Jigarning turg‘unlik giperemiyasi Reja: 1. Mashg‘ulotning maqsadi 2. Ko‘rgazmali qurollar 3. Mashg‘ulotning mazmuni: mikroskopik va makroskopik o‘zgarishlar.

Ko‘pqonlik - xaddan tashqari ko‘pva to‘qimaning tomirlarida qon miqdorining oshishiga aytiladi. Kelib chiqishiga qarab, arterial va venoz ko‘pqonlik farq qilinadi. Bu buzilishlar 2 xil: umumiy va mahalliy bo‘ladi. Ko‘pincha mahalliy buzilishlar tez uchraydi va ularga quyidagilar kiradi: giperemiya (ko‘pqonlik), qon quyilish, qon oqish, infarqt, tromboz va emboliyalar va stazlar kiradi. Arterial giperemiya — qon harakatining normal holatida organlarning arteriya tomirlarida qon miqdorining oshishi va sifat jixatidan o‘zgarishiga aytiladi. Bunda qon tomirlari kengayadi, organ qizaradi, modda almashinuvi kuchayadi, bezli organlarida sekret ishlab chiqarish kuchayadi. Rivojlanish mexanizmiga qarab, vazomotor, kollaterial, vakat, yallig‘lanish ko‘pqonliklari farq qilinadi. Vazomotor ko‘pqonlik — tomirnikengaytiruvchi yoki qisqartiruvchi nervning ta’sirlanishi (sovuq, issiq, ximiyaviy moddalar) yokifalajlanishidan kelib chiqadi. Kollaterial ko‘pqonlik - tromboz va emboliyanatijasida qon bilan ta’minlash buzilgan joyning atrofidagi ko‘pqonlikka aytiladi. Vakat ko‘pqonlik - bosimning kamayishidan kelib chiqadigan ko‘pqonliq Masalan, odam terisida banka qo‘yilganda bu ko‘pqonlik yaqqol ko‘rinadi. Venoz ko‘pqonligi — arteriya tomirlarida normal qon harakatida, vena tomirida qon harakatining qiyinlashishi. Bu turg‘unlik ko‘pqonligi ham deyiladi. O‘tkir va surunkali vena ko‘pqonligi farq qilinadi. O‘tkir venoz ko‘pqonlik - vena tomirini ustki homila tomonidan qisilishi, intima qavatining yallig‘lanishi natijasida, trombozlar natijasida kelib chiqadi. Bunda organ hajmiga kattalashadi, to‘q-qizil rangdan ko‘kimtir rangda bo‘yaladi, o‘pka, oshqozon-ichaklarda, terida shishlar hosil bo‘ladi. Surunkali venoz ko‘pqonlikda - distrofiya, atrofiya , biriktiruvchi to‘qimaning o‘sishi rivojlanadi.Oqibati — kelib chiqish sababi aniqlanib oldi olinsa, ko‘pqonlik qaytadi, shish qaytadi, suyuqlik shimiladi, qon aylanish tiklanadi. Ko‘pqonlik trombozlar, qon

oqishlar, yallig‘lanishlar rivojlanishi bilan ham yakunlanadi. Staz (qonning to‘xtashi) va to‘qimaning yemirilishi bilan harakterlanadi. Staz - organ, to‘qima kapillyarlarida, mayda venalarda qon harakatning to‘liq to‘xtashi. Bunda tomirda qon miqdori oshadi , eritrotsitlar bir-biriga zichlashadi va bir butun massa hosil bo‘ladi. Gialinli tromboz - rivojlanish mexanizmiga qarab, turg‘unlik va haqiqiy staz farq qilinadi. Turg‘unlik stazi qon harkatining sekinlashishi natijasida kelib chiqadi. Haqiqiy staz esa virusli infeksiyalarda, zaharlanishlarda uchraydi. Bunda eritrotsitlar bir- biriga yopishadi va qon harakatini to‘liq to‘xtashiga olib keladi. Tomirlarda qon ko‘paymaydi va tomirlar kengaymaydi. Oqibati. Uzoq davom etadigan stazlarda distrofik o‘zgarishlar bo‘lib, to‘qimalarning yemirilishi bilan harakterlanadi. Masalan, saramas kasalligida, paratifda bu o‘zgarishlar ko‘rinadi.Qizil tromblar — o‘limdan keyin ivigan qon laxtalariga o‘xshaydi. To‘q-qizil rangada bo‘lib, zich fibrin tolalaridan, turidan va to‘rlarga ilinib turgan eritrotsitlardan, leykotsitlardan tuzilgan. Bu tromblar qon harakatining juda sekinlashishidan hosil bo‘ladi. Vena tomirlarida turg‘unlik ko‘pqonligida uchraydi. Aralash tromblar — trombning bosh qismi trombotsitlardan tuzilgan bo‘lib, tomir devorida yopishib turadi. Trombning tanasi esa qavatli tuzilishga ega, dum qismi esa tomir yo‘lida osilib turadi. To‘ldirilgan tromblar - mayda vena va kapillyarlarda uchraydi. Ular butun tomir yo‘lini berkitadi. Bu tromb yopishqoq eritrotsitlardan va plazma oqsilidan hosil bo‘ladi. Kuyishda, ba’zi yuqumli kasallikdazaharlanishlarda uchraydi. Tomir devoriga nisbatan quyidagi tromblar farq qilinadi: Qavatli tromblar- katta tomirlarda qon harakati bez bo‘lgandaular jarohatlangan endoteliy hujayralarda hosil bo‘ladi. Trombotsitlardan, leykotsitlardan va fibrindan tuzilgan. To‘ldiruvchi tromblar - mayda tomirlarda uchrab, devorli tromblarda keyin hosil bo‘ladi va butun tomir devorini to‘ldiradi. O‘lgan gavdadagi ivigan qon

laxtalaridan tromblar tomir devorida yopishqoqligi bilan farq qilinadi. Oq va aralash tromblar tomir devorida butunlay yopishib turadi. Qizil tromblar esa tomir devorida bosh qismigina ilinib turadi va osongina ajraladi. Tromblar erkin yuzasi notekis, fibrin ipchalari trombda yo‘g‘on bo‘ladi, o‘lgan gavdadagi qon laxtalarida esa ingichka bo‘ladi. Oqibati va ahamiyati — tromb devordan o‘zilib tomir yo‘lida harakatlansa, emboliyalarni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Uzilmasa , yemiriladi. Bunda proteolitik fermentlar, yiringli mikroblar ishtirok yetadi. Ko‘p hollarda tromb tomir devorida mahkam ushlab qoladi va biriktiruvchi to‘qima bilan almashinadi. Ba’zi tromblar qurib, tuzlanib qoladi. Tromblar ishemiyani, infarqtni yoki gangrenani chaqiradi. Emboliya — qon tomir yo‘lini qon bilan oqib kelgan yot moddalar bilan berqilishi. Embollar tromb qismchalaridan, to‘qima qoldiqlaridan, o‘sma hujayralaridan, yog‘ tomchilaridan, havo yoki gaz pufakchalaridan, gelmentlardan, mikroblardan hosil bo‘lishi mumkin. Embollar tomir bo‘ylab qon bilan harakat qiladi. Embollar qon harakatiga qarshi ham yo‘nalishi mumkin. Qishloq xo‘jalik hayvonlarida tromblarning yemirilishidan hosil bo‘ladigan tromboemboliyalar ko‘p uchraydi. Bo‘lar o‘pkada, buyrakda, taloqda va ichakda uchraydi. Yog‘ emboliyasi - trubkasimon suyaklarning sinishidan hosil bo‘ladi. Bunda erkin holdagi yog‘ tomchilari harakterlangan vena tomirlariga kiradi va qon harakati bilan o‘pka kapillyarlariga keladi va emboliyalar hosil bo‘ladi. Dastlab bu bilinmay, agar o‘pka kapillyarlarining 3 dan 2 qismida emboliyalar hosil bo‘lsa, o‘limiga olib keladi. Havo emboliyasi — jarohatlangan vena tomirlarida havoni kirishi. Bu vena orqali in’eksiya qilinganda ham hosil bo‘lishi mumkin. Bunda har xil hayvonlar turlicha reaksiya beradi. Masalan: otlar 1 kg og‘irligida 10 ml havoni, quyonlar 2- 3 ml havoni o‘tkazib yuborishi mumkin. Ko‘p miqdorda havoni kirishi xavflidir, bunda qon aylanishi buziladi, yurakning o‘ng qismi kengayadi, xatto yurakning falajlanishi kelib chiqadi. Havoli emboliyaga taxmin bo‘lganda o‘lgan gavdani

tezda yorib ko‘rish kerak (1 sutka o‘tkazmasdan). Bunda osongana havo pufaklarini yurak bo‘shlig‘ida o‘pka arteriyalarida ko‘rish mumkin. Tomirlarni suv ichida kesganda yaxshi nataja beradi. Yurakda ko‘piksimon qonni aniqlash ham diagnostik ahamiyatiga ega. Gaz emboliyasi — tomir yo‘lida bosimning pasayishi natijasida, qonda erigan gazlarning ajralib chiqishi bilan harakterlanadi. Bu hayvonarda bilinmaydi, ahamiyatga ega emas. Lekin uchuvchilarda, vodolazlarda yuqori bosimli sharoitdan, past bosimi sharoitda o‘tganda sodir bo‘ladi. (dekompressionli kasallik). Hayvonlarda parazitar, bakterial, to‘qimali emboliyalar ko‘p uchraydi. O‘sma hujayralari va mikrob to‘plamlaridan tuzilgan emboliyalar fibrinli jarayonlarini tarqalishiga, xavfli o‘smalarning tarqalishiga olib keladi. Oqibati — ko‘p holatlarda emboliya boshqa kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Emboliyalarning oqibati ularning harakteriga, kattaligiga, soniga, tomirlarning kisqarishiga bog‘liq. Hayvonlar emboliyadan o‘lmasligi mumkin, lekin degenerativ, nekrotik jarayonlar va infartlar hosil bo‘ladi. Infarqt — qon harakatining to‘xtashi natijasida kelib chiqadigan organning yemirilgan o‘chog‘iga aytiladi. Uning sababi trombozlar, emboliyalardir. Infarqtlar buyrakda, taloqda, yurakda, ichakda, o‘pkada uchraydi. Qon tomirlarining devorlarini kisqarishi ham (yurak arteriyalarida) infarqtga olib keladi. Infarqtlar konussimon shaklda bo‘ladi. Uning ichki qismi tomir yo‘lidagi yot moddaga, asosi esa organning yuzasiga qaralgan bo‘ladi. Kesilgan yuzada ular uchburchaksimon bo‘lib ko‘rinadi. Miokardda, ichakda, bosh miyada infarqtning shakli, tomirlarning joylashishiga bog‘liq. Infarqtlar bir dona yoki bir necha dona bo‘lishi mumkin. Konsistensiyasini nekrozning turiga va organning konsistensiyasiga bog‘liq. Bo‘yalishiga qarab, uch xil infarqt farq qilinadi: anemik, qizil yoki gemorragik va oq insfarqtlar. Anemik infarqt - tomirlarning devorini qisqarishidan kelibchiqadi . Buyraqda, taloqda, ba’zida miokardda va ichakda uchraydi. Kesilgan yuzasi quruk bo‘lib,