Geoikonometriya. Grafikli muhit. Metrik fanlar tizimi. Mavzuli marfometriya. Geoikonometriya va matematik modellashtirish. Asosiy qism: Kirish Reja: 1 Geoikonometriya haqida ma’lumot 2 Grafikli muhit 3 Metrik fanlar tizimi 4 Matematik modellashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Яхши маълумки, анъанавий дала кузатувлари, бевосита ўлчашлар, масофали зондлаш, камерал ва лаборатория тадқиқотлари билан чамбарчас боғланган. Айтиш мумкинки, бугунги кунда географ, геолог, тупроқшунос асосий вақтини далада эмас, балки шахсий компьютер қаршисида аэро ва космик суратларни, карталарни ва бошқа графикли ахборотларни таҳлил қилиб ўтказади. Кўргазмали- образли тафаккур тури атроф муҳитни англаш ва у ҳақда тасаввурлар ҳосил қилиш механизмларида катта роль ўйнаб бормоқда. Бугунги кунга келиб Ер ҳақидаги фанлар мутахассислари асосий тадқиқотларини графикли муҳитда (ГМ) олиб боради, шу сабабли ушбу муҳитни, унинг хусусиятларини ҳамда графикли образларни таҳлил қилиш самарадорлигини белгиловчи ўлчамларини махсус ўрганиш вазифаси, шунингдек, графикли муҳитда ўлчашлар ўтказиш услублари ва воситаларини ишлаб чиқиш бўйича махсус тадқиқотлар зарурлиги яққол кўзга ташланади. Бу геоикониканинг энг биринчи долзарб вазифаларидан бири бўлиб, уларнинг ечими фанни инсоннинг илмий-амалий фаолиятига жорий этиш самарадорлигини белгилаб беради. Аввал графикли муҳитга таъриф (ГМ) берамиз. Бу инсон ёки таниб олувчи компьютер мосламаси учун мўлжалланган исталган табиий ва ижтимоий-иқтисодий геотизимларни визуаллаштириш ва иконик моделлаштириш тизими. ГМ графикли визуаллаштириш ва моделлаштиришнинг барча воситаларини ─ расм ва

суратлардан тортиб то машина графикасигача қамраб олади. Графикли тасвирлар ҳамда рассомчилик асарлари ўртасида кескин чегара йўқлигини таъкидлаш керак. Қадимда карталарни чизиш ва унга сайқал бериш санъатга тенглаштирилган. Карталарнинг графикли безаги ва ранги турли бадиий услублар таъсири остида бўлгани тарихдан яхши маълум. Кўплаб қадимги карталар бугун ҳам санъат асари ҳисобланади, улар суратлар ва ўймакорлик буюмлари қатори коллекционерлар буюмлари бўлиб қолмоқда. Бугунги кунда эса карталарни ишлаб чиқишда замонавий дизайн, техника графикаси, бадиий тузиш усулларидан фойдаланилади. Натижада илмий фотосурат ва аэрофотосурат, мультипликацион фильмлар ва картографик анимациялар, бадиий голография ва голографикли карталар ва ҳоказолар ўртасида кўплаб умумийликларни топиш мумкин. Қизиғи шундаки, француз дефиницияси “Картография бўйича кўп тиллик техник атамалар луғати”да картографияни нафақат карталарни тайёрлаш илми ва технологияси сифатида, балки санъат соҳаси сифатида ҳам талқин этилади. И.Рибакнинг “Картография ва рассомчилик: анъаналардан авангардизмга” деб номланган ажойиб изланишларида ─ классик картографияда, рассомчиликда бўлганидек, бўшлиқни моделлаштириш Эвклид геометриясига асосланади, деб таъкидлайди. Кўп асрлар давомида картографлар ўз асарларида устида муттасил ишлаб, карталарнинг ҳақиқий воқеликка яқинроқ бўлишига интилиб

келганлар. Рассомчилик ўз ривожида бир нечта ─ реализмдан импрессионизм чўққиларигача бўлган босқичларни бошидан кечирган. Бунда у ҳақиқатан тасаввур қилиб чизиш импрессионизмгача тасвирий маданиятни кенгайтирган бўлса, ўраб турган фазонинг ҳақиқий шаклларини ҳаққоний кўрсатиш қобилиятини “йўқотган”. Худди шундай йўналишлар замонавий картографияда ҳам кузатилади. Улар анаморфланган тасвирларда объектларнинг ҳақиқий фазовий нисбатларининг бузилиши билан боғлиқ. Топологик нуқтаи назардан геотасвирларни ўзгартириш алоҳида функционал хусусиятларга эга, бироқ улар Эвклид геометриясига мос келмайди. Графикли муҳитни (ГМ) тадқиқ қилиш натижасида унинг қуйидаги асосий хусусиятларини келтириш муммкин: 1. ГМ тўрт ўлчамлиликка эга, яъни нафақат статик графикли образларни (вақт кесмаларини), балки динамик замон-макон вазиятларини такроран ишлай олади. 2. ГМ бир қанча графикли ўзгарувчанлар гуруҳлари ёрдамида шаклланади: геометрик (ҳолати, шакли, ўлчами, ориентирланганлиги, тузилмаси ва текстураси), оптик (ранги, тони, ёрқинлиги), вақтли (даврийлик, давомийлик). 3. ГМ реал мавжуд геотизимларни акс эттириш билан бирга, абстракт графикли образларни ҳам моделлаштириш имконини беради: ҳисобот майдонлари, прогнозли сценарийлар, палеогеографик вазиятлар, ҳаёлий конструкциялар, сохта

фототасвирлар ва ҳ.к. Бундан ташқари, ГМда инсонга кўринмайдиган ва у идрок этолмайдиган объектлар ва воқеа-ҳодисаларни ҳам визуллаштириш имкониятига эга. 4. ГМ ─ бу интерактив муҳит бўлиб, унда инсон билан визуаллаштириш воситалари ўртасидаги самарали ўзаро муносабат таъминланади, ахборот алмашинуви юз беради, ахборот қайта ишланади ва ўзгартирилади. ГМни иккита асосий турга бўлишади: - қатъий қайд этилган (белгиланган) ГМ ─ қоғоз, тасма ва бошқа анъанавий карталар, суратлар, диаграммалар ва ҳоказо. геотасвирлар яратиладиган ва мавжуд бўлган тизим; - дастурий бошқариладиган ГМ ─ компьютер графикасининг дастурий ва техник воситалари асосида карталар, атласлар, суратлар, динамик геотасвирларни акс эттирадиган тизим. Шартли тарзда яна битта кичик тизимни ─ хаёлий ГМни ажратиш мумкин, ҳаёлий фазовий графикли образлар, яъни хаёлий карталар ва чизмалар ҳамда тактил (сезги органлари томонидан идрок қилинадиган) карталардан фойдаланиш жараёнида туғиладиган тасаввурлар бўлган тизим. Агар қатъий қайд этилган ГМ геотасвирларнинг узоқ муддат давомида мавжуд бўлишини таъминласа, дастурий бошқариладиган ГМ эса уларни оператив тарзда тўплаш ва ўзгартириш имконини беради. Улар ўртасидаги ўзаро таъсир асосан геотасвирларни компьютер хотирасига киритиш ва нашр қилиш вақтида кузатилади. Шартли ажратиладиган хаёлий