MAVZU: LINUX OPERATSION TIZIMIDA LO K AL TARMOQ KOMPYUTERLARINI BOSHQARISH . Mundarija: KIRISH. ......................................................................................................................................................... 3 1-BOB LINUX OPERATSION TIZIMI ............................................................................................................... 5 1.1. Linux operatsion tizimi haqida. ............................................................................................................. 5 1.2 Linux operatsion tizimi imkoniyatlari.Linux distributivlari. .................................................................... 7 Linux distributivalari. ............................................................................................................................ 10 2-BOB LINUX OPERATSION TIZIMIDA LOKAL TARMOQDA JOYLASHGAN KOMPYUTERLARNI QO’LLAB- QUVVATLASH. ............................................................................................................................................ 13 2.1. Lokal tarmoq haqida ........................................................................................................................... 13 Lokal tarmoqlar tarmoqdagi hamma kompyuterlarda parallel hisoblash tizimini tashkil etishga imkon yaratadi.   Ular yordamida murakkab texnologik tizimlarni yoki bir nechta kompyuterlarda bir vaqtda ilmiy izlanishlar qurilmasida ishlarni boshqarish ham mumkin. ............................................................. 13 Lokal tarmoqlar tarmoqdagi hamma kompyuterlarda parallel hisoblash tizimini tashkil etishga imkon yaratadi.   Ular yordamida murakkab texnologik tizimlarni yoki bir nechta kompyuterlarda bir vaqtda ilmiy izlanishlar qurilmasida ishlarni boshqarish ham mumkin. ............................................................. 13 Biroq lokal tarmoqlar ba’zi kamchiliklarga ega, ularni doim esda tutish kerak. ..................................... 13 Kompyuter tarmoqlarining topologiyalari ............................................................................................. 14 Kompyuter tаrmоg‘i topologiyasi (yaxlitlash, qiyofalash, tuzilish) deganda tarmoq kompyuterlarini bir- biriga nisbatan fizik joylashtirish va ularni aloqa liniyalari bilan ulashi tushiniladi .   Takidlash muhimki, topologiya tushunchasi eng avval lokal tarmoqlarga tegishli bo‘lib, ularda aloqalar tuzulishini oson ko‘rish mumkin. Global tarmoqlarda aloqalar tuzilishi foydalanuvchilardan odatda berkitilgan va unchalik muhim emas, chunki har bir aloqa seansi shaxsiy o‘zini yo‘li bilan bajarilishi mumkin.   ......... 14 Garchi tarmoqdan foydalanuvchiga topologiyani tanlash tez – tez bo‘lmasa ham, asosiy topoloiyalarning xususiyatlari, ularning ustunliklari va kamchiliklarini bilishi kerak.   Tarmoqning uchta asosiy topologiyalari mavjud: ................................................................................................................ 14 •   Shina (bus),   bunda hamma kompyuterlar bir aloqa liniyasiga parallel ulanadi va har bir kompyuterdan axborot bir vaqtda hamma qolgan kompyuterlarga uzatiladi ....................................... 14 “Shina” topologiyasi (yoki, yana bir nomi “ummiy shina”) o‘zining tuzilishi bo‘yicha kompyuterlarning tarmoqli asbob – uskunalarining bir xilligi, shuningdek hamma abonentlarning teng huquqligi bilan farq qiladi. Bunday ulanishda kompyuterlar axborotni faqat navbat bo‘yicha uzatishi mumkin chunki aloqa liniyasi bir dona bo‘ladi. Aks holda ustma ust (konflikta, kollizi) tushishi natijasida uzatiladigan axborot buziladi.(2.1-rasm.Shina topologiyasi) ...................................................................................... 14 “Halqa” – bu topologiya, bunda har bir kompyuter faqat ikkitasi boshqalari bilan aloqa liniyalari bilan ulangan. Faqat u biridan axborot oladi, ikkinchisiga esa – faqat uzatadi. .............................................. 17   Har bir aloqa liniyasida, yulduz holatiga o‘xshab, faqat bitta (peredatchik) uzatuvchi va bitta (priyomnik) qabul qiluvchi ishlaydi. Bu tashqi terminallarni qo‘llashdan ozod qiladi. ........................... 17   Halqani muhim xususiyati shundaki, har bir kompyuter unga keladigan signalni tiklaydi, yani repiter rolini o‘ynaydi, shuning uchun halqaning hamma joyida signalni so‘nishi hech qanday ahamiyati yo‘q, 1

muhimi faqat halqaning qo‘shni kompyuterlar orasidagi so‘nishidir. Bu holatda аniq ajratilgan markaz yo‘q, hamma kompyuterlar bir xil bo‘lishi mumkin. Ammo, ko‘pincha halqada maxsus abonent ajratiladi, u almashuvni boshqaradi yoki nazorat qiladi. Tushunarliki, bunday boshqaradigan abonentni borligi tarmoq ishonchliligini pasaytiradi, chunki uning ishdan chiqishi tezda barcha almashuvni falaj qilib qo‘yadi.(2.3-rasm) .......................................................................................................................... 17 Lokal tarmoq texnologiyasi. ................................................................................................................... 20 Hisoblash texnikasi paydo bo‘lishidan boshlab, kompyuterlar orasida ma’lumotlar uzatish bo‘lgan. Bu orqali har bir aloxida kompyuterni birgalikda   ishlashini tashkil etish, bir masalani bir nechta kompyuterlar yordamida yechish, har bir kompyuterni birorta funksiyani bajarishga maxsuslashtirish, resurslardan birgalikda foydalanish va boshqa ko‘p muammolarni yechish imkonini yaratadi. Oxirgi vaqtda axborot almashishni ko‘p uslub va vositalari taklif etilgan: disketa yordamida fayllarni oddiy ko‘chirishdan to dunyo bo‘ylab internet kompyuter tarmog‘igacha, ya’ni barcha dunyodagi kompyuterlarni bog‘lash imkonigacha. .................................................................................................. 20 2.2. Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish vosiatalari va buyruqlari .......... 21 Linux operatsion tizimi qanday ishlaydi ............................................................................................ 21 Linuxdan foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari .......................................................................... 23 Tarmoq konfiguratsiyasi, nosozliklarni bartaraf etish va disk raskadrovka vositalari ......................... 29 1.   ifconfig buyrug'i   : ........................................................................................................................... 29 ................................................................................................................................................................... 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................................................................... 36 2

KIRISH. Axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxassis – dunyodagi va O‘zbekistondagi eng talabgor kasblardan biridir. Hozirda deyarli barcha tarmoqlar axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o‘z faoliyatini yuritadi. O‘zbekistonda soha rivojiga hamda insonlar hayotini yengillashtirish uchun taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilash maqsadida innovatsion yechimlarni tatbiq etish sifatini yaxshilashga katta e'tibor qaratmoqda . Axborot texnologiyalari kommunikatsiyada, boshqaruv sohasida, bank ishida keng qo‘llaniladi, ularning asosida ta'lim dasturlari, geologik-qidiruv va resurslarni qazib olish, zamonaviy sanoatda, tibbiyotda, xavfsizlikni ta'minlashda zarur bo‘lgan yuqori texnologiyalar ishlab chiqiladi va tadbiq etiladi. O‘zbekiston Respublikasida tarmoqlarni avtomatlashtirish ishlari muntazam olib borilgan. O‘rta Osiyo respublikalari ichida birinchi marta 1956-yilda O‘zFA matematika instituti qoshida hisoblash texnikasi bo‘limi ochildi.1958-yil 30-dekabrda O‘rta Osiyoda birinchi bo‘lib «Ural» elektron-hisoblash mashinasi (EHM) ishga turishirildi. Keyinchalik , 1962-yilda Toshkent shahrida M20 rusumli (Qozon avtomatlashgan mashinalar zavodi mahsuloti), yarim o‘tkazgichli M220 rusumli, «Minsk 22», «Ural 2», «BCM6 – 1», «BCM6 – 2» rusumli EHM lar ishga tushirildi. O‘zbekiston Respublikasida korporativ foydalanuvchilar (vazirliklar tarmoqlari, tashkilotlar, davlat boshqaruv organlari, mahalliy va mintaqaviy boshqarish tizimlari va h. k.) uchun xalqaro milliy mintaqaviy ko‘lamda uzatiladigan axborotlar hajmining uzluksiz ko‘payishi, ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirish zaruratini keltirib chiqardi. Ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘i respublikada mavjud ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘i respublikada mavjud va telekommunikatsiya (O‘zPAK) va Vazirlar Mahkamasi huzuridagi xo‘jaliklararo axborot-kompyuter xizmati (UzNet) hamkorligida yaratildi. Ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘ida milliy provayderlar vazifalari, shuningdek, internet xizmatlari UzPAK zimmasiga yuklatilgan. O‘zbekiston Respublikasi ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarining barcha provayderlari xalqaro tarmoqlarga faqat ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘i orqali ulanish huquqiga ega. 3

1997-yildan boshlab O‘zbekistonda internet provayderlar xizmat ko‘rsata boshladi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 40 dan ortiq internet poydevorlar ishlamoqda. Bugungi kunda UzPAK axborotlarni uzatish va qabul qilish bilan cheklanib qolmasdan, masofali o‘qitishni rejali ravishda amalga oshirishga kirishgan. Texnika va uzatish vositalari rivojlangan asrda davlatlarning siyosiy chegarasi (ta’lim sohasida) ma’lumot olish uchun xalaqit bermaydi. Bugungi kunda internet orqali boshqa davlatlardagi eng nufuzli o‘quv dargohlarida bilim olish imkoniyatlar mavjud. Axborot hisoblash tarmoqlar qamrab oladigan hududga bog’liq ravishda lokal (LXT yoki LAN-Local Area Network), hududiy (XXT yoki MAN Metropolitian Area Network) va global (GXT yoki Wan-Wide Area Network) bo’lishi mumkin. Agar tarmoqning abonentlari bir-biridan uncha katta bo’lmagan masofalarda (10—15 km gacha) joylashgan bo’lsa, u holda bu tarmoq lokal tarmoq deb ataladi. LXT uncha katta bo’lmagan hudud oralig’ida joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Hozirgi vaqtda lokal hisoblash tarmog’i abonentlarining hududiy sochilib ketishiga aniq bir cheklanishlar mavjud emas. Odatda bunday tarmoq aniq bir ob’ektga bog’langan bo’ladi. LXT sinfiga alohida korxonalar, firmalar, banklar, ofislarning va x.k. tarmoqlari misol bo’la oladi. Odatiy kompyuter foydalanuvchisi proksi-ulanishning nima ekanligini va nima uchun unga kerakligini bilmasligi mumkin. Haqiqatan ham, WWW manbalariga to'g'ridan-to'g'ri mijoz-server tizimidan foydalanish mumkin emas. Buning uchun proksi-qidiruv vositasi kerak. Shaxsiy kompyuterdan qilingan har qanday so'rov to'g'ri ma'lumotni olish uchun ma'lumotlaringizni yuborish hisoblanadi. U har doim vositachiga - so'rovni bajaradigan va dasturni manzilga yuboradigan kompyuter dasturlari kompleksiga keladi. Boshqacha qilib aytganda, serverlar, bir kishi, uning nomidan ishlaydigan vakolatli vakil orqali ulanadi. Albatta, bular barchasi avtomatik tarzda bir necha soniyada amalga oshadigan narsa emas .Hozir shu mavzu haqida batafsil kurs ishimiz davomida bilib olamiz. 4

1-BOB LINUX OPERATSION TIZIMI 1.1. Linux operatsion tizimi haqida . Operatsion tizim - bu bir-biri bilan bog'langan tizimli dasturlar majmuasidir, uning maqsadi foydalanuvchilarning kompyuter bilan o'zaro aloqasini va boshqa barcha dasturlarning bajarilishini tashkil etishdir. Operatsion tizim kompyuter uskunalari va foydalanuvchi bajariladigan dasturlar o'rtasida bog'lovchi vazifasini bajaradi. Dunyodagi eng mashhur operatsion tizimlar Microsoft koorporatsiyasidan taklif qilingan va qo’llab quvatlanadigan Windows operatsion tizimidir . Uning barcha foydalanuvchilar operatsion tizimlar i orasidagi o'rtacha ulushi 9 0 % dan ko’proq ni tashkil qiladi. Ko'pchilik foydalanuvchilar kompyuterda ishlash uchun Windows operatsion tizimi o'rnatilgan bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Hamma foydalanuvchilar ham muqobil yoki boshqa operatsion tizimlar haqida bilishmaydi, lekin oxirgi besh yillikda foydalanuvchilar, ayniqsa axborot texnologiyalari sohasida ta’lim oluvchi talabalar va ishlovchi xodimlar Linux operatsion tizimidan foydalanishga o’tishmoqda. Linux operatsion tizimi 1991 yil Xеlsinkidagi univеrsitеtlardan birida taxsil oluvchi talaba Linus Torvaldsning disеrtatsiya ishi natijasida, UNIX opеratsion tizimi asosida yangi opеratsion tizimi sifatida yuzaga kеldi. Avvaliga Torvalds yangi operatsion tizimni Freax (inglizcha "free", "freak" so’zlari hamda UNIX oilasiga mansubligini bildiruvchi "X" xarflari birlashmasi) deb atamoqchi edi. Biroq kernel birinchi bor joylashtirilgan FTP serverning administratori hamda Torvaldsning do’sti Ari Lemka kernelga tegishli jildni linux deb nomladi. Shu-shu bu operatsion tizim ushbu nom bilan atala boshlandi. Opеratsion tizim Intеrnеt tarmog’iga joylashtirishi natijasida tеz orada o’z foydalanuvchilari va muxlislariga ega bo’ldi va ko’pgina dasturchi (programmist)larni o’ziga jalb qilishi Linux opеratsion tizimining kеskin rivojlanishi uchun katta omil sifatida xizmat qildi. OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo'lib, ma'lumotlarni saqlash va printer, ekran, klaviatura, sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga interfeysni 5