logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. “Kadastr bo’limi” MB loyihalash mavzusida

“Kadastr bo’limi” MB loyihalash mavzusida

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.0625 KB
Ko'chirib olish
SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA YO’NALISHI (KECHKI) 30 2 -GURUH TA’LABASI MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNALOGIYALARI FANIDAN “K adastr bo’limi ” MB loyihalash mavzusida KURS ISHI Tekshirdi:____________ Bajardi: 1 SAMARQAND – 2022 Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil 2 qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1.Ma’lumot bazasi tushunchasi Ma lumotlar bazasi'ʼ — markazlashtirilgan ma lumotlar ombori. Ma lumotlarni o`qish, ʼ ʼ saqlash, qayta ishlash va qidirish uchun mo ljallangan. O´zining tezligi bilan ajralib turadi. ʻ Eng mashxo´r Ma lumotlar ʼ Bazasiga Oracle , MsSQl , MySQL va boshqalar kiradi.Bular bizning ishlarimizni yanada osonlashishiga yordam beradi . Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol ь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy 3 tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, a’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash 4 jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy komp ь yuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Komp ь yuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir. Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir. Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq . 5 Maydon -bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi: Maydon nomi , masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji, mutaxassisligi. 1- maydon nomi 2- maydon nomi 3- maydon nomi . . . N- maydon nomi Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari Maydon turi , masalan, son (chislovoy), simvol (simvol ь n ы y), sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy (logicheskiy). Maydon uzunligi (o‘lchami) , masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi; Maydon aniqligi , (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik ksr qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rtta. Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. YOzuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. YOzuv ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi. Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega. Har bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo‘lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda ezuvlar kaytarilmasligini ta’minlovchi maydon (polya) yoki maydonlar guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan maydon eki maydonlar guruxi, bir xil 6 yozuvga ega bo‘lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo‘laolmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi. Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko‘pga” bog‘lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi. Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor- o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. 7 Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilarihaqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: 8 Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan 9 ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxonabazasi deb nomlanadi. Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)nitalab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiymaqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud. 10 2. ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog’langan.Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir. 2020-yilning sentabrida yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasining vazifalari qayta ko‘rib chiqildi, buning natijasida yerlarni hisobga olish (yer balansini yuritish) va kadastr sohasidagi vazifalarni belgilab beruvchi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi tashkil etildi. Geodeziya va kartografiya faoliyati sohasi, davlat kadastrini yuritish sohasi, ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish sohasi, davlat yer, kadastr va geodeziya nazoratini ta’minlash Agentlikning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. Davlat kadastrlari palatasi, Respublika aerogeodeziya markazi, davlat kartografiya- geodeziya jamg‘armasi, “Kartografiya” davlat ilmiy ishlab chiqarish korxoansi, “Geoinnovatsiya markazi” DUK, “Kompyuterlashtirish va geoaxborot texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish markazi” DUK, Toshkent geodeziya va kartografiya kolleji kabi 7 11 ta idoraviy mansub tashkilot mavjud. Bundan tashqari, har bir mintaqada Agentlikning viloyat boshqarmalari mavjud. Davlat xizmatlari haqida gapirganda, bugungi kunda Kadastr agentligi asosan 11 turdagi davlat xizmatlarini taqdim etadi: Ko‘chmas mulk huquqlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish; Ko‘chmas mulk obyektlari uchun kadastr pasportini tayyorlash; Bino va inshootlar ijarasi shartnomalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish; Servitut shartnomalarini Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish; Ipoteka va ipoteka shartnomalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish; Mulkda uy-joy borligi (yo'qligi) to'g'risida ma'lumot berish; Uy-joy maydoni haqida ma’lumot berish; Ko‘chmas mulk obyektlarining manzillarini tayinlash, o‘zgartirish va tugatish; Geodeziya-kartografiya faoliyatini litsenziyalash; Bino va inshootlarni qurish (rekonstruksiya qilish) bilan tugallangan foydalanishga qabul qilish. Ko‘chmas mulk haqida ma’lumot berish; Yuqorida qayd etilgan barcha xizmatlar Davlat xizmatlari markazlari va yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (YIDXP) orqali taqdim etiladi. Ko‘chmas mulk obyektlariga kadastr yig‘majildini tayyorlash tartibi 1. Ushbu ko‘chmas mulk obyektlariga kadastr yig‘majildini tayyorlash tartibini belgilaydi. 2. Mazkur Nizomda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: bino — funksional maqsadiga qarab, odamlar yashashi yoki bo‘lishiga va har xil turdagi ishlab chiqarish jarayonlarini bajarishga mo‘ljallangan, yopiq hajmni tashkil etuvchi tayanch, to‘sma yoki har ikkala maqsadga xizmat qiluvchi konstruksiyalardan iborat qurilish tizimi; yer uchastkasi — yer yuzasining qayd etilgan chegaraga, maydonga, joylashish manziliga, huquqiy rejimga hamda boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan qismi; inshoot — har xil turdagi ishlab chiqarish jarayonlarini bajarishga, materiallar, buyumlar, asbob-uskunalarni saqlashga, odamlarning vaqtincha bo‘lishiga, odamlar, yuklar 12 va boshqa narsalarni olib o‘tishga mo‘ljallangan, tayanch, to‘sma yoki har ikkala maqsadga xizmat qiluvchi konstruksiyalardan iborat hajmiy, yassi yoki chiziq tarzidagi yer tepasida, yer yuzasida va yer ostida joylashgan qurilish tizimi; kadastr yig‘majildi — obyektning ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni shakllantirish, hisobga olish va keyinchalik davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan kadastr suratiga olish, texnik xatlovdan o‘tkazish va pasportlashtirishning, maxsus tekshirish va izlanishlarning, sifat va qiymat jihatidan baholashning hujjatlari, materiallari va ma’lumotlari jamlamasi; kadastr muhandisi — geodeziya-kartografiya ishlari bilan shug‘ullanuvchi tashkilot bilan tuziladigan mehnat shartnomasi asosida faoliyat yurituvchi yoki o‘z faoliyatini yakka tartibdagi tadbirkor sifatida amalga oshiruvchi va kadastr muhandisi malaka shahodatnomasiga ega jismoniy shaxs; kadastr pasporti — ko‘chmas mulk obyekti va obyektning kadastr raqami haqida umumiy ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan elektron hujjat; ko‘p yillik daraxtlar — bog‘lar, tokzorlar, tutzorlar va boshqa o‘rmon daraxtlari; ko‘chmas mulk — yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko‘p yillik daraxtlar va yer bilan uzviy bog‘langan boshqa mol-mulk, ya’ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmagan holda joyini o‘zgartirish mumkin bo‘lmaydigan obyektlar; maxsus inshootlar — belgilangan maqsadlarda foydalanish uchun alohida yer uchastkasida qurilgan muhandislik inshootlari majmuasi, jumladan, temir va avtomobil yo‘llari, aloqa va elektr o‘tkazish liniyalari, yer yuzasida, yer usti va yer ostida joylashgan magistral quvurlar, magistral kanal va kollektorlar; qurilishi tugallanmagan obyektlar — qurilishi belgilangan tartibda ajratilgan yer uchastkasida tasdiqlangan loyiha hujjatlariga muvofiq boshlangan, lekin muayyan kunga kelib tugallanmagan yoki qurilishi tugallangan, lekin foydalanishga qabul qilinmagan bino va inshootlar. 3. Kadastr yig‘majildi ko‘chmas mulkning turi, tavsifi, hajmi, qiymati va boshqa ko‘rsatkichlarini aniqlash maqsadida axborot tizimi orqali tayyorlanadi va saqlanadi. 4. Kadastr yig‘majildi ko‘chmas mulk obyektining geografik joylashuvi, huquqiy maqomi, miqdor, sifat tavsiflari va qiymati, shuningdek, uning holatidagi joriy o‘zgarishlar haqidagi materiallar va ma’lumotlarni hamda ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni tasdiqlovchi hujjatlarni jamlash yo‘li bilan kadastr muhandislari va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi Davlat kadastrlari palatasining (keyingi o‘rinlarda — Davlat kadastrlari palatasi) tegishli tuman (shahar) filiallari tomonidan tayyorlanadi va qog‘oz hamda elektron shaklda Davlat kadastrlari palatasida doimiy saqlanadi. 13 Ko‘chmas mulk obyektiga tayyorlangan kadastr yig‘majildi natijasi bo‘yicha mulkdorga yoki uning ishonchnomasi asosida harakat qiluvchi shaxsga, shuningdek, mulkdorning merosxo‘riga kadastr pasporti taqdim etiladi. Mulkdorning yoki uning ishonchnomasi asosida harakat qiluvchi shaxsning, shuningdek, mulkdor merosxo‘rining so‘roviga ko‘ra kadastr yig‘majildining nusxasi elektron shaklda taqdim etiladi. Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallari tomonidan o‘tkazilgan o‘lchov ishlari natijasida tayyorlangan kadastr yig‘majildi tarkibidagi ma’lumotlar haqqoniyligiga — Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallari, shuningdek, kadastr muhandislari tomonidan o‘tkazilgan o‘lchov ishlari natijasida tayyorlangan kadastr yig‘majildi tarkibidagi ma’lumotlar haqqoniyligiga — kadastr muhandislari javobgar hisoblanadi. 5. Kadastr yig‘majildini tayyorlash va uning natijasi bo‘yicha kadastr pasportini olish uchun yuridik va jismoniy shaxslar yoki ularning ishonchli vakillari o‘z xohishiga ko‘ra, Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallariga davlat xizmatlari markazlari yoki Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali ariza bilan murojaat qiladi yoki kadastr muhandislari bilan xizmat ko‘rsatish (kelishuv) shartnomasi asosida bitim tuzadilar. Arizaga (shartnomaga) quyidagi hujjatlar ilova qilinadi: Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 29-dekabrdagi 1060-son qarori bilan tasdiqlangan Ko‘chmas mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomning 21 , 22 , 23 , 38 , 39 , 40 va 41-bandlarida ko‘rsatilgan huquqlarni tasdiqlovchi hujjatlar; qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar. Ko‘chmas mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlarni tasdiqlovchi hujjatlar arizaga (shartnomaga) ilova qilinmasa, kadastr yig‘majildi tayyorlanmaydi. 6. Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallariga murojaat etilgan hollarda, arizalar filial tomonidan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda qabul qilib olinganidan so‘ng shu kunning o‘zida ko‘chmas mulk bilan bog‘liq ishlarni bajarish bo‘yicha arizalar reyestriga kiritiladi. 7. Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallari tomonidan kadastr yig‘majildini tayyorlash ishlarining qiymati Vazirlar Mahkamasining “Kadastr hujjatlarini tayyorlash bo‘yicha davlat xizmatlari narxlarini belgilashda tabaqalashtirilgan yondashuv tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” 2014-yil 10-iyuldagi 186-son qaroriga muvofiq aniqlanadi. 14 Kadastr muhandislari tomonidan ko‘chmas mulk obyektiga kadastr hujjatini rasmiylashtirish Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan minimal stavkalardan kam bo‘lmagan miqdordagi narxlarda tomonlarning o‘zaro kelishuv shartnomasiga muvofiq amalga oshiriladi. 8. Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiallari tomonidan kadastr yig‘majildini tayyorlash va uning natijasi bo‘yicha kadastr pasportini taqdim etish kadastr obyektining murakkabligiga qarab quyidagi muddatlarda amalga oshiriladi: a) ko‘chmas mulk obyektlarining turar joyga oid qismi bo‘yicha: ko‘p kvartirali uydagi kvartira — 3 ish kunigacha; yakka tartibdagi turar joy — 5 ish kunigacha; b) ko‘chmas mulk obyektlarining noturar joyga oid qismi hamda yaxlit ko‘p kvartirali uylar bo‘yicha: umumiy maydoni 100 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk — 5 ish kunigacha; umumiy maydoni 100 kv. metrdan 1 000 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk — 7 ish kunigacha; umumiy maydoni 1 000 kv. metrdan 5 000 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk — 10 ish kunigacha; umumiy maydoni 5 000 kv. metrdan 15 000 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk — 15 ish kunigacha; umumiy maydoni 15 000 kv. metrdan 50 000 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk — 20 ish kunigacha; umumiy maydoni 50 000 kv. metrdan ortiq bo‘lgan ko‘chmas mulk — 25 ish kunigacha; ajratilgan yer uchastkalari bo‘yicha — 3 ish kunigacha; kadastr (yig‘majildi) pasporti yo‘qolganda (yaroqsiz holga kelganda), yangi kadastr pasporti 2 ish kuni mobaynida beriladi. 9. Kadastr yig‘majildi yer uchastkasining, bino va inshootlarning hamda ko‘p yillik daraxtlarning kadastr ma’lumotlaridan iborat bo‘ladi. 10. Yer uchastkasi yaxlitligini yo‘qotmagan holda ushbu ko‘chmas mulk obyekti bo‘yicha o‘zgarishlar (bino va inshootlar qurilishi, rekonstruksiya qilinishi, ko‘p yillik daraxtlar barpo etilishi) haqidagi ma’lumotlar kadastr yig‘majildiga kiritib boriladi. 11. Ko‘chmas mulk obyektiga kadastr yig‘majildini tayyorlash va kadastr pasportini rasmiylashtirishni rad etish uchun quyidagilar asos bo‘ladi: 15 tuman (shahar) filialida ushbu ko‘chmas mulk obyektining mansubligi masalasida nizolar borligidan dalolat beruvchi sud hujjatlarining mavjudligi; vakolatli organ tomonidan ko‘chmas mulk obyektiga taqiq yoki xatlov qo‘yilganligi; taqdim etilgan hujjatlarda noto‘g‘ri, qarama-qarshi yoki buzilgan ma’lumotlar aniqlanishi; tuman (shahar) filialida ushbu yer uchastkasi qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda olib qo‘yilganligi haqidagi ma’lumotlarning mavjudligi; yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarning qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda va tartibda bekor qilinganligi; ariza beruvchi davlat xizmatidan foydalanishdan bosh tortganligi; ko‘chmas mulk obyektida o‘lchov ishlarini olib borilishiga, shu jumladan, ko‘chmas mulk obyektiga kirish imkoni yo‘qligi (foydalanib kelayotgan shaxslar tomonidan bino va inshootga, yer uchastkasiga kirishga qarshilik qilish). 12. Kadastr muhandisi yuridik va jismoniy shaxslarga kadastr yig‘majildini tayyorlab berish bo‘yicha kelishuv shartnomasiga muvofiq Davlat kadastrlari palatasining maxsus axborot tizimida ajratilgan shaxsiy kabineti orqali ko‘chmas mulk obyektiga oid ma’lumotlarni kiritadi hamda mulkdor (foydalanuvchi)ning ko‘chmas mulkiga oid mavjud axborotni tizimda o‘ziga yuklab oladi. Kadastr muhandisi o‘z shaxsiy kabineti orqali quyidagi ma’lumotlarni Davlat kadastrlari palatasining hududiy boshqarmasiga yuboradi: ko‘chmas mulk obyektining kadastr raqami (kadastr hujjatlariga o‘zgartirish kiritilayotganda); mulkdor (foydalanuvchi) yuridik va jismoniy shaxsning nomi; yuridik shaxslarda soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami, jismoniy shaxslarda jismoniy shaxsning shaxsiy identifikatsiya raqami; kadastr yig‘majildini tayyorlash (qayta tayyorlash) uchun Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 29-dekabrdagi 1060-son qarori bilan tasdiqlangan Ko‘chmas mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomning 21 , 22 , 23 , 38 , 39 , 40 , 41-bandlarida ko‘rsatilgan huquqni tasdiqlovchi hujjatlar; ko‘chmas mulk obyektiga kadastr yig‘majildini tayyorlash (qayta tayyorlash) bo‘yicha tomonlar o‘rtasida imzolangan, shu jumladan, jismoniy shaxs tomonidan shaxsiy ma’lumotlardan foydalanishga rozilik berilgan shartnoma. 5-bob. Kadastr yig‘majildini tayyorlash 36. Kadastr yig‘majildi davlat tilida elektron hujjat sifatida tayyorlanadi. 16 Qog‘oz ko‘rinishda kadastr yig‘majildi A4 (210 x 297 mm) formatdagi yozuv qog‘ozlarida elektron hujjat asosida tayyorlanadi. Bunda asosiy formatlarning qisqa tomonlarini karrali miqdorda uzaytirish bilan tashkil qilinadigan qo‘shimcha formatlar qo‘llanilishi mumkin. 37. Ko‘chmas mulk obyekti faqat yer uchastkasi yoki bino va inshootdan (kvartira, bino, inshootning bir qismi) hamda ko‘p yillik daraxtlardan iborat bo‘lgan hollarda, kadastr yig‘majildi tegishli obyekt bo‘yicha tayyorlanadi. 38. Kadastr yig‘majildining muqovasi va tarkibidagi elektron axborot tizimida shakllanadigan ma’lumotlarning namunaviy jadvallari, qaydnomalari va blankalari O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi (keyingi o‘rinlarda — Kadastr agentligi) tomonidan tasdiqlanadi. Bunda kadastr yig‘majildini tayyorlagan Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar)dagi filiali yoki kadastr muhandisi nomi, ko‘chmas mulk obyekti joylashgan joy va ko‘chmas mulk obyektiga oid boshqa barcha ma’lumotlar qayd etiladi. 39. Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiali xodimlari tomonidan tayyorlangan kadastr yig‘majildi mazkur Nizomning 8-bandida belgilangan muddat doirasida tekshirib chiqiladi. Bunda mazkur yig‘majildda qayd etilgan ma’lumotlar to‘liq va to‘g‘ri kiritilganligi hamda geoaxborot tizimlarida aks ettirilganligi holati o‘rganiladi. Kamchiliklar aniqlangan hollarda, bir ish kuni muddatda ijrochi xodim kamchiliklarni bartaraf etadi. Kadastr muhandisi tomonidan ko‘chmas mulk obyektlariga tayyorlangan kadastr yig‘majildi bo‘yicha ma’lumotlar uning axborot tizimidagi shaxsiy kabineti orqali Davlat kadastrlari palatasining hududiy boshqarmasiga qabul qilish uchun yuboriladi. Davlat kadastrlari palatasining hududiy boshqarmalari kadastr muhandisi tomonidan axborot tizimi orqali ko‘chmas mulk obyektiga oid tayyorlangan kadastr yig‘majildi ma’lumotlarini qabul qilib oladi va uch ish kuni mobaynida o‘rganib chiqadi. 40. Kadastr muhandisi axborot tizimidagi shaxsiy kabineti orqali ko‘chmas mulk obyektlariga oid quyidagi ma’lumotlarni kiritadi: ko‘chmas mulk obyekti joylashgan joy; egasiga (foydalanuvchiga) oid ma’lumotlar; ko‘chmas mulk obyektiga kadastr yig‘majildini tayyorlash bo‘yicha kelishuvga oid ma’lumotlar (shartnoma raqami, sanasi, muddatlari, to‘lov miqdori va boshqalar); mazkur Nizomning 22 va 29-bandlarida ko‘rsatilgan ma’lumotlar; yer uchastkasi va undagi bino inshootlarning chegaralari ko‘rsatilgan hamda WGS-84 koordinatalar tizimidagi tayyorlangan raqamli kadastr xaritasi; 17 bino va inshootlarning avtomatik loyihalashtirish dasturlari yordamida dxf, dwg formatlardan birida tayyorlangan chizmasi. Kadastr yig‘majildi birlamchi tayyorlangan hollarda, bino va inshootlarning amaldagi (o‘lchov kunidagi) holati bo‘yicha foto suratlar, respublikada foydalanishda ruxsat etilgan sun’iy yo‘ldosh suratlari. 41. Kadastr muhandisining axborot tizimi orqali taqdim etilgan elektron ma’lumotlari Davlat kadastrlari palatasining hududiy boshqarmasi tomonidan uch ish kunida o‘rganiladi. Bunda: kadastr muhandisi tomonidan tayyorlangan elektron ma’lumotlar, ko‘chmas mulk obyektiga bo‘lgan huquqni tasdiqlovchi hujjatlar mavjudligi va unga muvofiq ko‘chmas mulk obyekti texnik hisobga olinadi, kadastr pasporti rasmiylashtiriladi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi holatlar tekshiriladi; kadastr muhandisi tomonidan kadastr ma’lumotlar bazasiga kiritilgan texnik ma’lumotlarning to‘g‘ri va to‘liqligi tekshiriladi va dastlabki ma’lumotlar bilan solishtiriladi; yer uchastkasi, bino va inshootlar hamda ko‘p yillik daraxtlar dastlabki shakllantirilgan kadastr ma’lumotlari asosida solishtiriladi va axborot tizimida mavjud chegaradosh yerdan foydalanuvchilarning chegaralari bilan solishtiriladi va tahlil etiladi. Kadastr muhandisi tomonidan axborot tizimi orqali yuborilgan ma’lumotlarda texnik xatoliklar mavjud bo‘lsa, bartaraf etish uchun ushbu xatoliklar ko‘rsatilgan holda qaytariladi. Agar ko‘rsatilgan texnik xatoliklar xabar berilgan paytdan boshlab bir oy mobaynida bartaraf etilmagan yoki muhandis tomonidan tegishli xabar qoldirilmagan bo‘lsa, hududiy boshqarma ikki ish kunida kadastr pasportini tayyorlashni va hisobga qo‘yishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi va bu haqda kadastr muhandisini shaxsiy kabineti orqali xabardor qiladi. Taqdim etilgan ma’lumotlar asosida ko‘chmas mulk obyektining tashqi chegaralari va obyektga oid umumiy ma’lumotlari bir xilligi aniqlangandan so‘ng hududiy boshqarma tomonidan kadastr muhandisining taqdim etilgan elektron kadastr yig‘majildi ma’lumotlari davlat kadastrlari tizimiga qabul qilinadi. Bu haqda axborot tizimi orqali kadastr muhandisiga ko‘chmas mulk obyektining kadastr pasportidan ko‘chirma nusxasi yuboriladi. Quyidagi hollarda kadastr muhandisi tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar axborot tizimi orqali rad etiladi va kamchiliklarini bartaraf etish yuzasidan tegishli izoh yuboriladi: ushbu Nizomning 12 , 22 va 29-bandlarida keltirilgan ma’lumotlar to‘liq taqdim etilmaganda; belgilangan muddatda ma’lumotlardagi texnik xatoliklar to‘g‘rilanmaganda; yer uchastkasi chegaralariga oid berilgan ma’lumotlar geoaxborot tizimi va tuman (shahar) filiallari arxiv ma’lumotlariga nisbatan farq qilganda. Boshqa hollarda kadastr muhandisiga rad javobi berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 18 42. Davlat kadastrlari palatasining hududiy boshqarmasi tomonidan kadastr muhandisi ma’lumotlari kelishilgan va hisobga qo‘yilganda, kadastr muhandisi o‘zining shaxsiy kabinetida kadastr ma’lumotlari bazasiga kirgan holda ko‘chmas mulk obyekti bo‘yicha bino va inshootlarning o‘lchov qaydnomasi, xonalarning o‘lchov qaydnomasi, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari qaydnomasini va boshqa ma’lumotlarni chop etadi. 43. Kadastr muhandisi tomonidan tayyorlangan va qabul qilingan kadastr yig‘majildi ma’lumotlari ko‘chmas mulk obyektiga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda ro‘yxatdan o‘tkazuvchi tomonidan ro‘yxatga olish ishini ko‘rib chiqishda asos hisoblanadi. 44. Kadastr muhandisi ko‘chmas mulk obyektiga kadastr yig‘majildini shakllantirishda axborot tizimidagi shaxsiy kabineti orqali zarur bo‘lgan kadastr ma’lumotlarni olishda, elektron ma’lumotlar bazasidan hamda ko‘chmas mulk obyektlariga bo‘lgan huquqlarning davlat reyestridagi ma’lumotlardan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. 45. Kadastr muhandisi tomonidan ushbu Nizom talablariga ikki va undan ortiq ravishda qo‘pol ravishda amal qilmaslik hamda qonunchilik hujjatlari talablarini buzish holatlariga yo‘l qo‘yilishi, kadastr muhandisining malaka shahodatnomasi bekor qilinishi bo‘yicha Kadastr agentligiga axborot kiritish uchun asos hisoblanadi. SXEMASI Bosqichlar Subyektlar Tadbirlar Bajarish muddatlari 1-bosqich Ariza beruvchi Kadastr yig‘majildini olish uchun kadastr muhandisiga murojaat qiladi. O‘z xohishiga ko‘ra 2-bosqich Kadastr muhandisi 1. Obyektda joyiga chiqib o‘lchov ishlarini amalga oshiradi. 2. Ko‘chmas mulk obyektiga oid ma’lumotlarni kiritadi hamda mulkdor (foydalanuvchi)ning ko‘chmas mulkiga oid mavjud axborotni tizimda o‘ziga yuklab oladi. Ariza beruvchi bilan shartnomaga muvofiq 3-bosqich Davlat 1. Axborot tizimi orqali taqdim Uch ish kuni 19 kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiali etilgan elektron ma’lumotlarni o‘rganadi. 2. Ko‘chmas mulk obyekti kadastr pasportidan ko‘chirma nusxasini yuboradi. 4-bosqich Kadastr muhandisi Kadastr pasportini ariza beruvchiga taqdim etadi. Bir ish kuni mobaynida yoki ariza beruvchi bilan shartnomaga muvofiq Loyihalashtirilayotgan ma’lumotlar bazasi kadastr bo’limini loyihalashtirish. Kadastr bo’imi haqida ma’lumotlar bazasini shakllantirishda O’zbekiston Respublikasining barcha fuqorolarini yashab turganuy-joy va noturar bolgan barcha yer uchastkalari va ochiq yer maydonlarini , qurilish obyektlari va ijarga berilgan yer maydonlarin rasmiylashtirish uchun kadastr bo’limiga murojat qiladilar bu jarayon uchun ma’lumotlar bazsasini saqlaymiz . . Mohiyat -aloqa modelidan foydalanib, quyidagi mohiyatlar aniqlandi : Arizachi,to’lov ,ishni olib boruvchi kadastr muhandisi , kadastr pasportini shakllantirish,xizmat turlari , ishning yakunlanishi . Arizachi mohiyati .Arizachi bu kadastr bo’limiga murojat qilib kelgan fuqoro bo’lib o’z yashab turgan uyini ya’ni ko’chmas mulkini kadastr qilish uchun murojat qilishi yoki kadastr pasportidagi uzgartirishlar kiritish uchun yoki boshqa bir kishi nomiga rasmiylashtirishi kabi hollarda va qurilish ishlari olib borilgan holatlarda murojat qiladilar. Ishni qabul qiluvchi hodim mohiyati . Kadastr bo’limiga arizachi murojat qilib kelgan fuqoroni murojati buyicha o’rganish ishlari olib borib yer maydoni haqidagi barcha kerakli bulgan ma’lumotlarni yig’ib kadastr pasportini shakllantirish ishlarini olib boradi. Kadastr pasportini Shakillantirish mohiyati. Kadastr pasportini shakillantirishda arizachining yer uchastkasi joylashgan hudud urganiladi va o’lchov ishlari olib boriladi nizom talablariga rioya etgan holda proyikti tuzilib kadastr pasporti shakillantiriladi. 20 ER UChASTKASINING KADASTR REJASI ____________________________________________________________________ (yuridik shaxsning to‘liq firma nomi yoki jismoniy shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi) Kadastr raqami _____________________ Yer uchastkasining maydoni _________ ga Masshtab _______________ Ijrochi ______________________________________________________________ (imzosi, familiyasi, ismi, otasining ismi) Yer uchastkasining huquq egasi __________________________________________________________ (imzosi, familiyasi, ismi, otasining ismi) Chegaradosh yer uchastkalariga bo‘lgan huquq egalari: _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ (nomi, imzosi, familiyasi, ismi, otasining ismi) Kadastr bo’limidagi xizmat turlari mohiyati. Kadastr bo’limiga ariza turlari buyicha xizmat turlari farqlanadi bularga kadastr pasporti yuredik kuchga egami yoki soxta ligi haqida ma’umotnoma va kimning nomidaligini tekshirish kabilar va boshqa turlari hisoblanadi. To’lov mohiyati . To’lov mohiyati bu arizachi murojati bo’yicha to’lov amalga oshirilmasa ish olib borilmaydi.to’lov amalga oshirilmagan holda arizachining ishi ko’rilmaydi. 21 Ishning yakunlanishi mohiyati . ishning yakunlanishi bu ariza qabul qilingandan boshlab barcha ishlar jamlanmasi ,kadastr pasporti shakillantirilib rasmiylashtirilgunga qadar bo’lgan ishlar va murojatchining ishi yakuni bilan yakunlanadi. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli Maydon nomi Tipi Izoh id Kadastr int(5) Kalit maydon Kadastr Name varchar(255) Ka dastr nomi K a dastrRahbari varchar(255) Kadastr rahbari 22 Kadastr bo’limi Arizachi Kadastr hodimi Ishni qabul qiluvchi To’lov Ishning borishi O’lchov ishlari loyihasi chizmalari Kadastr pasporti shakillantirish jarayoni Yakun HodimNumber int( 30 ) Hodimlar soni ArizachiName varchar(255) Arizachi F.I.SH Ro’yxatNumber int( 30 ) Ro’yxatga olingan raqami HodimMenejr varchar(255) Biriktirilgan hodim Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz: Arizachi haqida ma’lumotlarni saqlovchi jadval To’lov turi jadvali Maydon nomi Tipi Izoh Tolov_id İnt(29) To’lov nomeri To’lovCHeck To’lov cheki Kadastr muhandisi bilan shartnoma tuzgan holda kadastr yig‘majildi tayyorlanganda, kadastr pasportini berish SXEMASI Subyektlar Tadbirlar Bajarish muddatlari Ariza beruvchi Kadastr yig‘majildini olish uchun kadastr muhandisiga murojaat qiladi. O‘z xohishiga ko‘ra Kadastr muhandisi 1. Obyektda joyiga chiqib o‘lchov Ariza beruvchi 23 ishlarini amalga oshiradi. 2. Ko‘chmas mulk obyektiga oid ma’lumotlarni kiritadi hamda mulkdor (foydalanuvchi)ning ko‘chmas mulkiga oid mavjud axborotni tizimda o‘ziga yuklab oladi. bilan shartnomaga muvofiq Davlat kadastrlari palatasining tuman (shahar) filiali 1. Axborot tizimi orqali taqdim etilgan elektron ma’lumotlarni o‘rganadi. 2. Ko‘chmas mulk obyekti kadastr pasportidan ko‘chirma nusxasini yuboradi. Uch ish kuni Kadastr muhandisi Kadastr pasportini ariza beruvchiga taqdim etadi. Bir ish kuni mobaynida yoki ariza beruvchi bilan shartnomaga muvofiq 24 ER UChASTKASINING KADASTR PASPORTI (kadastr yig‘majildidan ko‘chirma) Kadastr yig‘majildi shakllantirilgan sana Kadastr pasporti berilgan Sana Raqami I. Manzil haqida ma’lumotlar Yer uchastkasining kadastr raqami Joylashgan joyi II. Yer uchastkasi tavsifi Yer maydoni, (m 2 ) Huquqiy hujjatga asosan Amalda O‘zboshimchalik bilan egallangan Foydalanish maqsadi Hujjat bo‘yicha Amalda Servitut haqida ma’lumot Yer uchastkasi bahosi (so‘m) Ko‘p yillik daraxtlar soni _______________________ _____________________________ (ijrochi lavozimi) (F.I.O.) Obyekt bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlarni “davreestr.uz” veb-sayti orqali olish imkoniyati mavjud. 25 4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish, 1-jadval. “Kadaastr” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Kadastr ( idKadastrINT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, KadastrManager VARCHAR(55) NOT NULL, Number INT(55) NOT NULL, GroupValue INT(15) NOT NULL, Archive TINYINT(1) NOT NULL ); 2-jadval. “Arizachi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Arizachi ( idAriza INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, AriachiName VARCHAR(55) NOT NULL, ArizachiAddress VARCHAR(55) NOT NULL, 26 ArizachiTelephone VARCHAR(55) NOT NULL Archive TINYINT(1) NOT NULL ); 3-jadval. “Hodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Hodim ( idHodim INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, HodimFullName VARCHAR(55) NOT NULL, HodimTelephone VARCHAR(55) NOT NULL, Hodim_idKafedra INT(3) NOT NULL ); 4-jadval. “To’lov” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE To’lov ( idTo’lov INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, To’lov nomiName VARCHAR(55) NOT NULL, 5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish 1-jadval. “Kadastr” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Kadastr VALUES (375,2000,45,3, 600); 27 2-jadval. “Arizachi” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Arizachi VALUES (Arizasi ,raqami , ro’yxatga olingan sanasi,); 3-jadval. “Hodim” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Hodim VALUES (1, 'Hamidov Bunyod Baxtixor o’g’li', ); 4-jadval. “To’lov” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO To’lov VALUES (1, INSERT INTO To’lov VALUES (2, ) Xulosa Men “Kadastr ma'lumotlar bazasini loyihalash” mavzusida bajargan kurs ishini bajarish davomida yangi adabiyotlardan hamda turli ma’lumotlardan foydalandim. Bundan tashqari dasturlash texnologiyasi bilan tanishdim. Umuman olganda ushbu kurs ishi biz talabalarga “ Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan olgan nazariy va amaliy bilimlarimizni yanada mustaxkamlashga yordam berdi.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – o’zaro bog’langan ma’lumotlar to’plami va bu ma’lumotlar bilan bog’lanishga yordam beruvchi biriktirilgan dasturlar. Bu ma’lumotlar to’plamima’lumotlar bazasi deyiladi. SQL dasturi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan bo’lib, server va klient ko’rinishida o’rnatish mumkin va berilgan ruxsat doirasida ishlatish mumkin. Bu dastur asosan katta xajmdagi ma’lumotlar bilan ishlaganligi uchun , asosan yirik korxonalarda ishlatiladi. Axborot bilan ishlash uchun SQL dasturidan foydalanish quyidagi qulayliklarga ega ekanligini bilib oldim: 28 1. Har xil formatdagi katta hajmli axborotni ancha ratsional usulda saqlash; 2. Ma’lumotlarga tez kira olish imkoniyati; 3. Yopiq ma’lumotlarga kafolatli cheklovlar qo’yish; 4. Kompyuter tarmog’ida axborot bilan ishlash uchun mijoz-server arxitekturasiga asoslangan dasturlar yaratish.Bizga SQL dasturida relyatsion ma’lumotlar bazasini yaratish mustaqil ish sifatida berilgan edi. Dastavval SQL dasturini kompyuterga yuklab oldim. Men “Kadastr” ma’lumotlar bazasini yaratishni tanladim. Buning uchun avval predmet sohani ya’ni kadastr bo’limlarini tahlil qildim. Keng qo’llaniladigan modellardan biri mohiyat-aloqa modeli bo’lib, asosan obyektlarning yig’indisini va ular o’rtasidagi bo’liqlikni tasvirlaydi. Mehmonxona MB sining obyektlari va atributlarini tanlab mohiyataloqa modelini yaratdim. SQL kodlari orqali buyruqlarni qabul qiladi. Bu so’rov tili ma’lumotlar bazasini yuklash, uni to’xtatish, montirovka qilish, jadvallar yaratish, o’chirish, o’zgartirish, ma’lumotlar ichidan kerakligini chiqarib olish va boshqa vazifalar uchun ishlatiladi. Kadastr MB sining relyatsion modelini yaratish uchun CREATE TABLE komandasidan foydalanib jadvallar yaratib oldim. INSERT buyrug’idan foydalanib jadvallarga ma’lumotlar kiritib chiqdim. Biror dorining narxini o’zgartirish kerak bo’lganda UPDATE buyrug’idan, yaroqlilik uddati o’tgan dorilarni o’chirish uchun DELETE buyrug’idan, o’zimizga kerakli ustunlarni chiqarish uchun SELECT buyrug’idan foydalanishni bilib oldim. GROUP BYva HAVING operatorlaridan foydalanib murakkab so’rovlar yaratishni o’rgandim. Ishni bajarish jarayonida bir xil ma'lumotlar bo‘lsa, guruhlanishini, aks holda natijalar guruhlanmagan holda chiqarilishini ko’rdim. HAVING – kalit so’zi bilan berilgan shart atributlarning konkret qiymatiga emas balki GROUP BY sharti bilan yaratilgan guruhga tegishli bo’lishini, agar tanlash sharti guruhga tegishli bo’lmay atributga tegishli bo’lsa, u holda WHERE kalit so’zidan foydalanish lozimligini natijalardan ko’rdim. Tanlab olingan satrlar sonini chiqarish uchun COUNT funksiyasi ishlatilishini misollarda bajardim.Jadvallarni birlashtirishda UNION va UNION ALL hamda JOIN buyruqlarining farqini ko’rib chiqdim. INTERSECT va MINUS buyruqlarini qaysi holatlarda ishlatilishini bilib oldim. 29 SQL dasturida “Kadastr” relyatsion ma’lumotlar bazasini yaratish jarayonida bir qancha qiyinchiliklarga duch keldim. Shunga qaramay xatoliklarni bartaraf etib, ko’zlangan natijaga erishdim. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Экономическая информатика -учебник / под ред. И.П. Koсарев и Л.В. Еремина -M –Финансы и статистика, 2002, стр. 523-563 2. А.А.Козырев Информационные технологии в экономике и управлении. Учебник / 2000 3. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов Введение в информационные системы и технологии -Учебное пособие. Т. -«ТГЭУ» 2002.-156с. 4. А.Г. Юркин. Задачник по программированию. Учебное пособие. Питер.Минск:2002. 5. Ричард, Хезфилд, Лоуренс-Кирби. Искуство программирования на С. ДиаСофт Питер:2001. 6. Экономическая информатика -учебник / под ред. В.П. Косарев и Л.В. Еремина - М -Финансы и статистика, 2002, ст. 523-563 7. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов. Введение в информационные системы и технологии -Учебное пособие. Т . -« ТГЭУ » 2002.-156 с . 8. M.M. Aripov, J.O’. Muhammadiyev. Informatika, information texnologiyalar. Toshkent 2005- y. 30

SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA YO’NALISHI (KECHKI) 30 2 -GURUH TA’LABASI MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNALOGIYALARI FANIDAN “K adastr bo’limi ” MB loyihalash mavzusida KURS ISHI Tekshirdi:____________ Bajardi: 1

SAMARQAND – 2022 Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil 2

qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1.Ma’lumot bazasi tushunchasi Ma lumotlar bazasi'ʼ — markazlashtirilgan ma lumotlar ombori. Ma lumotlarni o`qish, ʼ ʼ saqlash, qayta ishlash va qidirish uchun mo ljallangan. O´zining tezligi bilan ajralib turadi. ʻ Eng mashxo´r Ma lumotlar ʼ Bazasiga Oracle , MsSQl , MySQL va boshqalar kiradi.Bular bizning ishlarimizni yanada osonlashishiga yordam beradi . Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol ь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy 3

tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, a’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash 4

jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy komp ь yuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Komp ь yuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir. Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir. Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq . 5

O'xshashlar

DASTURIY INJINERING FANIDAN “BANK KREDIT BO’LIMI” MB NI LOYIHALASHTIRISH MAVZUSIDA BAJARGAN 32v
UYALI ALOQA KOMPANIYASI” MB NI LOYIHALASH
ONLINE DO’KON” ma’lumotlar bazasini loyihalash mavzusida
KOMMERSIYA BO’LIMI AIO’ni YARATISH
“Oshxona” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish