logo

GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING RIVOJLANISh BOSQIChLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.1630859375 KB
MAVZU:  GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI
1. Qadimiy   Turkistonda   geografiya   fani .
2. Qadimgi Rimda geografiya.
3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi 
tadqiqotlari . O`tmishda   Turkiston   h ududida   Mu h ammad   al   Xorazimiy,   A h mat
Farg`oniy,   Abu   Rayxon   Beruniy,   Mirzo   Ulug`bek,   Za h riddin   Bobur   kabi
ja h on fani tara qq iyotiga ulkan   h issa   q o`shgan zabardast olimlar etishib
chi qq an.   Geografiya   fanining   o`lkadagi   ilk   kurtaklari   o`sha   olimlarning
asarlarida   nomoyon   bo`lgan.   Ammo   ular   q oldirgan   geografik
meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik.
Geografiya   o` q itish   metodikasi   fani   uzo q   shakllanish   tarixiga   ega.
CHunki   bu   fan   bevosita   geografik   bilimlarining   shakllanishi   bilan
bog`li q .   Mobodo   geografiya   mavjud   bo`lmaganda   edi,   bu   fan   h am
umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya
bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va
rivojlandi.   Tosh   davrida   h am   ibtidoiy   odamlar   o`zlari   yashab   turgan
uylari   atrofini   o`rganishi   zarur   bo`lgan.   CHunki,   ular   yashashi   uchun
ozi q -ov q at   va   bosh q a   moddiy   boyliklarni   fa q at   atrof-mu h itdan   yig`ib-
terib   olishgan.   Geografiyani   juda   q adim   zamonlarda   kundalik   xal q
e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato  q ilmaymiz. 
Geografik   bilimlar   mukammallasha   borgani   sari   o`z   sayo h atlarini,
xotiralarini,   yurishlarini   oddiy   chizmalarda   aks   ettirgan   va   shu   tari q a
geografik   kartalarining   yaratishida   asos   bo`luvchi   fakt   va
ma`lumotlarni to`plaganlar.   Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat
va   h ududlarda  bilimlar birmuncha  tara qq iy  etgan.  1-  marta  geografiya
nomini   q o`llagan   grek   olimi   Erotasfen   2   tomli   «geografiya»   degan
asarni yozgan.  
Shu  tufayli   h am uni «Geografiyaning  otasi»  deb  bejiz  aytishmaydi.
Mash h ur   geograf   tarixchi   Strobon   h am   17   tomli   «Geografiya»   nomli asarini   yozgan.   Unda   mamlakatshunoslik   h a q idagi   bilimlar   ya qq ol   aks
etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini
umumlashtirib bergan. 
Q adimgi   dunyoning   (miloddan   avval   2   asr)   mash h ur   astronom   va
geograflardan   biri   Ptolomey   h am   geografiya   faniga   salmo q li   h issa
q o`shgan.   U   8   kitobdan   iborat   «Geografiya»   nomli   asarini   yaratgan.
Ayni q sa,   Ptolomey   tuzgan   kartalar   birmuncha   mukammal   bo`lgan.
Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan.
Ayni q sa,   O`rta   Osiyodan   etishib   chi qq an   Mu h ammad   Al-Xorazimiy
va   Al-Beruniylarning   geografiya   so h asidagi   tad q i q otlari   di qq atga
sazovordir.
AL-X ORA ZIMIY  VA  A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A
SOHA SIDA GI  TAD Q I Q OTLA RI.
Tarixchilar   Xorazm   madaniyatini   eramizdan   2   ming   yil   ilgari
vujudga   kelgan   deb   ta`kidlaydilar.   Buni   Xorazm   h ududida   topilgan
arxiologik   q azilmalar   h am   tasdi q lamo q da.   Xorazm   i q tisodiyoti   q adim
zamonlardayo q   yu q ori   darajada   tara qq iy   etgan.   Bunga   eramizning   1
ming   yilligida   juda   katta   kanallar   tarmog`i   dalolat   beradi.   Murakkab
sun`iy   sug`orish   bosh q a   shar q   mamlakatlaridek   q umlar   bilan   o`ralgan.
Xorazm   de hq onchiligining   h am   asosi   bo`lib,   u   xorazmliklarga   q ishlo q
xo`jaligini   rivojlantirishda   katta   yutu q larga   erishish   imkonini   bergan
edi.   Buni   q adimda   Xorazm   q urilish   texnikasi   irrigatsiya   inshoatlari   va
q al`alari tasdi q laydi.
Xorazm   juda   q adim   zamonlardan   beri   Xitoy,   Hindiston,   YA q in
SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada bo`lib   kelgan.   Xorazm   savdogarlari   uddaburon,   epchil   bo`lganlar.   Ular
mo`yna,   bali q ,   mevalar   bilan   juda   katta   savdolar   q ilar   edilar.   XII-XIII
asrlarda   ko`xna   Urganch   Xorazmning   eng   yirik   madaniy   savdo   sha h ri
bo`lgan.   SHa h arda   ma h ir   ustalar,   tikuvchilar,   kulollar,   h ar   xil   kosiblar
yashaganlar.
Xorazmda   i q tisodiyotning   tara qq iy   etishi   o`z   navbatida   fan,   san`at,
madaniyatning   muvoffa q iyatli   rivojlanishi   uchun   keng   imkoniyatlar
yaratdi.   Xorazmda   yozuv   h am   juda   q adimdan   mavjud   bo`lgan.
Tupro qq al`a saroyi  h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan
yozuv   va   h ujjatlarning   topilishi   buning   misolidir.   Geografika   bilimlar
juda   q adimdan   rivojlana   boshlagan.   Murakkab   irrigatsiya   inshoatlari
q urish,   q al`alar   bunyod   etish,   h isob-kitoblarni   bajara   olish,   erlarning
past-balandliklarini   ani q   bilishni   ta q ozo   etar   edi.   Bularni   bajarish
geografik   bilimlarsiz   mumkin   emas   edi.   Xorazmning   q um   cho`llari
oralig`ida   joylashganligi   ularni   uzo q -uzo q larda   joylashgan   davlatlar
bilan   savdo-soti q   ishlarini   h am   yaxshi   bilishni   ta q ozo   q ilardi.
Sug`oriladigan   de hq onchilikni   amalga   oshirish   va   uni   rivojlantirish
uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan.
Mana   shularning   barchasi   Xorazmda   giodeziya,   geografiya,
astronomiya   fanlarining   juda   q adimdan   paydo   bo`lganligini   ta q ozo
etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va
ularning   mavjudligini   Beruniy   o`z   asarlarida   yo zib   q oldirgan .   VIII
asrdagi   arab   istilolari   Xorazmda   fan   va   madaniyatning   tara qq iyotini
o`nlab   yillar   or q aga   surib   tashladi.   IX   asrga   kelib   arab   xalifaligi   bir necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan
yana tara qq iy eta boshladi.
Xuddi shu davrlarda  mash h ur olimlardan  biri matematik,  geograf,
astronom   Mu h ammad   Xorazmiy   olamga   keldi.   Beruniyning   ulug`
zamondoshi   va   h amdiyori   mash h ur   matematik   astronom,   geograf
Xorazimiz   O`rta   ya q in   shar q   mamlakatlari   geografiyasi   rivojlanishida
yangi   davr   ochgan   I   asr   muallimi   edi.   Uning   bu   risolasi   «Er
manzaralari»   kitobi   deb   atalib   taxminan   836-847   yillarda   yoziladi.   U
o`zidan   oldin   o`tgan   olimlarning   shu   jumladan,   Ptolomeyning   h am
geografik asarlarini  q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi. 
Xorazimiy   asarlarida   juda   ko`p   joylarning   geografik   sharoitini
ko`rsatuvchi   jadvalni   tavsiya   etadi.   Bundan   tash q ari   o`z   asarlarida
tog`lar   jadvalini,   dengizlar,   orollar   va   daryolarni   tasvirini   keltiradi.
Xorazimiy   bunda   er   yuzasining   kishilar   isti q omat   q iladigan   q isimlarini
o`sha   davrda   q abul   q ilingan   etti   i q lim   kenglik   zonalariga   bo`lish
printsipiga amal  q iladi.
Al-Xorazimiy   i q limlarini   kenglik   darajasiga   q arab   bo`lishdagina
q olmasidan,   shu   bilan   birga   o`z   asarida   keltirilgan   kartalar   bilan
mash h ur   geograf   ekanligini   h am   isbotlaydi.   X   asrlarda   Xorazmda
savdo,   q ishlo q   xo`jaligi,   h unarmandchilik   yanada   rivojlanadi.   Obod
sha h arlar   soni   ko`payadi.   Uning   poytaxti   Urganch   fan   va
madaniyatning  yirik   markaziga   aylanadi.   Taxminan   1010  yilda   Xorazm
shoxi   Ma`mun-2   saroyida   ilmiy   to`garak   tashkil   etiladi.   U   «Ma`mun
akademiyasi»   nomi   bilan   mash h urdir.   «Ma`mun   akademiyasi»   O`rta
Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu akademiya   o`z   faoliyatini   tugatadi.   Buning   asosiy   sababi   Xorazm
Ma h mud   G`aznaviy   tomonidan   q o`shib   olinadi.   U   Xorazmda   ijod
q ilayotgan   barcha   olimlarni   G`aznaga   cha q irib   oladi.   Ma`mun
akademiyasining buyuk olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy edi. U ____
yilda   Janubiy   Xorazmning   markazi   h isoblangan   Q iyot   (Kot)   sha h rida
tug`ildi. 
O`rta   asrlarning   mash h ur   olimi   astronom   va   matematik   Abu   Nasr
Ibn   Iro q   uning   ustozi   edi.   _____   yilda   Kot   sha h ri   Ma`mun-1   tomonidan
zarb   etiladi.   Beruniy   o`z   vatanini   tashlab   ketishga   majbur   bo`ladi.   U
dastlab   Kasbiy   bo`yidagi   Jurjon   sha h rida,   keyin   Ray   (Te h ron)
sha h arlarida isti q omat   q iladi. Beruniy Jurjonda «Osari Bo q iya» (O`tmish
avlodlaridan   q olgan yodgorliklar) nomli o`lmas asarini yaratadi. Asarda
yunonlar,   eroniylar,   arablar,   sug`diyonlar,   xorazimliklarning   kalendar`
sistemalarini   mufassal   yoritadi   va   ularni   q iyoslaydi.   Asar   «Kun   va   tun
ekanligi   h a q ida   so`z»,   «Oy   va   yillarning   ma h iyati»,   «Oyning   manzillari
h a q ida so`z», degan boblardan iborat.
Beruniyning   «Hindiston   tarixi»   asarining   katta   q ismi
astronomiyaga   bag`ishlanadi.   An`ni   uning   41   bobi   astronomik
bilimlardan iborat.  U _____  yilda dunyoda birinchi bo`lib er shari shakli
globusini   yasaydi.   Lekin   u   yasagan   asbob   bizgacha   etib   kelmagan   va
uning   q ismlari   sa q lanmagan.   Vatandoshimiz   Beruniyning   globus
yaratganiga   h am   1000   yil   to`ldi.   Beruniy   yaratgan   asarlarning
aksariyatida   geografik   bilimlar   keng   o`rin   egallaydi.   Bu   Beruniyning
geografiya   fanida   o`tmishdoshlarning   yutu q larini   to`la   egallaganligini ko`rsatib  q olmasdan unga juda ko`p yangiliklar  q o`shganligidan dalolat
beradi.
Beruniyning   «Munjjimlik   san`atidan   boshlang`ich   tushunchalar»
asosida geografik bilimlar keng o`rin egallaydi.
Asarning   ayrim   boblari   kenglik   va   uzo q liklarga,   joylarni   i q limiga
q arab bilish va  h okozolarga bag`ishlanadi.
Beruniyning   er   sat h idan   dengizlarning   ta q simlanishi   to`g`risidagi
nazaryasi   uning   dunyo q arashi   ni h oyatda   keng   ekanligini   ko`rsatadi.   U
o`zining bu asarida o`zidan oldin o`tgan geograflarning ma`lumotlarini
o`zi   to`plagan   ma`lumotlar   bilan   to`ldiradi.   Beruniy   o`zining   geografik
tad q i q otlarida o`sha zamon sayyo h lari, savdogarlari, kuzatuvchilaridan,
xabarlaridan  h am foydalangan.
Ayni q sa, bu borada minerallar, tog` jinslari, viloyatlarining uzo q ligi,
kengliklarini   ani q lashda   savdogar   va   sayyo h lardan   eshitgan
materiallardan unumli foydalangan.
U   ba`zan   savdogarlardan   olingan   ma`lumotlarning   noto`g`ri
ekanligini yozib  q oldirgan. Adabiyotlardan yaxshi xabarlar va sayyo h lar
bilan   ya q in   alo q a   bo`lish   tufayli   u   Bolti q   bo`ylari,   O q   dengiz,   SHar q iy
Evropa   kabi   uzo q   va   kam   o`rganilgan   minta q alar   h a q ida   h am   ko`pgina
tasavvurga ega bo`lgan. 
Beruniyga   ekvatorning   janubidagi   h ududlar   h am   ma`lum   edi.   Bu
to`g`rida u «bizda yoz bo`lgan paytda u erda  q ish bo`ladi» deb yozadi. U
SHimoliy  h ududlar  h a q ida  h am ma`lumot bergan.
XII   asr   sayyo h i   va   geografi   YO q ukning   aytishicha,   u   bir   kuni
Ma h mud   G`aznaviyga   uzo q   joydan   elchi   kelganini,   elchi   q uyoshning h amma   va q t   ko`rinib   turishini,   u   erda   tun   bo`lmasligini,   q uyoshni
kuzatish   mumkinligini   h ikoya   q ilib   beradi.   Buni   eshitgan   Ma h mud
G`aznaviy   g`azablanib,   ketgan   kishini   dindan   q aytganlikda   ayiblaydi.
SHunda   Beruniy   uni   h ikoya   q ilib,   u   aytayotgan   narsa   to`g`ri   ekanligini
faktlar   bilan   isbotlab   tushuntiradi.   SHundan   keyingina   elchining
aytganlariga   Ma h mud   G`aznaviy   ishonib   u   bilan   yaxshi   muomala   q ila
boshlaydi.   Beruniyning   «Erda   dengizlarning   ta q simlanish   nazaryasi»
O`rta asr geograflari o`rtasida munosib o`rin egallagan edi. O`sha davr
geograflari   h am   dengizlar   ta q simlanishi   h a q ida   ko`p   fikirlar   aytganlar,
ammo o`z davri uchun nisbatan mukammal va puxtaligi bilan Beruniy 
nazariyasi   ekanligini   200   yil   keyin   yashagan   arab   geografi   YO q ut
alo h ida   o` q tirgan   edi.   «Munajjimlik   san`atidan   boshlang`ich
tushunchalar»dan   tash q ari   Beruniy   tasviriy   geografiyaning   masalalari
bilan  h am o`zining bosh q a asarlarida  h am ko`pro q  to`xtaydi.
Bu   asarlarning   deyarli   ko`pchiligini   bizgacha   etib   kelmagan.
Jumladan,   uning   mash h ur   «I q limlarning   bo`linishi»   asari   fa q at
nomidagina ma`lum. Alloma o`zining «Hindiston» asarida geografiyaga
oid   juda   boy   meros   q oldirgan.   U   bu   asarida   okean,   uning   so h illari,
davlatlarning   katta-kichikligi   h a q ida   q immatli   ma`lumotlar   yozib
q oldirgan.   Asarda  Hindiston   daryolari  alo h ida   bob   q ilib  berilgan.   Unda
h ind daryolarining boshlanishi, rejimi   h a q ida   h am anchagina geografik
ma`lumotlar   q oldirgan.   Beruniy   bu   asarida   h indlarning   geografiya
so h asidagi mavjud bilimlarini  h am umumlashtirishga  h arakat  q iladi.
Beruniyning   bizning   zamonamizgacha   etib   kelgan   geografik
asarlaridan   eng   ma h imi   «Turar   joylar   orasidagi   masofalarni   tekshirish uchun   joylarning   o h irgi   chegaralarini   ani q lash   h a q ida»   deb   ataladi.   Bu
asar   1025   yilda   yozilgan.   Beruniy   asarida   er   yuzining   odamlari
yashaydigan   q ismlarini   i q limga   bo`ladi.   Ayni q sa,   uzo q   viloyatlar   h a q ida
juda   ko`p   ma`lumotlar   q idiradi.   U   bu   asarida   ettinchi   i q limning   q arshi
tomonidagi   mamlakatlar   a h olisi   i q limi   h a q ida   so`z   yuritadi.   Bu   erdagi
odamlar  q ishda chanalarda, chang`ilarda yurishini izo h lab shunday deb
yozadi  «Kishilar  bu   erga   valakushalar»  chanalar  bilan   keladilar,   ularga
ozi q -ov q atlar   tortib   q orlar   ustidan   yurib   boradilar   yoki   ularni   itlar
tortadilar.   Ikkinchi   yurish   vositasini   suyaklardan   yasaydilar   va
oyo q larga   bog`lab   q is q a   va q t   ichida   uzo q   masofalarni   bosib   o`tadilar»
deydi.
Beruniy   «Al- Q onun   va   Al-Ma`sud»   asarida   geografiyaga   oid
ma`lumotlarni keltiradi. U bu asarida Hindiston, O`rta Osiyoning, Xitoy,
Tibet   bilan   bo`lgan   chegaralarini   u   erda   yashovchi   a h olini   ta`riflaydi.
Metrologiya   va   i q limshunoslik   fani   o`tilayotgan   ko`pgina   masalalarni
h am   Beruniyning   q ator   asarlarida   uchratish   mumkin.   Alloma   g`arbiy
q it`aning   mavjudligi   h a q ida   bashoratini   alo h ida   di qq atga   sazovordir.
Uning   bu   aytganlariga   asoslanib   Beruniyning   Amerika   q it`asini
kashfiyotchisi   deya   olishimizga   bemalol   asos     bor.   Beruniy
geografiyaning   matematik   masalalari   bilan   h am   juda   mukammal
shug`ullanadi.   U   bu   so h a   bo`yicha   o`nlab   risolalar   yozadi.   Avsus,
ularning   aksariyati   bizgacha   etib   kelmagan.   Beruniyning   matematika,
geografiya   fanlari   bo`yicha   eng   q izi qq an   masalalaridan   biri   geografik
ob`ektlarning kenglik va uzo q liklarning ani q lash metodini ishlab chi q ish takomillashtirish   edi.   Geografik   koordinatalarni   ani q lash   metodlari
Beruniygacha  h am mavjud edi.
Beruniy   o`z   zamondoshlari   va   o`zidan   oldin   o`tgan   olimlarning
geografik   kenglik   va   uzo q liklarni   ani q lashdagi   turli   metodlarni   bir-
biriga ta qq oslaydi. Ularning ani q lik darajasini belgilaydi. Bosh q alarning
bu   boradagi   ishlariga   tan q idiy   yondashib,   ularga   o`z   fikrini   yozib
q oldirgan. 
Beruniy   «Al- Q onun»   «Al-Ma` q sud»   asarlarida   h am   er   yuzidagi
ko`pgina   geografik   ob`ektlarning   kenglik,   uzunliklarini   va   ularning
jadvallarini   keltiradi.   Beruniyning   kuzatishlari   va   o`lchash   ishlari   juda
ani q lik   bilan   bajarilgan.   Xususan   geografik   koordinatalari   borasidagi
ishlari   h ozirgi   zamondagidan   juda   oz   far qq iladi.   Ammo   uning   bu
borada   o`lchash   ishlari   o`rta   asr   olimlari   natijalaridan   bir   muncha
ani q ligi   bilan   ajralib   turadi.   Bu   borada   Beruniyning   tarixida   birinchi
bo`lib   ko`pgina   geografik   kenglik   va   uzo q liklarni  15 0
  0  gacha   ani q likda
h isobladi.
Beruniy o`z tad q i q otlarida grek olimi Ptolomey asarlarida sayyo h  va
savdogarlar   materiallaridan   foydalanganliklarini   e`tirof   etadi.   Ammo
ularning   aksariyatlaridan   ta qq oslash   ma q sadida   foydalaniladi,   o`zi
ko`pro q  kuzatuvchilar olib boradi.
Bu   Beruniyga   joylarning   kenglik   va   uzo q liklarini   ani q lashda   yangi
original   metodlar   ishlab   chi q arishga   imkon   yaratadi.   Tad q i q otchilar   va
olimlar kenglikni ani q lash uchun XV asrda Tixo Brago   q o`llagan metod
va  farmulalar Beruniy tomonidan  yaratilganligini  uning «Al- Q onun, Al-
Ma`sud» asarida batafsil yoritilganligini e`tirof  q iladi.  Beruniy   Buxoro   sha h rining   kengligini   39 0  
20 ’
  deb   o`lchaydi.
Buxoroning  h ozirgi ani q li q  bilan o`lchangan kengligi  39 0 
20 ’
 ya`ni xatolik
26   minutga   teng.   Bosh q a   ob`ektlar   va   punktlar   h a q idagi   ma`lumotlar
h am xuddi shunday xatoliklar bilan far qq iladi.
Beruniy   er   kattaligini   bir   necha   bor   o`lchab   ko`radi.   Tekshirish
ishlarining   ko`p   q ismini   Hindistonda   olib   boradi   va   bu   borada   yangi
metod   ishlab   chi q adi.   Bu   metod   «Er   o`lchami   tog`   tepasidan
ko`rinadigan   pastlik   garizontni   kuzatish   yo`li   bilan   ani q lash   h a q ida»
asarlarida   bayon   etilgan.   Afsus   asar   bizgacha   etib   kelmagan.   Er
aylanasi   uzunligi   o`lchash   uchun   q anday   joy   tanlangani   h a q ida   u
shunday deb yozadi: «Bu ma q sad uchun men Hindistonda keng tekislik
ustidagi   baland   tog`ni   tanladim,   tekislikni   sat h i   dengiz   sat h idan   h am
tekisro q  edi».
Beruniy er sat h i  h ajmini  h isoblab, meridian yoyi uzunligini 1 gradusi
111,6   km   (111,1   h ozirgi)   teng   ekanligini   o`lchaydi.   To`g`ri,   Beruniy   o`z
o`lchash   ishlarini   «Farsang   birligi»   bilan   bajaradi.   Beruniyning   bu
metodlari   keyingi   davrlarda   unitilib   ketdi.   Fa q at   Evropada   XVI
asrdauning o`lchash ishlari  q aytadan kashf etildi.
Beruniy   o`zining   «Burjlar   va   mamalakatlar   proektsiyasi»   h a q ida
degan asarida kartografik proektsiyalar  h a q ida   q ator tad q i q otlar  q idadi.
Hozirgi   zamon   olimlari   uning   ba`zi   proektsiyalarini   h ozir   h am   amaliy
a h amiyatini   yo` q otmaganligini   ta`kidlaydi.   Alloma   biologiya,
minerologiya so h alarida  h am buyuk kashfiyotlar  q iladi va o`lmas asarlar
yozib  q oldiradi. U 1048 yilda  yozib tamomlagan « Q immatba h o toshlarni bilib olish
bo`yicha   ma`lumotlar»   kitobi   uning   minerologiya   so h asiga   oid   eng
buyuk va eng so`ngi asari sanaladi. Asarning arabcha matni 1937 yilda
Hindistonda   nashr   etildi.   Bu   kitob   2   q isimdan   iborat   bo`lib,   1.
Mineralogiyaga,   Metallarga   bag`ishlangan.   Beruniy   mineralogiya   va
fizika   fanlari   tarixida   birinchi   bo`lib   minerallarning   solishtirma
og`irligini ani q  o`lchaydi va bu borada maxsus asbob  h am yasagan.
Olim   ani q lagan   solishtirma   og`irliklar   h ozirgi   zamon   fani
q o`llanilayotgan ma`lumotlardan deyarli far qq ilmaydi. 
Beruniy   O`rta   Osiyo   foydali   q azilmalar   h a q ida   h am   mu h im
tad q i q otlar   q iladi.   U   Farg`onada   asfal`t,   neft`   va   bosh q a   jinslar,
Zarafshon   daryosining   boshlanishi   q ismida   esa   temir   simob   olish
texnologiyasiga  h am to`xtaladi.
Beruniy   gidrologiya   so h asida   h am   ko`pgina   ishlar   olib   bordi.   U
Amudaryo   o`zanining   o`zgarishi   Orol   dengizining   paydo   bo`lishi
nazariyalarini   yaratish   bo`yicha   h am   shug`ullanadi.   Uning   q adimiy
sug`oriladigan   rayonlarining   rejimi,   bulo q larning   paydo   bo`lishi
h a q idagi   tad q i q otlari   geografiya   fani   so h asidagi   erishgan   katta
yutu q laridir. 
Beruniy tabiatshunoslik fani so h asida 150 dan orti q   asarlar yozadi.
«Saydana», «Mineralogiya», «Hindiston», «O`tmish avlodlaridan   q olgan
yodgorliklar»,   «Geodeziya»,   «Ma`sudiy   q onuni»   kabi   asarlari   alo h ida
q immatga loyi q . Beruniy ilmiy merosini o`rganish  h ali tugagani yo` q . Bu
avlodlarimiz   uchun   h am   ochilmagan   q o`ri q dir.   U   o`zining   yangi
tad q i q otchilarini kutmo q da. Beruniy ijodiy faoliyatini o`rganishda ko`zga ko`ringan yirik olimlar
V.E.Bartol`d,   M.YU.Krachkovskiy,   M.N. Q ori-Niyoziy,   H.H.Hasanov,
X.M.Abdullaev,   I.M.Mo`minov,   S.P.Tolstovlarning   xizmatlari   ta h singa
loyi q . O`zbekiston   h ududida o`tgan «Buyuk ipak» yo`li nafa q at savdo va
madaniy   alo q alarni   kengaytirishda,   balki   geografik   bilimlarni   h am
to`plashda katta a h amiyatga ega bo`ldi.
O`rta asr arab yozuvidagi, geograf va tarixchilari Turkiston   h ududi
geografiyasiga   doir   ko`pgina   geografik   ma`lumotlar   yozib   q oldirgan.
Ayni q sa,   Istaxriy,   Bauta,   Ibn   Rusta,   Ibn   Hardorbek,   Ibn   Xavkal   va
bosh q a   ko`pgina   sayyo h larning   yozib   q oldirgan   ishlarida   georafik
ma`lumotlar anchagina uchraydi.
Ayni q sa,   geografiyaga   oid   q immatli   ma`lumotlar   Ma h mud
Q ashg`ariy   (XI   asr)  ning  «Devonu   lug`ati   turk»  (turk   tili  lug`ati)  asarida
ko`plab   uchraydi.   U   nafa q at   til   balki   geografiya   bilan   chu q ur
shug`ullanggan.   Q ashg`ariy   Rimdan   Xitoygacha   bo`lgan   h ududlardagi
tillar,   mamlakatlar,   sha h arlar,   cho`llar,   tog`lar,   darg`lar,   ko`llar   va
bosh q a   ob`ektlarni   nomlari   bilan   q izi qq an.   YOzilmay   q olgan   geografik
nomlarga   izo h   berib   o`tgan.   U   o`z   asariga   dunyo   kartasini   h am   ilova
etgan.   Q ashg`ariyning   bu   kartasi   o`sha   davrning   eng   mukammal
kartasi   h isoblangan.   Asar   va   karta   Buyuk   ipak   yo`lidagi   hu dudlarda
savdo-soti q  ishlarini avj oldirishda ko`p yillar xizmat  q ilgan.
Hozirgi   kunda   «Buyuk   ipak   yo`li»   ni   q ayta   tiklashdagi   h arakatlar,
turkiy   xal q larning   o`zaro   h amkorliklarni   yanada   rivojlantirishdagi
urinishlar, «Devoni lug`ati turk» asari a h amiyatini yanada oshiradi. Ulug`bekning   h am   geografiya   fanini   rivojlantirishda   salmo q li
h issasi   bor.   Samar q and   rasadxonasida   olib   borgan   kuzatish   va   ilmiy
ishlari Ziji Ko`ragoniy jadvalida aks etadi.
Asarda   200   dan   orti q   joylarning   geografik   koordinatalarini
mukammal   ko`rsatib   bergan.   Rasadxonalar   er   shari   globusi   tuzilib,
unda   i q lim   chegaralari,   tog`lar,   cho`llar,   dengizlar,   daryolar   belgilab
q o`yilgan.
Buyuk alloma Z.M.Bobur o`zining «Boburnoma» asarida Turkiston,
Afg`oniston,   Hindistonning   tabiiy,   ijtimoiy-i q tisodiy   geografiyasiga   oid
1000 dan orti q  geografik joy nomlarini bayon etirgan. Asarga bir necha
xilma-xil kartalar ilova   q ilingan. «Boburnoma» asari   q immatli geografik
asar bo`lib,   h ozirga   q adar u o`zining a h amayatini yo` q otgani yo` q . O`rta
Osiyoda   etishib   chi qq an   Ibn   Sino,   A h mad   Farg`oniylar   geografiya
so h asiga   q immatli   ma`lumotlar   q oldirganlar.   Ayni q sa,   Farg`oniyning
daryolar rejimini o`rganishdagi xizmatlari be q iyosdir. 
Q adimgi   geograf   va   sayyo h larning   merosini   o`rganish   va   bu
borada   xulosalar   chi q arish   maktab   geografiya   mazmunini   belgilashda
katta   a h amiyatga   ega.   O`lkamizda   bobokalonlarimizning   geografik
tad q i q otlari   geografiya   ta`limi   metodikasini   shakllanishi   va
rivojlanishida mu h im omil  h isoblanadi.
Geografik   bilimlar   h ar   tomonlama   kengayib   va   tara qq iy   etib,
tasvirlovchi   fandan   h ozirgi   kundagi   mukammal   fundamental   fan
darajasiga etdi.
Ammo maktabda fan sifatida o` q itiladigan geografiya predmeti o`z
«otasi» tara qq iyotidan birmuncha bosh q acharo q  bo`lgan. Maktab   geografiyasi   umumta`lim   maktablarining   o` q uv   rejalariga
bosh q a   predmetlardan   keyinro q   kiritilgan.   Maktab   geografiyasi
bo`yicha   keng   mi q yosda   XVI   asr   o h iri   XVII   asr   boshlarida   chinakam
ilmiy   geografik   asarlar   vujudga   kelgan.   Ayni q sa,   golland   geografi
Berin h ard   Varen   (1650-1662)   (Varenius   h am   deyishgan)   «Umumiy
geografiya»   kitobi   bilan   shu h rat   q ozongan.   Kitobda   er   bilimlariga   oid
geografik   bilimlar   ancha   mukammal   berilgan   edi.   Maktab
geografiyasini   fan   sifatida   paydo   bo`lishini   XVII   asr   desak   xato
q ilmagan   bo`lamiz.   Fa q at   shu   davrlardan   boshlab   geografiya   o` q uv
predmetlari   safidan   o`rin   ola   boshladi.   Hatto   buyuk   geografik
kashfiyotlardan   keyin   h am   maktablarda   geografiya   deyarli
o` q itilmagan. 
Birinchi   geografiya   darsliklari   q atoriga   M.Neander   (1525-1595)
kitoblarini   aytsa   bo`ladi.   Uning   asarlarida   mamlakatning   o`tmishi
q izi q arli   ravishda   bayon   etilgan.   Lekin   unda   tarixiy   ma`lumotlar
(bilimlar)   ko`pro q   berilgan.   Uning   fikricha   mamlakatshunoslikning
mazmuni   h ar   bir   mamlakatdagi   q izi q arli   narsa   va   vo q ealarni   aytib
berishdan   iborat   bo`lishi   kerak   deb   h isoblaydi.   Q is q acha   uning
mamlakatlarni tasvirlashi ko`pro q  sarguzashtlar bilan bog`li q  bo`lgan.
Mash h ur   chex   pedagogi   YAn   Amos   Komenskiyni   (1592-1970)
o` q itish metodikalarining asoschisi deyish mumkin. Komenskiy o`zining
«Ulug`   didaktika»   nomli   asarida   geografiyaning   mazmuni   va   o` q itish
metodlari  h a q ida yaxshigina g`oya va fikrlarni ilgari surgan.
U   geografiyani   q uyi   maktablardan   to   akademyalargacha   (oliy
ma`lumot olish) bo`lgan barcha bug`inlarda o` q itilishi shart deb chi q adi. Kamenskiy   bolaning   beshigi   va   onasi   turgan   uy   uning   geografik
ma`lumot oluvchi manbai bo`lishi kerak deb   h isoblaydi. U ta`limda sinf
dars tizimini birinchi bo`lib  q o`llaydi.
U   geografiya   o` q itishni   oddiydan   murakkabga,   ya q indan-uzo qq a,
xususiydan-umumiyga   printsipi   asosida   o` q itish   va   rejalashtirishni
targ`ib   q iladi.   O` q itishda   ko`rgazmali,   ayni q sa   rasm   va   kartalardan
foydalanish zarurligini  q ayta- q ayta o` q tirgan.
U   ko`rgazmalardan   iborat   rasmlar   to`plami   tuzgan.   Ulardan
foydalanish zarurligini  q ayta- q ayta u q tirgan va ulardan foydalanishning
dastlabki   metodikasini   h am   yaratgan.   O`sha   davrda   undan   geografiya
o` q itishda   h am unumli foydalanilgan. Darslarda gazeta materiallaridan
foydalanishga   katta   e`tibor   bergan.   SHveytsariyalik   pedogog   Genrix
Pestolotsi   (1746-1827)   ning   pedogogika   va   didaktika   asarlari
geografiya   o` q itish   bilan   bog`li q   bo`lgan   ko`pgina   masalalarga
to`xtaladi. Uning maktabida geografiya ancha ma`lumotlarga boy   q ilib
o` q itilgan.   Ammo   uning   yangiliklari   geografiyada   yangi   davr   ocha
olmagan.
XVIII   asrda   Pyotr   I   davrida   geografiya   maktablarining   o` q uv
predmetlari   q atoridan   o`rin   olgan.   Ammo   bu   davrdagi   geografiya
darsliklari   talabga   javob   bermas   edi.   Avvalo   ularning   h ajmi   juda   katta
400-650   betni   tashkil   q ilgan.   Kitob   tili   ancha   og`ir   bo`lib   unda   xorijiy
atamalar ko`p uchragan. 
Rossiyada   geografiya   ta`limi   metodikasini   rivojlantirishda   ato q li
pedagogik   K.D.Ushinskiy   geografiyani   maktabdagi   asosiy
predmetlaridan   biri   bo`lishi   kerak   degan   g`oyani   ilgari   surgan.   U geografiyani   o`rganishni   o`z   joyini,   ya`ni   o`lkasini   o`rganishdan
boshlashni  tavsiya   etgan.   Umuman   olganda   O`rta   Osiyoda   geografiya
ta`limining   tara qq iyoti   va   rivojlanishi   bevosita   Rossiya   maktablarida
geografiya o` q itish bilan bog`li q  desak xato  q ilmaymiz.
  XVII-XIX   asrlarda   Turkiston   h ududidagi   maktablarda   geografiya
deyarli   o` q itilmagan.   Madrasalarda   eng   oddiy   (elementar)   geografik
bilimlar   bo`lgan.   Lekin   ularning   aksariyati   noto`g`ri   tasavvurlardan
iborat bo`lgan. XIX asrning 60- yillarida Rossiya Turkistonni bosib olishi
q isman   bo`lsa   h am   geografiya   o` q itishga   ta`sir   ko`rsatmasidan
q olmagan.   1866   yilda   Toshkentda   boshlang`ich   ma`lumot   beruvchi
birinchi   rus   maktabi   ochilgan.   1877   yilda   Toshkentda   birinchi
gimnaziya faoliyat ko`rsata boshladi. XIX asrning 80- yillaridan boshlab
ma h alliy a h oli farzandlari uchun maxsus rus-tuzem maktablari ochiladi.
O`zbekistonda   1-rustuzem   maktablari   1884   yilda   Toshkentda,
keyinchalik Xiva, Buxoroda  h am ochildi. 1873 yildan boshlab «Turkiston
viloyati»   gazetasi   nashr   etila   boshladi.   Bu   gazeta   geografiyaning   fan
sifatida   o` q itilishida   va   geografik   bilimlarni   tar q alishida   yangi   davrni
boshlab   berdi.   Gazetalarda   e`lon   q ilingan   ma q olalarda   ko`plab
geografik ma`lumotlar berilar edi. XIX asrning 90-yillariga kelib o`zbek
tilida   geografiya   o` q uv   q o`llanmalari   tashkil   etila   boshladi.   Nemis
professori Gekkelning ma q olalari asosida «Er xususida ilimdan olingan
so`zlar»   nomli   ilk   o`zbek   tilidagi   birinchi   geografiya   q o`llanmasi
nashrdan   chi q di.   Avvalo   u   «Turkiston   viloyati»   gazetasining   1889   yilgi
sonida   e`lon   q ilingan   edi.   1901   yilda   esa   kitob   tarzida   chop   etiladi.   Bu
kitobda   er   shakli,   kecha   va   kunduz,   h avo,   yog`inlar,   i q lim   h a q idagi ma`lumotlar   berilgan.   XX   asr   boshlarida   M.V.Lavrovning   «Turkiston
o`lkasi   geografiyasi   va   tarixi»   nomli   risolasi   h am   o`lkada   geografiya
o` q itishda juda a h amiyatli bo`ldi. XIX asr o h iri XX asr boshlarida yashab
ijod   etgan   Hoji   YUsuf   Xay`atiy   madaniyat   arbobi,   sayyo h   va   geograf
bo`lgan.  U   1880  yilda   globus  yasagan.  U   yasagan   globusning  aylanasi
160   sm   masshtabi   1   smda   250   km   bo`lgan.   Bu   globus   h ozirgi   kunda
Samar q and   muzeylarini   birida   sa q lanib   kelmo q da.   Toshkentda   1900
yilda   dastlabki   «yangi   metod»   maktabi   ochildi.   Bu   maktablarda
ma h alliy   a h olidan   etishib   chi qq an   jadidlarning   ta`siri   kuchli   bo`lgan.
Unda   bolalar   sinflarga   bo`linib,   partalarga   o`tirib,   darslarda   o`tilgan
mashg`ulotlarni dars jadvali asosida amalga oshirilgan. «YAngi metod»
maktablarida   geogralfiya   o` q itila   boshlanadi.   1905   yilda   yangi   metod
maktablari uchun o`zbek tilida geografiya darsligi va birinchi geografik
karta «Turkiston va unga yondoshgan mamlakatlar kartasi»  h am nashr
etiladi.   Be h budiyning» Q is q acha   umumiy   geografiya»   (1902   y),   «A h oli
geografiyasiga   kirish»   (1909   y),   F.Karimiyning   «Geografiya»   (1914   y),
Munavvar   Q ori   Abdurashidxon   o`g`lining   «Er   yuzi»   1915   y)   nomli
kitoblari   chop   q ilingan.   Nashr   q ilingan   geografiya   darsliklari
o` q ituvchilar   o`rtasida   mu h okama   q ilinar   edi.   Eng   yaxshi   geografiya
kitoblari   dastur   tarzida   q abul   q ilinib,   o` q itishga   tavsiya   q ilinar   edi.
A.Munavvar   Q orining   «Er   yuzi»   kitoblaridan   birinchi   nashri   Turkiston
geografiyasi o` q ituvchilari o`rtasida mu h okama   q ilinib, o` q ishga tavsiya
q ilinar   edi.   Ushbu   kitob   «YAngi   metod»   maktablari   uchun   yozilgan
bo`lib to 1928 yilgacha darslik sifatida  q o`llanilib kelingan. O`sha davrda
bunday   geografik   darsliklar   va   o` q uv   q o`llanmalarning   paydo   bo`lishi o`zbek   xal q ining   geografik   bilimlariga   nisbatan   e h tiyoji
oshayotganligidan   va   ma h alliy   kadrlardan   h am   geograf   mutaxassislik
etishib chi q ayotganligidan darak berayotgan edi.
O`sha   davrdagi   Turkiston   h ududidan   etishib   chi qq an   ilm-ma`rifat
namoyondalari   A.Donish,   Fur q at,   Hoji   YUsuf   Hay`atiy   Niyoziy,
A.Avloniylar   h am   maktablarda   geografiyaning   sifatli   o` q itishga
saklmo q li   h issa   q o`shadilar.   A.Donish   astronomiya   va   geografiya
so h alari bo`yicha   h am ilmli odam bo`lgan. U ja h olatga tushib   q olmaslik
uchun   dunyoviy   bilimlarni   egallashga   q uyidagicha   da`vat   etadi.
«Bizning   dunyoni   gullatib-yashnatish   uchun,   er   osti   boyliklarini   izlab
topish   uchun   erning   h amma   q it`alarini   va   a h olisining   bilish   uchun,
tug`ilganmiz. H.H.Niyoziy   h am 1901 yilda   Q o` q onning Hojibek Guzarida
kambag`allarning   farzandlari   uchun   maktab   ochadi.   Uning   bu
maktabida   geografiya   h am   o` q itilar   edi.   Hamza   maktabi   h am
geografiya ta`limi rivojlanishida mu h im o`rin egalladi.
Ajoyib ma`rifatparvar va pedagog A.Avloniy o`zi ochgan `maktablarda 
dunyoviy fanlar  q atori geografiya o` q itishiga katta e`tibor bergan. U 
«Geografiya» nomli kitob  h am yozgan. Oktyabr` to`ntarishdan oldingi 
maktablarda geografiyani fan sifatida o` q itishda Toshkentlik Sobir 
Ra h imovning  h am  h izmatlari katta. O`sha davrdagi maktablarda bilim, 
ko`nikma va malakalar  h ajmini ifodalovchi  h ujjatlar geografiya dasturi 
va geografiya ta`limi  h a q ida muayyan ko`rsatmalar beruvchi metodik 
q o`llanmalar darslik bo`lmagan og`zaki bayon, su h bat metodlari 
geografiya ta`limida etakchi bo`lgan. Geografiya fa q at tasvirlovchi fan 
sifatida namoyon bo`lgan.

MAVZU: GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1. Qadimiy Turkistonda geografiya fani . 2. Qadimgi Rimda geografiya. 3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi tadqiqotlari .

O`tmishda Turkiston h ududida Mu h ammad al Xorazimiy, A h mat Farg`oniy, Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug`bek, Za h riddin Bobur kabi ja h on fani tara qq iyotiga ulkan h issa q o`shgan zabardast olimlar etishib chi qq an. Geografiya fanining o`lkadagi ilk kurtaklari o`sha olimlarning asarlarida nomoyon bo`lgan. Ammo ular q oldirgan geografik meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik. Geografiya o` q itish metodikasi fani uzo q shakllanish tarixiga ega. CHunki bu fan bevosita geografik bilimlarining shakllanishi bilan bog`li q . Mobodo geografiya mavjud bo`lmaganda edi, bu fan h am umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va rivojlandi. Tosh davrida h am ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan uylari atrofini o`rganishi zarur bo`lgan. CHunki, ular yashashi uchun ozi q -ov q at va bosh q a moddiy boyliklarni fa q at atrof-mu h itdan yig`ib- terib olishgan. Geografiyani juda q adim zamonlarda kundalik xal q e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato q ilmaymiz. Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari o`z sayo h atlarini, xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirgan va shu tari q a geografik kartalarining yaratishida asos bo`luvchi fakt va ma`lumotlarni to`plaganlar. Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat va h ududlarda bilimlar birmuncha tara qq iy etgan. 1- marta geografiya nomini q o`llagan grek olimi Erotasfen 2 tomli «geografiya» degan asarni yozgan. Shu tufayli h am uni «Geografiyaning otasi» deb bejiz aytishmaydi. Mash h ur geograf tarixchi Strobon h am 17 tomli «Geografiya» nomli

asarini yozgan. Unda mamlakatshunoslik h a q idagi bilimlar ya qq ol aks etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini umumlashtirib bergan. Q adimgi dunyoning (miloddan avval 2 asr) mash h ur astronom va geograflardan biri Ptolomey h am geografiya faniga salmo q li h issa q o`shgan. U 8 kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratgan. Ayni q sa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan. Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan. Ayni q sa, O`rta Osiyodan etishib chi qq an Mu h ammad Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya so h asidagi tad q i q otlari di qq atga sazovordir. AL-X ORA ZIMIY VA A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A SOHA SIDA GI TAD Q I Q OTLA RI. Tarixchilar Xorazm madaniyatini eramizdan 2 ming yil ilgari vujudga kelgan deb ta`kidlaydilar. Buni Xorazm h ududida topilgan arxiologik q azilmalar h am tasdi q lamo q da. Xorazm i q tisodiyoti q adim zamonlardayo q yu q ori darajada tara qq iy etgan. Bunga eramizning 1 ming yilligida juda katta kanallar tarmog`i dalolat beradi. Murakkab sun`iy sug`orish bosh q a shar q mamlakatlaridek q umlar bilan o`ralgan. Xorazm de hq onchiligining h am asosi bo`lib, u xorazmliklarga q ishlo q xo`jaligini rivojlantirishda katta yutu q larga erishish imkonini bergan edi. Buni q adimda Xorazm q urilish texnikasi irrigatsiya inshoatlari va q al`alari tasdi q laydi. Xorazm juda q adim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, YA q in SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada

bo`lib kelgan. Xorazm savdogarlari uddaburon, epchil bo`lganlar. Ular mo`yna, bali q , mevalar bilan juda katta savdolar q ilar edilar. XII-XIII asrlarda ko`xna Urganch Xorazmning eng yirik madaniy savdo sha h ri bo`lgan. SHa h arda ma h ir ustalar, tikuvchilar, kulollar, h ar xil kosiblar yashaganlar. Xorazmda i q tisodiyotning tara qq iy etishi o`z navbatida fan, san`at, madaniyatning muvoffa q iyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Xorazmda yozuv h am juda q adimdan mavjud bo`lgan. Tupro qq al`a saroyi h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan yozuv va h ujjatlarning topilishi buning misolidir. Geografika bilimlar juda q adimdan rivojlana boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshoatlari q urish, q al`alar bunyod etish, h isob-kitoblarni bajara olish, erlarning past-balandliklarini ani q bilishni ta q ozo etar edi. Bularni bajarish geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning q um cho`llari oralig`ida joylashganligi ularni uzo q -uzo q larda joylashgan davlatlar bilan savdo-soti q ishlarini h am yaxshi bilishni ta q ozo q ilardi. Sug`oriladigan de hq onchilikni amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan. Mana shularning barchasi Xorazmda giodeziya, geografiya, astronomiya fanlarining juda q adimdan paydo bo`lganligini ta q ozo etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va ularning mavjudligini Beruniy o`z asarlarida yo zib q oldirgan . VIII asrdagi arab istilolari Xorazmda fan va madaniyatning tara qq iyotini o`nlab yillar or q aga surib tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir

necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan yana tara qq iy eta boshladi. Xuddi shu davrlarda mash h ur olimlardan biri matematik, geograf, astronom Mu h ammad Xorazmiy olamga keldi. Beruniyning ulug` zamondoshi va h amdiyori mash h ur matematik astronom, geograf Xorazimiz O`rta ya q in shar q mamlakatlari geografiyasi rivojlanishida yangi davr ochgan I asr muallimi edi. Uning bu risolasi «Er manzaralari» kitobi deb atalib taxminan 836-847 yillarda yoziladi. U o`zidan oldin o`tgan olimlarning shu jumladan, Ptolomeyning h am geografik asarlarini q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi. Xorazimiy asarlarida juda ko`p joylarning geografik sharoitini ko`rsatuvchi jadvalni tavsiya etadi. Bundan tash q ari o`z asarlarida tog`lar jadvalini, dengizlar, orollar va daryolarni tasvirini keltiradi. Xorazimiy bunda er yuzasining kishilar isti q omat q iladigan q isimlarini o`sha davrda q abul q ilingan etti i q lim kenglik zonalariga bo`lish printsipiga amal q iladi. Al-Xorazimiy i q limlarini kenglik darajasiga q arab bo`lishdagina q olmasidan, shu bilan birga o`z asarida keltirilgan kartalar bilan mash h ur geograf ekanligini h am isbotlaydi. X asrlarda Xorazmda savdo, q ishlo q xo`jaligi, h unarmandchilik yanada rivojlanadi. Obod sha h arlar soni ko`payadi. Uning poytaxti Urganch fan va madaniyatning yirik markaziga aylanadi. Taxminan 1010 yilda Xorazm shoxi Ma`mun-2 saroyida ilmiy to`garak tashkil etiladi. U «Ma`mun akademiyasi» nomi bilan mash h urdir. «Ma`mun akademiyasi» O`rta Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu