GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING RIVOJLANISh BOSQIChLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.1630859375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI
1. Qadimiy Turkistonda geografiya fani .
2. Qadimgi Rimda geografiya.
3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi
tadqiqotlari .

O`tmishda Turkiston h ududida Mu h ammad al Xorazimiy, A h mat
Farg`oniy, Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug`bek, Za h riddin Bobur kabi
ja h on fani tara qq iyotiga ulkan h issa q o`shgan zabardast olimlar etishib
chi qq an. Geografiya fanining o`lkadagi ilk kurtaklari o`sha olimlarning
asarlarida nomoyon bo`lgan. Ammo ular q oldirgan geografik
meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik.
Geografiya o` q itish metodikasi fani uzo q shakllanish tarixiga ega.
CHunki bu fan bevosita geografik bilimlarining shakllanishi bilan
bog`li q . Mobodo geografiya mavjud bo`lmaganda edi, bu fan h am
umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya
bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va
rivojlandi. Tosh davrida h am ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan
uylari atrofini o`rganishi zarur bo`lgan. CHunki, ular yashashi uchun
ozi q -ov q at va bosh q a moddiy boyliklarni fa q at atrof-mu h itdan yig`ib-
terib olishgan. Geografiyani juda q adim zamonlarda kundalik xal q
e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato q ilmaymiz.
Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari o`z sayo h atlarini,
xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirgan va shu tari q a
geografik kartalarining yaratishida asos bo`luvchi fakt va
ma`lumotlarni to`plaganlar. Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat
va h ududlarda bilimlar birmuncha tara qq iy etgan. 1- marta geografiya
nomini q o`llagan grek olimi Erotasfen 2 tomli «geografiya» degan
asarni yozgan.
Shu tufayli h am uni «Geografiyaning otasi» deb bejiz aytishmaydi.
Mash h ur geograf tarixchi Strobon h am 17 tomli «Geografiya» nomli

asarini yozgan. Unda mamlakatshunoslik h a q idagi bilimlar ya qq ol aks
etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini
umumlashtirib bergan.
Q adimgi dunyoning (miloddan avval 2 asr) mash h ur astronom va
geograflardan biri Ptolomey h am geografiya faniga salmo q li h issa
q o`shgan. U 8 kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratgan.
Ayni q sa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan.
Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan.
Ayni q sa, O`rta Osiyodan etishib chi qq an Mu h ammad Al-Xorazimiy
va Al-Beruniylarning geografiya so h asidagi tad q i q otlari di qq atga
sazovordir.
AL-X ORA ZIMIY VA A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A
SOHA SIDA GI TAD Q I Q OTLA RI.
Tarixchilar Xorazm madaniyatini eramizdan 2 ming yil ilgari
vujudga kelgan deb ta`kidlaydilar. Buni Xorazm h ududida topilgan
arxiologik q azilmalar h am tasdi q lamo q da. Xorazm i q tisodiyoti q adim
zamonlardayo q yu q ori darajada tara qq iy etgan. Bunga eramizning 1
ming yilligida juda katta kanallar tarmog`i dalolat beradi. Murakkab
sun`iy sug`orish bosh q a shar q mamlakatlaridek q umlar bilan o`ralgan.
Xorazm de hq onchiligining h am asosi bo`lib, u xorazmliklarga q ishlo q
xo`jaligini rivojlantirishda katta yutu q larga erishish imkonini bergan
edi. Buni q adimda Xorazm q urilish texnikasi irrigatsiya inshoatlari va
q al`alari tasdi q laydi.
Xorazm juda q adim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, YA q in
SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada

bo`lib kelgan. Xorazm savdogarlari uddaburon, epchil bo`lganlar. Ular
mo`yna, bali q , mevalar bilan juda katta savdolar q ilar edilar. XII-XIII
asrlarda ko`xna Urganch Xorazmning eng yirik madaniy savdo sha h ri
bo`lgan. SHa h arda ma h ir ustalar, tikuvchilar, kulollar, h ar xil kosiblar
yashaganlar.
Xorazmda i q tisodiyotning tara qq iy etishi o`z navbatida fan, san`at,
madaniyatning muvoffa q iyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar
yaratdi. Xorazmda yozuv h am juda q adimdan mavjud bo`lgan.
Tupro qq al`a saroyi h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan
yozuv va h ujjatlarning topilishi buning misolidir. Geografika bilimlar
juda q adimdan rivojlana boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshoatlari
q urish, q al`alar bunyod etish, h isob-kitoblarni bajara olish, erlarning
past-balandliklarini ani q bilishni ta q ozo etar edi. Bularni bajarish
geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning q um cho`llari
oralig`ida joylashganligi ularni uzo q -uzo q larda joylashgan davlatlar
bilan savdo-soti q ishlarini h am yaxshi bilishni ta q ozo q ilardi.
Sug`oriladigan de hq onchilikni amalga oshirish va uni rivojlantirish
uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan.
Mana shularning barchasi Xorazmda giodeziya, geografiya,
astronomiya fanlarining juda q adimdan paydo bo`lganligini ta q ozo
etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va
ularning mavjudligini Beruniy o`z asarlarida yo zib q oldirgan . VIII
asrdagi arab istilolari Xorazmda fan va madaniyatning tara qq iyotini
o`nlab yillar or q aga surib tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir

necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan
yana tara qq iy eta boshladi.
Xuddi shu davrlarda mash h ur olimlardan biri matematik, geograf,
astronom Mu h ammad Xorazmiy olamga keldi. Beruniyning ulug`
zamondoshi va h amdiyori mash h ur matematik astronom, geograf
Xorazimiz O`rta ya q in shar q mamlakatlari geografiyasi rivojlanishida
yangi davr ochgan I asr muallimi edi. Uning bu risolasi «Er
manzaralari» kitobi deb atalib taxminan 836-847 yillarda yoziladi. U
o`zidan oldin o`tgan olimlarning shu jumladan, Ptolomeyning h am
geografik asarlarini q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi.
Xorazimiy asarlarida juda ko`p joylarning geografik sharoitini
ko`rsatuvchi jadvalni tavsiya etadi. Bundan tash q ari o`z asarlarida
tog`lar jadvalini, dengizlar, orollar va daryolarni tasvirini keltiradi.
Xorazimiy bunda er yuzasining kishilar isti q omat q iladigan q isimlarini
o`sha davrda q abul q ilingan etti i q lim kenglik zonalariga bo`lish
printsipiga amal q iladi.
Al-Xorazimiy i q limlarini kenglik darajasiga q arab bo`lishdagina
q olmasidan, shu bilan birga o`z asarida keltirilgan kartalar bilan
mash h ur geograf ekanligini h am isbotlaydi. X asrlarda Xorazmda
savdo, q ishlo q xo`jaligi, h unarmandchilik yanada rivojlanadi. Obod
sha h arlar soni ko`payadi. Uning poytaxti Urganch fan va
madaniyatning yirik markaziga aylanadi. Taxminan 1010 yilda Xorazm
shoxi Ma`mun-2 saroyida ilmiy to`garak tashkil etiladi. U «Ma`mun
akademiyasi» nomi bilan mash h urdir. «Ma`mun akademiyasi» O`rta
Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu

akademiya o`z faoliyatini tugatadi. Buning asosiy sababi Xorazm
Ma h mud G`aznaviy tomonidan q o`shib olinadi. U Xorazmda ijod
q ilayotgan barcha olimlarni G`aznaga cha q irib oladi. Ma`mun
akademiyasining buyuk olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy edi. U ____
yilda Janubiy Xorazmning markazi h isoblangan Q iyot (Kot) sha h rida
tug`ildi.
O`rta asrlarning mash h ur olimi astronom va matematik Abu Nasr
Ibn Iro q uning ustozi edi. _____ yilda Kot sha h ri Ma`mun-1 tomonidan
zarb etiladi. Beruniy o`z vatanini tashlab ketishga majbur bo`ladi. U
dastlab Kasbiy bo`yidagi Jurjon sha h rida, keyin Ray (Te h ron)
sha h arlarida isti q omat q iladi. Beruniy Jurjonda «Osari Bo q iya» (O`tmish
avlodlaridan q olgan yodgorliklar) nomli o`lmas asarini yaratadi. Asarda
yunonlar, eroniylar, arablar, sug`diyonlar, xorazimliklarning kalendar`
sistemalarini mufassal yoritadi va ularni q iyoslaydi. Asar «Kun va tun
ekanligi h a q ida so`z», «Oy va yillarning ma h iyati», «Oyning manzillari
h a q ida so`z», degan boblardan iborat.
Beruniyning «Hindiston tarixi» asarining katta q ismi
astronomiyaga bag`ishlanadi. An`ni uning 41 bobi astronomik
bilimlardan iborat. U _____ yilda dunyoda birinchi bo`lib er shari shakli
globusini yasaydi. Lekin u yasagan asbob bizgacha etib kelmagan va
uning q ismlari sa q lanmagan. Vatandoshimiz Beruniyning globus
yaratganiga h am 1000 yil to`ldi. Beruniy yaratgan asarlarning
aksariyatida geografik bilimlar keng o`rin egallaydi. Bu Beruniyning
geografiya fanida o`tmishdoshlarning yutu q larini to`la egallaganligini

ko`rsatib q olmasdan unga juda ko`p yangiliklar q o`shganligidan dalolat
beradi.
Beruniyning «Munjjimlik san`atidan boshlang`ich tushunchalar»
asosida geografik bilimlar keng o`rin egallaydi.
Asarning ayrim boblari kenglik va uzo q liklarga, joylarni i q limiga
q arab bilish va h okozolarga bag`ishlanadi.
Beruniyning er sat h idan dengizlarning ta q simlanishi to`g`risidagi
nazaryasi uning dunyo q arashi ni h oyatda keng ekanligini ko`rsatadi. U
o`zining bu asarida o`zidan oldin o`tgan geograflarning ma`lumotlarini
o`zi to`plagan ma`lumotlar bilan to`ldiradi. Beruniy o`zining geografik
tad q i q otlarida o`sha zamon sayyo h lari, savdogarlari, kuzatuvchilaridan,
xabarlaridan h am foydalangan.
Ayni q sa, bu borada minerallar, tog` jinslari, viloyatlarining uzo q ligi,
kengliklarini ani q lashda savdogar va sayyo h lardan eshitgan
materiallardan unumli foydalangan.
U ba`zan savdogarlardan olingan ma`lumotlarning noto`g`ri
ekanligini yozib q oldirgan. Adabiyotlardan yaxshi xabarlar va sayyo h lar
bilan ya q in alo q a bo`lish tufayli u Bolti q bo`ylari, O q dengiz, SHar q iy
Evropa kabi uzo q va kam o`rganilgan minta q alar h a q ida h am ko`pgina
tasavvurga ega bo`lgan.
Beruniyga ekvatorning janubidagi h ududlar h am ma`lum edi. Bu
to`g`rida u «bizda yoz bo`lgan paytda u erda q ish bo`ladi» deb yozadi. U
SHimoliy h ududlar h a q ida h am ma`lumot bergan.
XII asr sayyo h i va geografi YO q ukning aytishicha, u bir kuni
Ma h mud G`aznaviyga uzo q joydan elchi kelganini, elchi q uyoshning

h amma va q t ko`rinib turishini, u erda tun bo`lmasligini, q uyoshni
kuzatish mumkinligini h ikoya q ilib beradi. Buni eshitgan Ma h mud
G`aznaviy g`azablanib, ketgan kishini dindan q aytganlikda ayiblaydi.
SHunda Beruniy uni h ikoya q ilib, u aytayotgan narsa to`g`ri ekanligini
faktlar bilan isbotlab tushuntiradi. SHundan keyingina elchining
aytganlariga Ma h mud G`aznaviy ishonib u bilan yaxshi muomala q ila
boshlaydi. Beruniyning «Erda dengizlarning ta q simlanish nazaryasi»
O`rta asr geograflari o`rtasida munosib o`rin egallagan edi. O`sha davr
geograflari h am dengizlar ta q simlanishi h a q ida ko`p fikirlar aytganlar,
ammo o`z davri uchun nisbatan mukammal va puxtaligi bilan Beruniy
nazariyasi ekanligini 200 yil keyin yashagan arab geografi YO q ut
alo h ida o` q tirgan edi. «Munajjimlik san`atidan boshlang`ich
tushunchalar»dan tash q ari Beruniy tasviriy geografiyaning masalalari
bilan h am o`zining bosh q a asarlarida h am ko`pro q to`xtaydi.
Bu asarlarning deyarli ko`pchiligini bizgacha etib kelmagan.
Jumladan, uning mash h ur «I q limlarning bo`linishi» asari fa q at
nomidagina ma`lum. Alloma o`zining «Hindiston» asarida geografiyaga
oid juda boy meros q oldirgan. U bu asarida okean, uning so h illari,
davlatlarning katta-kichikligi h a q ida q immatli ma`lumotlar yozib
q oldirgan. Asarda Hindiston daryolari alo h ida bob q ilib berilgan. Unda
h ind daryolarining boshlanishi, rejimi h a q ida h am anchagina geografik
ma`lumotlar q oldirgan. Beruniy bu asarida h indlarning geografiya
so h asidagi mavjud bilimlarini h am umumlashtirishga h arakat q iladi.
Beruniyning bizning zamonamizgacha etib kelgan geografik
asarlaridan eng ma h imi «Turar joylar orasidagi masofalarni tekshirish

uchun joylarning o h irgi chegaralarini ani q lash h a q ida» deb ataladi. Bu
asar 1025 yilda yozilgan. Beruniy asarida er yuzining odamlari
yashaydigan q ismlarini i q limga bo`ladi. Ayni q sa, uzo q viloyatlar h a q ida
juda ko`p ma`lumotlar q idiradi. U bu asarida ettinchi i q limning q arshi
tomonidagi mamlakatlar a h olisi i q limi h a q ida so`z yuritadi. Bu erdagi
odamlar q ishda chanalarda, chang`ilarda yurishini izo h lab shunday deb
yozadi «Kishilar bu erga valakushalar» chanalar bilan keladilar, ularga
ozi q -ov q atlar tortib q orlar ustidan yurib boradilar yoki ularni itlar
tortadilar. Ikkinchi yurish vositasini suyaklardan yasaydilar va
oyo q larga bog`lab q is q a va q t ichida uzo q masofalarni bosib o`tadilar»
deydi.
Beruniy «Al- Q onun va Al-Ma`sud» asarida geografiyaga oid
ma`lumotlarni keltiradi. U bu asarida Hindiston, O`rta Osiyoning, Xitoy,
Tibet bilan bo`lgan chegaralarini u erda yashovchi a h olini ta`riflaydi.
Metrologiya va i q limshunoslik fani o`tilayotgan ko`pgina masalalarni
h am Beruniyning q ator asarlarida uchratish mumkin. Alloma g`arbiy
q it`aning mavjudligi h a q ida bashoratini alo h ida di qq atga sazovordir.
Uning bu aytganlariga asoslanib Beruniyning Amerika q it`asini
kashfiyotchisi deya olishimizga bemalol asos bor. Beruniy
geografiyaning matematik masalalari bilan h am juda mukammal
shug`ullanadi. U bu so h a bo`yicha o`nlab risolalar yozadi. Avsus,
ularning aksariyati bizgacha etib kelmagan. Beruniyning matematika,
geografiya fanlari bo`yicha eng q izi qq an masalalaridan biri geografik
ob`ektlarning kenglik va uzo q liklarning ani q lash metodini ishlab chi q ish

takomillashtirish edi. Geografik koordinatalarni ani q lash metodlari
Beruniygacha h am mavjud edi.
Beruniy o`z zamondoshlari va o`zidan oldin o`tgan olimlarning
geografik kenglik va uzo q liklarni ani q lashdagi turli metodlarni bir-
biriga ta qq oslaydi. Ularning ani q lik darajasini belgilaydi. Bosh q alarning
bu boradagi ishlariga tan q idiy yondashib, ularga o`z fikrini yozib
q oldirgan.
Beruniy «Al- Q onun» «Al-Ma` q sud» asarlarida h am er yuzidagi
ko`pgina geografik ob`ektlarning kenglik, uzunliklarini va ularning
jadvallarini keltiradi. Beruniyning kuzatishlari va o`lchash ishlari juda
ani q lik bilan bajarilgan. Xususan geografik koordinatalari borasidagi
ishlari h ozirgi zamondagidan juda oz far qq iladi. Ammo uning bu
borada o`lchash ishlari o`rta asr olimlari natijalaridan bir muncha
ani q ligi bilan ajralib turadi. Bu borada Beruniyning tarixida birinchi
bo`lib ko`pgina geografik kenglik va uzo q liklarni 15 0
0 gacha ani q likda
h isobladi.
Beruniy o`z tad q i q otlarida grek olimi Ptolomey asarlarida sayyo h va
savdogarlar materiallaridan foydalanganliklarini e`tirof etadi. Ammo
ularning aksariyatlaridan ta qq oslash ma q sadida foydalaniladi, o`zi
ko`pro q kuzatuvchilar olib boradi.
Bu Beruniyga joylarning kenglik va uzo q liklarini ani q lashda yangi
original metodlar ishlab chi q arishga imkon yaratadi. Tad q i q otchilar va
olimlar kenglikni ani q lash uchun XV asrda Tixo Brago q o`llagan metod
va farmulalar Beruniy tomonidan yaratilganligini uning «Al- Q onun, Al-
Ma`sud» asarida batafsil yoritilganligini e`tirof q iladi.

Beruniy Buxoro sha h rining kengligini 39 0
20 ’
deb o`lchaydi.
Buxoroning h ozirgi ani q li q bilan o`lchangan kengligi 39 0
20 ’
ya`ni xatolik
26 minutga teng. Bosh q a ob`ektlar va punktlar h a q idagi ma`lumotlar
h am xuddi shunday xatoliklar bilan far qq iladi.
Beruniy er kattaligini bir necha bor o`lchab ko`radi. Tekshirish
ishlarining ko`p q ismini Hindistonda olib boradi va bu borada yangi
metod ishlab chi q adi. Bu metod «Er o`lchami tog` tepasidan
ko`rinadigan pastlik garizontni kuzatish yo`li bilan ani q lash h a q ida»
asarlarida bayon etilgan. Afsus asar bizgacha etib kelmagan. Er
aylanasi uzunligi o`lchash uchun q anday joy tanlangani h a q ida u
shunday deb yozadi: «Bu ma q sad uchun men Hindistonda keng tekislik
ustidagi baland tog`ni tanladim, tekislikni sat h i dengiz sat h idan h am
tekisro q edi».
Beruniy er sat h i h ajmini h isoblab, meridian yoyi uzunligini 1 gradusi
111,6 km (111,1 h ozirgi) teng ekanligini o`lchaydi. To`g`ri, Beruniy o`z
o`lchash ishlarini «Farsang birligi» bilan bajaradi. Beruniyning bu
metodlari keyingi davrlarda unitilib ketdi. Fa q at Evropada XVI
asrdauning o`lchash ishlari q aytadan kashf etildi.
Beruniy o`zining «Burjlar va mamalakatlar proektsiyasi» h a q ida
degan asarida kartografik proektsiyalar h a q ida q ator tad q i q otlar q idadi.
Hozirgi zamon olimlari uning ba`zi proektsiyalarini h ozir h am amaliy
a h amiyatini yo` q otmaganligini ta`kidlaydi. Alloma biologiya,
minerologiya so h alarida h am buyuk kashfiyotlar q iladi va o`lmas asarlar
yozib q oldiradi.

U 1048 yilda yozib tamomlagan « Q immatba h o toshlarni bilib olish
bo`yicha ma`lumotlar» kitobi uning minerologiya so h asiga oid eng
buyuk va eng so`ngi asari sanaladi. Asarning arabcha matni 1937 yilda
Hindistonda nashr etildi. Bu kitob 2 q isimdan iborat bo`lib, 1.
Mineralogiyaga, Metallarga bag`ishlangan. Beruniy mineralogiya va
fizika fanlari tarixida birinchi bo`lib minerallarning solishtirma
og`irligini ani q o`lchaydi va bu borada maxsus asbob h am yasagan.
Olim ani q lagan solishtirma og`irliklar h ozirgi zamon fani
q o`llanilayotgan ma`lumotlardan deyarli far qq ilmaydi.
Beruniy O`rta Osiyo foydali q azilmalar h a q ida h am mu h im
tad q i q otlar q iladi. U Farg`onada asfal`t, neft` va bosh q a jinslar,
Zarafshon daryosining boshlanishi q ismida esa temir simob olish
texnologiyasiga h am to`xtaladi.
Beruniy gidrologiya so h asida h am ko`pgina ishlar olib bordi. U
Amudaryo o`zanining o`zgarishi Orol dengizining paydo bo`lishi
nazariyalarini yaratish bo`yicha h am shug`ullanadi. Uning q adimiy
sug`oriladigan rayonlarining rejimi, bulo q larning paydo bo`lishi
h a q idagi tad q i q otlari geografiya fani so h asidagi erishgan katta
yutu q laridir.
Beruniy tabiatshunoslik fani so h asida 150 dan orti q asarlar yozadi.
«Saydana», «Mineralogiya», «Hindiston», «O`tmish avlodlaridan q olgan
yodgorliklar», «Geodeziya», «Ma`sudiy q onuni» kabi asarlari alo h ida
q immatga loyi q . Beruniy ilmiy merosini o`rganish h ali tugagani yo` q . Bu
avlodlarimiz uchun h am ochilmagan q o`ri q dir. U o`zining yangi
tad q i q otchilarini kutmo q da.

Beruniy ijodiy faoliyatini o`rganishda ko`zga ko`ringan yirik olimlar
V.E.Bartol`d, M.YU.Krachkovskiy, M.N. Q ori-Niyoziy, H.H.Hasanov,
X.M.Abdullaev, I.M.Mo`minov, S.P.Tolstovlarning xizmatlari ta h singa
loyi q . O`zbekiston h ududida o`tgan «Buyuk ipak» yo`li nafa q at savdo va
madaniy alo q alarni kengaytirishda, balki geografik bilimlarni h am
to`plashda katta a h amiyatga ega bo`ldi.
O`rta asr arab yozuvidagi, geograf va tarixchilari Turkiston h ududi
geografiyasiga doir ko`pgina geografik ma`lumotlar yozib q oldirgan.
Ayni q sa, Istaxriy, Bauta, Ibn Rusta, Ibn Hardorbek, Ibn Xavkal va
bosh q a ko`pgina sayyo h larning yozib q oldirgan ishlarida georafik
ma`lumotlar anchagina uchraydi.
Ayni q sa, geografiyaga oid q immatli ma`lumotlar Ma h mud
Q ashg`ariy (XI asr) ning «Devonu lug`ati turk» (turk tili lug`ati) asarida
ko`plab uchraydi. U nafa q at til balki geografiya bilan chu q ur
shug`ullanggan. Q ashg`ariy Rimdan Xitoygacha bo`lgan h ududlardagi
tillar, mamlakatlar, sha h arlar, cho`llar, tog`lar, darg`lar, ko`llar va
bosh q a ob`ektlarni nomlari bilan q izi qq an. YOzilmay q olgan geografik
nomlarga izo h berib o`tgan. U o`z asariga dunyo kartasini h am ilova
etgan. Q ashg`ariyning bu kartasi o`sha davrning eng mukammal
kartasi h isoblangan. Asar va karta Buyuk ipak yo`lidagi hu dudlarda
savdo-soti q ishlarini avj oldirishda ko`p yillar xizmat q ilgan.
Hozirgi kunda «Buyuk ipak yo`li» ni q ayta tiklashdagi h arakatlar,
turkiy xal q larning o`zaro h amkorliklarni yanada rivojlantirishdagi
urinishlar, «Devoni lug`ati turk» asari a h amiyatini yanada oshiradi.

Ulug`bekning h am geografiya fanini rivojlantirishda salmo q li
h issasi bor. Samar q and rasadxonasida olib borgan kuzatish va ilmiy
ishlari Ziji Ko`ragoniy jadvalida aks etadi.
Asarda 200 dan orti q joylarning geografik koordinatalarini
mukammal ko`rsatib bergan. Rasadxonalar er shari globusi tuzilib,
unda i q lim chegaralari, tog`lar, cho`llar, dengizlar, daryolar belgilab
q o`yilgan.
Buyuk alloma Z.M.Bobur o`zining «Boburnoma» asarida Turkiston,
Afg`oniston, Hindistonning tabiiy, ijtimoiy-i q tisodiy geografiyasiga oid
1000 dan orti q geografik joy nomlarini bayon etirgan. Asarga bir necha
xilma-xil kartalar ilova q ilingan. «Boburnoma» asari q immatli geografik
asar bo`lib, h ozirga q adar u o`zining a h amayatini yo` q otgani yo` q . O`rta
Osiyoda etishib chi qq an Ibn Sino, A h mad Farg`oniylar geografiya
so h asiga q immatli ma`lumotlar q oldirganlar. Ayni q sa, Farg`oniyning
daryolar rejimini o`rganishdagi xizmatlari be q iyosdir.
Q adimgi geograf va sayyo h larning merosini o`rganish va bu
borada xulosalar chi q arish maktab geografiya mazmunini belgilashda
katta a h amiyatga ega. O`lkamizda bobokalonlarimizning geografik
tad q i q otlari geografiya ta`limi metodikasini shakllanishi va
rivojlanishida mu h im omil h isoblanadi.
Geografik bilimlar h ar tomonlama kengayib va tara qq iy etib,
tasvirlovchi fandan h ozirgi kundagi mukammal fundamental fan
darajasiga etdi.
Ammo maktabda fan sifatida o` q itiladigan geografiya predmeti o`z
«otasi» tara qq iyotidan birmuncha bosh q acharo q bo`lgan.

Maktab geografiyasi umumta`lim maktablarining o` q uv rejalariga
bosh q a predmetlardan keyinro q kiritilgan. Maktab geografiyasi
bo`yicha keng mi q yosda XVI asr o h iri XVII asr boshlarida chinakam
ilmiy geografik asarlar vujudga kelgan. Ayni q sa, golland geografi
Berin h ard Varen (1650-1662) (Varenius h am deyishgan) «Umumiy
geografiya» kitobi bilan shu h rat q ozongan. Kitobda er bilimlariga oid
geografik bilimlar ancha mukammal berilgan edi. Maktab
geografiyasini fan sifatida paydo bo`lishini XVII asr desak xato
q ilmagan bo`lamiz. Fa q at shu davrlardan boshlab geografiya o` q uv
predmetlari safidan o`rin ola boshladi. Hatto buyuk geografik
kashfiyotlardan keyin h am maktablarda geografiya deyarli
o` q itilmagan.
Birinchi geografiya darsliklari q atoriga M.Neander (1525-1595)
kitoblarini aytsa bo`ladi. Uning asarlarida mamlakatning o`tmishi
q izi q arli ravishda bayon etilgan. Lekin unda tarixiy ma`lumotlar
(bilimlar) ko`pro q berilgan. Uning fikricha mamlakatshunoslikning
mazmuni h ar bir mamlakatdagi q izi q arli narsa va vo q ealarni aytib
berishdan iborat bo`lishi kerak deb h isoblaydi. Q is q acha uning
mamlakatlarni tasvirlashi ko`pro q sarguzashtlar bilan bog`li q bo`lgan.
Mash h ur chex pedagogi YAn Amos Komenskiyni (1592-1970)
o` q itish metodikalarining asoschisi deyish mumkin. Komenskiy o`zining
«Ulug` didaktika» nomli asarida geografiyaning mazmuni va o` q itish
metodlari h a q ida yaxshigina g`oya va fikrlarni ilgari surgan.
U geografiyani q uyi maktablardan to akademyalargacha (oliy
ma`lumot olish) bo`lgan barcha bug`inlarda o` q itilishi shart deb chi q adi.

Kamenskiy bolaning beshigi va onasi turgan uy uning geografik
ma`lumot oluvchi manbai bo`lishi kerak deb h isoblaydi. U ta`limda sinf
dars tizimini birinchi bo`lib q o`llaydi.
U geografiya o` q itishni oddiydan murakkabga, ya q indan-uzo qq a,
xususiydan-umumiyga printsipi asosida o` q itish va rejalashtirishni
targ`ib q iladi. O` q itishda ko`rgazmali, ayni q sa rasm va kartalardan
foydalanish zarurligini q ayta- q ayta o` q tirgan.
U ko`rgazmalardan iborat rasmlar to`plami tuzgan. Ulardan
foydalanish zarurligini q ayta- q ayta u q tirgan va ulardan foydalanishning
dastlabki metodikasini h am yaratgan. O`sha davrda undan geografiya
o` q itishda h am unumli foydalanilgan. Darslarda gazeta materiallaridan
foydalanishga katta e`tibor bergan. SHveytsariyalik pedogog Genrix
Pestolotsi (1746-1827) ning pedogogika va didaktika asarlari
geografiya o` q itish bilan bog`li q bo`lgan ko`pgina masalalarga
to`xtaladi. Uning maktabida geografiya ancha ma`lumotlarga boy q ilib
o` q itilgan. Ammo uning yangiliklari geografiyada yangi davr ocha
olmagan.
XVIII asrda Pyotr I davrida geografiya maktablarining o` q uv
predmetlari q atoridan o`rin olgan. Ammo bu davrdagi geografiya
darsliklari talabga javob bermas edi. Avvalo ularning h ajmi juda katta
400-650 betni tashkil q ilgan. Kitob tili ancha og`ir bo`lib unda xorijiy
atamalar ko`p uchragan.
Rossiyada geografiya ta`limi metodikasini rivojlantirishda ato q li
pedagogik K.D.Ushinskiy geografiyani maktabdagi asosiy
predmetlaridan biri bo`lishi kerak degan g`oyani ilgari surgan. U

geografiyani o`rganishni o`z joyini, ya`ni o`lkasini o`rganishdan
boshlashni tavsiya etgan. Umuman olganda O`rta Osiyoda geografiya
ta`limining tara qq iyoti va rivojlanishi bevosita Rossiya maktablarida
geografiya o` q itish bilan bog`li q desak xato q ilmaymiz.
XVII-XIX asrlarda Turkiston h ududidagi maktablarda geografiya
deyarli o` q itilmagan. Madrasalarda eng oddiy (elementar) geografik
bilimlar bo`lgan. Lekin ularning aksariyati noto`g`ri tasavvurlardan
iborat bo`lgan. XIX asrning 60- yillarida Rossiya Turkistonni bosib olishi
q isman bo`lsa h am geografiya o` q itishga ta`sir ko`rsatmasidan
q olmagan. 1866 yilda Toshkentda boshlang`ich ma`lumot beruvchi
birinchi rus maktabi ochilgan. 1877 yilda Toshkentda birinchi
gimnaziya faoliyat ko`rsata boshladi. XIX asrning 80- yillaridan boshlab
ma h alliy a h oli farzandlari uchun maxsus rus-tuzem maktablari ochiladi.
O`zbekistonda 1-rustuzem maktablari 1884 yilda Toshkentda,
keyinchalik Xiva, Buxoroda h am ochildi. 1873 yildan boshlab «Turkiston
viloyati» gazetasi nashr etila boshladi. Bu gazeta geografiyaning fan
sifatida o` q itilishida va geografik bilimlarni tar q alishida yangi davrni
boshlab berdi. Gazetalarda e`lon q ilingan ma q olalarda ko`plab
geografik ma`lumotlar berilar edi. XIX asrning 90-yillariga kelib o`zbek
tilida geografiya o` q uv q o`llanmalari tashkil etila boshladi. Nemis
professori Gekkelning ma q olalari asosida «Er xususida ilimdan olingan
so`zlar» nomli ilk o`zbek tilidagi birinchi geografiya q o`llanmasi
nashrdan chi q di. Avvalo u «Turkiston viloyati» gazetasining 1889 yilgi
sonida e`lon q ilingan edi. 1901 yilda esa kitob tarzida chop etiladi. Bu
kitobda er shakli, kecha va kunduz, h avo, yog`inlar, i q lim h a q idagi

ma`lumotlar berilgan. XX asr boshlarida M.V.Lavrovning «Turkiston
o`lkasi geografiyasi va tarixi» nomli risolasi h am o`lkada geografiya
o` q itishda juda a h amiyatli bo`ldi. XIX asr o h iri XX asr boshlarida yashab
ijod etgan Hoji YUsuf Xay`atiy madaniyat arbobi, sayyo h va geograf
bo`lgan. U 1880 yilda globus yasagan. U yasagan globusning aylanasi
160 sm masshtabi 1 smda 250 km bo`lgan. Bu globus h ozirgi kunda
Samar q and muzeylarini birida sa q lanib kelmo q da. Toshkentda 1900
yilda dastlabki «yangi metod» maktabi ochildi. Bu maktablarda
ma h alliy a h olidan etishib chi qq an jadidlarning ta`siri kuchli bo`lgan.
Unda bolalar sinflarga bo`linib, partalarga o`tirib, darslarda o`tilgan
mashg`ulotlarni dars jadvali asosida amalga oshirilgan. «YAngi metod»
maktablarida geogralfiya o` q itila boshlanadi. 1905 yilda yangi metod
maktablari uchun o`zbek tilida geografiya darsligi va birinchi geografik
karta «Turkiston va unga yondoshgan mamlakatlar kartasi» h am nashr
etiladi. Be h budiyning» Q is q acha umumiy geografiya» (1902 y), «A h oli
geografiyasiga kirish» (1909 y), F.Karimiyning «Geografiya» (1914 y),
Munavvar Q ori Abdurashidxon o`g`lining «Er yuzi» 1915 y) nomli
kitoblari chop q ilingan. Nashr q ilingan geografiya darsliklari
o` q ituvchilar o`rtasida mu h okama q ilinar edi. Eng yaxshi geografiya
kitoblari dastur tarzida q abul q ilinib, o` q itishga tavsiya q ilinar edi.
A.Munavvar Q orining «Er yuzi» kitoblaridan birinchi nashri Turkiston
geografiyasi o` q ituvchilari o`rtasida mu h okama q ilinib, o` q ishga tavsiya
q ilinar edi. Ushbu kitob «YAngi metod» maktablari uchun yozilgan
bo`lib to 1928 yilgacha darslik sifatida q o`llanilib kelingan. O`sha davrda
bunday geografik darsliklar va o` q uv q o`llanmalarning paydo bo`lishi

o`zbek xal q ining geografik bilimlariga nisbatan e h tiyoji
oshayotganligidan va ma h alliy kadrlardan h am geograf mutaxassislik
etishib chi q ayotganligidan darak berayotgan edi.
O`sha davrdagi Turkiston h ududidan etishib chi qq an ilm-ma`rifat
namoyondalari A.Donish, Fur q at, Hoji YUsuf Hay`atiy Niyoziy,
A.Avloniylar h am maktablarda geografiyaning sifatli o` q itishga
saklmo q li h issa q o`shadilar. A.Donish astronomiya va geografiya
so h alari bo`yicha h am ilmli odam bo`lgan. U ja h olatga tushib q olmaslik
uchun dunyoviy bilimlarni egallashga q uyidagicha da`vat etadi.
«Bizning dunyoni gullatib-yashnatish uchun, er osti boyliklarini izlab
topish uchun erning h amma q it`alarini va a h olisining bilish uchun,
tug`ilganmiz. H.H.Niyoziy h am 1901 yilda Q o` q onning Hojibek Guzarida
kambag`allarning farzandlari uchun maktab ochadi. Uning bu
maktabida geografiya h am o` q itilar edi. Hamza maktabi h am
geografiya ta`limi rivojlanishida mu h im o`rin egalladi.
Ajoyib ma`rifatparvar va pedagog A.Avloniy o`zi ochgan `maktablarda
dunyoviy fanlar q atori geografiya o` q itishiga katta e`tibor bergan. U
«Geografiya» nomli kitob h am yozgan. Oktyabr` to`ntarishdan oldingi
maktablarda geografiyani fan sifatida o` q itishda Toshkentlik Sobir
Ra h imovning h am h izmatlari katta. O`sha davrdagi maktablarda bilim,
ko`nikma va malakalar h ajmini ifodalovchi h ujjatlar geografiya dasturi
va geografiya ta`limi h a q ida muayyan ko`rsatmalar beruvchi metodik
q o`llanmalar darslik bo`lmagan og`zaki bayon, su h bat metodlari
geografiya ta`limida etakchi bo`lgan. Geografiya fa q at tasvirlovchi fan
sifatida namoyon bo`lgan.

MAVZU: GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1. Qadimiy Turkistonda geografiya fani . 2. Qadimgi Rimda geografiya. 3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi tadqiqotlari .

O`tmishda Turkiston h ududida Mu h ammad al Xorazimiy, A h mat Farg`oniy, Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug`bek, Za h riddin Bobur kabi ja h on fani tara qq iyotiga ulkan h issa q o`shgan zabardast olimlar etishib chi qq an. Geografiya fanining o`lkadagi ilk kurtaklari o`sha olimlarning asarlarida nomoyon bo`lgan. Ammo ular q oldirgan geografik meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik. Geografiya o` q itish metodikasi fani uzo q shakllanish tarixiga ega. CHunki bu fan bevosita geografik bilimlarining shakllanishi bilan bog`li q . Mobodo geografiya mavjud bo`lmaganda edi, bu fan h am umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va rivojlandi. Tosh davrida h am ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan uylari atrofini o`rganishi zarur bo`lgan. CHunki, ular yashashi uchun ozi q -ov q at va bosh q a moddiy boyliklarni fa q at atrof-mu h itdan yig`ib- terib olishgan. Geografiyani juda q adim zamonlarda kundalik xal q e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato q ilmaymiz. Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari o`z sayo h atlarini, xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirgan va shu tari q a geografik kartalarining yaratishida asos bo`luvchi fakt va ma`lumotlarni to`plaganlar. Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat va h ududlarda bilimlar birmuncha tara qq iy etgan. 1- marta geografiya nomini q o`llagan grek olimi Erotasfen 2 tomli «geografiya» degan asarni yozgan. Shu tufayli h am uni «Geografiyaning otasi» deb bejiz aytishmaydi. Mash h ur geograf tarixchi Strobon h am 17 tomli «Geografiya» nomli

asarini yozgan. Unda mamlakatshunoslik h a q idagi bilimlar ya qq ol aks etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini umumlashtirib bergan. Q adimgi dunyoning (miloddan avval 2 asr) mash h ur astronom va geograflardan biri Ptolomey h am geografiya faniga salmo q li h issa q o`shgan. U 8 kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratgan. Ayni q sa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan. Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan. Ayni q sa, O`rta Osiyodan etishib chi qq an Mu h ammad Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya so h asidagi tad q i q otlari di qq atga sazovordir. AL-X ORA ZIMIY VA A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A SOHA SIDA GI TAD Q I Q OTLA RI. Tarixchilar Xorazm madaniyatini eramizdan 2 ming yil ilgari vujudga kelgan deb ta`kidlaydilar. Buni Xorazm h ududida topilgan arxiologik q azilmalar h am tasdi q lamo q da. Xorazm i q tisodiyoti q adim zamonlardayo q yu q ori darajada tara qq iy etgan. Bunga eramizning 1 ming yilligida juda katta kanallar tarmog`i dalolat beradi. Murakkab sun`iy sug`orish bosh q a shar q mamlakatlaridek q umlar bilan o`ralgan. Xorazm de hq onchiligining h am asosi bo`lib, u xorazmliklarga q ishlo q xo`jaligini rivojlantirishda katta yutu q larga erishish imkonini bergan edi. Buni q adimda Xorazm q urilish texnikasi irrigatsiya inshoatlari va q al`alari tasdi q laydi. Xorazm juda q adim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, YA q in SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada

bo`lib kelgan. Xorazm savdogarlari uddaburon, epchil bo`lganlar. Ular mo`yna, bali q , mevalar bilan juda katta savdolar q ilar edilar. XII-XIII asrlarda ko`xna Urganch Xorazmning eng yirik madaniy savdo sha h ri bo`lgan. SHa h arda ma h ir ustalar, tikuvchilar, kulollar, h ar xil kosiblar yashaganlar. Xorazmda i q tisodiyotning tara qq iy etishi o`z navbatida fan, san`at, madaniyatning muvoffa q iyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Xorazmda yozuv h am juda q adimdan mavjud bo`lgan. Tupro qq al`a saroyi h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan yozuv va h ujjatlarning topilishi buning misolidir. Geografika bilimlar juda q adimdan rivojlana boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshoatlari q urish, q al`alar bunyod etish, h isob-kitoblarni bajara olish, erlarning past-balandliklarini ani q bilishni ta q ozo etar edi. Bularni bajarish geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning q um cho`llari oralig`ida joylashganligi ularni uzo q -uzo q larda joylashgan davlatlar bilan savdo-soti q ishlarini h am yaxshi bilishni ta q ozo q ilardi. Sug`oriladigan de hq onchilikni amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan. Mana shularning barchasi Xorazmda giodeziya, geografiya, astronomiya fanlarining juda q adimdan paydo bo`lganligini ta q ozo etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va ularning mavjudligini Beruniy o`z asarlarida yo zib q oldirgan . VIII asrdagi arab istilolari Xorazmda fan va madaniyatning tara qq iyotini o`nlab yillar or q aga surib tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir

necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan yana tara qq iy eta boshladi. Xuddi shu davrlarda mash h ur olimlardan biri matematik, geograf, astronom Mu h ammad Xorazmiy olamga keldi. Beruniyning ulug` zamondoshi va h amdiyori mash h ur matematik astronom, geograf Xorazimiz O`rta ya q in shar q mamlakatlari geografiyasi rivojlanishida yangi davr ochgan I asr muallimi edi. Uning bu risolasi «Er manzaralari» kitobi deb atalib taxminan 836-847 yillarda yoziladi. U o`zidan oldin o`tgan olimlarning shu jumladan, Ptolomeyning h am geografik asarlarini q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi. Xorazimiy asarlarida juda ko`p joylarning geografik sharoitini ko`rsatuvchi jadvalni tavsiya etadi. Bundan tash q ari o`z asarlarida tog`lar jadvalini, dengizlar, orollar va daryolarni tasvirini keltiradi. Xorazimiy bunda er yuzasining kishilar isti q omat q iladigan q isimlarini o`sha davrda q abul q ilingan etti i q lim kenglik zonalariga bo`lish printsipiga amal q iladi. Al-Xorazimiy i q limlarini kenglik darajasiga q arab bo`lishdagina q olmasidan, shu bilan birga o`z asarida keltirilgan kartalar bilan mash h ur geograf ekanligini h am isbotlaydi. X asrlarda Xorazmda savdo, q ishlo q xo`jaligi, h unarmandchilik yanada rivojlanadi. Obod sha h arlar soni ko`payadi. Uning poytaxti Urganch fan va madaniyatning yirik markaziga aylanadi. Taxminan 1010 yilda Xorazm shoxi Ma`mun-2 saroyida ilmiy to`garak tashkil etiladi. U «Ma`mun akademiyasi» nomi bilan mash h urdir. «Ma`mun akademiyasi» O`rta Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu

O'xshashlar

GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING BOShQA FANLAR BILAN ALOQASI

GEOGRAFIYa TA’LIMIDA O‘QITISh METODLARI

GEOGRAFIYA TA’LIMI METODIKASINING ShAKILLANIShI VA RIVOJLANIShI TA’RIXI

GEOGRAFIYa TA’LIM METODIKASINING MAKTABLARDAGI MAQSADI VA MAZMUNI

Buyuk Ipak yo’lining shakllanishi,rivojlanish bosqichlari