Logarifmik va ko'rsatkichli tenglama va tengsizliklarni o'rganish metodikasi










![кўра 8x>0 ), олдинги тенгламага тенг кучли (
125
8 )
x
+(
20
8 )
x
= 2
⇔
(
5
2)
3x
+(
5
2)
x
− 2= 0
тенгламани оламиз. (
5
2)
x
= t алмаштириш киритамиз,
бу ерда
t>0 , t3+t− 2=0 ⇔ (t− 1)(t2+t+2)= 0 , ни оламиз, унинг ечими
t=1
. (
5
2)
x
=1 тенгламани ечамиз , бундан
x=0 .
Мисол: 6. Тенгсизликларни ечинг : а)
(5+2√6)x+(√3+√2)x>12 ;
б)
1
3x+5
≤ 1
3x+1−1 .
Ечиш: а)
(√3+√2)x= t бўлсин, бу ерда t>0 . (5+2√6) ифода √2 ва
√3
сонлар йиғиндисининг квадрати, яъни (5+2√6)= (√3+√2)2 , у ҳолда
(5+2√6)x= (√3+√2)2x
.
t2+t− 12 >0 тенгсизликни ечамиз, t>0 эканлигини
ҳисобга олиб,
t>3 ни оламиз. (√3+√2)x>3 тенгсизликни ечиш қолади ,
бу ерда
√3+√2>1 , шунинг учун x>log √3+√23 .
б)
3x= t деб белгилаймиз , бу ерда t>0 ,ва t+5>0 эканлигини
ҳисобга олиб ( яъни бу ифодага тенгсизликнинг иккала қисмини
кўпайтирамиз ), берилган тенгламага кучли
3t−1−t−5
3t−1 ≤0
тенгсизликни оламиз , ўхшаш ҳадларни ихчамлаймиз ва
2t−6
3t−1≤0 ни
оламиз , тенгсизлик ечими ярим оралиқ
(1
3;3] . Кейин
қўштенгсизликни
1
3<3x≤ 3 ечамиз, y=3n - ўсувчи, шунинг учун
−1<x≤1
.
2.3. Бир жинсли тенглама(тенгсизлик)лар
Мисол: 7. Тенгламани ечинг
2⋅81 x+1−36 x+1−3⋅16 x+1=0 .](/data/documents/cbee6040-bb5c-448a-8c73-b67d35db7213/page_11.png)









MAVZU:Logarifmik va ko'rsatkichli tenglama va tengsizliklarni o'rganish metodikasi REJA: 1. Logarifmik tenglama. 2. Ko`rsatkichli tengsizliklar. 3. Tenglama,tengsizlik va ularning sistemalarini asosiy sinflarini o’rganish metodikasi.
Ko‘rsatkichli va logarifmik tenglama va tengsizliklar. Ko rsatkichli tenglama va tengsizliklar transtsendent tenglama va ʼ tengsizliklar sinfiga kiradi. Ta rif: ʼ O zgarmas asoslarda daraja ko rsatkichlarida noma lum ʼ ʼ ʼ qatnashgan tenglama(tengsizlik) lar ko rsatkichli tenglama va ʼ tengsizliklar deb ataladi. Ko rsatkichli tenglama(tengsizlik)larni yechish ʼ 1. y= a x ko‘rinishdagi funkciya ko‘rsatkichli funkciya deyiladi. Bunda a 1, a 0. 2. a 1 bo‘lsa, y= a x funkciya quyidagi xossalarga ega bo‘ladi: a) D(y)=R; b) E(y)=R + ; v) funkciya o‘sadi ; g) x=0 da y=1; d) x>0 da a x >1; e) x<0 da 0< a x <1. 1- shakl. 3. y= a x funkciya 0< a<1 da quyidagi xossalarga ega bo‘ladi: a) D(y)=R; b) E(y)=R + ; v) funkciya kamayadi; g) x=0 da y=1; d) x>0 da 0< a x <1; e) x<0 da a x >1. 2-shakl. Ta’rif: Musbat b sonining a asosga ko‘ra logarifmi deb b ni hosil qilish uchun a ni ko‘tarish kerak bo‘lgan daraja ko‘rsatkichiga aytiladi. Bunda a 1, a>0. v sonining a asosga ko‘ra logarifmi odatda log a b ko‘rinishda yoziladi. Ta’rif: Asosi 10 dan iborat bo‘lgan logarifmlarni o‘nli logarifmlar deyiladi. Ularni odatda lgb ko‘rinishda yoziladi, bunda b ixtiyoriy musbat son. Ta’rif: Asosi e sonidan iborat logarifmni natural logarifm yoki Neper logarifmi deyiladi. Ularni odatda lnb ko‘rinishda yoziladi, bunda b ixtiyoriy musbat son. y=a x ko‘rsatkichli funkciya monoton funkciya bo‘lib, u teskarilanuv- x0y 1 y= а x а>1 x0y 1 y= а x 0< а<1
chidir. y=a x funkciya grafigini y=x to‘g‘ri chizig‘iga nisbatan simmetrik akslantirsak, y=log a x funkciya grafigini hosil qilamiz. 4. a>1 bo‘lsa, logarifmik funkciya quyidagi xossalarga ega bo‘ladi: a) D(y)=R + ; b) E(y)=R; v) funkciya o‘sadi; g) x=0 da l o g a x=0; d) 0<x<1 da l o g a x<0; e) x>1 da l o g a x>0 ( 3-shakl ). 5. y= log a x funkciya 0<x<1 da quyidagi xossalarga ega: a) D(y)=R + ; b) E(y)=R; v) funkciya kamayadi; g) x=0 da l o g a x=0; d) 0<x<1 da l o g a x>0; e) x>1 da l o g a x<0 (4 -shakl ). 4- shakl. Logarifmlar quyidagi asosiy xossalarga ega: 1. log a (x y)= log a x+log a y; 2. log a( x y)= log ax− log ay; 3. l o g a y k =k l o g a b; 4. log ay=log cy log ca ; (c≠1; c>0); 5. log aky= 1 klog ay, k≠ 0; 6. log amyn= n m log ay, m≠0; 7. l o g a a=1; 8. l o g a 1=0; 9. xlog ay= ylogax, bu yerda x,y lar musbat haqiqiy sonlar. 10. alog ab= b 11. log ay= log anyn x0y 1 y=lоg a x, 0<a<1 x0y 1 y=l о g a x, a>0 y=l о g a x, 0<a<1 3-шакл.
12. log ay= 1 log ya. Yuqoridagi barcha formulalar o‘nli va natural logarifmlar uchun ham o‘rinli bo‘laveradi. 1. Ko‘rsatkichli tenglama. Ta’rif: Noma’lum o‘zgaruvchi daraja ko‘rsatkichida ishtirok etgan tenglamaga ko‘rsatkichli tenglama deyiladi Sodda ko‘rsatkichli tenglama a x =b ko‘rinishda yoziladi, bunda a>0, b>0, a 1. Bu tenglamaning ikkala qismini a asosga ko‘ra logarifmlab, x=log a b ni topamiz. 1- misol. 5 2x-1 =y 3-x tenglamani yeching. Yechish. 2x-1=(3-x)log 5 y yoki x= 1+3log 5y 2+log 5y ni hosil qilamiz. Quyida ko‘rsatkichli tenglamalarning maxsus turlarini qaraymiz: 1.1. a 2x + ax + =0 (a>0, a 1) ko‘rinishdagi tenglama Bunday tenglama a x =t 1 va a x =t 2 tenglamalar sistemasini yechishga keltiriladi. Bunda t 1 , t 2 a 2x + ax + =0 tenglamaning ildizlari. 2- misol. 8 2x− 2 3(1+1x)+12 = 0 tenglamani yeching. Yechish: Daraja ko‘rsatkichining xossalaridan foydalanib, (8 1 x) 2 − 2 3(1+1 x) +12 = 0 ёки (8 1 x) 2 − 8⋅8 1 x+12 = 0 tenglamani hosil qilamiz. t=8 1 x almashtirish bajarib, t 2 -8t+10=0 ni olamiz. Uni yechib, t 1 =2 t 2 =6 ni olamiz. U holda dastlabki tenglama {8 1 x =2 ¿ ¿¿¿ sistemaga ekvivalent bo‘ladi. Bu sistemani 8 asosga ko‘ra logarifmlab, { 1 x = log 8 2 ¿ ¿ ¿ ¿ ni hosil qilamiz.
1.2. a 2x + (ab) x + b 2x =0 ko‘rinishdagi tenglama Bunday tenglama t= ax bx almashtirish yordamida kvadrat tenglamaga keladi. 3- misol. 9 x +6 x =2 2x+1 tenglamani yeching. Yechish: Daraja ko‘rsatkichining xossalaridan foydalanib, quyidagi 3 2x +2 x 3 x =2 2 2x tenglamani hosil qilamiz. Bu tenglamaning ikkala qismini 2 2x ga bo‘lib, t=( 3 2) x belgilash kiritib, t 2 +t=2 kvadrat tenglamani hosil qilamiz. Uni yechib, t 1 =1, t 2 =-2 ildizlarni topamiz. U holda {( 3 2) x =1¿¿¿¿ sistema hosil bo‘ladi, uning 1-tenglamasini 3 2 asos bo‘yicha logarifmlab, x=0 ekanini topamiz.Sistemaning 2-tenglamasi yechimga ega emas, chunki ( 3 2) x x ning har qanday qiymatlarida noldan katta. Javob : x=0. 1.3. Ko‘paytuvchilarga yoyish bilan yechiladigan tenglamalar 4- misol. 25 2 x -10 x +5 x =25 tenglamani yeching. Yechish: Qo‘shiluvchilarni quyidagicha guruxlaymiz: 25 2 x -25+5 x - 2 x 5 x =0 25(2 x -1)+ 5 x (1-2 x )=0 , umumiy ko‘paytuvchini qavsdan tashqariga chiqarsak, (25-5 x )( 2 x -1)=0 tenglamani olamiz. Bundan esa 5 x =25 yoki 2 x =1 tenglamalarni olamiz. Bu tenglamalardan x=2 yoki x=0 yechimni topamiz. Javob: x={0;2} 1.4. a(x) b(x) =1 ko‘rinishdagi tenglama