14- umumta`lim maktabining tarix fani o`qituvchisi Jalolov Navruzning 7-sinflarda O’zbekiston tarixi fanidan 43-44& “ ISLOM OLAMIDAGI ALLOMALAR ” Mavzusi yuzasidan ochiq dars ishlanmasi ___________________________ ___________________________ Sinfi: 7 28-30 nafar o’quvchiga mo’jjallangan. Dars turi ; yangi tushuncha , bilimlarni shakllantiruvchi. Darsda foydalaniladigan metod: H ikoya - suhbat usuli ,”Test usuli , ”B.B.B metodi” usullari. Darsning maqsadi:  Ta’limiy maqsad:o’quvchilarni Islom olamidagi allomalar bilan tanishtirish.  Tarbiyaviy maqsad : Xalqimizning naqadar katta ma`naviy boyliklari ilm yo`lidagi say harakatlari yutuqlari hududimizdagi i hozirgi davr bilan bog’lay olish ko’nikmasini hosil qilish. Rivojlantiruvc hi maqsad :  O’quvchilarni allomalar ma`naviy me`rosi va bugungi kundagi holatlar ishiga bog’lagan holda ilm izlanuvchanlik ruhida tarbiyalash.  Dars jihozlari: 1. “O’zbekiston tarixi” darsligi . 150-161- sahifa lar, 43-44& 2. O’zbekiston xaritasi 3. Darsni mustahkamlash uchun yozilgan savollar matni,allomalarning suratlari, o’quv film,kompyuter,mavzuga oid ko’rgazmalar,doska,daftar.  Muhim tushunchalar va atamalar:Fiqh,mazhab,kalom ilmi. I. Tashkiliy qism : 1.Sinfda o’quvchilarni darsga jalb qilib, ishchi muhitni yaratish. 2.Dunyoda va O’zbekistonda yuz bergan muhim yangiliklar va xabarlar bilan tanishtirish. II. O’tilgan mavzuni mustahkamlash: guruh ishi: I guruh 1.Madrasa nima ekanligi eslang? 2.Arablar kirib kelishining yomon tasir etgan jihatlarini sanab bering? II guruh 1.Islom dinining kirib kelishidagi ijobiy o`zgarishlar 2.Islom dini kirib kelgungacha ta`lim tizimini yodga oling! III. Darsning mazmuni: IV DARS MAZMUNINI RO’YOBGA CHIQARISH USTIDA ISHLASH: 1.Imom Al-Buxoriy 2.At-Termiziy

Sovetlar hokimiyatining o‘tgan asrning 20-30-yillaridaamalga oshirgan ma’muriy buyruqbozlik va zo‘ravonlik siyosatining yorqin ifodasi qishloqda o‘tkazilgan jamoalashtirish jarayonida namoyon bo‘ldi. Necha asrlar davomida individual xo‘jalik yuritib kelgan, ongi, shuurida xususiy mulkchilik hissiyoti kuchli bo‘lgan, mulk daxlsizligi tushunchasini muqaddas bilgan millionlab dehqon xonadonlarini ularning xohish-irodasiga qaramasdan, majburiy tarzda yirik jamoa xo‘jaliklariga olib o‘tish bu hazilakam jo‘n, oson ko‘chadigan ishemas edi. Sovet hokimiyati, hukmron partiya ijtimoiy taraqqiyotning borishi, uning tabiiy qonuniyat lariga zid o‘laroq bu jarayonni qisqa muddatlar ichida zo‘ravonlik va majburiylik yo‘li bilan o‘tkazish sari yo‘l tutdi. Xo‘sh, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining 20-yillar manzarasi qanday edi? Uning qishloq aholisining sinfiy, tabaqaviy tarkibidagi o‘zgarishlar nimadan dalolat berardi? 20- yillarda o‘tkazilgan yer-suv islohoti davrida badavlat dehqonlarning yerlari, vaqf yerlari,ruhoniylarga tegishli yerlar davlat tomonidan tortib olingan edi. Yer bilan birga hamma ot-ulov va asbob-uskunalarham musodara qilindi. 1 Umuman, 1925- 1929-yillarichida boylar, yirik savdogarlar va ruhoniylarning 45 98 Qishloqda jamoalashtirish sari yo‘l tutish 99 mingga yaqin xususiy xo‘jaliklari batamom tugatildi. Ko‘pgina xo‘jaliklar tasarrufidagi ortiqcha yerlar ham tortib olingan edi. Bu yerlar qayta taqsimlanib, ularning bir qismi yersiz yoki kam yerli dehqon xo‘jaliklariga mulk qilib berildi. Buning natijasida batrak kambag‘allar toifasi islohotdan oldin barcha dehqonlarning 76 foizini tashkil etgan bo‘lsa, islohotdan so‘ng ularning soni 39 foizgacha qisqardi. Ularning xo‘jalik turmushi yaxshilanib, o‘sib borganligi bois o‘rtahol dehqonlar salmog‘i 17 foizdan 52 foizga ko‘tarildi. Shu tariqa, qishloqda tovar-g‘alla yetishtiruvchi mayda ishlab chiqaruvchilarning salmog‘i ko‘payib bordi. Bu islohot jarayoni davomida respublikada jamoa xo‘jaliklari, ya’ni kolxozlar tashkil etildi. Biroq ularning halixo‘jalik va moliyaviy zaifligi, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining pastligi ko‘zga tashlanib turardi. Sovet hokimiyatining 20-yillarda qishloqda yuritgan bir qadar mo‘tadil siyosatidan bahra olib, yer-suv islohotidan naf topib, o‘z xo‘jaliklarini anchayin oyoqqa turg’izib, o‘rtahollar darajasiga ko‘tarilib olgan o‘zbek dehqonlari hayoti va qismati, taassufki, tez orada hukmron partiya boshlab yuborgan ommaviyjamoalashtirish jarayoni girdobiga g‘arq bo‘ldi. 1929-yil tarixga qora belgi ostidagi “buyuk burulish yili” deb nom olgan yil bo`lib kirib keldi. Bu dehqonlar sinfini ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli yo`q qilishning boshlang`ich davri edi. Bunda “quloqlar” va “boylar” toifasiga asosan yangi iqtisodiy siyosat sharoitida o`z xo`jaliklarini oyoqqa turg`azib olgan o`rtahol dehqonlar kiritildi. Chunki birmuncha badavlatroq qatlamlar oldingi yillarda tugatilgan edi. 1929-yilning yozida “quloqlar” ni jamoa xo`jaliklariga (kolxoz) kiritilishini ta`qiqlovchi qaror qabul qilinadi. O`sha yilning 7- noyabrida “xalqlar otasi” Stalinning matbuotda bosilib chiqqan “Buyuk burulish yili” nomli maqolasi hamda 27-dekabrda qishloq xo`jalik xodimlarining ilmiy konferensiyasida so`zlagan nutqi quloqlarni sinf sifatida tugatish va jadal jamoalashtirish siyosatini boshlab berdi. Yoppasiga jamoalashtirish bu boy va o`rtahol dehqonlarga tegishli ishlab chiqarish vositalari, mollar, uy-joy, qishloq xo`jalik mahsulotlari va urug` zaxiralarini tortib olish hisobiga kolxozlar tuzish degani edi. Ommaviy jamoalshtirish g`oyasi, umuman olganda, “Lenincha kooperativ reja” da o`z ifodasini topgan bo`lib unda dehqonlarni bosqichma – bosqich kooperatsiyalash yo`li taklif qilingan edi, u dehqonlarning eng oddiy shakllar orqali yuqori va murakkab shakl bo`lgan jamoa xo`jaliklariga birlashuvini nazarda tutardi. 1929-yilning kuzidan e`tiboran sovet davlati kooperativlashtirishning xilma-xil shakllarini tugatish, mavjud bo`lgan bir qancha 1 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917—1991-yillar): o‘quvchilar uchun darslik / Mas’ul muharrir: Q. Rajabov.— T.: «Sharq», 2010-y.84-bet.

kooperativ tizimlarini davlatlashtirish yo`liga o`tdi. Kooperatsiyani barcha turlari va sohalari bo`yicha rivojlantirish siyosatini yoppasiga jamoalashtirish yo`li bilan almashtirdi. Bu yo`l esa ixtiyoriylik prinsplari asosida emas, balki “yuqoridan belgilash” yo`li bilan amalga oshiriladi. O`zbekistonda jamoalashtirish O`z KP MK ning 1930-yil fevralda qabul qilingan “Kollektivlashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish” to`g`risidagi qarori e`lon qilingandan so`ng boshlab yuborildi. O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekistonning sovet davri tarixidagi yaxshi o`rganilmagan mavzulardan biri jamoalashtirish va u bilan bog`liq quloqlashtirish, surgun qilish davri tarixi masalasidir. Zo`rlik bilan, kuch bilan o`tkazilgan jamoalashtirish jarayoni qanday kechgan bo`lsa, shundayligicha ochib berish va qatag`on etilib surgun qilingan dehqonlarning ayanchli, fojeali ahvoli, taqdirini tadqiq etish hozirgi O`rta Osiyo tarixshunosligida dolzarb muammolardan biridir. Komfirqa va sovetlar hukmronligi davrida “quloq”, “mushtumzo`r”, “qishloq burjuaziyasi”, “aksil inqilobchilar”, “xalq dushmanlari”, “sotsializm dushmanlari”, “kolxoz dushmanlari”, “yot unsurlar”, “kapitalistik unsurlar”, “eng so`nggi ekspulatatorlar” kabi nomlar atalib kelingan milliy qishloq aholisining haqiqiy tarixini yaratish imkoni bo`lmadi va bu mavzu ommadan sir saqlanib kelindi. Stalinning 1929-yil 7- noyabrida bosilib chiqqan “Buyuk burulish yili” nomli maqolasi jadal jamoalashtirishni “nazariy” jihatdan asoslab berdi. Unda, keng qishloq ommasi kolxozlarga kirish uchun yetildi, deb yozilgan edi. VKP (b) MQ ning 1929-yilgi noyabr plenumi partiya direktivasiga aylantirdi. Plenum jamoalashtirish sur`atlarini haddan tashqari kuchaytirish, unga ommaviy tus berishdan iborat aniq vazifani qo`ydi. 1929-yil 27-dekabrda agrar markschilar konfrensiyasida so`zga chiqqan Stalin “yoppasiga jamoalashtirish asosida quloqlarni sinf sifatida tugatish” shiorini e`lon qildi2. Hokimiyat organlari “dohiy”ning ko`rsatmasini bajarish uchun jadal jamoalshtirishning boshida turib asosan zo`ravonlik usullariga e`tiborni kuchaytirdilar. Qishloqda an`anaviy iqtisodiy munosabatlarni yoppasiga buzish avj oldirildi. Davlat qishloq mehnatkashlariga qancha va nima ekishni, yetishtirilgan mahsulotni qanday narx bilan topshirishni aytib turadigan bo`ldi. Qishloq aholisining badavlat qatlamlariga qarshi mislsiz quvg`inlar uyushtirildi, qishloqda aholini zo`rlik bilan kolxozlarga kiritish boshlandi. Agrar siyosatdagi yangi yo`l O`zbekistonda og`ir oqibatlarni keltirib chiqardi. VKP (b) MQ ning 1930-yil 5-yanvardagi “Jamoalashtirish sur`atlari va davlatning kolxoz qurilishiga yordam ko`rsatish choralari to`g`risida” gi qarorining dastlabki ta х ririda O’zbekiston SSSR hududida jamoalashtirishni ikkinchi besh yillik mobaynida tugallash mo`ljallangan bo`lishiga qaramay, bu harakat ertaroq tugallanishi mumkin degan fikrni o`rtaga tashladi. Shuni ham aytib o`tish joizki, respublikamizning ayrim rahbarlari (xususan, F.Xo`jayev va A. Akromov) valyuntaristik usullarga qarshi turishga intildilar va raqamlarga va muddatiga tuzatish kiritish fikrini bildirdilar. Biroq ularning takliflariga umuman e`tibor berilmagan. Natijada VKP (b) MQ O`rta Osiyo byurosining qarori bilan 1932-yilning boshlariga kelib dehqon xo`jaliklarining 68% ni kolxozlarga birlashtirish rejasi qabul qilindi. Jamoalashtirishni sun`iy tezlashtirish va bu borada “sotsialistik musobaqa” ning kim o`zdi “poygasini” avj oldirishda VKP (b)MQ ning 1930-yil 5- yanvardagi “Jamoalashtirish sur’ati va kolxoz qurilishida davlat yordami berish tadbirlari to`g`risida” gi qarori hal qiluvchi o`rin tutdi. Mazkur qarorda sobiq SSSR hududi uch guruh rayonlarga bo`lindi va qaysi hudud qachon jamoalashtirishni tugallashi rejalashtirildi va u jamoalashtirishni 1933-yil bahorida tugallashi kerak edi.

QISHLOQ XO’JALIGIDAGI HOLAT Qishloqda yalpisiga jamoalashtirish siyosatini izchil amalga oshinsh uchun O‘zbekistondagi partiya, sovet, xo‘jalik, yoshlar, xotin-qizlar va boshqa jamoat tashkilotlari to‘la safarbar qilindi. Markaz buyrug‘i va dasturulamal ko‘rsatmasini quloq qoqmay bajarishni o‘zlari uchun katta ishonch yorlig‘i deb bilgan, unga ko‘r-ko‘rona asoslangan mahalliy rahbarlar dehqonlarni zudlik bilan kolxozlarga majburan kiritishni 1929-yilning ikkinchi yarmi va 1930-yil boshlarida avj oldirib yubordilar. Masalan, O‘zbekiston partiya va hukumatining 1930-yil 17-fevraldagi «Jamoalashtirish va quloq xo‘jaliklarini tugatish to‘g‘risida»gi qarorida respublikaning 17 ta tumanida yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirish vazifasi belgilangan edi. Ko‘p joylarda quloqlarni tugatish shiori ostida o‘rtahol, hattoki kambag‘al dehqon xo‘jaliklariga nisbatan ham Ommaviy jamoalashtirish va uning oqibatlari zulm o‘tkazildi. 1929-yil oktabriga qadar respublikadagi dehqon xo‘jaliklarining 3,4 foizi kolxozlarga kirgani holda, 1930-yil martiga kelganda dehqon xo‘jaliklarining 47 foizi kolxozlashtirilgan edi. Ko‘pgina joylarda aholi jamoalashtirish xavfidan qo‘rqib o‘z chorva mollarini keragidan ziyod so‘yib yubordi. Bu esa chorvachilik uchun koni zarar bo‘ldi. Masalan, birgina qoramollar tuyog‘ining soni 1930-yilda respublika bo‘yicha 60 mingdan ziyodroqqa kamayib ketdi. Jamoalashtirish ishidagi shoshmashosharlik, joylardagi aniq shart-sharoitlar bilan hisoblashmaslik, milliy hududlarning î‘ziga xos xususiyatlari, aholisining milliy an’analari, udumlarini e’tiborga olmaslik, ularni pisand qilmaslik oxir-oqibatda bundan ham ko‘ngilsizroq va noxushroq holatlarning yuz berishiga sabab bo‘ldi. Ko‘p qishloq tumanlarida hokimiyat organlarining zo‘ravonligi, o‘zboshimchaligiga qarshi aholi keskin norozilik bildirib, turli harakatlar uyushtirishga majbur bo‘ldi. 2 1929—1930-yillarda dehqonlarning sovet tuzumiga nisbatan ommaviy norozilik harakatlarida faqat Qashqadaryo okrugidan 14 ming nafar kishi qatnashgan. Ma’lumotlarda qayd etilishicha, bunday ommaviy norozilik harakatlari shu davrda respublika bo‘yicha 240 marta sodir bo‘lgan. Eng achinarlisi shuki, ko‘plab oddiy dehqon xo‘jaliklari arzimagan sabablar bilan yoxud birgina jamoa xo‘jaligiga kirishga rag‘bat bildirmaganligi vajidan bor-budidan mahrum etilib, uy-joyi, mol- 2 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917—1991-yillar): o‘quvchilar uchun darslik / Mas’ul muharrir: Q. Rajabov.— T.: «Sharq», 2010-y.86-87-bet.

mulki tortib olinib, quloq qilinuvchilar ro‘yxatiga tirkab yuborilavergan. Statistik ma’lumotlarga qaraganda jamoalashtirish boshlarida O‘zbekistonda shartli ravishda quloq xo‘jaligiga kiritish mumkin bo‘lgan xo‘jaliklarning salmog‘i aslini olganda umumiy dehqon xo‘jaliklarining 5 foizidan kamrog‘ini tashkil etardi, xolos. Biroq ommaviy jamoalashtirish boshlanishi bilan 15 foizdan ortiq xo‘jaliklar quloqlashtirishga duchor bo‘ldi, faqat 1930-yilning o‘zida respublikada boy va quloq xo‘jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta o‘rtahol dehqon xo‘jaliklari tugatilgan edi. Respublikaning o‘ziga to‘q, bozorga tovar-g‘alla yetishtirib berishga qodir bo‘lgan son-sanoqsiz dehqon xo‘jaliklari bor narsasidan mahrum bo‘lib, haqsiz huquqsiz holda o‘z oila a’zolari, qarindosh-urug‘lari bilan uzoq hududlarga (Sibir, Ukraina, Qozog‘iston) yoki yangi o‘zlashtirilayotgan cho‘lli, to‘qayzor, qamishzor yerlarga badarg‘a qilindilar. Ularning ko‘plari bu kimsasiz, huvillagan joylarning og‘ir shartsharoitlariga dosh berolmay, turli kasalliklarga chalinib, ochlik, muhtojlik azobidan bevaqt ko‘z yumib ketdilar. Endi quloq qilingan va o‘z joylaridan ko‘chirilgan xo‘jaliklarning tortgan azob-uqubatlari haqida bir kichik lavha: Samarqand viloyatining Miyonko‘l oroliga bir necha ming quloq qilinganlar oilasi olib kelinib joylashtirilgandi. Botqoqli va ko‘llardan iborat to‘qayzor, qamishzor yerlar ularning kuchi bilan quritilib, o‘zlashtirilgach, paxta, sholi ekiladi. Qamishdan to‘qilgan lagerlarda yashovchi «quloq» oilalari hayvonchalik qadr etilmasdi. Ichki ishlar xodimlari ularni xo‘rlar, ovoz chiqarsa otib tashlar, beayov ishlatardi. Miyonko‘llik keksalarning eslashicha, ularning ko‘plari mashaqqatli mehnat, ochlik, kasallik azobidan, soqchilar zulmidan î‘lib ketdilar. Bu yerda yuzlab, minglab o‘lim topgan kishilar bir joyga kafansiz, diniy rasm-rusumlarsiz ko‘mib yuborilgan. Ming-minglab qishloq oilalari bunday xavf-xatarning bo‘lishini oldindan his qilib, o‘z kindik qonlari to‘kilgan muqaddas zaminni tark etib, uzoq begona yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo‘ldilar. Ularning ko‘plari uzoq yillar xorijiy ellarda umrguzaronlik qilib, ona yurt sog‘inchi bilan, unga talpinib yashab o‘tdilar. Faqat O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishgandan so‘nggina orzu-armonlari ushalib, yangidan Vatanning mo‘tabar tuprog‘ini tavof qilish baxtiga musharraf bo‘ldilar. Sovet hokimiyati, uning tegishli mas’ul organlari, mahalliy partiya, sovet va xo‘jalik tashkilotlari butun choralar bilan qishloqda jamoalashtirish siyosatini qat’iyat bilan o‘tkazishda davom etdi. Garchi partiya Markaz qo‘mitasining 1930-yil 5- yanvardagi qaroriga binoan O‘zbekistonda dehqon xo‘jaliklarini yoppasiga jamoalashtirish ishlarini 1933-yil boshlariga qadar tugallash muddati belgilangan bo‘lsa-da, mahalliy rahbarlar uni muddatidan avval bajarish uchun shiddat ko‘rsatdilar. Buni quyidagi raqamlar ko‘rsatkichida ham yaqqol ko‘rish mumkin. Agar 1930-yil iyunida respublikada 6124 ta kolxoz tuzilgan, ularga jalb qilinganlar dehqon xo‘jaliklarining 27,1 foizini tashkil etgan bo‘lsa, shu yilning oxiriga borib 37 foizga, 1931-yil dekabrida esa 68,2 foizga yetdi. Ayni paytda dehqon xo‘jaliklarini majburiy quloq qilish, boshqa joylarga surgun qilish ishlari avj oldirildi. V. O’RGANILGAN MAVZUNI MUSTAHKAMLASH :