KOMPYUTERLARGA XIZMAT KO’RSATUVCHI DASTULAR VA ULAR BILAN ISHLASH Reja:  1. Arxivga olish dasturlari  2. Disklarga xizmat ko’rsatuvchi dasturlar  3. Antivirus dasturlar.

Arxivga olish dasturlari Kompyuterda amaliy dasturlar bilan ishlash jarayonida, faqatgina bu dasturlarni boshqarishni bilish bilan cheklanib qolmaslik lozim. Kompyuterdagi haqiqiy holat va undagi amaliy ishlar foydalanuvchidan yanada chuqurroq bilim talab etadi, ya’ni axborotlarning bir butunligani saqlay bilish, ularni har xil kutilmagan harakatlardan himoya qilish, kompyuterdagi ruy beradigan buzilishlardan saqlash, virus tarqatuvchi dasturlar ta’siridan va foydalanuvchi o’zining yo’l qo’yadigan xatolaridan saqlay bilishi lozim.  Axborotlarni siqib yozishdan maqsad ularning diskda ixcham joylashishini axborotlarning kompyuter tarmoqlari orqali uzatilish vaqtini va bahosini kamaytirishni ta’minla щ dir. Bundan tashqari fayllar guruhini bir faylga qadoqlash, arxivlash axborotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga uzatishni, saqlashni engillashtiradi va sarflanadigan vaqtni qisqartiradi. SHu bilan birgalikda ma’lumotlarni har xil ruxsatsiz foydalanishlardan va turli viruslardan himoya qiladi.  Fayllarning siqilish darajasi K koeffitsient bilan xarakterlanadi va v o siqilgan fayl hajmining V i siqilmoqchi bo’lgan fayl hajmiga nisbatan foizdagi ifodasi orqali aniqlanadi. K= V o •100%/V i

 SHunday arxivator fayllar mavjudki, ular yaratgan arxiv fayllar o’zlarini o’zlari arxiv fayldan chiqaradi. Bunday fayllar o’zini o’zi arxivdan chiqaruvchi faylar deb ataladi. O’zini o’zi arxivdan chiqaruvchi fayllar MS DOS sistemasida *.exe kengaytma fayl ko’rinishida saqlanadi. Arxivator dasturlar ichidan EXPAND arxivator dasturi MS DOS va WINDOWS muhitlarida fayllarni arxivga olish va chiqarish uchun ishlatiladi.  Arxivator dasturlarning asosiy turlari. Hozirgi kunda ish ulchamlari va vazifalari bilan farqlanuvchi bir necha xil arxivator fayllar mavjud. Ular ichidan eng ko’p ishlatiladigan dasturlar bilan tanishib o’tamiz. ARJ, PKPAK, LHA, ICE, HYPER, ZIP, RAK, EXPAND va Rossiyada yaratilgan AIN, RAR dasturlari.  Odatda fayllarni arxivga olish va undan chiqarish bitta dastur orqali amalga oshiriladi. Lekin ayrim hollarda arxivga olish bir dastur orqali, arxivdan chiqarish esa boshqa bir amalga oshiriladi. Masalan: PKZIP dasturi fayllarni arxivga olsa, PKUNZIP dasturi esa xuddi shu fayllarni arxivdan chiqaradi. Diskga xizmat ko’rsatuvchi dasturlar  Hozirgi paytda kompyuterlarda axborotlarni uzatuvchi va saqlovchi bo’lib asosan magnit disklar xizmat qiladi. Kompyuter ishlashi jarayonida tezkor xotira qurilmasi va magnit disklar o’rtasida uzluksiz axborot almashish yuz beradi. Disklarning qanchalik sifatli tayyorlanishiga qaramasdan ko’pincha axborotlarning disklardan o’qilmaslik holatlari, fayllar sistemasida ishlash jarayonida xatoliklar ruy berishi, diskda bush joylarning kamayishi yoki disklarning to’lib qolishi kuzatiladi. Ko’pincha yo’l quyilgan xatoliklar tufayli ayrim zaruriy fayllar uchib ketadi.  Diskdagi bu ishdan chiqishlar quyidagi sabablar tufayli yuzaga keladi.  - diskning fizik nuqsonlaridan,

 - diskning magnit sirti ifloslanishidai,  - kompyuterni qoidaga zid elektr manbaidan o’zilishidan,  - disketalarni diskovoddan operatsiyani yakunlamasdan sugurib olishdan,  - virus dasturlari ta’siridan.  Kompyuterda ishlash jarayonida, xatoliklar yoki tasodifan qimmatli bo’lgan ma’lumotlarni uchirib yuborish holatlari uchraydi. Ularni quyidagi dasturlar orqali qayta tiklash mumkin. Undelete - MS DOS tarkibidagi dastur, Unerase - Norton utilitlaru tarkibiga kiruvchi servis dastur. Ishdan chiqqan fayl va disklarni qayta tiklash.  Magnit disklarni ishlatish jarayonida fizik va mantiqiy nuqsonlar tufayli paydo bo ’ lgan xatoliklarga duch kelamiz . Bu xatoliklar natijasida fayllar disk va disketlarda yaxshi o’qilmasligi va kuchirilmasligi mumkin. Fizik nuqsonlar asosan elektromagnit maydonlari ta’sirida yoki magnit disk qoplamalari eskirishi hamda mexanik buzilishlar natijasida yuzaga keladi. Fizik nuqsonlarning ta’sirida diskning ayrim sektor va klasterlari yaroqsiz holga kelishi mumkin.

 Agarda qaysidir fayllar yaroqsiz sektorlarda joylashgan bo’lsa, ularni qayta tiklash amalda mumkin emas. Diskning mantiqiy nuqsonlari diskning sistemali maydonidagi buzilishlarga bog’liq bo’lib, yuklovchi sektorda joylashgan FAT fayllar uchib ketgan bo’lishi mumkin. Bu ishdan chiqishlar elekt manbaidan tartibga zid ravishda uzi щ dan, xato ishlovchi dasturlarning osilib qolishidan (zavisanie), kompyuter virus dasturlari ta’siridan bo’lishi mumkin. Ishdan chiqqan fayllarni qayta tiklash uchun maxsus dasturlar CHKDSK, SCANDISK, NDD ishlatiladi.  NDD - dasturi ishdan chiqqan disklarni avtomatik ravishda tekshirib, qayta tiklaydi. Diskni tekshirish - diskning holatini har tomonlama tahlil qilib, undagi mantiqiy nuqsonlarni topishdir. NDD dasturi ndd . exe fayli orqali ishga tushiriladi. Virus va antiviruslar Kompyuter viruslarining paydo bo’lishi va tarqalishining asosiy sabablaridan biri inson psixologiyasi ya’ni insonlarning tu ban (xasadguylik, ko’ra olmaslik, pastkashlik) harakatlari bo’lsa, ikkinchi tomondan bo’lar tomonidan yaratilgan viruslardan himoyalanish vositalarining imkoniyatlarining chegaralanganligidadir. Kasallangan disk-bu ishga tushirish sektorida virus programma joylashib olgan diskdir. Kasallangan programma - ichiga virus programma joylashib olgan programmadir. Viruslar bir necha xil bo’ladi.  Viruslarni aniqlovchi va ulardan himoya qiluvchi dasturlar. Viruslarni aniqlash, ularni yo’qotish va ulardan himoyalanish uchun bir necha xil maxsus dasturlar