MA VZU: GEOGRAFIYa TA’LIMIDA KATRA VA GLOBUSLAR BILAN IShLASh Reja: 1. Xarita bilan ishlash. Geografiya ta’limida qo‘llaniladigan xaritalarga tasnif. 2. Globus bilan ishlash metodlari. 3. Kuzatish va tajriba usullari. Amaliy va mustaqil ishlar.

Geografiya ta`limini kartasiz tasavvur q ilish q iyin. Karta geografiya fanidagina emas, balki insonning amaliy faoliyatida h am cheksiz a h amiyatga ega. CHunki biror-bir geografik tad q i q otni, inson turmushini kartasiz tasavvur q ilish q iyin. Uchuvchi, q uruvchi, geolog, tupro q shunos, ekolog, agronom kartasiz ish ko`ra olmaydi. Ta`lim jarayonida karta ta`limiy va tarbiyaviy vazifani bajaradi. O` q uvchilar karta bilan q uyi sinflardan tanisha boshlaydilar. Karta ob`ektlar jaylashgan o`rinni ko`rsatibgina q olmasdan, balki vo q ea va h odisalarni, ular o`rtasidagi bog`li q likni bilishga h am yordam beradi. Maktabda q o`llaniladigan kartalar, o` q uv geografiya kartalari deyiladi. Geografiya kartalari ta`limda ko`rsatmali q urol va bilim manbai sifatida ishlatiladi. Kart ani bilish v a undan foy dalana olish deganda, undan xilma-xil ma` lumot larni, xususan, t abiiy v a i q t isodiy geografi k ma` lumot larni ola bilishga t ushuniladi. Kartaning eng mu h im h ususiyatlaridan biri bevosita kuzatish imkoniyatiga ega bo`lmagan h odisalarni modellashtirishdan iborat (ob- h avo, i qlim, geologik kartalar va h.k. ). Geografiya ta`limi metodikasi nu q tai nazaridan q araganda, karta o` q itish vositasi sifatida 4 ta vazifani bajaradi: a. O`rganish ob`ekti bo`lib xizmat q iladi. b. Ko`rgazmali q urol bo`lib xizmat q iladi. c. Geografik h odisalarni o`rganishda bilim manbai bo`lib xizmat q iladi.

d. Karta geografiya ta`limida psixologik-pedagogik vazifani h am bajaradi. YA`ni uning yordamida bilimlarni egallanishi esda q olishi va ma`lum bir tizimga tushishi engillashadi. YU q oridagi 4 tur kartani o`rganishda bir-birini to`ldiradi, mobodo ularning bittasi bo`lmagan ta q dirda h am kartografik bilimini to`la egallash q iyin. Kartani o`rganish ob`ekti deyilganda uning yordamida xilma-xil geografik ma`lumotlarni olishga tushuniladi. Karta fa q at o`rganish ob`ektigina bo`lmay, balki kartani tushunishdek pedagogik ma q sadga h am xizmat q iladi. KA RTA LA R BILA N ISHLA SH Geografiya ta`limida kartografik bilimlar va ko`nikmalarni shakllantirishga q uyidagi yo`llar bilan erishiladi: 1. O` q uvchilarga karta er yuzasining modeli ekanligini, kartadagi h ar bir belgining ma`nosini tushunish kerak. Kartaga biron bir belgi ma q sadsiz q o`yilmaydi. 2. O` q uvchilarni kartadan ko`rgazmali q urol va bilim manbai sifatida faydalanishni o`rgatish, toki o` q uvchilar kartadan o`zlari bila olsinlar. 3. Karta o` q uvchilarning a q liy faoliyatini rivojlantirishi, ularda kuzatuvchanlik, fazoviy tasavvur, manti q iy fikrlash kabi xislatlarni tarbiyalaydi. Geografiya ta`limida o` q uvchilar q uyidagi kartografik bilimlarni egallashlari kerak. 1. Karta va planda er yuzasini tasvirlash xususiyatlarini.

2. Kartaning shartli belgilari, 1geografik ob`ektlar va h odisalarni kartalarda tasvirlash metodlarini. 3. Joyda kartasiz mo`ljal olish metodoarini. 4. Reja va karta asosida mo`ljal olish. 5. Kartalarni masshtabga ko`ra turlarini ajrata olish. 6. Kartalarni h ududni q amrashi va mazmuniga ko`ra turlarini bilish. 7. Kartadagi h atoliklar va ularning sabablarini. 8. Profill, grafik, kartogramma, kartadiagrammalar tuzish metodlari va h .k. O` q uvchilar kartografik bilimlarni amalda q o`llay olishlari shart. Geografiya o` q ituvchisining asosiy vazifasi o` q uvchilarda q uyidagi kartografik ko`nikmalarni shakllantirishdan iborat. 1. Joyda va kartada mo`ljal ola bilish. 2. Kartada o`lchash ishlarini bajara olish. 3. Umumgeografik, tematik kartalarni q iyoslay olish va o` q iy olish. 4. Bir xil va turli masshtabdagi kartalarni ta qq oslay olish. 5. Karta asosida geografik ob`ektlarga, h ududlarga, mamlakatlarga, tabiat zonalari va tabiiy komplekslarga ta`rif yoza olish. 6. Sxema, kartasxema, kartogramma, kartadiogrammalarni tuza olish va h .k. Kartografik ko`nikma va malakalarni shakllantirishni q uyidagi tizim asosida olib borish ma q sadga muvofi q :

a) boshlang`ich sinflarda va geografiyaning birinchi darsidan boshlab, to maktabni bitirgunga q adar geografik kartani o` q ish bo`yicha uzluksiz mashg`ulotlar o`tkazish, h amda undan musta q il ravishda bilimlarni ola bilish; b) dars ma q sadini ani q tasavvur etish, uni bevosita karta bilan uyg`unlashtirish va unga erishish yo`llarini izlash. v) muammoli Blits so`rov tug`ilganda, albatta, karta murojat etish, egallagan kartagrafik bilimla yordamida musta q il xulosalar chi q ara bilish. Karta asosidagi asosiy ilmiy bilimlar va eng oddiy ko`nikmalar boshlang`ich tabiiy geografiya kursining «Plan va karta» mavzusida beriladi. Ushbu mavzuni ta h lil q ilish shu narsani ko`rsatadiki, uning asosida karta tuzish tununchasi yotadi. Ha q i q atdan h am kartaning q anday tuzilganligini bilmasdan, undan bilim manbai va ko`rgazmali q urol sifatida foydalanish ancha mushkul. Mavzuning q olgan tushunchalari (joyni rasmda aks ettirish, aerosurat, kosmik surat, reja, kartada va kartasiz mo`ljal olish, masshtab shartli belgilar, mutlo q va nisbiy balandlik, daraja to`ri va bosh q alar) yordamchi yoki asosiy tushunchaga bo`ysinadi. Bundan tash q ari ushbu tushunchalarni o`rganish ikkinchi darajali degan xulosaga kelmaslik kerak. CHunki, bu bilimlarsiz karta tuzilishini o`rganib bo`lmaydi. Karta tuzilishini puxta bilish uchun, eng avvalo ko`z bilan chamalab plan olishni, nivelirlashni h ar bir o` q uvchi bilish lozim. Ammo ko`pgina o` q ituvchilar bunga etarlicha e`tibor bermaydilar.