Ixtirochilikda kuzatuvchanlik, intuitsiya, intellektning ahamiyati. Reja: 1.Ixtirochilikda kuzatuvchanlik. 2.Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning ahamiyati. 3.O‘quvchilarning konstruktorlik qidiruv faoliyatining mantig‘i va strukturasi.

1.Ixtirochilikda kuzatuvchanlik. Kuzatuvchanlik qobiliyati . Ixtirochilik ishlari qatnashuvchilardan katta diqqat va kuzatuvchanlikni talab qiladi. Qatnashuvchi chinakam ixtirochilarga xos sezgirlik, kuzatuchanlik qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Bu xususiyat yechilayotgan masala yuzasidan to‘g‘ilayotgan savollarga javob olishga yordam beradi. Sezgirlik va kuzatuvchanlik qatnashuvchining yechilayotgan masalalarni tashqi ko‘rinishidan va shunga o‘xshash boshqa nusxalarning ko‘rinishini nazorat qilish orqali payqab oladi. Har qanday kuzatish yaxshilab diqqat qilish asosida sodir bo‘ladi. Masalan o‘qituvchi o‘quv materiallarini tushuntirayotganda, doskaga yozayotganda yoki o‘quvchini chiqarib doskaga yozdirayotganda, ko‘rsatma qurollardan foydalanilayotganda, o‘quvchilarning qanday idrok qilib, toshiriqlarni qanday bajarayotganligini hamisha diqqat-e’tibor bilan kuzatib boradi. Ba’zi bir masalalarni yoki texnik yechimini kutayotgan texnik obyektlarni uning atrofidagi voqea xodisalarni kuzatish va diqqatbilan nazorat qilish orqali ham erishish mumkin.Texnik ijodkorli kdarslarida hamda tugarak mashg‘ulotlari o‘tkazilayotganda shuningdek, o‘qituvchi dars berayotganda hamma o‘quvchilarni ko‘rib turishi va ayrim o‘quvchilar diqqatining boshqa narsalarga chalg‘ib ketishining oldini olishi, masalan, o‘quvchiga bir qarab qo‘yishi, imo- ishoralarni o‘zgartirish zarur. Bular hammasi o‘qituvchi diqqatining barqaror bo‘lishini va tez ko‘chirish xususiyatiga yega bo‘lishini talab qiladi. O‘z diqqatini taqsimlashni bilmagan o‘quvchi darsga juda qiynaladi. U diqqatini bir narsaga, chunonchi texnik topshiriqlarni bajarishida yechimini kutayotgan masalaga to‘lig‘incha bor diqqati bilan e’tibor qaratadi. 2 .Ilmiy ijodkorlik jarayonida mantiqiy va intuitiv tafakkurning ahamiyati. Ijodkorlik jarayonida mantiq va intuitsiyaning har xil ahamiyatga ega bo‘lishini fransuz olimi A.Puankare ko‘rsatib o‘tgan edi. Xususan, u «Fanning o‘zida intuitsiya, agar bir qancha ustunliklarga ega bo‘lganligini hisobga olinmasa, analiz doimo isbotning yakka-yu yagona qonuniy quroli bo‘lishiga intilib

borayotgan bir davrda ham u ixtiro qilishda asosiy qurol bo‘lib qolaveradi» - deb yozadi. Ijodkorlik siklining ma’lum zvenolar haqida boshqa olimlar ham bir necha bor o‘z fikrlarini aytdilar. Xususan, bu haqda mashhur fizik M.Born quyidagilarni yozadi: «…men fandagi analitik holda oldindan aytilgan fikrlarni kundalik ishlarimizdan keskin farq qilishini ko‘rmayapman. Ayrim kriteriyalar bo‘yicha ko‘rsatilgan obraz to‘liq hisoblanib, unga xarakterli bo‘lgan barcha xususiyatlarga egaligini biz kundalik hayotimizda hisobga olib boramiz. Biroq sintetik jihatdan oldindan aytish qisman ma’lum bo‘lgan hodisaning real obrazi o‘zining haqiqiyligidan farq qiladi, degan gipotetik taxminga asoslanadi. Agar u tajribada tasdiqlansa, uning asosida qonuniy hisoblangan gipoteza yotgan bo‘lsa-da, oldindan aytish yangi bilim beradi. Lekin uning muvaffaqiyati intuitsiyaga juda bog‘liqdir…». M.Born o‘z fikrini ikki tipdagi ixtiroga oid tarixiy misollar bilan: ulardan biri mavjud nazariyani mantiqiy analiz qilish bilan amalga oshirildi, boshqasi esa, shu kunga qadar aloqasiz bo‘lgan tajribalarning o‘zaro bog‘liqligi mavjud ekanligi haqidagi muammolarni yangi nazariya yaratish bilan tushuntiradi. Birinchisiga, Adams va unga aloqasiz holda Leveryelarning boshqa planetalar harakatida yuz bergan biroz o‘zgarishlar asosida aytilgan nazariyasiga muvofiq, Galiley tomonidan Neptun planetasining ochilishi kiradi. M. Bornning aytishicha, bu yerda nazariya rivojlanmadi: «Bu matematika san’ati va toqatining ulkan siljishi, shuningdek, natijalarga bo‘lgan ishonch edi. Biroq ularni e’tirof etmaganda ham, bu hol nazariyaning dunyoqarashini kengaytirgani yo‘q; bu ma’lum bo‘lgan Nyuton mexanikasining qo‘llanilishini analitik jihatdan oldindan aytish edi». Ikkinchi tip ixtiroga A.Eynshteyn tomonidan aytilgan Quyosh yaqinida yorug‘likning chetlanishi kiradi. Bu, inert va gravitastion massaning proporstionalligi haqidagi muhim faktni sezish va M.Bornning ta’biricha, «tajriba natijalarining uzun zanjiridagi gigant sintez» deb atalgan yangi nazariyaning yaratilishini talab qiladi. Dalil va raqamlardan kelib chiqib, ilmiy farazlar qurishga yoki topishga o‘tishda, shuningdek, nazariy xulosalardan amaliy sinov ishlariga o‘tishda ilmiy

intuitsiya hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Intuitsiya, uning mantiq bilan bog‘liqligi, ixtirochilik g‘oyalarining kelib chiqishida tutgan o‘rnini belgilashdagi muammolar murakkab bo‘lib, uni hozirgacha to‘la hal qilinmagan deyish mumkin. “Qisqacha psixologik lug‘at”da intuitsiya – “paydo bo‘lish yo‘llari va shartlari anglanmagan holda hosil bo‘luvchi bilimlar sifatida yuzaga keladi, shunga ko‘ra, subyekt unga “bevosita yuzaga” kelgan natija sifatida ega bo‘ladi” deb ta’riflanadi. Ushbu va boshqa adabiyotlarda keltirilgan ta’riflar intuitsiya tabiatini, uning hosil bo‘luvchi asosini o‘zida aks ettirmaydi va shu sababli uni to‘liq deb bo‘lmaydi. Bizning fikrimizga ko‘ra, intuitsiya - bu subyekt tomonidan o‘ziga fikran qo‘yiladigan savol va muammolarga anglanmagan holatda yuzaga keluvchi javoblar bo‘lib, u to‘plangan tajriba va bilimlar asosida amalga oshadi. 3. O‘quvchilarning konstruktorlik qidiruv faoliyatining mantig‘i va strukturasi. O‘quvchilarning texnik ijodkorligi integral xarakterga ega, ya’ni u bilish - qayta qurish faoliyatini o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan nazariy tekshirish, tajriba, texnik masalalar yechish, model va qurilmalarni real holatda ishlatilishi, uni sinash kompleksi bilan belgilanadi. Shu faoliyat orqali o‘quvchilar obyektiv borliq haqida bilimga ega bo‘ladi, oldinga surilgan nazariy g‘oyani to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligi haqida amaliyotda tekshirib xulosa chiqarish bo‘yicha ko‘nikma va malaka hosil qiladilar. O‘quvchilar har qanday yangi texnik obyektni yaratish jarayonida mustaqil organik jihatdan o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bosqichlardan iborat. Bu texnik ijodkorligidai mantiqiy strukturali bosqich hisoblanadi. 1-bosqich, maktab o‘quvchilari faol ravishda mavjud bo‘lgan texnik obyektning mohiyatini tushunishga harakat qiladi; 2-bosqich, bu o‘quvchilarni ma’lum texnik obyekt tuzilishining texnik g‘oyasi sodir bo‘lishi bilan boshlanadi; 3-bosqich, yangi bo‘lajak texnik tuzilishning (ideal holatda) modeli ishlab chiqiladi; 4-bosqich, loyihalash, yosh texnik fikrga kelgan obyektning mazmuni va shaklini keltiradi;

5-bosqich, harakatdagi modelni qurish va sinash; 6-bosqich, qurilmaning real namunasini yaratish va aslini tajribadan o‘tkazish; 7-bosqich, texnik hujjatlarni yaratish. Ijodkorlik masalalarini tadqiq qilish uslublari Intuitiv fikrlashga asoslangan ijodkorlik masalalarini tadqiq qilish uslubi evristik uslublar guruhi deb ataladi. Ixtirochilik masalalarini yechish uslublari G.S.Altshuller, L.V.Aleksandrov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, ular o‘z tadqiqotlarida evristik hamda tahliliy uslublar guruhini ajratib ko‘rsatadilar. Evristik uslub vositasida ijodkorlik masalalarini yechishga an’anaviy yondashish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: muammodan kelib chiquvchi masala shartlarini aniqlash; xususiy hol uchun muammoni tahlil qilish va maqsadni shakllantirish; masalani hal qilish rejasini tuzish; rejani amalga oshirish va masalani qisman hal qilish; topilgan yechimlarni maqsadga muvofiqligini tadqiq qilish va maqbulini tanlash. Ijodkorlik masalalarini yechishning tahliliy uslubida muammo yechimini topish uchun uning matematik modelini qurish ko‘zda tutiladi. Bu uslubda yechim aniqligi obyekt yoki jarayon ko‘rsatgichlarining uni o‘rganish uchun ishlab chiqilgan model ko‘rsatgichlariga mutanosiblik darajasi bilan belgilanadi, ijodkorlik masalalarini tadqiq qilishning keltirilgan uslublarini talabalar faoliyatiga moslash uchun ularni amalga oshirish qadamlarini birmuncha soddalashtirish hamda subyektiv ixtirolardan foydalanish uchun qo‘llashda ikkala guruhga tegishli uslublardan iborat umumiy majmua ishlab chiqish talab etiladi. O‘quvchilarning ijodiy jihatdan tayyorgarlik darajalari O‘quvchilarning ijodiy faoliyatga tayyorgarlik besh darajasini ko‘rsatuvchi meyoriy - ilmiy jihatlar asoslangan. Ular quyidagilardan iborat: O‘quvchilarning buyumni uning shaklini takomillashtirish yoki detallarni ratsional joylashtirish maqsadida chizmaga, sxemaga qisman o‘zgartirish kiritib, berilgan hujjatlar bo‘yicha tayyorlay olishi. O‘quvchining instrukstiyalashni oxiriga yetkazib va berilgan texnik hujjatga yoki alohida sxemaga o‘ziga o‘zgartirishlar kiritib buyumlarni yasay olishi.