonema emas, balki tovush bo‘lganligi kabi, b tarzida qog‘ozga yozganimiz ham grafema (fonema ifodasi) emas, balki harf (tovush ifodasi)dir. Ongimizdagi b grafemasi barcha b harflari uchun invariant ekan, birorta harf ham grafemaning barcha xossalarini birdaniga va umuman namoyon qila olmaydi. Har qanday harf individual, variant xossani o‘zida mujassamlashtiradi. Harf grafema varianti bo‘lganligi kabi, bir vaqtning o‘zida fonema variantining ifodasi. Har qanday tovush fonema varianti, har qanday harf grafema varianti. 1. Fonemani tiklash «nutq-lison», ya’ni xususiylik – umumiylik tarzida, uning voqelanishi esa «lison-nutq», ya’ni umumiylik-xususiylik yo‘nalishida kechadi. Demak, boshqa sath birliklarida bo‘lgani kabi, fonemaning voqelanishi va uning tiklanishi bir-biriga qarama-qarshi turadi. Bu holat grafema va harf dialektikasida ham aks etadi. Fonetik jarayonlar. Fonema nutqda voqelanar ekan, uning varianti nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo‘shimchalar ta’siriga uchrashi) tufayli turlicha namoyon bo‘ladi. Natijada, tovush so‘z mohiyatida bo‘lmagan xossalarga ega bo‘ladi. Ayrim tovush yondosh tovushga moslashadi, ayrimida o‘zgarish kuchayib, boshqa tovushga almashib ketadi. Nutqda sodir bo‘ladigan o‘zgarish tovushning kombinator-pozitsion o‘zgarishi deyiladi. Quyida uning turlari haqida so‘z boradi. Singarmonizm. Unli va undoshning o‘zgarishi farqlanadi. Unlining nutq jarayonida o‘zgarishi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlilarning moslashishi, uyg‘unligi demakdir. U asosan turkiy tillarga xos. Singarmonizmning ikki asosiy ko‘rinishi mavjud: a) til garmoniyasi; b) lab garmoniyasi. Til garmoniyasida unli tovush yumshoqlik yoki qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Singarmonizmning til garmoniyasi qonuniyatiga ko‘ra so‘zning boshida til oldi unlisi kelsa, so‘z o‘rtasi va oxirida ham til oldi unlisi keladi. Boshqacha aytganda, so‘zning boshida undoshning artikulyatsion o‘rniga bog‘liq ravishda unli tovushda yuz bergan o‘zgarish so‘zning keyingi bo‘g‘inlaridagi unlida ham yuz beradi. Bu hol so‘zning talaffuzida artikulyatsion qulaylikka olib keladi. Masalan, qalam so‘zidagi q undoshi chuqur til orqa undoshi bo‘lganligi bois, birinchi bo‘g‘inda a unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buning natijasida esa keyingi bo‘g‘indan a tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, birinchi a unlisi q undoshiga, keyingi bo‘g‘indagi a esa oldingi bo‘g‘indagi a unlisiga moslashadi. Lab garmoniyasida unlining moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. Bunda unli ham til oldi – til orqalik jihatidan, ham lablanganlik- lablanmaganlik jihatidan o‘zaro va undoshlarga moslashadi. Bunga ko‘ra, so‘z boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So‘z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo‘lsa, so‘z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo‘ladi. Masalan, boshqird, sog‘in, bo‘g‘in so‘zidagi kabi. Assimilatsiya . Nutq tovushi qator kelganda ba’zan bir-biriga ta’sir qilib, biri ikkinchisini o‘ziga moslashtiradi. Bunday hodisa assimilatsiya deyiladi. Assimilatsiya ikki xil bo‘ladi: progressiv va regressiv assimilatsiya. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilatsiya yuz beradi: ket-di – ketti, ayt-di – aytti, ot-dan – ottan, yurak-ga – yurakka. Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, regressiv assimilatsiya yuz beradi: yigit-cha – yigichcha, bir-ta – bitta, uch-so‘m – usso‘m. Regressiv assimilatsiya, odatda, progressiv assimilatsiyaga nisbatan nutqda kamroq uchraydi. Chunki assimilatsiyaning bu turida keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so‘zning talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur ham hosil bo‘lmog‘i lozim. Assimilatsiya to‘liq va qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq assimilatsiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to‘lig‘icha uning tusiga kiradi. Yuqorida keltirilgan so‘zning hammasi to‘liq assimilatsiyaga misol bo‘ladi. Qisman assimilatsiyada nutq tovushidan biri ikkinchisini biron tomondan qisman o‘xshatadi (moslashtiradi): Osh-ga – oshka, ish-ga – ishka, so‘zlarida jo‘nalish kelishigidagi g tovushi oldingi sh tovushining ta’sirida k tovushiga aylanmoqda. Bu so‘zda qisman assimilatsiya yuzaga kelmoqda, ya’ni g jarangli tovushi o‘zidan oldingi sh tovushiga faqat bir tomonlama – jarangsizlanish tomonidan o‘xshamoqda, xolos, lekin to‘liq uning tusiga kirgan emas. Uchta leksemasining ushta, pochta leksemasining poshta deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga misol bo‘la oladi. Dissimilyatsiya. Og‘zaki nutqda tovushlar doimo bir-biriga o‘xshayvermasdan, ba’zan uning aksi bo‘ladi. Ayrim paytda talaffuzda ikki o‘xshash tovush bir joyda yoki bir so‘zda kelgan vaqtda biri noo‘xshash tovushga aylanib ham qoladi. Bunday hodisa dissimilyatsiya kabi progressiv va regressiv bo‘ladi. Keyingi tovush noo‘xshash tovushga aylansa, progressiv dissimilyatsiya: zarar – zaral, zarur – zaril, birorta – bironta, muyassar – muyastar, kissa – kista kabi. Oldingi tovush o‘zgarsa, regressiv dissimilyatsiya yuz beradi: koridor – kalidor, ittifoq – intifoq kabi yuz beradi. Dissimilyatsiya hodisasi oz uchraydi. Hatto assimilatsiyaning regressiv turiga nisbatan ham kam yuz beradi. Metateza – og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o‘rni almashishi mumkin. Bunday jarayon metateza deyiladi: r-y: daryo – dayro : m-g‘: yomg‘ir – yog‘mir, b-r : tebratmoq – terbatmoq: m-l : yamlamoq-yalmamoq: h-v: ahvol – avhol: p-r : tuproq – turpoq, r-g : o‘rganmoq – o‘granmoq: g‘-r : to‘g‘ramoq – to‘rg‘amoq, n-m : aylanmoq – aynalmoq va boshqalar . Proteza – so‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘ va o‘ unlilari orttiriladi: ro‘mol – o‘ramol, ro‘za – o‘raza, rayhon – o‘rahon, rozi – o‘rozi, rais – o‘rais, rang – o‘rang, ro‘zg‘or – o‘razg‘or kabi. Ayrim holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda i unlisi orttirilishi mumkin: shkaf – ishkaf, spravka – ispravka, stol – istol, stul – istul, shtraf – ishtaraf, stansiya – istansa. Epenteza – so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i , ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad, klass – kilass . Epiteza – so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng ( a ) tovushining qo‘shilish hodisasi: disk – diska , bank – banka, tank – tanka, kios – kioska, otpusk – otpuska kabi. Prokopa – bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi : yiroq – iroq, yigna – igna, yig‘ach – ag‘ach, yirik – iri, yuz – uz . Sinkopa – hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: valochka – valichka, traktor – traktir, avtor – avtir, director – direktir, generator – generatir kabi. Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smen va hokazo. Sinerezis – hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t, jamoat – jamo:t . Bu hodisa asl o‘zbekcha so‘zlarga xos emas. Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til so‘zlari bir bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so‘zlardagi i unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so‘zlarning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada, birinchi bo‘g‘inidagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo‘g‘indagi urg‘uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo‘la oladi ( reduksiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi «kuchsizlanish», «orqaga qaytish», «pastga tushish» demakdir). Reduksiyaga quyidagi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida kelgan « i »ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo‘la oladi: pishiq, shira, pishak, ( qiliq ) , ( ichak ) kabi. Reduktsiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelishi ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi – ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan , burun – burni, bo‘yin – bo‘yni, egin – egni, keyin – keyni singari. Eliziya – unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi – boroladi, qora ot – qorot : b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish-borarmish, yozgan ekan – yozgankan kabi: d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday holda so‘zlarning qisqargan shakli hosil bo‘ladi. Morfonologiya. Ma’lumki, fonema varianti so‘z va morfema tarkibida uni tashkil etuvchi sifatida ishtirok etar ekan, boshqa tovush bilan kombinatsiya hosil qilish jarayonida va pozitsion omil ta’sirida turli o‘zgarishlarga uchraydi – har xil morfem variant vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Substansial yondashuvda esa variantlashuv va nutq sharoitiga mos variantning tanlanishi tilning tarkibiy qismi bo‘lgan me’yorga daxldorligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. So‘z invariant – allovariant – variant munosabati xususida ketar ekan, morfema variantlashuvining: a) sof fonetik (orttirma nisbat shakllari: - dir – - tir, -kaz – - qaz; o‘zlik va majhul nisbat shakllari: -in – - l , -in – - n ; b) morfologik (kesimlik shakllari: -man, -m; -miz, -k; edi, di ); d) funksional-sintaktik (orttirma nisbat shakllari: -kaz – -dir, -sat – -r ; e) leksik (kichraytirish shakli: -choq, -chak ) kabi turlari mavjud bo‘lib, bu variantlarni ikki: a) asemantik (sof fonetik); d) semantik (morfologik, funksional-sintaktik, leksik) turga ajratish mumkin. So‘z va morfema tarkibidagi har qanday tovush almashinuvi, avvalo, fonetik-fonologik tabiatli, semantik qiymatga ega emas. Morfonologiya morfemik-morfologik variantning ana shu ko‘rinishlari voqelanishining me’yoriy jihatini tekshiradi. Bu esa bugungi kunda til strukturasining fonetik, leksik va morfemik sathlari oralig‘ida ajratilayotgan morfonologiyaning aslida fonetika-fonologiya doirasida qaralishi lozimligini ko‘rsatadi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek substansial tilshunosligi tilning lison-nutq bo‘linishida morfonologiyani me’yorda, sathdagi o‘rnini esa fonologiyada ko‘radi. Morfonema haqida . Ma’lumki, fonema variantlari so‘z va morfemalar tarkibida uni tashkil etuvchi sifatida ishtirok etar ekan, boshqa tovush bilan kombinatsiyalar hosil qilish jarayonida turli o‘zgarishga uchraydi. Aksariyat tilshunoslik atamalari kabi morfonologiya ham ikki ma’noli: 1) ma’lum bir qurshovdagi leksema va morfema nutqiy varianti tarkibidagi fonetik o‘zgarish sistemasi; 2) tilshunoslikning shu o‘zgarishni o‘rganuvchi sohasi. Morfema nolug‘aviy ma’no ifodalovchi eng kichik lisoniy birlik. Fonemaning so‘zning so‘z yoki qo‘shimcha bilan, shuningdek, qo‘shimchaning qo‘shimcha bilan birikuvi natijasida yuz beradigan fonetik o‘zgarish natijasidagi varianti ham mavjud. Masalan, ong, ot, son kabi so‘zlarga fe’l yasovchi qo‘shimcha qo‘shilganda, o‘zak tarkibidagi o tovushi a tovushiga aylanadi. Demak, o va a tovushi kompleksi bir morfonema, ya’ni « o-a » morfonemasi. Ammo bu fonetika obyekti sifatida ikki fonemaning varianti. Tilshunoslikda morfonologiya va uning birligi masalasi atrofidagi munozara davom etmoqda. Morfonologiyada quyidagi masalalar o‘rganilishi tavsiya etiladi: – so‘z va bo‘g‘inning fonetik strukturasi; – so‘z va qo‘shimchaning ma’lum qurshovdagi fonetik varianti. So‘z va bo‘g‘in tuzilishi . Turkiy tillarda so‘zlar o‘zakning bir bo‘g‘inli ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu bo‘g‘in to‘rt xil fonetik strukturaga egadir: 1) CVC; 2) CV; 3) VC; 4) V. Hozirgi o‘zbek tilida CVC tipidagi o‘zak boshida « dj», «ng» dan boshqa barcha undosh kela oladi: bor, tor, zor, nor, kor, yor, sol, xoll, lol, rol, mol, pol, shol, fol, val, jar kabi. Turkiy o‘zak boshida (SCVC tarzida ( traktor, trassa kabi) undoshlar qavatlanib kelmaydi. Morfemalarning fonetik strukturasi quyidagicha: 1) CVC ( -kaz – o‘tkaz,ketkiz ); 2) CV ( - qi – chopqi, gi – kuzgi ); 3) VC ( - im – kitobim, uyim ); 4) V (- a – tuna, ata, sana ); 5) S (- k – kurak, tilak ). So‘z va morfema variatsiyasi. Agglyutinativ morfonema . Turkiy tillar garchi ustuvor agglutinatsiyaga ega bo‘lsa-da, baribir ularda ham kombinatsion o‘zgarish sodir bo‘lib turadi. Morfemaning o‘zakka, o‘zakning o‘zakka qo‘shilishi natijasidagi o‘zgarishlar turkiy tillarda fuziya unsuri mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa agglyutinativlik, flektivlik yoki amorflik muayyan tillar uchun mutlaq hodisa emasligidan kelib chiqadi. O‘zbek tilida agglutinatsiya jarayonidagi quyidagi morfonologik holatlar e’tiborli. 1. Unlilar almashinuvi: a) o – a : ong – angla, ot – ata, son – sana, yosh – yasha ; b) a – o : tarqa – tarqoq, yara – yaroq, chanqa – chanqoq, so‘ra – so‘roq, alda – aldoq, tara – taroq; d) i – u : sovi – sovuq, qovi – qovuq, quri – quruq ; 2. Undoshlar almashinuvi: a) q – g‘ : qiliq – qilig‘i, bo‘liq – bo‘lig‘i, qiziq – qizig‘i; b) k – g : bilak – bilagi, tilak – tilagi, kichik – kichigi; d) g – k : bargga – barkka, eggan – ekkan, teggan – tekkan; e) n – z : bizni – bizzi, sizni – sizzi, qizni – qizzi; f) n – t : otni – otti, o‘tni – o‘tti, toshni – toshti; j) n – r : qorni – qorri, shaharni – shaharri: k) n – p : gapni – gappi, qopni – qoppi . Bunday misolni ko‘plab keltirish mumkin. Kompozitsion derivatsiya va analitik shakl yasalishidagi morfonema . Kompozitsion derivatsiya va analitik shakl yasalishi jarayonida so‘zga fonetik-intonatsion yaxlitlik berish uchun qator fonetik va morfonologik hodisa (urg‘u, tovushlar almashinuvi, fonetik qayta bo‘linish) ishtirok etadi. Qo‘shma so‘z va analitik so‘zshakllarni hosil qilishdagi morfonologik o‘zgarishda urg‘uning roli juda katta. Bu turdagi morfonologik o‘zgarishning ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz. 1. Har ikki a’zo yopiq bo‘g‘inli bo‘lganda: a) n – m : o‘n besh – o‘m besh ; b) b – v : belbog‘ – belvog‘ ; d) ch – s : uch so‘m – us so‘m ; e) b – p : ichib qo‘y – ichip qo‘y ; j) n – m : o‘n bir – o‘m bir . 2. Birinchi a’zo ochiq bo‘g‘in bilan tugab, ikkinchi bo‘g‘in yopiq bo‘g‘in bilan boshlanganda: a) b – v : bora berdi – boraverdi ; b) k – g : bu kun – bugun . 3. Birinchi a’zo yopiq bo‘g‘in bilan tugab, keyingi bo‘g‘in ochiq bo‘g‘in bilan boshlanganda ham uzvlar yaxlitligini ta’minlash uchun morfonologik hodisa (tovush tushishi) yuz beradi: a) e tushishi: kelar emish – kelarmish ; b) b – v va i tushishi: bosib oldi – bosvoldi . 4. Fonetik qayta bo‘linish: qayn ona – qaynona – qayna qayn ota – qaynota – qaynata qayn ini – qaynini – qayni. Reduplikatsiya jarayonidagi o‘zgarish . Juft so‘zning ko‘pchiligida uzvlarning biri ikkinchisining fonetik o‘zgarishi asosida bo‘ladi. Bu ham morfonologik hodisaning yorqin ko‘rinishi. Misollar: 1. Birinchi uzvi o‘zgaradi: a) t – s : butun –bus-butun ; b) t – p : katta – kap-katta ; d) k – m : ko‘m-ko‘k ; e) q – r : qop-qora . 2. Ikkinchi uzvi o‘zgaradi: a) y – p : yog‘och – yog‘och – pog‘och ; b) m – s : mol – mol – sol ; d) m – p : mol – mol – pol ; e) t – m : tugun – tugun-mugun ; f) t – p : tugun – tugun-pugun . Demak, ma’lum bo‘ladiki, bir leksema yoki morfemaning variantini yuzaga chiqaruvchi almashinuvchi tovush juftligi morfonema deyiladi. ADABIYOTLAR Asosiy adabiyotlar 1. Jamolxonov N. Hozirgi o‘zbek tili. 1-qism. –T.: O‘qituvchi, 2005. 2. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: Fan va texnologiya, 2010. Qo‘shimcha adabiyotlar 3. Rahimov S., B.Umurqulov. Hozirgi o‘zbek tili. –T.: O‘qituvchi, 2003. 4. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili I-II qism. –T., 2004. 5. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Buxoro, 1999. 6. Qudratov T., Nafasov T. Lingvistik tahlil. –T.: O‘qituvchi, 1981. 7. Qo‘chqortoev I. So‘z ma’nosi va uning valentligi. – T.: Fan, 1977. 8. Mirtojiev M.M. O‘zbek tili semasiologiyasi. –T.: Mumtoz so‘z, 2010. 9. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. –T.: O‘qituvchi, 1993. 10. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –T.: O‘qituvchi, 1995. 11. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnallari. –T., 1990-2015. 12. “Til va adabiyot ta’limi” jurnallari. –T., 1990-2015.

FON ETIKA -FON OLOGIY A , UN IN G O‘RGA N I SH MA N BA Y I VA PREDMETI, Y O‘N A LISHLA RI Reja: 1.Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbai, predmeti, maqsad va vazifalari. 2.Fonetika va uning birligi. 3.Fonetikaning turlari. 4.Fonologiya.

Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbai, predmeti, maqsad va vazifalari. Lisoniy sath sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo‘luvchi birlikni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari ― tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushi o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar: a) talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat); b) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat); d) kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat). Nutq tovushining haqiqiy va muhim jihati – uning funksional aspekti. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo‘q. Ba’zi mutaxassislar nutq tovushining fiziologik tomoni biologiya, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan fikrni ilgari sursa, ayrimi har uchala jihat bir-biridan ajralmas, ularni yaxlitlikda o‘rganmoq kerak degan aqidaga tayanadi. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Pirovard natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)ni, fonologiya esa

lisoniy invariant (umumiylik)ni tadqiq qilish bilan mashg‘ul bo‘ladigan bo‘ldi. Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (gr. phonetikos – tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossasini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunoslikning boshqa fan sohalari, adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o‘laroq, fonetika tovushga so‘z, qo‘shimcha va gapga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsuri sifatida qaraydi. Fonetika nutqdagi tovush o‘zgarishlari va almashinishini, urg‘u va uning turini ham o‘rganadi. Fonetikani o‘rganish imlo (orfografiya), to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorini yaxshi o‘zlashtirib olishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda, logopediya va surdopedagogikada nutqiy nuqson diagnostikasi va uni bartaraf etishda katta ahamiyatga ega. Fonetika yutuqlari aloqa vositalarini tekshirish va ular samaradorligini oshirishda hamda nutqni avtomatik aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Fonetikaning turlari. Fonetika, avvalo, umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika. Inson talaffuz apparatining imkoniyatidan kelib chiqqan holda nutq tovushi hosil qilishning umumiy shartlari (masalan,

hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz undoshlarining farqlanishi, hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi, sirg‘aluvchi, portlovchi-sirg‘aluvchi tovush xossalarining aniqlanishi kabilar), shuningdek, tovushning umumiy akustik xossalari o‘rganiladi. Qisman artikulyatsion, qisman akustik belgiga tayangan holda nutq tovushining universal, shuningdek, farqlovchi belgilariga tayanadigan ichki tasnifini berish bilan ham shug‘ullanadi. Umumiy fonetika tovushning birikish qonuniyatlari, bir tovushning ikkinchisiga ta’siri xususiyatini (akkomodatsiya va assimilyatsiyaning turli ko‘rinishlari), bo‘g‘inning tabiati, bo‘g‘inda tovushning birikish qonuniyati, bo‘g‘inga bo‘linish shartlari, so‘zlarning fonetik tuzilishi, qisman urg‘u va singarmonizm masalalarini ham tekshiradi. Umumiy fonetika intonatsiya uchun qo‘llaniladigan vosita (tovush balandligi, kuchi (intensivligi), cho‘ziqligi, tezligi tempi), pauza, tembr kabi masalalarni ham o‘rganadi. Xususiy fonetikada yuqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy va muosir, sinxron va diaxron, tasviriy va eksperimental kabi ko‘rinishlarda ish yuritadi. Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tilning yoxud bir qancha dialekt va shevaning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o‘zgarish va boshqa hodisalarni qiyosiy aspektda tekshiradi. Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika oralig‘idagi vaziyatni egallaydi. Fonologiya. Fonologiya (gr. phone – tovush, logos – ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushining fiziologik-akustik (fizik)

tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funksional qonuniyatini o‘rganuvchi soha, semiotik (ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi bo‘lganligi kabi, fonologiyaning birligi – so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvuri. Har bir fonema kishi ongida umumiy farqlovchi xususiyati asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgi tovushning artikulyatsion va akustik belgisi asosida vujudga keladi hamda barqarorlashadi. Boshqa lisoniy birlik kabi fonema ham paradigmatik va sintagmatik munosabatda yashaydi. Bu fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi. Fonologik paradigma. O‘zaro qarama-qarshi belgiga ega bo‘lgan, biroq umumiy, integral belgilari asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma , fonemalarning o‘zaro munosabati fonologik paradigmatik munosabat deyiladi. Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyat turadi. Fonologik ziddiyat (oppozitsiya) fonemaning farqli belgilarini o‘zida ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi – «o‘pkadan kelayotgan havoning tovush paychalariga urilish natijasida hosil bo‘lgan ovozning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramay chiqishidan vujudga keladigan tovush tipi» invariant xossasiga ega. Bu mohiyat 6

O'xshashlar

LEKSIKOLOGIYA, UNING TURLARI, O‘RGANISH MANBAI VA PREDMETI. SEMASIOLOGIYA.
Fonologiya va fonemalogiya. Fonologiya va morfonologiya
Fonologiya
Falsafa ilmi, uning predmeti va uning muammolari
PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI