Ko’chatlarni yopiq sharoitda etishtirish texnologiyasi
Ko’chatlarni yopi q sharoitda etishtirish texnologiyasi Reja: 1. Issiqxona tuzilishi va qoplamalar ta’rifi 2. Issiqxona qurish uchun joy tanlash 3. Ildizi yopiq ko‘chatlar yetishtirish
Himoyalangan tuproqda ko‘chatlarni o‘stirish o‘rmon urug‘larini yerdan 2-3 marta ko‘p unib chiqishini ta’minlaydi, urug‘ sarfini kamaytiradi, standart ko‘chat materialini o‘stirish muddatini 2 marotaba kamaytiradi, sifatini oshirib, ko‘proq daromad olishga imkon yaratadi. Himoyalangan joyda materiallarni o‘stirish uchun turli xil doimiy va ko‘chma issiqxonalardan foydalaniladi. Issiqxona tuzilishi va qoplamalar ta’rifi Kichik ko‘chma issiqxonalar. Bu issiqxonalarda nihollarni parvarishlash va sug‘orish ishlari polietilen qoplamani olib tashlangandan keyin boshlanadi. Ko‘chma polietilenli issiqxona- larning turlaridan biriga uzunligi 1,6 m, balandligi 0,7 m, seksiya uzunligi 6 m UPR-20 chodiri kiradi. Plyonka chodirning boshi va oxiriga mustahkamlanadi. Shamollatish uchun ikki yon tomoni ochib qo‘yiladi. Karkaslarini tol, yong‘oq shoxlaridan yoki diametri 5 mm bo‘lgan simdan yasaladi. Kichik ko‘chma issiqxonalarning shakli yoysimon yoki uchburchakli bo‘lishi mumkin. Yirik ko‘chma issiqxonalarni ham bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish mumkin. Lekin, nihollarni parvarish qilish va sug‘orish plyonka qoplamalarini olmasdan qilinadi. Issiqxonalar alohida zveno va seksiyalardan tuzilgan tonnel tipida bo‘lishi mumkin. Yirik issiqxonalarning optimal balandligi 2,5 m, eni 6-7,5 m, uzunligi 36 m bo‘ladi. Finlandiyada bir - biriga bog‘langan (2-2,5) x7,5x44 m kattalikdagi alohida zvenolardan tuzilgan ko‘chma issiqxonalardan foydalaniladi. Bu issiqxonalar konservalangan yog‘och va faneradan tayyorlangan. Karkasning alohida olingan zvenolari montaj qilgandan keyin ustiga 150 mm qalinlikdagi plyonka tortiladi. Issiqxonalardan foydalanish muddati 10 yil. Ko‘chma issiqxonalarning kichikligi, tepa qismining egriligi, plyonkani mustahkamlashda noqulayliklar tug‘diradi. Pushta olishda urug‘larni ekish va ko‘chatlarni qazib olishda karkasning yechilishi, karkas o‘rnatilgandan keyin barcha ishlar qo‘l bilan bajarilishi uning kamchiligi hisoblanadi. Bu issiqxonalarda ekinlarni shamollatish ham ba’zi noqulayliklar tug‘diradi. Shuning uchun statsionar issiqxonalar samarali hisoblanadi. Ular ham turli tuzilishda bo‘ladi.
Blokli statsionar issiqxonalar (2,2-4)x6x48 m kattalikda alohida olingan bloklardan iborat bo‘lib, karniz balandligi 2,2 m, tepa qirrasi balandligi 4,1 m bloklar o‘rtasida to‘siqlar yo‘q. Tom uzunligi 2 m, qalinligi 10x10 sm va bir-biridan 3x6 m oraliqda joylashadi. Yog‘och balkalarga suyanadi. Balkalar esa qalinligi 20x20 sm va 70 sm chuqurlikda qo‘shilgan beton ustunlarga suyanadi. Tom va devorlar ma’lum o‘lchamdagi romlardan iborat. Tomda lebedka bilan ochiladigan chap luklar o‘rnatilgan. Issiqxona konusi va devorlariga plyonka qo‘shimcha taxta va reykalar bilan mustahkamlanadi. Bulardan tashqari plyonkaning pastki qismi qalinligi 15-20 sm bo‘lgan tuproq bilan ko‘miladi. Yoysimon issiqxonalar. Bu issiqxonalar blokli issiqxonalardan farqli ravishda yoy tuzilishida bo‘ladi. Plyonka yog‘och romsiz tomning karkasiga mustahkamlanadi. Issiqxonaning oxirgi devorlari plyonka tortilgan yog‘och romlardan tayyorlanadi. Tom ustiga yopiladigan plyonkalar bir-biriga eritib ulanadi. Bu issiqxonalarga ko‘proq yorug‘lik tushadi va ancha tejamli hisoblanadi. Bulardan tashqari tomi ochilib turuvchi, statsionar issiqxonalar ham mavjud. Karkasi metalldan yasalgan tonnelsimon issiqxona, shisha tolali issiqxona, konveyer turidagi vertikal issiqxonalar, tomi va devorlari havo bilan qoplanib turuvchi issiqxonalar mavjud. Shularning orasida yoysimon yoki sferali issiqxonalar keng tarqalgan. Ulardagi karkaslarning balandligi 2-4 m, uzunligi 1-4 m, balandligi 4-8 m ga teng. 500, 1000 va 1500 m 2 maydonli namunaviy unifikatsiyalangan seksiyali polietilen tomli issiqxonalar loyihasi ishlab chiqilgan. Ular isitilmaydi, polietilen bilan qoplanadigan statsionar, blokli turdagi issiqxonalardir. Blok eni 6 m, uzunligi 42 m, balandligi 2,5 m ga teng. Mashina, mexanizmlar ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib mikroiqlim avtomatik tarzda boshqarib turiladi. Issiqxona bir yilda 150-160 ishchi kuchi ishlashiga mo‘ljallangan. Issiqxonalarni yopish uchun quyidagi sintetik plyonkalar turlari qo‘llanadi. Polietilen yuqori va past bosimli yoki kichik va katta zichli turlarga ajratiladi. Plyonka egiluvchan va sovuqqa bardoshlidir. Plyonka shisha kabi yorug‘lik
o‘tkaza oladi. Ultrabinafsha va infraqizil nurlarni o‘tkazish qobiliyati shishadan ham yaxshiroq (80%). Issiqxonadagi to‘plangan issiqni yaxshi o‘tkazish xususiyatiga ega. Polietilen plyonka bir-biriga qizdirib ulanadi. PK - 4 poliamid plyonka rangsiz, boshqa plyonkalarga nisbatan chidamliroq, bir mavsumda ishlatishga mo‘ljallangan, issiq kunlari yorilish xususiyatiga ega. V-118 polixlorovinil plyonka - yupqa stabillashgan hisoblanadi. Bundan tashqari issiqxonalarni qoplash uchun poliefirli plyonka, poliamid qoplamli plyonka, o‘rama shishaplastik, plastmassali to‘rli, shishatola birlashtirilgan poliefirli list ishlatiladi. Ushbu qoplamlar- ning ba’zilari 3 yildan 5-7 yilgacha xizmat qiladi. Stabillashgan polietilen plyonkaning ishlatilishi 12-18 oy, polivinilxlorid 36 oy qo‘llashga chidaydi. Issiqxonalarni 2 qoplam bilan qoplangan polietilen plyonkalar 2 yilga chidaydi. Issiqxona qurish uchun joy tanlash Issiqxonani qurish uchun joy tekis, gorizontal, yengil tarkibga ega bo‘lgan tuproqli (qumoq, qumoqtuproqli, yengil tuproqli) bo‘lishi lozim, chunki biroz notekis bo‘lsa tez-tez sug‘orilganda pastlik joyda suv to‘planadi va ko‘chatlarni namiqib qolishga olib keladi. Issiqxonalarda shamolga qarshi moslamalar zarur bo‘ladi, chunki polietilen plyonkalarning shamolga qarshi chidamliligi past. Issiqxonalarni qurish oldidan tuproqning yuqori qatlami olib tashlanib, tekislanadi. Issiqxonaga olib keltirilgan tuproq ishlatilishi sababli tuproq qatlami ag‘darilmaydi. Issiqxonalar maydonining o‘lchamini hisoblashda ekiladigan materiallarga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinadi. Masalan: 1 ga maydonda 6-7 mln dona, Qrim qarag‘ay ko‘chati o‘stirish mumkinligini hisobga olib issiqxonaning ko‘chat chiqaradigan maydoni aniqlanadi. Ko‘chat chiqaradigan maydonni 1,3 koeffitsiyentga ko‘paytirilib issiqxonaning umumiy maydoni hisoblab chiqariladi, chunki 30% issiqxona maydoni pushtalararo maydonlar va ish yuritish uchun boshqa maydonchalarni tashkil qiladi. Ikki yil o‘stiriladigan qarag‘ay urug‘ko‘chati uchun ko‘chatzor maydoni ham ikki baravar oshiriladi, birinchisida
bir yillik ko‘chatlar, ikkinchisida ikki yillik urug‘ko‘chatlar yetishtiriladi. Issiqxonalarda ish ochiq maydonchalarda o‘tqaziladigan ishlardan ko‘ra ertaroq boshlanadi. Shuning uchun kuzda dastlabki tayyorlov ishlari bajariladi. Erta bahorda issiqxonalar plyonka bilan qoplanib substratlari kiritiladi. Substrat o‘stiriladigan navga qarab tanlanadi. Masalan, ignabarglilar uchun biroz chirigan torf eng foydali ozuqa hisoblanadi. U zichlanmaydi, ag‘darishga talab bo‘lmaydi. Unda o‘tlar urug‘lari deyarli yo‘q, antiseptik xususiyatga ega bo‘lib, zamburug‘li kasalliklar infeksiyasi yo‘q bo‘ladi. Erta bahorda uni ohak fosforli, kaliyli ozuqa bilan aralashtiriladi. Ozuqalar qabul qilingan dozalar bo‘yicha beriladi, keyin substratlar issiqxonaga olib kirilib 15-17 sm qatlamda yoyib tashlanadi. Substrat yuziga eritmada mikroelementlar beriladi. Azotli ozuqalar ekinlar o‘sish davrida beriladi. Urug‘larni ekish sxemasi va chuqurligi Urug‘lar ekishdan oldin mikroelementlar eritmasida ivitiladi. Tashqaridagi harorat 7-8°C darajada bo‘lganda urug‘ ekiladi. Tuproq harorati 5-6°C bo‘lishi lozim. Issiqxonadagi harorat yuqori bo‘lganligi sababli va muntazam sug‘orish natijasida urug‘lar unib chiqish muddati, oddiy ko‘chatlarga qaraganda 2,5-3 barobar tezlashadi. Urug‘larni ekib bo‘lgandan so‘ng ustiga mulcha (qipiq va boshq.) tashlanadi. Pensilvaniya shumtoli urug‘i 3 sm, eman urug‘i 5 sm, zarang daraxti urug‘i 2,5-3 sm, oqqayin urug‘i 0,3 sm chuqurlikda ko‘miladi. Terak urug‘i zichlangan tuproq yuzasiga tashlanadi. Keyin tuproq yuzasi molalanib sug‘oriladi. Issiqxonada urug‘lar 2-3 haftada unib chiqadi. Shu davrda va ekinlar unib chiqqandan so‘ng 10 kun mobaynida issiqxonadagi harorat 16-18°C dan oshmasligi lozim. Havoning nisbiy namligi 60% dan past bo‘lmasligi kerak. Havoning harorati va namligi shamollatish hamda sug‘orish yordamida tartibga solinadi. Parvarishlash. Issiqxonalarda ekinlarni parvarish qilish muntazam ravishda sug‘orish, shamollatish, begona o‘tlarni yo‘q qilish va tuproqni yumshatishdan iborat.