logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Луғатҳои қадима сарчашмаи муҳими таърихӣ забоншиносии тоҷик

Луғатҳои қадима сарчашмаи муҳими таърихӣ забоншиносии тоҷик

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.4833984375 KB
Ko'chirib olish
МАВЗ Ъ: “Ӯ Луғатҳои қадима сарчашмаи муҳими таърих ӣ забоншиносии то ик ҷ ” НАҚША: 1- МУҚАДДИМА 2- ТАЪРИХИ ОМ ЗИШИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР Ӯ Ӣ Ҷ Ӣ СОҲАИ ЗАБОНШИНОС Ӣ 3- ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР АСРҲОИ Х-ХV Ӣ Ҷ Ӣ 4- ИНКИШОФИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР ЭРОН, Ӣ Ҷ Ӣ ОСИЁИ МИЁНА ВА ОЗОРБАЙ ОН (ФАРҲАНГИ ОИМ ЭВАК ВА Ҷ ФВПҲАНГИ ПАҲЛАВ ) Ӣ 5- «ЛУҒАТИ ФУРС»-И АСАДИИ ТЎС ДАР ИСТИФОДАИ Ӣ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ 6- МАҚОМИ “ҒИЁС-УЛ-ЛУҒОТ” ДАР ПАЖ ҲИШҲОИ БАХШИ Ӯ ЗАБОНШИНОС Ӣ 7- ХУЛОСА МУҚАДДИМА 1 Яке аз муҳимтарин соҳаҳои маънавият ва маданияти имр заи моӯ ом хтану тадқиқ намудани мероси адабии гузаштагон аст, ки диққату ӯ эътибори хонандагон, дониш ён, муаллимон, нависанда ва олимони ҷӯ сершуморро торафт бештар алб менамояд. Аз умла, фарҳангу луғатномаҳои ҷ ҷ пешина, ки барои ҳар як аҳли савод хазинаи бебаҳо ҳисоб меёбад, қимати бузургеро соҳиб аст. Алъон “Луғати фурс”-и Асадии Т с , “Ғиёс-ул-луғот”-и ӯ ӣ Муҳаммад Ғиёсиддин, “Чароғи Хидоят”-и Сиро иддини Алихони Орз , ҷ ӯ “Т ҳфатул-аҳбоб”-и Ҳофизи баҳ , “Бурҳони қотеъ”-и Муҳаммадҳусайн ӯ Ӯ ӣ ( илди I-II) ва монанди ин даҳҳо луғатҳо ба хати кирилл чоп шуда, дастраси ҷ ӣ умум гардидааст. Дар хазинаи маънавияти халқҳои Осиёи Миёна асарҳои лексикограф (луғғатнависй) чун инъикоскунандаи маданияти милл , ки ӣ ӣ имр з барои риво у равнақи соҳаҳои гуногуни илму фан истифода мешаванд, ӯ ҷ саҳифаҳои дурахшон доранд. Луғатнависии то ику форс соҳиби таърихи ҷ қадима ва анъанаи хоси луғатофар аст. Дар манбаъҳои таърих ишора ӣ ӣ меравад, ки дар ибтидои асри X аз тарафи шоир Аб ҳафзи Суғд луғате ӯ ӣ таълиф шудааст, аммо ин луғат то замони мо омада нарасидааст. Яке аз машҳуртарин фарҳангҳои ин давр “Луғати фурс”-и Асади Т с аст, ки дар ӯ ӣ асри XI танзим ёфта, хушбахтона то замони мо омада расидааст. Фарҳангҳои қадима аз иҳати тартибу оба огузории калимаҳо (воҳиди луғавй) аз ҷ ҷ ҷ ҳамдигар фарқ мекунанд ва ҳар як муаллиф онро вобаста ба маводи луғав ва ӣ ҳа ми фарҳанг, инчунин мувофиқи завқу салоҳдиди худ таҳия кардааст. Дар ҷ соҳаи забоншиносии то ик ва збек ро еъ ба хусусиятҳои луғав , грамматик , ҷ ӯ ҷ ӣ ӣ тарзи ой додани калимаҳо дар фарҳангҳои пешина, инчунин оид ба ҳар яке аз ҷ он луғатҳо аз тарафи олимони то ик, эрон, збек ва рус тадқиқотҳои махсуси ҷ ӯ илм ба ан ом расонида шудаанд, ки имр з онҳо як ҳиссаи бузурги илми ӣ ҷ ӯ забоншиносии то ик ва дигар ҳалқҳои ҷ Осиёи Миёна ба шумор мераванд. Хусусан, дар ин соҳа тадқиқотҳои илмии В.А.Капранов1 , Ҳ.Рауфов2 , А.Нуров, А.Воҳидов3 , А.Аҳадов4 , А.Сангинов, А.М.Отахонова, Дарвеш Баҳриддин, Собирчон Ҳошимов, Қутбиддин Муҳиддинов ва амсоли онҳо 5 олиби диққат буда, ба илми фарҳангнигории то ику форс ҳиссаи арзандаи ҷ ҷ худро ҳамроҳ кардаанд. Муносибатҳои сиёс , и тимо , иқтисод ва ӣ ҷ ӣ ӣ 2 фарҳангии Осиёи Миёна, Афғонистону Эрон бо мардуми Ҳинду Покистон таърихи дуру дарози қариб ҳазорсола дорад. Паҳншавии забони то икҷ ӣ (форс ) дар минтақаи Ҳинду Покистон бо воқеаҳои таърих алоқаманд аст. ӣ ӣ Интишори адабиёти форсизабон дар ин сарзамин ҳан з дар асрҳои XI-XII ӯ шур ъ шуда бошад хам, лекин махсусан дар давраи ҳукмронии сулолаи ӯ Темуриёни ҳинд ниҳоят дара а инкишофу тавсиа меёбад. Гетифаллоҳи ҷ Растагор дар хусуси забону адабиёти форсизабони давраи Темуриёни ҳинд сухан ронда, дуруст қайд менамояд, ки «Забони форс дар асари р и кор ӣ ӯ омадани хонадони Бобур , ки худ парвардаи дарбори пурравнақи Ҳирот ӣ буданд, шигифтагии хосе ёфт. Густариши забони форс ва та аллии он ба ӣ ҷ пояе расида буд, ки р згоре Деҳл аз лиҳози марказият ва аҳамияти илму ӯ ӣ фарҳанг бо Самарқанд баробар мекард ва шаҳри Чунпур ба Шерози Ҳинд ӣ маъруф шуда буд ва сипас Кашмир «Эрони cағир» номида шуд6 . Доираи паҳншав ва инкишофу пешрафти забону адабиёти форс дар Ҳинд дар ӣ ӣ давраҳои гуногун араён ёфтааст. Назар ба ақидаи Алиасғари Ҳикмат Ҳаким ҷ Абулфатҳи Гелон (ваф. с. 1588) ва Абдураҳими Хон Хонон (тав.с. 1538) ӣ ӣ «Хони карами худро барои он меҳмонони донишманд паҳн густурданд ва худ низ ба он г яндагон ҳамовоз шуда ва дар ташкили адаб ва такмили давовини ӯ шеър мусобиқаҳо доштаанд1». Хусусан, дар давраи ҳукумронии Темуриёни ҳинд бо мақсади дар таърих боқ гузоштани корнамоиҳо ва шук ҳу ӣ ӯ давлаташон удабо ва аҳли илму ҳунарро аз Осиёи Миёна, Афғонистону Эрон даъват намуда, барои онҳо шароити мувофиқ ба ву уд оварда, маошу ҷ инъомҳои муносиб таъин мекунанд. Акбар нахустин подшоҳи Ҳиндустон мебошад, ки барои шуарои соҳибистеъдоду бар аста мансаби ҷ Маликушшуаро таъин кард ва Ғизолии Машҳад (ваф. с. 1573) дар дарбор ба ӣ ӣ ин мансаб соҳиб шуд. Дар асри ХVI як гур ҳ шоирони Мовароуннаҳр бо ӯ тақозои давр ва бо сабабҳои гуногун дар Ҳиндустон мусофират намуда, дар он о соҳиби обр ю эътибори бузурге мегарданд. Аз байни онҳо Мулло Содиқ ҷ ӯ Ҳалвоии Самарқанд , Фаҳмии Самарқанд , Қадрии Насаф , Зоҳидии ӣ ӣ ӣ Даҳбед , Таркошии Тошканд , Фориғии Самарқанд ва ғайраро номбар ӣ ӣ ӣ кардан мумкин аст2 . Забону адабиёти форс ба он дара ае арзиш пайдо карда ӣ ҷ 3 буд, ки “Шоҳнома”-и Фирдавс , “Гулистон”-и Саъд таснифоти Ҳофизу омӣ ӣ Ҷ ӣ комилан обр и нав гирифт ва сабаби ба ву уд омадани гур ҳи зиёди уламо, ӯ ҷ ӯ шоирон ва муаррихону нависандагони ҳинд гардид. Назар ба гуфтаи Хо а ӣ ҷ Абдулҳамиди Ирфон сабаби дар Ҳинд нуфузи калон пайдо кардани забони ӣ форс дар он аст, ки «дар муддати н ҳсад соли гузашта тахти нуфузи адаб ва ӣ ӯ ӣ лисонию фарҳангии Эрон (на танҳо Эрон, Осиёи Миёнаю Афғонистон-А.В.) дар Ҳинд завқу кареҳаи мардум тавре тарбият ёфта, ки забони форс нисбат ба ӣ ҳамаи забонҳои маҳалл маҳбубияти бештаре дошта ва доираи ин забон дар ӣ мањфили адабию илм нисбат ба ҳар забони дигар васеътар буд ва ӣ мусулмонони ҳинд ба ширинию латофати форс одат карда буданд1». Забони ӣ форс дар асрҳои миёна дар Ҳиндустон забони давлат ҳисобида мешуд ва ӣ ӣ моҳиятан вазифаи забони байналхалқиро и ро менамуд. Беҳуда нест, ки ҷ Шоҳчаҳон (1528-1657) барои таълими и бории забони форс дастур дод ва ҷ ӣ дар саросари Ҳинд барои таълими ин забон маҳфилу мадрасаҳо кушод. Барои азхудкунии забони форс луғатнома (фарҳанг)-ҳо роли муҳим бозида, як ӣ мактаби фарҳангнависй, ки на танҳо бо шарҳу тафсири калимаҳои кадимаи форс -то ик машғул буданд, балки яке аз сарчашмаҳои муҳими ӣ ҷ ӣ адабиётшинос низ ба шумор мерафтанд, ба ву уд оварда мешавад. Илми ӣ ҷ луғатнавис ба дара ае пеш меравад, ки муаллифон байни худ мусобиқа ӣ ҷ намуда, дар ин соҳа луғатномаҳои гуногунҳа м ва гуногунмазмунро, ки ҷ лексикаи забони то ик -форсиро аз р и сохту тартиби мухталиф дар худ акс ҷ ӣ ӯ кардаанд, меофаранд. Муҳаққиқони лекскографияи форсу то ик дар муайян ҷ намудани теъдоди фарҳангҳо мутаффик нестанд, лекин ҳамин чиз баҳснопазир аст, ки миқдори фарҳангномаҳои қадима зиёда аз 200 ададро ташкил мекунанд2 . Шаҳриёри Нақав дар асари тадқиқотии худ3 феҳрасти ӣ луғатномаҳоеро меорад, ки дар Ҳинду Покистон таълиф ёфтаанд ва миқдори онҳо 142 адад мебошад. Ба ғайр аз ин як миқдор шарҳу ҳошияҳо, ки қисми удонашвандаи илми луғатнавис ва матншиносиро ташкил мекунанд, низ ҷ ӣ таълиф ёфтаанд, ки барои хубтару беҳтар фаҳмидани адабиёти баде , ӣ таърихномаҳо хизмат мекунанд. Шаҳриёри Накав фарҳангшиносии форсиро ӣ дар Ҳинду Покистон ба се давра тақсим кардааст: давраи аввал, қарни ҳафтум 4 то н ҳуми ҳи р -қамар (асрҳои ХIII-XV); давраи дуввум, қарни даҳум тоӯ ҷ ӣ ӣ сенздаҳуми ҳи р (асрҳои XVIXVIII); давраи сеюм, давраи адид, аввали асри ҷ ӣ ҷ XIX ва ХХ. Олимони машҳури луғатнавис, ки дар айни замон сарфу наҳви забонҳои то ик (форс ), арабиро ба хуб медонистанд, барои паҳншав ва ҷ ӣ ӣ ӣ ӣ мав удияту мавқеи забону адабиёти форс ҳиссаи аразанда мегузоранд. Дар ҷ ӣ ин гуна луғатномаҳо баробари лексикаи худ калимаҳову ибораҳои иқтибосии ӣ араб , ҳинд (урду), турк ( збек ) ва дигар забонҳои қадимаи матрук низ о ӣ ӣ ӣ ӯ ӣ ҷ дода мешуданд, ки ин имконияти азбаркунии забони араб , ҳинд , туркиро ӣ ӣ низ осон менамуд. Аз аҳли илму адаби Осиёи Миёна, ки дар Ҳиндустон омада буданд, баъзе баробари ба забони модариашон эчод намудан, забон ва урфу одатҳои халқи маҳаллиро ом хта, анъанаҳои беҳтарини халқи ин сарзаминро ӯ дар асарҳои худ низ истифода мебурданд ва баръакс як идда уламои Ҳиндустон забону адабиёти форсиро ба дара ае аз худ намуданд, ки онро ҷ ҳамчун забони модарии худ медонистанд ва ба ин забон осори пурқимате боқ ӣ гузоштаанд. Дар адабиёти Ҳинду Покистон шоироне фаъолияту э од ҷ намудаанд, ки гарчи худ аслан урдузабон бошанд ҳам, ба забони форс низ ӣ шеърҳои баландмазмун навиштаанд ва э одиёти урдузабонии онҳо аксаран ҷ дар заминаи шеъру адабиёти форс ба майдон омадааст. Шоирони машҳур ӣ Мирзо Асадулло Ғолиб (1797-1869), Ҳаргупол Тофта (1799-1879), Муҳаммад ӣ Иқбол (1877-1938) ва ғайраро номбар кардан мумкин аст. Ин зуллисонайниро дар адабиёти Ҳинду Покистон имр з ҳам мушоҳида карда метавонем. ӯ Ганчинаи пурқимати мадан , ки дар сарзамини Ҳиндустон ба ву уд оварда ӣ ҷ шудааст, имр з боигарии тамоми халқҳои Машриқзамин, аз умла боигарии ӯ ҷ мадании халқҳои Осиёи Миёна низ ба шумор меравад. Дар асрҳои XVI-XIX илми луғатнавис ниҳоят дара а пеш меравад.. Луғатномаҳое, ки дар ин давра ӣ ҷ офарида шудаанд, дар илми луғатнависии форсизабонон мавқеи муҳимро ишғол мекунанд. Фарҳангномаҳои машҳури “Муайид-ул-фузало” (1519), “Мадор-ул-афозил” (1598), “Фарҳанги Чаҳонгир ” (1608); “Бурҳони қотеъ” ӣ (1652), “Фаранги Рашид ” (1654), “Баҳори А ам” (1739) ва ғайра аз умлаи ӣ ҷ ҷ фарҳангҳои м ътабар мебошанд. Давраи сеюми луғатнигор дар Ҳинду ӯ ӣ Покистон давраи адид номида мешавад, ки аввали асри Х1Х ва асри ХХ-ро ҷ 5 дар бар мегирад. Дар ин давра дар сарзамини Ҳиндустон воқеа-ҳодисаҳои сиёс -и тимо ба вуқ ъ пайваст. Тағйири ҳолати сисёсии Ҳиндустон баӣ ҷ ӣ ӯ тамаддуни мусулмонон ва адабиёту забони форс низ тағйир расонид. Дар ӣ нати аи сиёсати мустамликавии англисҳо забони англис ба ои забони форс ҷ ӣ ҷ ӣ ор шудан гирифт ва дар нати а дар идораҳо, маҳфилҳои сиёс , мактабҳо ҷ ӣ ҷ ӣ забони англис забони форсиро танг кард. Дар мамлакат бисёр забон пайдо ӣ ӣ шуд. Олимон дар ин давра мав удияти 850 забон ва лаҳ аҳои гуногунро ҷ ҷ нишон додаанд. Ба ҳамин нигоҳ накарда, мардуми Ҳиндустон к шиш ӯ мекарданд, ки тамаддун ва забони худро муҳофизат кунанд. Имр з ёдгориҳое, ӯ ки аз давраи пурифтихори тараққии маданияту забони форсизабонон дар ин сарзамин боқ мондааст, забони урду мебошад, ки дар таркиби луғавии худ ӣ бисёр калимаю ибораҳои санскрит ва форсиро дорад. Бо ву уди он қисми ҷ муайяни аҳли илму адаб ҳамоно шефтаи забону адабиёти форс буданд ва ба ӣ ин забон осори пурқимати гузаштаро мутолиа мекарданд. Матбааҳои машҳури Навилкишур, Ромпур, Лакҳнав, Аҳмадобод, Алигарх бо таҳияи осори форсизабонон машғул шуданд ва барои паҳншавии осори илмию адаб мавқеи ӣ муҳим бозидаанд. Дар ин замон низ ба забони форс чандин луғатномаҳо ӣ тартиб дода шуданд. Дар кори луғатсоз баробари истифода аз анъанаҳо, ӣ таъсири фарҳангнависии Европо , огоҳ шудани муаллифон аст, ки ба сохти ӣ фарҳангҳо бетаъсир намондааст. Дар фарҳангномаҳои ин давра пеш аз ҳама, дар феҳрасти калимаҳои эзоҳшаванда тағйирот ба ву уд меояд. Дар луғат ба ҷ ғайр аз калимаҳои форс , араб , калимаю ибораҳои ҳинд (урду), санскрит , ӣ ӣ ӣ ӣ англис , турк дохил карда шуда, онҳо қисми муайяни лексикаи луғатро ӣ ӣ ташкил мекунанд. Дар масъалаи шарҳи калимаҳо таҳлили илм ва узъҳои ӣ ҷ луғатҳои энсиклопед бараъло мушоҳида карда мешавад: “Ҳафт Қулзум”и ӣ Ғозиуддини Подшоҳи Ғоз (таълифаш соли 1815) яке аз луғатҳои ҳа ман ӣ ҷ калон мебошад, ки дар ҳафт илд таҳия шудааст, “Фарҳанги Онандро ” ҷ ҷ (таълифаш соли 1888) 3107 саҳифаро ташкил медиҳад, “Осаф-ул-луғот” (то ҳарфи им дар 17 чилд таълиф ёфтааст), “Армуғони Осафй” (дар 8 чилд), ҷ “Хизонат-ул-луғот”-и Навот Шоҳ аҳон Бегим (соли таълифаш 1886) дар ду ҷ илд ва ғайра аз зумраи фарҳангҳое мебошанд, ки дар луғатнависии форс - ҷ ӣ 6 то ик як равияи наверо пеш гирифта, истилоҳот ва таркиби луғавии забонроҷ ӣ бештар амъ намудаанд. Дар таърихи фарҳангнигории форс-то ик асрҳои Х ҷ ҷ V - Х VII яке аз давраҳое маҳсуб мешавад, ки адабиёти форсизабон дар Ҳинду Покистон ба қуллаи баланди худ расидааст. Дар ин давра фарҳангномаҳое таълиф ёфтаанд, ки имр з фахри форсизбонони тамоми дунё ба шумор ӯ меравад. Яке аз фарҳангномаҳое, ки машҳури давр гаштааст ва имр з ҳам ӯ аҳамияти худро нигоҳ доштааст, “Бурҳони қотеъ”-и Муҳаммадҳусайни Бурҳон ба шумор меравад. Ин фарҳанг то имр з чандин маротиба нашри интиқод ӯ ӣ гардидааст. Нашри охирини он аз тарафи луғатшинос Амон Нуров таҳия шудааст, ки ҳоло ду илди он дастраси мо гардидааст. Яке аз луғатҳое, ки ҷ нисбат ба дигар фарҳангҳо дар Осиёи Миёна, Афғонистону Эрон бештар паҳн гардида,.. сазовори тава ҳи умум гардидааст, “Ғиёс-ул-луғот” мебошад. Мо ҷҷӯ инкишофи фарҳангнигории форсу то икро ба ду боб тақсим намудем. Боби ҷ I , давраи ибтидо ва пайдоиши фарҳангҳо; боби ӣ II , давраи тараққиёт ва такомули луғатнависист, ки асосан дар сарзамини Ҳиндустон инкишоф ёфтааст. Пеш аз ин доир ба таърихи ом зиши ӯ фарҳангнигории форсу то ик (дар Европа, Россия...) маълумоти умум ҳамчун ҷ ӣ замимаи муқаддима дода шуд, ки дар бораи тадқиқотҳои дар ин соҳа ба амал омада маълумот медиҳад. Дар тадқиқу тахлили асарҳои лексикографии пешина ва таҳияи луғатҳои имр заи то ик хизмати олимони то ик ӯ ҷ ҷ Н.Маъсум , А.Маниёзов, Р.Ҳошим, М.Фозилов, В.А.Капранов, Т.Зеҳн , ӣ ӣ Ҳ.Рауфов, А.Сангинов, Қ.Муҳиддинов, Ҳ.Аҳадов, А.Отахонова, А.Нуров ва дигарон ниҳоят бузург аст. Фарҳангҳои пешина, ки сарвати маънавии халқамон шуморида мешавад, қисман дастраси хонандагон шуда истодааст ва корҳои тадқиқотии бисёре низ дар ин соҳа камтар нестанд. Дар хусуси фарҳангҳои пешина, гарч чандин асару мақола таълиф шуда бошад ҳам, ӣ лекин онҳо дар истифодаи хонандагони васеъ, хусусан, дониш ён— ҷӯ филологҳо қарор нагирифтаанд. Инак, барои қисман қонеъ намудани ин талаботи дониш ён ҳамин васоити хониш ба майдон омад. Ҳангоми ҷӯ навиштани ин монография мо асосан аз асару мақолаҳои В.А.Капранов. 7 С.И.Баевский, Ҳ.Рауфов, Раҳим Ҳошим, А.Сангинов, инчунин қисман аз асари олими Эрон— Шаҳриёри Нақав истифода бурдем, ки ин иҳати масъаларо боӣ ҷ камоли қаноатманд ва сипосгузор бояд гуфта гузарем. Инчунин маводи ӣ ӣ амънамудаи банда аз ш ъбаи дастхатҳоии Институти шарқшиносии Россия ҷ ӯ (Петербург) мавриди истифода қарор гирифтааст. ТАЪРИХИ ОМ ЗИШИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР Ӯ Ӣ Ҷ Ӣ СОҲАИ ЗАБОНШИНОС Ӣ Ибтидои таҳияи луғатҳои тар умавии забони форс дар Европа аз асри ҷ ӣ Х V ІІ шур ъ шудааст, ки дар ин давра 15 муносибати иқтисод , дипломат бо ӯ ӣ ӣ Эрон инкишоф меёбад. Дар ибтидои асри Х V ІІ дар Европа алакай чанд матни забони форс тар ума карда мешавад, аз умла “Гулистон”-и Саъд , ки соли ӣ ҷ ҷ ӣ 1651 дар Амстердам р и чопро мебинад. Дар Голландия соли 1644 ма мўаи ӯ ҷ зарбулмасалҳои форс нашр мешавад. Яке аз аввалин луғати тар умавии ӣ ҷ форс - лотин , ки дар Голландия таҳия шудааст, аз тарафи Якоб Голиус, соли ӣ ӣ 1669 дар Лондон чоп карда мешавад. Дар ҳамин сол дар Лондон луғати ҳафт- забона, ки дар худ забони форсиро низ дар бар мегирифт, нашр мешавад. Соли 1780 дар Вена луғати сезабонаи турк – араб – форс аз тарафи Ф. ӣ ӣ ӣ Менинский сохта мешавад. Чи тавре ки И.С. Баевский менависад “Самым ранним словарем персидского язика был, по видимому, словарь Джона Ричардсона, изданный в Лондоне в 1777 г. где был дан английский переводи достаточно большому числа персидских слов”1 (Қадимтарин луғати забони форс , эҳтимоя, луғати Джон Речардсон аст, ки соли 1777 дар Лондон нашр ӣ шуда ва дар он миқдори зиёди тар умаи англисии калимаҳои форс дода ҷ ӣ шудааст). Дар соли 1806 ва дар соли 1820 луғати Джон Ричардсон дар таҳрири нави Чарлз Вилкинс бори дуюм нашр карда мешавад. Масъалаи тар умаи ҷ лексикаи забони форс ба забони Европо (англис ) аввалин бор дар луғати ӣ ӣ ӣ Френсис Джонсон ҳалли худро ёфтааст.Ин луғат соли 1852 дар Лондон нашр шуда, он зиёда аз 80 ҳазор калимаю ибораҳои гуфтуг ва арабии ба забони ӯӣ форс дохилшударо дар бар мегирад.Баъд аз он дар Бонн луғати ду илдаи ӣ ҷ форс – лотин , ки аз тарафи И.Вуллерс таҳия шудааст, нашр мешавад. ӣ ӣ 8 И.Вуллерс дар таҳияи луғати худ аз маводи “Бурҳони қотеъ”, “Ҳафт қулзум”, “Баҳори А ам ” истифода бурда, ҳатто барои тасдиқи маънои ин ё он калимаҷ матни шеър низ меорад. ӣ Та рибаи аввалин таҳияи луғати форс - рус , эҳтимол дорад, “феҳрасти ҷ ӣ ӣ калимаҳои Бухоро”- ро ҳисобидан мумкин аст. Ин луғат 625 калимаро дар бар гирифта, дар он калимаҳои турк низ дохил карда шуда ва он аз тарафи ӣ Филипп Ефремов таҳия шудааст. Ин олими рус ҳангоми саёҳати худ дар Бухоро, Хива, Форс ва Ҳиндустон калимаҳои луғатро амъ намуда, он луғатро ҷ соли 1786 дар Петербург нашр мекунад. Маълумоте мав уд аст, ки ом хтани ҷ ӯ фарҳангҳои асримиёнагии форс дар замони Петр сар шудааст. Мувофиқи ӣ гуфтаи Д.И.С.Баевский дар ҳошияи фарҳанги “Ма маъ -ул - фурс”- и Сурур ҷ ӣ (соли танзим : 1600) ба забони рус тар ума шудани чанд воҳиди луғав дида ӣ ҷ ӣ мешавад.( амъ: 80 сатр матни рус , тар умаи 38 воҳиди луғав ). Масалан, ҷ ӣ ҷ ӣ дар варақи 4а ба воҳиди луғавии форс : Осо- чанд маън дорад, аввал монанд ӣ ӣ бошад, г янд шеросо, дуввум, даҳони дара бошад ва он малолат ё ғалабаи хоб ӯ бошад, саввум, осоиш бошад ва осоянда низ бошад, пан ум, хуросониён ба ҷ маънии тамкин ва виқор истеъмол кунанд. Дан перевод: “несколько толкований имеет. 1 - е подробность, 2 -е зевота коя в грусти или положения сна бываст, 3- е покой...,5- й хурасанцы и за обичание на каком месте и за здравий разум употребляют” 1 . Баъд аз як сол мувофиқи супориши Екатирина ІІ дар Петербург “Сравнительные словари всех язиков и наречий” зери таҳрири академик П.С. Палласа чоп мешавад.Дар он 285 калимаи рус ба 200 ӣ забон тар ума карда мешавад: 51 забони Европо , 149 забони шарқ.Дар он ҷ ӣ забони форс низ мав уд буд. Амалан аввалин луғати форс –рус , ҳамчун ӣ ҷ ӣ ӣ асари фарҳангнигор аз тарафи профессори забонҳои шарқи Университета ӣ Москва А.В. Болдырев ба сифати замимаи “Хрестоматияи форс ” танзим ӣ шуда ва он соли 1826 дар Москва нашр шудааст. Дар луғати Болдирев ба талаффузи калимаҳои форс эъробгузор шуда, қайдҳои грамматик низ ӣ ӣ ӣ мав уд аст. ҷ 9 “Хрестоматияи форс ” –и А. В. Болдирев бо луғат (саҳ. 1- 153), очеркиӣ мухтасари грамматик (саҳ.155 -170) аввалин дастури ом зиши забони форс ӣ ӯ ӣ барои дониш ёни рус то асри ХІХ хизмат кардааст. Соли 1869 дар ҷӯ Университети Петербург аз тарафи муаллими забони форс Мирзошафи ӣ Гаштасб дастури дигари забони форс таҳия шуда буд, ки он барои ӣ дониш ён ҳамчун луғати забони форс ,ки 4-ҳазор калимаро дар бар ҷӯ ӣ мегирифт, хизмат кард. Ду сол пештар дар Тифлис меҳнати чандинсола ба итмом расонида шуд, ки он барои хондани матни форс дастури муҳим ба ӣ ҳисоб мерафт ва он луғати форс - франсуз номида шуда, 6500 ҳазор ӣ ӣ калимаро дар бар мегирифт ва соли 1868 дар Лейпциг нашр шуд. Муаллифи ин луғат таълимгирифтаи Университети Петербург эроншинос, археолог, географи машҳур Адольф Берже буд, ки маводи луғатро солҳои 1853 -1854 ҳангоми дар сафари Эрон буданаш амъ намуда буд. Луғат барои хондани ҷ адабиёти махсус, истилоҳоти фанн ва барои соҳаи корҳои дипломат ӣ ӣ пешбин шуда ва аз он ҳамчун луғати франсуз –форс низ истифода бурдан ӣ ӣ ӣ мумкин буд. Дар мобайнҳои асри ХІХ ба муносибати инкишофи илми эроншинос масъалаи тартиб додани луғати мукаммалтари забони форс – ӣ ӣ англис талаби р з буд. Бояд як луғати тар умавии забони форс мисли ӣ ӯ ҷ ӣ фарҳанги даҳ илдаи араб - англисии Лена тартиб дода мешуд.Ин масъала дар ҷ ӣ назди олимон вазифа гузошт,ки бояд фарҳангҳои форсии қадимаро ом занд. ӯ Ба таври илм ом хтани фарҳангҳои қадимаро дар Европа аввалин бор бо ӣ ӯ мақолаи Х.Блочман “Заместки по персидакой лексикографии” (мулоҳизаҳо оиди фарҳангнигории форс ), ки дар журнали амъияти Осиёи Миёна дар ӣ ҷ Бенгалия (соли 1868) нашр шудааст,шур ъ мешавад. Блочман мақсад гузошт, ӯ ки барои таҳияи луғати калонҳа ми форс , фарҳангҳои тафсир ,ки дар асрҳои ҷ ӣ ӣ миёна тартиб дода шудаанд, бояд ҳамчун сарчашма ом хта шавад. 18 ӯ Х.Блочман аз байни фарҳангҳои тафсирии форс даҳ фарҳангро удо кард,ки ӣ ҷ солҳои 1419-1826, дар Ҳиндустон тартиб дода шуда буданд: “Адот -ул- фузало”; “Ма маъ -ул-фурс”–и Сурур ; “Шарафнома ”и-Муняр ; “Фарҳанги ҷ ӣ ӣ Рашид ”; “Муайид –ул -фузало”; “Сиро –ул – луғот”; “Мадор -ул-афозил”; ӣ ҷ “Баҳори А ам”; “Фарҳанги аҳонгир ”; “Ғиёс -ул-луғот”. Х.Блочман ба ин ҷ Ҷ ӣ 10 фарҳангҳо мухтасар тавсиф навишта, муаллифи фарҳанг, ой ва замониҷ навишта шудани он, тарзи оба огузории моддаҳои луғав ва маводи санадии ҷ ҷ ӣ онҳо маълумот дод.Хусусан, дар барои фарҳангҳои “Шарафнома”- и Муняр , ӣ “Мадор-ул-афозил”, “Фарҳанги аҳонгир ”, “Ма маъ-ул-фурс”–и Ҷ ӣ ҷ Сурур ,”Фарҳанги Рашид ” маълумоти пурра медиҳад. Х.Блочман бо ву уди ӣ ӣ ҷ баъзе камбудиҳо сарчашмаҳои ин даҳ фарҳангро нишон медиҳад ва онҳоро ба тариқи алифбо меорад, ки миқдори онҳо 65 ададро ташкил мекунанд.Ин аввалин феҳрасти фарҳангҳои асримиёнаг дар Европа ба шумор мерафт. ӣ Гуфтан оиз аст, ки то тадқиқоти Х.Блохман дар соли 1700 аз тарафи ҷ профессори Университети Оксфорд Томас Хайд як монография бо номи “История верований древних персов и их магов” (Таърихи мазҳаби форсҳои қадим ва одугариҳои онҳо) ба забони лотин офарида шуда буд. Дар он ҷ ӣ баробари дигар маълумотҳо 44 фарҳанги асримиёнаг бо тар умаи лотин ӣ ҷ ӣ оварда шуда буд. Ин феҳрастро Томас Хайд аз муқаддимаи “Фарҳанги аҳонгир ”, ки дар асри Х Ҷ ӣ V ІІ тартиб дода шуда буд, гирифтааст. Т.Хайд дар тафсири баъзе истилоҳоти дин ба маводи фарҳангҳои форс муро иат ӣ ӣ ҷ кардааст. Ба фикри мо, Х. Блочман аз ин феҳрасти Хайд хабардор набуд ва ин феҳраст дар Европа дар тадқиқи фарҳангҳои форс яке аз аввалинҳо ба шумор ӣ меравад ва барои таҳияи каталогҳо мавриди истифода шудааст. Ба фикри мо, яке аз ин гуна каталогҳо “Каталог коллекции пятсот восточных рукописей” мурратиб 19 Ж. Е. Руссо аст, ки дар Париж (соли 1817 ) нашр шудааст. Дар ин коллексияи Руссо, ки ҳангоми дипломат шуда кор карданаш аз давлати Сурия ва Ироқ амъ намуда буд, дар байни 200 дастхат, чанд фарҳангҳои ҷ асримиёнаг низ мав уд буд: “Т ҳфат-ул-аҳбоб”,”Фарҳанги Мирзо Иброҳим”, ӣ ҷ ӯ ”Ма маъ-ул-фурс”-и Сурур “Фарҳанги аҳонгир ” “Фароид – ул - фавоид”, ҷ ӣ Ҷ ӣ ва “Ихтиёроти Хо а Ҳофиз”. Яке аз олимони дигаре, ки дар тадқиқи ҷ фарҳангҳои асримиёнаг саҳми арзанда дорад, ин олими Олмон Паул де ӣ ӣ Лагард мебошад, ки дар феҳрасти худ 61 фарҳангро ба тариқи алифбо ӯ ӣ меорад. П.Лагард яке аз аввалинҳо шуда дар бораи 7 фарҳанги форсии асримиёнаг маълумоти муфассал медиҳад : “Т ҳфат-улаҳбоб”, “Т ҳфат-ус- ӣ ӯ ӯ Саодат”, “ оме-ул-луғот”,”Луғати фурс”, (Рисолаи Асад ), “Сурмаи Ҷ ӣ 11 Сулаймон ”, “Фарҳанги Фахри Қаввос” ва “Ҳафт қулзум” Соли 1884 К.Г.ӣ Залеман ба кори Паул де Лагард тақриз нашр намуда, ба кори баъзе саҳеҳ ӯ ӣ ва иловаҳо дохил мекунад. Залеман дар хазинаҳои Россия мав удияти 18 асари ҷ лексикографиро бо муаллифони он аниқ мекунад. (И.С.Баевский ин феҳрастро ба хат арабиасоси то ик пурра овардааст). Залеман ба дасхати рақами 477, ӣ ҷ ӣ ки дар музеи Азия нигоҳ дошта мешавад, такя намуда оиди фарҳанги “Меъёри амол ” маълумоти муфассал медиҳад ва дар фаъолияти минбаъдаи Ҷ ӣ фарҳангнигории форс мавз и кори асосии илмии шуда мемонад. нақшаи ӣ ӯ ӯ Ӯ нашри чанд асари лексикографиро назди худ вазифа карда мемонад. Залеман соли 1887 фарҳанги “ Меъёри амол ” ро дар Қазон чопи танқидии онро нашр Ҷ ӣ мекунад.Ин меҳнати дар миқёси аҳон аввалин таҳияи танқидии ӯ ҷ фарҳангнигории форс ба шумор рафта, минбаъд дар эроншинос дар таҳияи ӣ ӣ осори адабиёти форс ба таври васеъ истифода бурда мешавад. Залеман дар ӣ замимаи фарҳанг якчанд қасидаи Унсур , Фаррух , Камолиддин Исмоили ӣ ӣ Исфаҳон , инчунин байтҳои Шамси Фахр , ки дар Фарҳанг истифода ӣ ӣ шудааст, дохил намуд. Соли 1888 Залеман асари калонеро бо номи “сообщение об издании 20 Мийар –и Джамали ”(маълумот оиди нашри Меъёри амол ) –ро ба забони немис нашр мекунад, ки дар ҳамон замон дар Ҷ ӣ ӣ таърихи фарҳангнигории форс аҳамияти бузург дошт. Дар ихтиёри муаллиф ӣ боз чанд дасхати ин фарҳанг мавриди истифода шуда буд. Залеман ба таври муфассал оиди ин фарҳанг сухан ронда, ҳатто тарзи кори якчанд фарҳангнигоронро, аз умла баҳ , Шуур , Неъматулло, Сурур , Рашид , ҷ Ӯ ӣ ӣ ӣ ӣ Абулқодири Бағдод Ин у, ки минбаъд маводи “Меъёри амол ” –ро ӣ ҷ Ҷ ӣ истифода кардаанд, муайян намуд. К.Г. Залеман дар нати аи бевосита ҷ ом хтани хазинаи дастхатҳои Петербург яке аз аввалинҳо шуда дар илм ӯ феҳрасти нисбатан пурраи фарҳангҳои форсиро, он чи Паул де Лагард таҳия карда буд,боз номг и 100 фарҳангро илова намуд. Залеман аз аввалинҳо шуда ӯ номг и фарҳангҳоро ба таври хронолог , аз фарҳанги гумноми Аб ҳафси ӯ ӣ ӯ Суғд то асри Х ӣ I Х, тартиб дод ва дар таърихи фарҳангнигории форс то ик ӣ ҷ ӣ саҳми арзанда гузошт. Дар солҳои 70-ми асри гузашта ом зиши фарҳангҳои ӯ то ик -форсии асримиёнаг дар То икистон равнақ меёбад. Оиди ин мавз ъ ҷ ӣ ӣ ҷ ӯ 12 чанд корҳои тадқиқотии муҳим ан ом меёбад. Аз байни ин тадқиқотҳоҷ монографияи В.А.Капрановро оиди “Луғати фурс” номбар кардан оиз аст, ки ҷ дар он қабатҳои лексикии ин луғат таҳлил шуда, хусусан ба масъалаи калимаҳои шеваг -гуфтуг ии ин фарҳанг ва муқоисаи он бо лексикаи шевагии ӣ ӯ забони имр заи то ик аҳамияти махсус медиҳад. Минбаъд А.В.Капранов оиди ӯ ҷ фарҳангнигории форс -то ик тадқиқоти худро давом дода, рисолаи доктор ӣ ҷ ӣ ӣ ҳимоя намуд, ки он ба шакли монография нашр шудааст. Ин монографияи В.А.Капрамов яке аз тадқиқотҳои фундаментал нисбати фарҳангнигории ӣ то ик форсии асрҳои Х ҷ ӣ VI -Х I Х Ҳиндустон ба шумор меравад. Ба ғайр аз ин дар бораи тавсифу таҳлили фарҳангҳои асримиёнаг диссертатсияҳои ӣ номзад , доктор ҳимоя ва рисолаҳои илм офарида шудааст, ки дар ин бахш ӣ ӣ ӣ хизматҳои олимони То икистон, Росссия, Озорбой он (Боку), 21 збекистон ҷ ҷ Ӯ (Тошканд), Ҳиндустон, Покистон, Эрон, Афғонистон дар таҳлилу тавсифи фарҳангҳои асримиёнаг нашри интиқодии онҳо хизматҳои сазовори таҳсин ӣ мекунанд. Давраи навини инкишофи фарҳангнигории форс то ик бо номи ӣ ҷ ӣ Устод Айн алоқаманд аст. Устод барои қисман қонеъ гардониданн эҳтиё и ӣ ҷ маънавии мардуми мо ба тартиб доданн «Луғати нимтафсилии то ик барои ҷ ӣ забони адабии то ик» шур ъ намуд. Ин луғат дар давоми солҳои 1936—1938 ҷ ӯ саран ом ёфта бошад ҳам, бо сабабҳои гуногун дар вақташ нашр нашуд. ҷ Нусхаи нопурраи ин луғат дар архиви нависанда нигоҳ дошта мешуд, бо нстифода аз шарҳҳои ҳошияҳои асарҳои С.Айн такмил дода шуд, ки он ҳоло ӣ илди 12 «Куллиёт»-и С.Айниро ташкил кардааст1 . Қиммату арзишн ин луғат ҷ дар илмн луғатшиносии то нк хеле калон аст. Дар ин хусус Раҳим Ҳошим ҷ мег яд: «...Аҳамияти бузурги ин асар дар ин ост, ки муаллиф калимаҳои ӯ ҷ махсус то икиро шарҳу баён кардааст, ки онҳо то ҳол ба ҳе луғате ҷ ҷ надаромадааст. Аксарняти ин қабил калимаҳо бо далелҳои қатъ , баъзан бо ӣ мисолҳо аз адабиётн классик ва бо ибораҳо аз гуфтори халқ таъкид карда ӣ шудаанд... Ч шарҳҳое, ки ба калимаҳо дода мешавад ва ч мисолҳое, ки ӣ ӣ барои қувват додан ба ин маънндодҳо оварда шудаанд, ҳама барои луғатшипосии мо як бозёфти хеле пурарзише мебошанд»2 . Устод Айн аз ӣ хусуси лексикаи луғавии фарҳанги худ ва аҳамияти он дар муқаддима чунин 13 менигорад: «Ман ба ин китоб як қисми луғатҳоеро амъ кардам, ки онҳо бароиҷ фоида бурдан аз адабиёти классик ёр медиҳанд ва қисмеро даровардам, ки ӣ ӣ онҳо барои фаҳмида хондани адабнёти нафисани имр за заруранд ва инчунин ӯ як қисм луғатҳоеро ғун кардам, ки онҳо дар хазинаи забони зиндаи имр заи ӯ то ик буда, то ба ҳол ба ое ғун нагардида ва дар навишта оте кор фармуда ҷ ҷ ҷ нашудаанд, ё ин ки бисёр кам кор фармуда шудаанд»3 . Пешрафти ҳаёти иқтисод ва мадании республика талаб мекард, ки луғати ӣ тафсирии забони то ик танзим ёбад, ки дар он боигарии луғавии забон бо ҷ ӣ принципҳои имр заи лексикограф ва ба дара аи илми имр за шарҳу эзоҳ ӯ ӣ ҷ ӯ дода шаванд. Дар солҳои пан оҳ м тартиб додани луғати тафсирии забони ҷ ӯ то ик ҳамчун як проблемаи махсус ба плани Институти забон ва адабиёти ба ҷ ӣ номи Р дакии АФ То икнстон дохил гардид. Луғати тафсирии забони то ик ӯ ҷ ҷ ӣ сараввал аз р и маводҳои адабиёти классик (асрҳоиХ— ӯ ӣ XIX ) танзим ёфт ва дар ду илд нашр гардид. Дар ин фарҳанг та рибаи бои луғатшиносии ҷ ҷ қадимаи то ик ба таври э од мавриди истифода қарор гирифта, то андозае ҷ ҷ ӣ амъбасти худро ёфтааст. Нашри мукаммалтари “Фарҳанги тафсирии забони ҷ то ик ” (иборат аз 80 ҳазор воҳиди луғав ) соли 2010 чоп шуд, ки он ҷ ӣ ӣ калимаҳои имр за ва қисман калимаҳои шевагиро низ дар бар гирифтааст. Дар ӯ амъовар ва шарҳу тафсири воҳидҳои фразелог ва зарбулмасалу мақолҳои ҷ ӣ ӣ то икию форс хизмати Мулло он Фозилов ниҳоят бузург аст. «Фарҳанги ҷ ӣ ҷ ибораҳои рехта» (дар ду илд), «Фарҳанги зарбулмасал, мақол ва афоризмҳои ҷ то икию форс » (дар ду илд) асарҳои лексикографии фундаментал буда, аз ҷ ӣ ҷ ӣ хизматҳои бурдборона ва бардавоми ин олими луғатсозу луғатдон далолат медиҳад. Лексикографияи қадимаи то ик таърихи бой ва соҳиби луғатҳои ҷ тафсирии бисьёр аст, бо ву уди ин он дорои назарияи ягонаи лексикограф ҷ ӣ набуд. Гуфтаҳои зерини А.М.Бабкинро ба асоси назариявии лексикографияи тореволюционии то ик низ татбиқ кардан мумкин аст: «Та рибаи ҷ ҷ тореволюционии русии тартибдиҳии луғатҳо ба ягон назариян умум такя ӣ карда наметавонист, зеро ҳе як назарияи лексикограф ву уд надошт»1 . ҷ ӣ ҷ Вале аз ин гуфтаҳо ҳаргиз ба хулоса омадан мумкин нест, ки та рибаи дар ҷ 14 муддати дуру дароз дар соҳаи луғатом з ва луғатсоз ҳосил кардаиӯ ӣ ӣ гузаштагон қобили истифода набошад. Мураттибони фарҳангҳои пешина дар давоми фаъолияти чандинсолаи худ ба та рибаи бой соҳиб шудаанд: «Баъзе аз ҷ онҳо дар кушодан ва муайян намудни маънои калимаҳо, хусусиятҳои этимолог , интихоби материалҳои аёнии хеле мувофиқ ва қайди факторҳои ӣ муҳимми забон басе дақиқона рафтор намуда бошанд ҳам, ин гуна та рибаи ӣ ҷ муҳим ва сазовори диққатро амъбаст нанамудаанд»1 . Фарҳангҳои қадима ч ҷ ӣ аз иҳати сохту принципҳои лексикограф ва ч аз иҳати дарбаргирии ҷ ӣ ӣ ҷ захираи луғав аз ҳамдигар фарқ мекунанд. Дар онҳо асосан фаъолияти илмии ӣ як шахс, та риба ва салоҳдиди акс ёфтааст. Барои ин ки та риба ва ҷ ӯ ҷ муваффақиятҳои луғатшинос ва луғатсозии гузаштагон барои такмили ӣ минбаъдаи илми имр заи лексикограф хизмат кунад, лозим аст, ки ҳар яке аз ӯ ӣ ин асар ба таври удогона, вале дар силсилаи асарҳои муҳимми ҷ лексикографии қадима ҳаддалимкон муфассалтар мавриди таҳқиқ қарор гирад. ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР АСРҲОИ Х-Х Ӣ Ҷ Ӣ V Забони адабиии то ик (форсии дар ), ки дар асри ҷ ӣ IX ташаккул ёфта ва дар асри X дар Осиёи Миёна (Мовароуннаҳр) ва Хуросон нашъунамо ёфта буд, дар давраҳои минбаъда, аз асри X сар карда, дар ҳудуди Осиёи Миёна, Афғонистон, Эрон, Озарбой он ва ҳатто дар Ироқ ва Осиёи Хурд инкишоф ҷ ёфт ва дар асрҳои сон , хусусан аз асри ӣ XV сар карда, дар хеле ойҳои ҷ Ҳиндустон ва Покистон низ паҳн гардид2 . Ба ву уд омадан ва инкишоф ҷ ёфтани луғатнависии то ику форс бо инкишофи забону адабиёти то ик дар ҷ ҷ асрҳои I Х-Х вобастааст. Азбаски шоирону нависандагони даризабон дар территорияҳои гуногун зиндаг ва э од кардаанд, хоҳу нохоҳ дар осори онҳо ӣ ҷ калимаю ибора ва номи маҳалҳоро, ки ба шарҳу эзоҳ м ҳто анд, дучор кардан ӯ ҷ мумкин аст. Аз ҳамин р , дар осори онҳо калимаю ибораҳои лаҳ авию ӯ ҷ маҳалл низ истифода мешуданд, ки онҳо барои лаҳ аҳои дигари забони ӣ ҷ то ик норавшан ва нофаҳмо буданд. Барои шарҳдиҳии калимаҳои ҷ ӣ мушкилфаҳми архаист , ки ба забонҳои паҳлав ва суғд дахл доштанд, ӣ ӣ ӣ шеваг , номи маҳалҳои гуногун, номи растаниҳо, паррандаҳо, инчунин барои ӣ 15 пайдо кардани калимаҳои матлуби ҳаммаъно, ки тафовути маъноии онҳо ба як тартиби муайян бояд дароварда мешуданд, зарурат ва эҳтиё оти таълифиҷ фарҳангҳоро ба майдон овард. Таркиби луғавии забон дар тағйирёб ва ӣ инкишофи доим аст. Дар давраи муайяни таърих бо тағйир ёфтани сохти ӣ ӣ и тимо -сиёсии амъият дар забон низ такмилёб ва тағйиротҳо ба ву уд ҷ ӣ ҷ ӣ ҷ меоянд. Забон бо ҳодисаҳои амъият ва таърихи инсоният алоқаи қав дорад, ҷ ӣ ҳодисаю воқеаҳои гуногуни таърих дар забон акси худро меёбанд. Бинобар ӣ он ба ву уд омадани воҳидҳои лексикии забон бо сохти иқтисод -сиёс ва ҷ ӣ ӣ шароити зиндагонии таърихи одамон алоқаманд аст. Масалан, истеъмол ва иқтибоси калимаҳои араб ба забони то ик дар асрҳои ӣ ҷ ӣ VII - VIII Осиёи Миёнаро истило намудани арабҳо вобастааст. Аз асрҳои Х II -Х III сар карда ҳар як калимаи арабиро, хоҳ дар забони то ик маъмул бошад, хоҳ не, ба адабиёт ҷ ӣ даровардан анъана шуда буд. Ин гуна калимаҳои араб низ шарҳу эзоҳро ӣ талаб мекарданд. Ҳамин тариқа, забони то ик бо забонҳои ба худ наздик ҷ ӣ (эрон ) ва бо забонҳои дур (араб , турк ) тамос пайдо карда, таркиби луғав ӣ ӣ ӣ ӣ ва сохти грамматикии худро аз ҳисоби калимаю ибораҳои ин забонҳо такмилу тавсиа дода омадааст. Ба мақсади шарҳ ва маънидод намудани калимаҳои камистеъмолу душворфаҳм, инчунин барои эзоҳи калимаҳои маҳалл ва аз ӣ забонҳои дигар иқтибосшуда аз асри I Х-Х сар карда якчанд луғатҳои тафсир ӣ таълиф шудаанд. Миқдори асарҳои лексикографие, ки дар асрҳои X —Х V таълиф шуда, то замони мо омада расидаанд, он қадар зиёд 25 нестанд. Масалан, дар асри Х II мав удияти луғатҳои то ик дар илми луғатшинос ҷ ҷ ӣ ӣ мушоҳида нашудааст ва дар муддати ин аср будани ягон луғате то ҳол номаълум мемонад. Мумкин аст, ки дар ин аср низ луғатҳо таълиф ёфта бошанд, аммо то имр з онҳо пайдо нашудаанд. Луғатномаҳои дар асрҳои ӯ XI Х V тартибдодашуда ҳа ман он қадар калон ва теъдоди калимаҳои ҷ эзоҳшавандаи онҳо зиёд нестанд. Қимати ин фарҳангҳо, пеш аз ҳама дар он аст, ки дар онҳо калимаҳои нодири душворфаҳме, ки дар асарҳои шоирони то икзабони асрҳои Х-Х ҷ II вомех ранд, шарҳу эзоҳ дода шудаанд. Дар ӯ фарҳангҳои қадима калимаю ибораҳое маънидод шудаанд, ки дар осори шоирони классикии то ик ва ё дар гуфтуг и мардум вомех ранд ва маъноҳои ҷ ӯ ӯ 16 хос доранд. Аз ин р луғатҳои қадимаи форсу то ик барои ом хтану мутолиаӯ ҷ ӯ намудани осори классикони адабиёти то ик дастури бебаҳо мебошанд. ҷ Намунаи зиёди осори намояндагони адабиёти классикии то ик-форсро (асрҳои ҷ I Х-Х) дар луғатномаҳо пайдо кардан мумкин аст, ки ашъори ин ё он шоир ба тариқи мисол оварда мешавад. Аз ин иҳат фарҳангҳои тафсир , на танҳо ҷ ӣ асарҳои забоншннос , балки онҳо баёзҳои м ътабари адабиёти классик низ ӣ ӯ ӣ ба шумор мераванд. Бинобар он ом хтану тадқиқ намудани фарҳангҳои ӯ тафсир барои илми забоншинос ва адабиётшинос аҳамияти бузург доранд. ӣ ӣ ӣ Фарҳангнигории форс -то ик дар асрҳои миёна. Аз асрҳои миёна давраи ӣ ҷ ӣ мутақаддимини инкишофи фарҳангнигории форс -то ик чанд фарҳанг то ӣ ҷ ӣ замони мо омада расидааст, ки он роҳи тараққиёт ва ташаккули таҳияи луғатсозиро дар Эрон ва мамлакатҳои ҳамсарҳади он – Осиёи Миёна, Озарбай он имконият медиҳад. Дар адабиёти илм (асрҳои ҷ ӣ X - XV ) таҳлили умумии фарҳангҳои ин давра маълумоти пурра то имрўз мав уд нест. Ногуфта ҷ намонад, ки оиди «Луғати фурс» рисолаи монографии В.А.Капранов (Душанбе, 1964) ва кори тадқиқотии К.Г.Залеман оиди фарҳанги «Меъёри амол » (1888) мав уд аст. Ин о тадқиқоти С.И.Баевскийро «Ранняя ҷ ӣ ҷ ҷ персидская лексикография XI - XV вв» (Фарҳангнигории 26 форсии мутақаддимин асрҳои XI - XV ) ва инчунин монографияи ўро оиди фарҳанги «Зуфонгўё ва аҳонпўё» номбар кардан мумкин аст. Аксарияти фарҳангҳои ин ҷ давра то вақтҳои охир барои мутахассисони ин соҳа дастрас набуд ва ё нусхаҳои ягонаи он дар феҳрастҳо дида мешуд. Таърихи давраи мутақаддимини фарҳангнигории асрҳои XI - XV то ику форсро ба ду марҳила ҷ тақсим намудн мумкин аст: 1. Пайдоиш ва ба майдон омадани анъанаи фарҳангнигор дар Осиёи Миёна, Эрон ва Озарбай он (асрҳои ӣ ҷ XI - XIV ). 2. Ташаккули фарҳангнигории форс -то ик дар Ҳиндустон (асрҳои ӣ ҷ ӣ XIII - XV ). ИНКИШОФИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР ЭРОН, Ӣ Ҷ Ӣ ОСИЁИ МИЁНА ВА ОЗОРБАЙ ОН (ФАРҲАНГИ ОИМ ЭВАК ВА Ҷ ФВПҲАНГИ ПАҲЛАВ ) Ӣ 17 Анъанаи фарҳангнигории форс -то ик то асри ӣ ҷ ӣ XIV асосан дар Осиёи Миёна, Эрон ва Озарбай он инкишоф ёфтааст. Аз ин давра чунин фарҳангҳои ҷ тафсир то замони мо расидааст: 1.«Луғати Фурс» (с. 458/1066) 2.«Сиҳоҳ-ул- ӣ фурс» (с. 728/1328) 3.«Меъёри амол ва мифтоҳи Абўисҳоқ » (с 745/1344) ҷ ӣ ӣ 4.Фарҳанги «Ма муъат-ул-фурс» (тахминан асрҳои ҷ IXXIV ). Ба ин рўйхат боз як фарҳанги тафсирии забони форсии асри XIV -ро (аз рўи тахмини мутахассисон дар Туркия таҳия шудаст) дохил намудан мумкин аст. Мо ин о ҷ дар бораи луғатномаҳое (ба таври мухтасар) таваққуф менамоем, ки нусхаҳои дастхат ва нашри интиқод доранд ва дар манбаъҳои м ътабари илм дар ӣ ӯ ӣ хусуси онҳо маълумоти саҳеҳу аниқ дода шудаанд ва баъзе фарҳангҳо дар солҳои охир маълум гаштаанд. То давраи мусулмон якчанд дастурҳои ӣ лексикораф , ба мисли авасто –паҳлав , ором –паҳлав , суғд –паҳлав ӣ ӣ ӣ ӣ ӣ ӣ ӣ луғатҳои дузабона сохта шудааст. Аз байни ин луғатҳо ду 27 асари фарҳангнигор аҳамияти хоссаро дорост. 1. Фарҳанги Оим-Евак ва 2. ӣ Фарҳанги паҳлав . ӣ ФАРҲАНГИ ОИМ-ЕВАК “Фарҳанги Оим-евак” (дар транскрипсия “ farhang -и oim – evak ”, айнан: фарҳанге, ки калимаи авастоии oim –“як” ва паҳлавии evak –як шур ъ ӯ мешавад). Фарҳанги дузабонаи авасто –паҳлав , яке аз осори лексикографии ӣ ӣ забони форсии миёна (паҳлав ) мебошад. Соли таълиф ва мураттиби он ӣ маълум нест. Фарҳанг бо ҳуруфи авасто ва паҳлав китобат шуда, 1000 ӣ ӣ калимаи авасто 2200 калимаи паҳлав , 833 калимаи бегона (ором ) ва 24 ӣ ӣ ӣ калимаи позандро дар бар мегирад. “Фарҳанг аз 27 боб иборат буда,чанде аз бобҳо аз р и мавз ъ, як қисми бобҳо аз р и тартиби алифбои авасто мураттаб ӯ ӯ ӯ ӣ гардидаанд. Дар “фарҳанг” шумораҳои миқдор ва тартиб , онишинҳо, ӣ ӣ ҷ сифатҳо бо префикс hu –“хуб”, узвҳои бадани инсон, пайвандакҳо истилоҳоти дин , хислатҳои инсон, воҳидҳои андоза (ангушт, қадам), шабор з ва ӣ ӯ қисматҳои он тафсир шудаанд. Бобҳо ба тартиби алифбо сохта шуда нопурра ӣ буда, ҳамаг доир ба 24 ҳарфи авасто мисолҳо оварда шудаанд, дар алифбои ӣ ӣ авасто бошад 48 ҳарф ва 44 овоз ву уд дорад. “Фарҳанг” барои ом хтани ӣ ҷ ӯ 18 забони авасто пешбин шуда буд. Дар он як қатор грамматикаи забонҳоиӣ ӣ авасто ва паҳлав , аз қабили падеж, шумора (танҳо, дугона, амъ), инсият ва ӣ ӣ ҷ ҷ ғ. шарҳ ёфтаанд. Шаш дастхати “фарҳанг”, ки қадимтаринаш соли 1397 китобат шудааст (маҳфуз дар китобхонаи Мюнхен) мав уд аст. “Фарҳанг” як ҷ чанд маротиба нашр шудааст. Нашри охирини фарҳанг (соли 1900) ба олими австрияг таалуқ дорад, ки ба он шарҳу тавзеҳоти муфассал навишта, ӣ ӯ калимаҳо дар матни асл тар уманашударо шарҳу тафсир кардааст1 . ӣ ҷ 1 Энсиклопедияи тољик, Душанбе, 1987. . 7, с. 1597 28 Ҷ ФАРҲАНГИ ПАҲЛАВ Ӣ «Фарҳанги паҳлав » (дар транскрипсияи паҳлав « ӣ ӣ Frahang -и Pahlavik », номи дигараш «Мана худа» - « Manakhoda » аз нахустин калимаи асар гирифта шудааст). Фарҳанги тафсирии забони форсии миёна (паҳлав ), яке аз осори ӣ лексикографияи паҳлав мебошад, ки тафсири ҳузворишҳоро дар бар мегирад. ӣ Соли таълиф ва муаллифи он маълум нест. «Фарҳанги паҳлавик» бо ҳуруфи паҳлав навишта шуда, 1300 калимаро дар бар мегирад. Дар он калимаҳо аз ӣ иҳати мавзўъ ба 31 боб удо шудаанд. Боби 1- лексикаи мансуби осмонро ва ҷ ҷ объекти космосро дар бар мегирад. Боби 2 – дунё, замин; боби 3 – об, дарё ва баҳр; боби 4 – дар бораи донавор ва ҳосил; боби 5 – дар бораи хуроквор ва ӣ ӣ нўшок ; боби 6 – дар бораи мева от ва растаниҳо; боби 7 – оиди ҳайвоноти ӣ ҷ хонаг ; шир ва гўшти онҳо; боби 8 – оиди паррандаҳо; боби 9 – оиди ӣ ҳайвоноти ваҳш ; боби 10 – оиди узвҳои инсон; боби 11 – оиди одамони ӣ гуногун; боби 12 – оиди унвонҳои подшоҳон; боби 13 – оиди гурўҳҳои и тимо ; боби 14 – оиди истилоҳоти ҳарб ва асппарвар ; боби 15 – санъати ҷ ӣ ӣ ӣ хаттот , корҳои дафтардор (идор ); боби 16 – оиди боигар , тилло ва нуқра; ӣ ӣ ӣ ӣ боби 17 – оиди азо ва ҳабс; боби 18-23 – оиди феъл; боби 24 – оиди ҷ онишинҳо; боби 25 – оиди калимаҳои ёридиҳанда; боби 26 – оиди сифат; ҷ боби 27 – калимаҳои ифодакунандаи вақт; боби 28 – оиди рўзҳо ва моҳҳо; боби 29 – оиди шумораҳо; боби 30 – оиди пул; боби 31 – оиди калимаҳои мухталиф. Қайд кардан лозим аст, принсипи аз рўи мавзўъ сохтани фарҳангҳо 19 пештар ҳам маълум буд. Тадбиқи ин тарзи фарҳангсоз дар таҳияи луғатҳоиӣ араб ва араб -форс ва дар та рибаи танзими фарҳангҳои тафсир низ ӣ ӣ ӣ ҷ ӣ истифода шудааст. Қадимтарин нусхаи дастнависи «Фарҳанг паҳлав » ба асри ӣ 14 дахл дорад. Нахустин бор «Фарҳанги паҳлав »-ро соли 1771 Анкетил ӣ Дюперон ба табъ расонид. Дар асоси «Фарҳанги паҳлав » олими то ик – ӣ ҷ Р.Х.Додхудоев «Луғати ҳетерограммаҳои паҳлав »-ро (соли 1969) тартиб ӣ додааст. «ЛУҒАТИ ФУРС»-И АСАДИИ ТЎС ДАР ИСТИФОДАИ Ӣ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ То навишта шудани “Луғати фурс” мег яд И.С.Баевский, камаш чор ӯ фарҳанги то икии форс тартиб дода шудааст. Аз байни онҳо қадимтаринаш ҷ ӣ “Фарҳанги Аб ҳафси Суғд ” ё “рисолаи Аб ҳафси Суғд ” мебошад, ки дар ӯ ӣ ӯ ӣ охири асри IX , аввали асри Х танзим шудааст. Оиди муаллифи фарҳанг – Аб ҳафси Ҳакими Суғд (Самарқанд ) маълумот кам аст. Вай дар замони худ ӯ ӣ ӣ мусиқашинос, назариётчии асбобҳои мусиқ будааст ва асбоби шоҳруд аз ӣ тарафи э од карда шудааст. Аб ҳафс муаллифи ду рисолаи мусиқ : “Равнақ- ӯ ҷ ӯ ӣ улма олис” ва “ аҳонгир-ул-ма олис” мебошад, ки то замони мо дастнависи ҷ Ҷ ҷ нодири он омада нарасидааст. Дастнависи Аб ҳафси суғд то замони мо ӯ ӣ нарасидааст, аммо ин фарҳанг то асри XVI аз тарафи фарҳангнависони асримиёнаг мавриди истифода шудааст. Дар баъзе рисолаҳо (сар карда аз ӣ асри Х III , масалан, дар поэтикаи Шамси Қайс) қайд карда мешавад, ки Аб ҳафс мусиқашинос ва муаллифи фарҳанг аст. Фарҳангшиносон К.Залеман, ӯ П.Ҳорн навишта шудани фарҳанги Аб ҳафси Суғдиро то солҳои 815-816 ӯ тахмин мекунанд. Яке аз фарҳангҳои машҳури асри Х III –“Фарҳанги Сурур ” ӣ дар байни 16 сарчашмаи фарҳанги худ фарҳанги Аб ҳафси Суғдиро (бо номи ӯ рисолаи Аб ҳафси Суғд ) дар зимни тафсири калимаҳои зер меорад: ахш- ӯ ӣ арзиш; алаббекор , нодаркор; хаш-ахлот; коҳ; деранд-даҳр, замон; самор ғ- ҷ ӣ ӯ замб руғ. Дар фарҳанги аҳонгир (соли таълиф: 1608) дар байни 44 ӯ Ҷ ӣ 20 сарчашма дар ойи аввал фарҳанги Аб ҳафси Суғд (ба номи “фарҳангиҷ ӯ ӣ Аб ҳафси Суғд ”) зикр карда мешавад, вале дар зимни мақолаи луғав ӯ ӣ ӣ номбар намекунад. “Фарҳанги Рашид ” (соли таълифаш: 1654) фарҳанги ӣ Аб ҳафси Суғдиро дар зимни чор мақолаи луғав номбар мекунад: Истим- ӯ ӣ остин; чаргар –муфт ; қоз ; дафнук- р п ш; 30 кампал. Калимаи чаҳорум бо ӣ ӣ ӯ ӯ “Ма маъ-ул-фурс”-и Сурур як хел аст. Пайдо намудани ин моддаҳои луғав , ҷ ӣ ӣ ки дар онҳо фарҳанги гумноми Аб ҳафси Суғд номбар шудааст, хизмати ӯ ӣ бузурги эроншиноси машҳур Саид Нафис ба шумор меравад. ӣ Капранов В.А. дар монографияи худ (“Луғати фурс”-и Асади Т с ...) ӯ ӣ бозёфти Саид Нафисиро, ки дар “Фарҳанги Сурур ” оварда мешавад, пурра ӣ меорад, ки он аз зерин иборат аст: 1. Ахш- арзиш; Сурур менависад: дар рисолаи Аб ҳафси Суғд ба вазни ӣ ӯ ӣ рахш омада ва ба ин байти Унсур мутамассик шуда: Худ физояд ҳамеша ӣ гавҳари ахш, Худ намеояд ҳамеша меҳри фур ғ. ӯ 2. алаб –нобакор. Сурур менависад: дар нусхаи Аб ҳафси Суғд ба маънии Ҷ ӣ ӯ ӣ ш р ва фатна ва ғавғо низ омада, Носири Хисрав: Омма ба ман т ҳмати ӯ ӯ диниву фазл мениҳанд, Бар сарам фазли ман оварда ин ҳама ш ру алаб. ӣ ӯ ҷ 3. Хаш//хош –хасу хошок; Сурур менависад: Аб ҳафси Суғд хошро ба ӣ ӯ ӣ маънии хоидан оварда, хоҳ аз инсон бошад, хоҳ аз ҳайвон ва ба ин байти Р дак мустаъмал шуда: Нишасту суханро ҳама хош зад, Зи оби даҳон к ҳро ӯ ӣ ӯ шош зад. 4. Диранд –даҳр, замон; Сурур менависад: Аб ҳафси Суғд ӣ ӯ ӣ “диранд”- ро ба маънии таъвиз оварда ва ба ин байти Р дак мутамассик ӯ ӣ шуда, ки менамояд: Аё, Сарви ман, дар такоп и онам, Ки дирандосо бипечам ӯ бар ту бар. 5. Саморуғ –замб руғ; Сурур дар зимни ин калима менависад: аммо дар ӯ ӣ рисолаи Аб ҳафси Суғд ба маънии хоки ш ра омада ва ба ин байти Унсур ӯ ӣ ӯ ӣ мутамассик шуда ки: Ку о ман чашм дорам бар сахоят? Гулу лола нар яд аз ҷ ӯ саморуғ. Ба баъзе норавшаниҳо нигоҳ накарда, ба ҳар ҳол, Аб ҳафси Суғд ӯ ӣ дар замони Р дак зиндагон ва э од 31 намудааст. муаллифи “Фарҳанги ӯ ӣ ӣ ҷ Ӯ 21 Аб ҳафси Суғд ”, ки то замони мо нарасидааст, мебошад. Инчунин вайӯ ӣ мутриби (мусиқачии) машҳури замони худ ба шумор рафтааст1 . Асари лексикографии дигар то замони дар бораи вай маълумоти аниқ омада расидааст, ин фарҳанги гумшудаи шоири машҳури асри Х1-и Озорбой он ҷ Қатрон (соли вафоташ 465/1072-1073) ба шумор меравад. Номи пурраааш Ҳаким Қатрон Аб мансур ал- абал Озарии Табрез аст. Тавсифи нисбатан ӯ Ҷ ӣ ӣ пурраи ин фарҳангро (тахминан дар байни солҳои 1046-1064 тартиб ёфтааст) аз муқаддимаи “Сиҳоҳ-улфурс” –и Муҳаммад Ҳиндушоҳи Нах увон , ки соли ҷ ӣ 1328 дар Табрез таҳия шудааст, пайдо карда метавонем: аввалин касе, ки ба тартиби луғати фурс машғул шуд ва онро ба китобат муқайяд гардонид Ҳаким Қатрон Умрав буд, аммо беш аз 300 луғат зикр накард ва баъд аз ҳакими ӣ ӯ ӯ фозили комил Аб мансур Ал бинни Аҳмад ал-Асад ал-Т с раҳматуллоҳ ӯ ӣ ӣ ӯ ӣ алайҳа ба тартиб ва табвиби он иштиғол намуд ва онро муваддан гардонид ва дар ин фан масони амила ба тақдим расонид ва бар он чи ҳаким Қатрон амъ ҷ ҷ оварда буд, луғоти бисёр фузуд, чунонки амъи ў ба амъи Қатрон ҳе нисбат ҷ ҷ ҷ надошт2 . Носири Хисрав дар “Сафарнома”-аш як воқеаи а ибро меависад. ҷ Ҳангоми аз сафари Осиёи Миёна баргаштан (августи соли 1046) дар Табрез бо Қатрон вох рданашро чунин менависад: “Дар Табрез Қатрон ном шоиреро ӯ дидам шеъри нек мегуфт, аммо забони форс нак намедонист, пеши ман омад ӣ ӯ девони Мун ик ва девони Дақиқ биёвард ва пеши ман бихонд ва ҳар маъние, ҷ ӣ ки мушкил буд, аз ман пурсид бо бигуфтам ва шарҳи он бинвишт ва ашъори ӯ худ бар ман хонд”. Яке аз фарҳангнигорони Туркия Лутфуллоҳ ибн Юсуф Ҳалим муаллифи луғати форс -турк , ки бо номи “Луғати Ҳалим ” машҳур ӣ ӣ ӣ ӣ аст, якчанд бор дар матни асараш номи Қатронро зикр мекунад. Ҳалим дар ӣ муқаддимаи фарҳанги форс -турк номг и фарҳангҳои форсиро номбар ӣ ӣ ӯ накарда бошад ҳам, дар тафсири моддаҳои луғав луғатҳои мутақаддиминро, ӣ аз умла луғати Қатрон, Асади Т с , Шамси Фахр ва Ҳиндушоҳи ҷ ӯ ӣ ӣ Нав увониро зикр мекунад. Парво- аксар арбоби луғат Ҳаким Қатрони ҷ Урмав ва Асади Т с ва Шамси Фахр ва Ҳиндушоҳи Нах увон Парво – ӣ ӯ ӣ ӣ ҷ ӣ маънои фароғат (дорад). Ҳайиз –аввал уғлон, ки меҳнати аввала; Асад ва ӣ Ҳиндушоҳ, Ҳаким Қатрони Урмав ва Шамси Фахр шулар тасҳеҳ этдилар, ки ӣ ӣ 22 асли луғат ҳайиз. Дар “Фарҳанги аҳонгир ”-и амолиддин Ҳусайни Ин уҶ ӣ Ҷ ҷ зимни номг и сарчашмаҳо (аз р и тартиби рақамҳо дар ои ёздаҳум) луғати ӯ ӯ ҷ Қатронро номбар мекунад. Аз ин маълумоти фавқ хулоса баровардан мумкин аст, ки луғати Қатрон аз 300 калима иборат буда, сохти дохилии фарҳанг ӣ надорад. Соли 1959 дар журнали илмии фалултети адабиётшиносии Университети Теҳрон мақолаи доктор Аскар Ҳуқуқ бо номи “Калима ва ӣ ибораҳои Р дак ” нашр мешавад, ки дар он 316 калимаю ибораҳои ашъори ӯ ӣ Р дак ба тартиби алифбо дода мешавад. Муаллиф дар шарҳи воҳидҳои ӯ ӣ луғав аз фарҳангҳои нашршуда ва дастхатҳо истифода карда, пеш аз ҳама ба ӣ “Луғати фурс” такя намуда, аз дастхати “Луғати Қатрон”, ки дар китобхонаи мадрасаи Синаҳсолор маҳфуз, ишора мекунад. Ҳуқуқ қайд мекунад, ки ин ӣ нусха (копия) аст, асли он дар китобхонаи Деҳхудо нигоҳ дошта мешавад. Ҳуқуқ дар зо маврид ба ин луғати Қатрон муро иат менамояд, аммо оиди ӣ ҷ дастхати ин луғат дигар чизе намег яд. Чанд мисол меорем: ӯ Бурун –лафзест ғарб, г янд буруни ту ин кор кардам, яъне барои ту ҳамчун, ӯ ки г и аз бади ту кардам “Фарҳанги Қатрон” саҳ. 43. ӯ Бод кун зерат андарун тахта, Ту бурун хор писанд ситон. ӣ Бахш –моҳ бувад ва бур ро низ г янд “Қатрон” саҳ. 34. К-офтоб ояд ба ӣ ҷ ӯ бахшаш зи бара, 33 Р и гет сабз гардад яксара № 214, Фасила –гала, рамаи ӯ ӣ асп бошад ва рамаи г сфандро низ г янд “Қатрон” саҳ. 157. Тозиёну давон ӯ ӯ ҳамеоянд, Ҳамчу андар фасила абри баҳор № 123, Доҳим ва дайҳим – чаҳорболиш ва тахт ва авранг бошад ва гур ҳе г янд нимто ест мурассаъ, ки ӯ ӯ ҷ подшоҳони А ам доштанд “Қатрон” саҳ. 93. Ба як гардиш ба шаҳаншоҳ орад, ҷ ӣ Диҳад доҳиму тавқу г швора. Асад дар саҳифаи 341 зери калимаи дайҳим ӯ ӣ чунин навишта: дайҳим кулоҳе бувад ба авоҳир мурассаъ карда ва гур ҳе ҷ ӯ г янд то бувад”1 . Баъзе олимони фарҳангшиноси асримиёнаг мав удияти ӯ ҷ ӣ ҷ фарҳанги Қатронро рад намуда, онро нусхаи дигари “Луғати фурс” мешуморанд (муфассалтар ниг. Баевский, с. 30-33). Та рибаи фарҳангнигории ҷ асри Х1 нисбатан ған буда, барои тартибдиҳии фарҳангҳои минбаъда замина ӣ 23 ба ву уд овард. Яке аз фарҳангҳои қадимтарин, ки то замони мо маҳфузҷ мондааст, «Луғати фурс»-и Асадии Т с мебошад. Муаллифи ин луғат яке аз ӯ ӣ шоирони асри XI соҳиби «Гаршоспнома» ва пан «Мунозира» Асадии Т с ҷ ӯ ӣ аст, ки луғати худро тақрибан дар солҳои 60-уми асри X 1 дар Озарбой они ҷ ануб таълиф намудааст. Ин фарҳанг аз р и нусхаҳои гуногуни хаттие, ки аз ҷ ӣ ӯ ҳамдигар хеле фарқ доранд, се бор чоп шудааст. (чопи П.Ҳорн, Берлин, 1887, Аббос Иқбол, Теҳрон, 1940 ва чопи Дабири Сиёқ , Теҳрон, 1957). Дар «Луғати ӣ фурс» қабатҳои гуногуни лексикаи забони форс -то ик , ки дар осори ӣ ҷ ӣ шоирони асрҳои X — XI истеъмол шудаанд ва барои оммаи васеи хонандагон фаҳмо набуданд, шарҳу эзоҳ дода шудааст. Ба ғайр аз ин дар луғат бисьёр калимаҳои шеваг ва гуфтуг ии мардумони Осиёи Миёна оварда мешавад, ки ӣ ӯ ба форсизабонони Озарбой он ва шимоли ғарбии Эрон маъмул набуданд. ҷ Дар нусхаи қадимтарини «Луғати фурс» зиёда аз 1000 калима ва дар нусхаҳои дигари он (иловашудаи он) 2000 калима амъ ва шарҳу маънидод ҷ шудааст. Калимаҳои эзоҳшавандаи «Луғати фурс» мувофиқи тартиби алфавити ҳарфи охир ой гирифтаанд. Чунки луғат на фақат барои дуруст ҷ хондани ашъори шоирони Мовароуннаҳр ва Хуросони асрҳои X — XI , балки барои ба зуд ёфтани калимаҳои матлуб низ хизмат кардааст. «Луғати фурс» ӣ баробари вазифаи луғати тафсириро и ро кардан, луғати калимаҳои қофиядор ҷ низ мебошад (то асрҳои ХУ1 луғатҳои тафсир асосан мувофиқи ҳамин ӣ принсип тартиб дода шудаанд). Муаллиф барои таъкиду таъйиди маънои калимаҳо аз ашъори шоирони машҳури асрҳои Х-Х1 мисолҳо меорад. Р йхати ӯ шоироне, ки муаллиф аз ашъори онҳо истифода бурдааст, зиёда аз 100 нафаранд, ки машҳуртарини онҳо Р дак , Аб шукури Балх , Шаҳиди Балх , ӯ ӣ ӯ ӣ ӣ Маъруфии Балх , Абулмасали Бухоро , Мун ики Тирмиз , Лабибии ӣ ӣ ҷ ӣ Хуросон ва ғайраҳо мебошанд. «Луғати фурс» ба инкишофи лексикографияи ӣ баъдина таъсири бузург расонидааст. Муаллифони фарҳангҳои «Меъёри амол », ва «Т ҳфат-ул-аҳбоб», «Луғати фурс»-ро ҳамчун сарчашмаи асос Ҷ ӣ ӯ ӣ истифода бурдаанд. Чи навъе, ки қайд намудем, дар «Луғати фурс» калимаҳое шарҳ дода шудаанд, ки душворфаҳму нодиранд ва хусусан барои хонандагони 24 имр за пайдо кардани маъною шакли саҳеҳи ин гуна калимаҳо душвор аст.ӯ Барои он ки принсипи тафсир, тарзу услуби пешгирифтаи муаллифи луғат равшан шавад, якчанд мисол меорем: 1. Карва —дандони фарсуда ва рехта бувад: Боз чун баргирифт даст зи р й, ӯ Карва дандону пушт чавгонист. Р дак ӯ ӣ 2. Гоз — лагад ва сил бувад: ӣ Ҳаменаёрад нону ҳаменахарад г шт, ӯ Занад ба р ям мушту занам ба пуштам гоз. ӯ Қареъ-уд Даҳр 3 . Карбоса —карбаш бувад, ки дар пеш гуфтем. 4. Чам — чашм (бувад) ба забони Марв: Аз ку о ом хт ниҳодан шеърҳо, эй ҷ ӯ ӣ ш хчам. Ас ад ӯ ҷ ӣ 5. Фарғона —номи вилоятест миёни Самарқанду Чин. иҳати характерноки Ҷ «Луғати фурс» аз он иборат аст, ки дар он асосан лексикаи осори шоирони Мовароуннаҳр ва Хуросони шарқ маънидод шудааст, ки ин равияро дар ӣ луғатҳои дигари баъдина кам мушоҳида мекунем. МАҚОМИ “ҒИЁС-УЛ-ЛУҒОТ” ДАР ПАЖ ҲИШҲОИ БАХШИ Ӯ ЗАБОНШИНОС Ӣ Соли таълиф 1827. Муаллиф Ғиёсиддин Муҳаммад бинни алолиддин Ҷ бинни Шарафиддини Ромпур аст. Дар таълифи ин луғат 14 сол умр сарф ӣ кардааст. Нашри аввалини он соли 1848 бо тасҳеҳи худи муаллиф ба амал омадааст. Баъд аз ин «Ғиёс-ул-луғот» дар шаҳрҳои Лакҳнав, Бамбай, Конпури Ҳиндустон ва Когон зиёда аз 12 дафъа чопи литограф шудааст. Дабири ӣ Сиёқ бо муқобалаи чопи Конпур (1882), чопи Бамбай (1830) «Ғиёс-ул- ӣ луғот»-ро дар ду илд (Теҳрон, 1958) нашр кардааст.»Ғиёс-ул-луғот» яке аз ҷ 25 фарҳангҳоест, ки дар заминаи асарҳои бисёри лексикограф , соҳав ва адабӣ ӣ ӣ қарор гирифтааст. Дар муқаддимаи фарҳанг 40 номг й асарҳои лексикограф ӯ ӣ ва 45 номг й асарҳои адаб оварда мешаванд, ки дар ин хусус муаллиф чунин ӯ ӣ менависад; «...дар таҳқиқи луғати ин саҳифаи м ъ аз ба ду-се китоби луғат ӯ ҷ иктифо накарда, ба ҳазор саъю усту илти о намуда шуд ба...1 (номг и ҷ ҷӯ ҷ ӯ луғатҳо оварда мешавад). Номг и сарчашмаҳои «Ғиёс-ул-луғот» бо р ихати ӯ ӯ асарҳое, ки дар муқаддима зикр ёфтааст, тамом намешавад. Бо диққат аз назар гузаронидани матни фарҳанг ва муқоисаи он бо сарчашмаҳо собит мекунад, ки муаллифи « Ғиёс-уллуғот» манбаъҳои хеле гуногунро истифода бурдааст, ки миқдори онҳо ба 150 номг й мерасанд1 . Чи ӯ навъе ки Муҳаммад Ғиёсиддин дар муқаддима зикр мекунад, оба огузории ҷ ҷ калимаҳои эзоҳшаванда ба тариқи зайл аст: ҳарфи аввали ҳар луғатро «боб» ва ҳуруфи сониро «фасл» муқаррар намуда, барои ба осон ёфтани калимаи ӣ матлуб ба риояти ҳарфи охир низ эътибор додааст. Тартиби ҳарфҳои дигари калимаҳо ба назар гирифта намешаванд. Масалан, ҳамаи калимаҳое, ки ҳарфи аввалинашон «алиф» ва дуюмашон «б» аст, аз боби алифу фасли «б» устан ҷ лозим аст. Дар «Ғиёс-ул-луғот» барои таъкиду таъйиди маънои калимаҳои эзоҳшаванда, ба истиснои баъзе мавридҳо, мисол дода намешавад, аммо сарчашмаҳои асосии лексикограф , ки муаллифи фарҳанг ба онҳо муро иат ӣ ҷ кардааст, асосан дорои мисолҳо мебошанд. Як хусусияти хоси «Ғиёс-ул- луғот» аз он иборатаст, ки сарчашмаи ҳар як калимаи эзоҳшаванда дар дохили моддаи луғав дода мешавад. Ин имконият медиҳад, ки дар нати аи муқоиса ӣ ҷ хонанда вобаста ба характери сарчашма ва қайди махсуси муаллиф маънои калима ё ибораро пурратар дарк намояд. Қариб ҳамаи соҳибфарҳангон ба ин принтсип риоя кардаанд, лекин муаллифи «Ғиёс-уллуғот» ин принтсипро такмилу риво дода, ба асарҳои пеш аз худ навишташуда бо як тава ҳи ҷ ҷҷӯ зиёде муносибат кардааст. Дар «Ғиёс-ул-луғот» 17537 мақолаи луғав мав уд ӣ ҷ аст. Муаллиф дар аксари мавридҳо ба кадом забон мансуб будани ин ё он калимаро нишон медиҳад. Ба ин иҳати масъала дар муқаддима чунин ишора ҷ мекунад: «Барои дарёфти луғати турк ва юнон ва сурён ва рум ва ҳинд ӣ ӣ ӣ ӣ ӣ 26 ва муарраб дар китобат ишорат рафт; ҳар луғате, ки санади он аз «Қомус», ё «Суроҳ», ё «Мунтахаб», ё «Канз», ё «Баҳр-ул- авоҳир» бошад, арабист ваҷ санади он аз « аҳонгир »,'ё «Рашид », ё «Бурҳон», ё «Сиро -ул-луғот» Ҷ ӣ ӣ ҷ бошад, форсист ва дар санади дигари кутуб эҳтимоли ҳар ду забон боқист...» (ҒЛ, саҳ. 3). Дар «Ғиёс-ул-луғот» асосан он калимаҳои иқтибос шарҳ дода ӣ шудаанд, ки онҳо дар забони то ик -форс кор фармуда шудаанд. «Ғиёс- ҷ ӣ ӣ улуғот» аз дигар фарҳангҳо, пеш аз ҳама. аз иҳати интихоби калимаҳои ҷ асосии эзоҳшаванда (вокабулаҳо) фарқи ба назар намоён дорад. Дар асрҳои XVIII–XIX нисбат ба ом хтани фанҳои дақиқ шавқу ҳавас меафзояд. Ба ин ӯ муносибат ба истилоҳоти фанн низ бисёртар мароқ зоҳир мекардаг ӣ ӣ мешаванд. Муҳаммад Ғиёсиддин, ки ба сифати мударрис кор мекард, талаби хонандагон ва аҳли илму адабро ба назар гирифта, дар луғати худ истилоҳоти фанниро бештар дохил мекунад. У истилоҳоти фанҳои мухталифи замони худро амъ намуда, онҳоро ба таври илм ва эътимоднок тафсир медиҳад. ҷ ӣ «Ғиёс ул-луғот» аз иҳати дарбаргирии лексикаи забон асосан луғати ҷ филолог аст, лекин аз иҳати пуррагии тафсирн илмии баъзе истилоҳоти ӣ ҷ адабиётшинос , забоншинос , география, астрономия, тиб, мусиқа, риёзиёт, ӣ ӣ мантиқ ва ғайра ба луғатҳон энсиклопед шабоҳат дорад. Азбаски дар луғат ӣ баробари калимаҳои характери умумистеъмол дошта як миқдори муайян ӣ истилоҳоти фанн низ ой дода шуда, ба таври илм тафсир ёфтаанд, мо ӣ ҷ ӣ «Ғиёсул-луғот»-ро фарҳанги филолог –энсиклопед , номида метавонем. ӣ ӣ Улум—(ба замматайн) амъи илм, ба маънии донистан ва дониш аст ва амъи ҷ ҷ илме, ки ба маънии донистани моҳияти фан хос аст ва улуми мудаввана ( амъовар шуда) ин аст: илми сарф, илми наҳв, илми луғат, илми маон , ҷ ӣ ӣ илми баён, илми ар з, илми қофия, илми иншо, илми расмулхат, илми ӯ муаммо, илми мунозира, илми қироат, илми тафсир, илми ҳадис, илми фиқҳ, илми фароиз, илми усул, илми калом, илми мантиқ, илми ҳикмат ва он муштамил аст бар бисёр улум, баъзе аз онҳо дар ин о мазкур ва баъзе на, ҷ илми ҳайат илми ҳандаса, илми адод, илми тиб, илми фалоҳат (кашоварз ), ӣ илми кимиё, илми ну ум, илми мусиқ , илми 124 мунозир ва мароё, илми ҷ ӣ абр ва муқобила, илми арри исқол, илми рамл, илми афр, илми тилсм, илми ҷ ҷ ҷ 27 қиёфа, илми масоҳат, илми устурлоб, илми муҳозират ва он латифаг ваӯӣ ҳозир авоб аст ва илми таъбир ва илми тавъизот ва илми тасаввуф ва илми ҷ ӣ ахлоқ ва илми таворих ва ғайра ( , 1. саҳ. 92). Дар «Ғиёс-ул-луғот» баъзе ҷ моддаҳои луғавиро вомех рем, кн аз иҳати ҳа м ва масъалаҳои ӯ ҷ ҷ дарбаргиранда нисбатан калон ва пурра буда, як рисолаи хурди илмиро ташкил мекунанд. Ба ин тафсири пурра ва ҳаматарафаи моддаҳои луғавии «ар з», «изофат», «мусиқ », «фасл », «ҳафт иқлим», «арз», « амъ» ва ғанра ӯ ӣ ӣ ҷ мисол шуда метавонанд. Дар «Ғиёс-ул-луғот» як миқдор ибораҳои озод ва устувор низ о дода шудаанд, ки ҳар яки онҳо як мақолаи луғавии алоҳидаро ҷ ташкил мекунанд ва оба огузории онҳо мисли сохти умумии луғат аст. ҷ ҷ Масалан: Ҳусни гул с з — ба маънии ҳусни сабеҳ, ч гул с з киноя аз чизе, ӯ ӯ ӣ ӯ ӯ ки бисёр ширин бошад, чаро ки афроти ширин гул ро мес зонад, пас маънии ӣ ӯ ӯ гул с з ҳусни ширин бошад ва ширин муқобили намакин аст. Чун ҳусни ӯ ӯ сиёҳро ҳусни малеҳ ва намакин г янд, лиҳозо ба муқобили ин ҳусни сабеҳ, ӯ яъне ҳусни сафедро ҳусни гул с з гуфтаанд, яъне ҳусни ширин ва дар «Чаҳор ӯ ӯ шарбат» ҳусни гул с з—ҳусни дилчасп ва матб ъ навишта (ҒЛ. 1, 347). ӯ ӯ ӯ «Ғиёс-ул-луғот» мисли дигар фарҳангҳо, аз умла «Шарафномаи Муняр », ҷ ӣ «Муайид-ул-фузало», «Мадорулафозил», «Фарҳанги аҳонгир », «Фарҳанги Ҷ ӣ Рашид », «Бурҳони қотеъ», ки дорои рисолаҳои махсуси ӣ лексик грамматикианд, рисола ё муқаддимаи алоҳидаи лексик грамматик ӣ ӣ ӣ надорад. Маълумотҳои лексик - грамматикии «Ғиёс-ул-луғот» дар дохили ӣ моддаҳои луғав ба таври пароканда ой гирифтаанд. Ин принтсипи ӣ ҷ пешгирифтаи муаллиф нисбатан нав буда, барои дарк кардани қоидаҳои лексик -грамматикии замони муаллиф материали бисёр медиҳанд. Барои ӣ фаҳмидани нуқтаи назари муаллиф дар 125 хусуси ин ё он қоидаву қонуни забон тамоми луғатро бо диққат мутолиа кардан ва онро дақиқона аз назар гузаронидан рост меояд. Муаллиф дар бораи ҳуруфи забони араб -то ик , ӣ ҷ ӣ тағиротҳои фонетикии он, маъноҳои грамматикии пешоянду, пасояндҳо, суффиксҳои гуногуни калимасоз ва хусусан оид ба изофат маълумотҳои аниқ ва ҳаматарафа дода,барои тасдиқи фикри худ аз назму наср мисолҳо меорад, Масалан: Бо—...дар форс мухаффафи боз аст, ки тоири шикор бошад ва ӣ ӣ 28 бидои, ки лафзи «бо», ки ҳарфест мураккаб аз «бо»- и мусаммо ва алифи мусаммо, дар форс барои чанд маън омада; аввал: ба маънии маа (яъне баӣ ӣ маънии ҳамроҳ ), чунон ки биг ; аспе бо зини мукаллал харидам; дуввум: ба ӣ ӯӣ маънии «бо ву уди» чунон ки бо он ки ро бисёр фаҳмонидам, магар ҷ ӯ нафаҳмид; сеюм: барои атф (ҳамчун пайвандаки тобеъкунанда) ояд. байт: Фарқ аст мнёни он ки ёраш дар бар, Бо он ки ду чашми интисораш бар дар. Чаҳорум; ба маънии тараф ва ониб, чунони ки: ҷ Барад аз вай паёми чанд бо , ӯ Зулайхоро диҳад пайванд бо . ӯ Пан ум; барои тақобул, чунон ки: ҷ Бо р и ту офтоб дидам, ӯ Хубаст, валекин он надорад. Шашум: барои муоваза (бо ҳам ду чизро иваз кардан): Фарҳод к ҳи ғамро бо он намефур шад1 ӯ ҷ ӯ Пешоянди «ба» — «бо»-и мусаммо бидуни алиф низ дар ҳамин моддаи луғав ӣ дода мешавад. Аҳамият ва қимати илмию амалии ин луғатро рафиқ Т рақул ӯ Зеҳн қайд намуда, чунин гуфтаи устод Айниро меорад: «Мазияти ин фарҳанг ӣ дар ин ост, ки калимаҳои дар адабиётамон маъмулро интихобан ҳар якро бо ҷ як калима эзоҳ намуда, эзоҳи фарҳангҳои дигарро низ нақл кардааст. Устод мегуфт, ки дар замони пеш дар мадрасаҳои Бухоро тақрибан 20 ҳазор талаба мехонд ва ҳар муллобачча як нусха «Ғуёс-ул-луғот» дошт ва аз ин сабаб ин луғат чанд бор дар Когон аз нав чоп шудааст. Устод таъкид менамуд, ки забони ин китоб содда ва ба то ик наздик буда, муаллиф тарзи талаффузи ҷ ӣ Мовароуннаҳрро низ қайд мекунад1 . Яке аз луғатшиносони нуктасан ва ҷ боистеъдод Раҳим Ҳошим дар бораи «Ғиёс-ул-луғот» чунин менависад: «Дар 29 гузашта дар доираҳои аҳли илми адабиёти то ик, дар байни шоирон,ҷ д стдорони шеър, умуман шеърхонон яке аз машҳуртарин ва дастрастарин ӯ луғатҳо «Ғиёс-ул-луғот» будааст. «Ғиёс-ул-луғот» метавон гуфт, ки ягона маъхази луғаткушо ҳисоб меёфт ва тақрибан хонаи ҳар шоир ва шеърд сти ӣ ӯ то ик, хонае тақрибан ҳе аз аҳли маърифат набудааст, ки дар он ин луғат ҷ ҷ набошад2 . Ин луғат барои саводнок намудани интеллигентсияи то ик ҷ (хусусан дар солҳои аввали ташкилёбии То икистон) хизмати арзандае ҷ кардааст. Дар давраҳои минбаъда ба тартиб додани луғатҳои дузабона, тафсир , терминолог ва дигар тадқиқотҳои илм ин фарҳанг ба сифати яке аз ӣ ӣ ӣ сарчашмаҳои боэътимоде хизмат кардааст. ХУЛОСА Ҳамин тавр луғатнависии форсу то ик таърихи бой дорад ва таҳлилу ҷ тадқиқи ҳар як асари лексикограф вазифаи муҳим буда, меҳнатн зиёдеро ӣ талаб мекунад. Ҳатто тадкиқи як мақолаи луғав дар доираи фарҳангҳои ӣ гуногун ва ба таври муқоисав ом хтани ои барои таърихи забони то ик, ӣ ӯ ҷ инчунин лексикология материали пурқимат дода метавонад. Ин вазифаро баъзе соҳибфарҳангон, масалан, муаллифони «Фарҳанги Рашид », «Сиро -ул- ӣ ҷ луғот» ва «Ғиес-ул-луғот» қисман и ро намудаанд. Муаллифи «Фарҳанги ҷ Рашид » ба материали фарҳангҳои « аҳонгир » ва «Сурур » бо назари ӣ Ҷ ӣ ӣ танқид наздик шуда, калимаҳои ин фарҳангҳоро ба ҳамдигар қисман аз ӣ иҳати шаклу маъно муқоиса кардааст. Луғатҳои қадимаи то икро аз р и ҷ ҷ ӯ дарбаргирии лексикаи забон ба ду гур ҳ тақсим кардан мумкин аст: ӯ луғатномаҳое, ки характери таърих доранд, яъне дар онҳо асосан калимаҳои ӣ душворфаҳм, архаизмҳо гирд оварда шуда, шарҳ дода мешаванд. Ба ин гур ҳ ӯ «Луғати фурс». «Фарҳанги аҳонгир », «Донишномаи Қадархон», «Меъёри Ҷ ӣ амол » ва чанде дигар мисол шуда метавонад. Луғатҳое, ки характери луғати Ҷ ӣ норматив доранд. Дар ин гуна фарҳангҳо калима ва ибораҳои нисбатан ӣ маъмули дар адабиёти баде истеъмолшуда маънидод карда мешаванд. Ба ин ӣ гур ҳ «Баҳори А ам», «Сиро -ул-луғот», «Ҳафт қулзум», «Ғиёс-уллуғот» ва ӯ ҷ ҷ амсоли инҳоро дохил намудан мумкин аст. Дар фарҳангҳо миқдори мақолаҳои 30 луғав аз ҳамдигар фарқ мекунанд, чунки ҳар як соҳибфарҳанг к шишӣ ӯ намудааст, ки фарҳанги вай биайниҳи нусхаи луғати пешина набошад. Ба ғайр аз ин ҳар як муаллиф дар назди худ вазифаеро гузошта, онро мувофиқи дониш ва салоҳдидаш ҳал кардааст ва бо ҳамин дар инкишофи луғатсоз саҳми ӣ муносиб гузоштааст. Ҳамин тавр, хусусан баъд аз асрҳои XV луғатҳои нисбатан мукаммал ба майдон омадаанд, ки дар онҳо воҳидҳои лексик ва ӣ фразеологии забон миқдоран хеле зиёд буда, баъзеи онҳо чандин илдро ҷ ташкил кардаанд. 129 Аз иҳати дарбаргирии лексикаи забонҳои гуногун ҷ фарҳангҳои пешина низ аз ҳамдигар фарқияти муайян доранд. Дар як қатор фарҳангҳо бештар калимаҳои аслан то ик («Луғати фурс», «Сиҳоҳ-ул-фурс», ҷ ӣ «Донишномаи Кадархон», «Фарҳанги аҳонгир » ва ғ.) гирд оварда шуда Ҷ ӣ бошанд, дар баъзеи онҳо калима ва ибораҳои иктибосии араб баъзан аз ӣ иҳати миқдор ва аҳамият ба ои аввал баромадаанд, ки ба ин фарҳангҳои ҷ ҷ «Мадор-ул-афозил», «Муайид-ул-фузало», «Ғиёс-ул-луғот»-ро дохил кардан мумкин аст. Яке аз иҳатҳои ба худ хоси луғатҳои дар Ҳиндустон таълифёфта ҷ аз он иборат аст, ки дар онҳо ба ғайр аз калима ва ибораҳои умумиистеъмолии забони то ик воҳидҳои луғавие амъ карда шудаанд, ки онҳо махсуси ҷ ӣ ҷ форсизабонони Ҳиндустонанд. Дар ҳамаи фарҳангҳои пешина миқдори муайяни воҳидҳои фразеологии забон ой гирифтаанд, лекин мо дар таърихи ҷ луғатнависии то ику форс фарҳангномаҳоеро дучор мекунем, ки дар онҳо ҷ воҳидҳои фразеолог ва ибораҳо қисми умдаи мақолаҳон луғавиро ташкил ӣ кардаанд. Ба ин «Мусталаҳот-уш-шуаро», «Баҳори А ам», «Чароғи Ҳидоят» ҷ мисол шуда метавонад. Инчунин фарҳангҳои пешина аз иҳати принтсипҳои ҷ сохташон як хел ва як сон нсстаид. Луғатҳое, ки калимаҳо дар онҳо аз р и ӯ тартиби ҳарфи аввалу охир ва тартиби дохилии ҳуруфи араб -то ик (мисли ӣ ҷ ӣ сохти луғатҳои имр за) чида шудаанд, дар таърихи луғатнавис ба шакли як ӯ ӣ иавъ анъана даромадаанд. Фарҳангҳои машҳури тафсирие, ки то имр з омада ӯ расидаанд, асосан ба гур ҳи луғатҳои филолог (фарҳангҳои истилоҳот дар ӯ ӣ ӣ назар дошта намешавад) дохил мешаванд. Дар солҳои охир баъзе фарҳангҳои гумном аз р и тадқиқоти олимони Эрон ва Россия ба феҳрасти фарҳангҳои ӯ мутадовил дохил шудааст. Масалан, “Луғати Қатрон” ба гур ҳи луғатҳои ӯ 31 гумшуда дохил карда мешуд, имр з ин луғат аз тарафи олими Эрон Ҳуқуқӯ ӣ пайдо карда шудааст ва мо дар ин рисола баъзе мисолҳо овардем, ки он аз тарафи 130 фарҳангнависон мавриди истифода қарор гирифтааст. Ба уз ин ҷ дар таърихи луғатнавис (охири асри ӣ XVIII ва ибтидои асри XIX ) луғатномаҳое таълиф шудаанд, ки дар онҳо истилоҳоти ин ё он соҳаи фан низ дар карда шуда, ба таври илм шарҳ ёфтаанд, ки ин гуна асарҳоро луғати ҷ ӣ филолог энсиклопед номидаи мумкин аст. Фарҳангҳои қадимаи то ик яке аз ӣ ӣ ҷ сарватҳои маънавии халқи мо ба шумор рафта, ом хтан ва ба нашри интиқод ӯ ӣ таҳия намудани онҳо вазифаи фахр буда, дастраси хонандагони васеъ ӣ намудани он аҳамияти илм ва амал дорад. ӣ ӣ Р ЙХАТИ АДАБИЁТҲОИ ИСТИФОДАШУДА: Ӯ 1 С. Айн . Куллиёт, . 12; ба чоп тайёркунандагон К.Айн ва Ҳ. ӣ Ҷ ӣ Рауфов. 2 Раҳим Ҳошим. Дар мактаби устод, «Шарқи Сурх», 1962, № 4, саҳ. 110-111. 3 С.Айн . Ҳамон асар, саҳ. 19. ӣ 2 С.И. Баевский “Ранняя персидская лексикография Х - Х Ӏ V ” в в. Москва, 1987, стр. 5 (минбаъд : Баевский саҳ). 3 Ҳ.Рауфов. Ҳамон асар, саҳ. 4 4 Энсиклопедияи тољик, Душанбе, 1987. . 7, с. 1597 Ҷ 5 Капранов В.А. саҳ. 28-30. 2 Баевский, стр. 24 6 “Ғиёс-ул-луғот”. Таълифи Ғиёсиддин... (ба соли 1242 ҳиљрии қамарї) . 1 — П. бо ҳавошї ва изофот, ба кўшиши Дабири Сиёқї, Ҷ Теҳрон, 1337 хуршед , муқаддима, саҳ. 2. ӣ 7 Амон Воҳидов, Структурно-семантнческая характеристика лексики в «Ғиёс-ул-луғот», АКД, Душанбе, 1975 8 “Ғиёс-ул-луғот”, чопи Конпур, 1806, саҳ. 62 32 9 В. А. Капранов. Ҳамон асар, саҳ. 23-24 ЛОИ ҲАИ КОРИ КУРС Ӣ Филология ва таълими забон: таълими забони то ҷ ик ӣ дониш иҷӯ курси 2 _________________________________________________________ 1. Дар мавз ӯ и «Таърихи забоншиносии то ҷ ик». СУПОРИШ Номи мавз ъ: _________________________________________________ ӯ _________________________________________________________________ 2. Маълумоти асос : ___________________________________________ ӣ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 3. Адабиёт:____________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 4. Сохтори парванда: _______________________________________________ 33 _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 5. Супориш ва дастурҳои иловаг : ___________________________________ӣ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 6. Нақшаи кори курс ва нақшаи дифоъ: 1 2 3 4 5 6 1. Аз фанни «Таърихи забоншиносии то ҷ ик» аз _______________________________________________________ ___________________________________________________________ Барраси ва баҳодиҳии кори курсие, ки аз р и мавз ъ навишта шудааст, аз ӯ ӯ ониби роҳбар ҷ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 34 ___________________________________________________________________ ____________________________________________________ Аз р ӯ и графики му қ арраршуда ва сифат мувофи қ и талаб и ҷ ро карда мешавад Хол барои бақайдгир _______ хол (максимал - 40 хол) ӣ Хол барои гузориши дифоъ _______ хол (максимал - 30 хол) Хол барои авобҳо ба саволҳо ______ хол (максимал - 30 хол) ҷ Ҳамаг _______ хол (максимал - 100 хол) ӣ Ин кори курс баҳои “_______” дода шуд. ӣ Роҳбари илм : ӣ _______ Г. Адашуллоева 35

МАВЗ Ъ: “Ӯ Луғатҳои қадима сарчашмаи муҳими таърих ӣ забоншиносии то ик ҷ ” НАҚША: 1- МУҚАДДИМА 2- ТАЪРИХИ ОМ ЗИШИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР Ӯ Ӣ Ҷ Ӣ СОҲАИ ЗАБОНШИНОС Ӣ 3- ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР АСРҲОИ Х-ХV Ӣ Ҷ Ӣ 4- ИНКИШОФИ ЛУҒАТНИГОРИИ ФОРС -ТО ИК ДАР ЭРОН, Ӣ Ҷ Ӣ ОСИЁИ МИЁНА ВА ОЗОРБАЙ ОН (ФАРҲАНГИ ОИМ ЭВАК ВА Ҷ ФВПҲАНГИ ПАҲЛАВ ) Ӣ 5- «ЛУҒАТИ ФУРС»-И АСАДИИ ТЎС ДАР ИСТИФОДАИ Ӣ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ 6- МАҚОМИ “ҒИЁС-УЛ-ЛУҒОТ” ДАР ПАЖ ҲИШҲОИ БАХШИ Ӯ ЗАБОНШИНОС Ӣ 7- ХУЛОСА МУҚАДДИМА 1

Яке аз муҳимтарин соҳаҳои маънавият ва маданияти имр заи моӯ ом хтану тадқиқ намудани мероси адабии гузаштагон аст, ки диққату ӯ эътибори хонандагон, дониш ён, муаллимон, нависанда ва олимони ҷӯ сершуморро торафт бештар алб менамояд. Аз умла, фарҳангу луғатномаҳои ҷ ҷ пешина, ки барои ҳар як аҳли савод хазинаи бебаҳо ҳисоб меёбад, қимати бузургеро соҳиб аст. Алъон “Луғати фурс”-и Асадии Т с , “Ғиёс-ул-луғот”-и ӯ ӣ Муҳаммад Ғиёсиддин, “Чароғи Хидоят”-и Сиро иддини Алихони Орз , ҷ ӯ “Т ҳфатул-аҳбоб”-и Ҳофизи баҳ , “Бурҳони қотеъ”-и Муҳаммадҳусайн ӯ Ӯ ӣ ( илди I-II) ва монанди ин даҳҳо луғатҳо ба хати кирилл чоп шуда, дастраси ҷ ӣ умум гардидааст. Дар хазинаи маънавияти халқҳои Осиёи Миёна асарҳои лексикограф (луғғатнависй) чун инъикоскунандаи маданияти милл , ки ӣ ӣ имр з барои риво у равнақи соҳаҳои гуногуни илму фан истифода мешаванд, ӯ ҷ саҳифаҳои дурахшон доранд. Луғатнависии то ику форс соҳиби таърихи ҷ қадима ва анъанаи хоси луғатофар аст. Дар манбаъҳои таърих ишора ӣ ӣ меравад, ки дар ибтидои асри X аз тарафи шоир Аб ҳафзи Суғд луғате ӯ ӣ таълиф шудааст, аммо ин луғат то замони мо омада нарасидааст. Яке аз машҳуртарин фарҳангҳои ин давр “Луғати фурс”-и Асади Т с аст, ки дар ӯ ӣ асри XI танзим ёфта, хушбахтона то замони мо омада расидааст. Фарҳангҳои қадима аз иҳати тартибу оба огузории калимаҳо (воҳиди луғавй) аз ҷ ҷ ҷ ҳамдигар фарқ мекунанд ва ҳар як муаллиф онро вобаста ба маводи луғав ва ӣ ҳа ми фарҳанг, инчунин мувофиқи завқу салоҳдиди худ таҳия кардааст. Дар ҷ соҳаи забоншиносии то ик ва збек ро еъ ба хусусиятҳои луғав , грамматик , ҷ ӯ ҷ ӣ ӣ тарзи ой додани калимаҳо дар фарҳангҳои пешина, инчунин оид ба ҳар яке аз ҷ он луғатҳо аз тарафи олимони то ик, эрон, збек ва рус тадқиқотҳои махсуси ҷ ӯ илм ба ан ом расонида шудаанд, ки имр з онҳо як ҳиссаи бузурги илми ӣ ҷ ӯ забоншиносии то ик ва дигар ҳалқҳои ҷ Осиёи Миёна ба шумор мераванд. Хусусан, дар ин соҳа тадқиқотҳои илмии В.А.Капранов1 , Ҳ.Рауфов2 , А.Нуров, А.Воҳидов3 , А.Аҳадов4 , А.Сангинов, А.М.Отахонова, Дарвеш Баҳриддин, Собирчон Ҳошимов, Қутбиддин Муҳиддинов ва амсоли онҳо 5 олиби диққат буда, ба илми фарҳангнигории то ику форс ҳиссаи арзандаи ҷ ҷ худро ҳамроҳ кардаанд. Муносибатҳои сиёс , и тимо , иқтисод ва ӣ ҷ ӣ ӣ 2

фарҳангии Осиёи Миёна, Афғонистону Эрон бо мардуми Ҳинду Покистон таърихи дуру дарози қариб ҳазорсола дорад. Паҳншавии забони то икҷ ӣ (форс ) дар минтақаи Ҳинду Покистон бо воқеаҳои таърих алоқаманд аст. ӣ ӣ Интишори адабиёти форсизабон дар ин сарзамин ҳан з дар асрҳои XI-XII ӯ шур ъ шуда бошад хам, лекин махсусан дар давраи ҳукмронии сулолаи ӯ Темуриёни ҳинд ниҳоят дара а инкишофу тавсиа меёбад. Гетифаллоҳи ҷ Растагор дар хусуси забону адабиёти форсизабони давраи Темуриёни ҳинд сухан ронда, дуруст қайд менамояд, ки «Забони форс дар асари р и кор ӣ ӯ омадани хонадони Бобур , ки худ парвардаи дарбори пурравнақи Ҳирот ӣ буданд, шигифтагии хосе ёфт. Густариши забони форс ва та аллии он ба ӣ ҷ пояе расида буд, ки р згоре Деҳл аз лиҳози марказият ва аҳамияти илму ӯ ӣ фарҳанг бо Самарқанд баробар мекард ва шаҳри Чунпур ба Шерози Ҳинд ӣ маъруф шуда буд ва сипас Кашмир «Эрони cағир» номида шуд6 . Доираи паҳншав ва инкишофу пешрафти забону адабиёти форс дар Ҳинд дар ӣ ӣ давраҳои гуногун араён ёфтааст. Назар ба ақидаи Алиасғари Ҳикмат Ҳаким ҷ Абулфатҳи Гелон (ваф. с. 1588) ва Абдураҳими Хон Хонон (тав.с. 1538) ӣ ӣ «Хони карами худро барои он меҳмонони донишманд паҳн густурданд ва худ низ ба он г яндагон ҳамовоз шуда ва дар ташкили адаб ва такмили давовини ӯ шеър мусобиқаҳо доштаанд1». Хусусан, дар давраи ҳукумронии Темуриёни ҳинд бо мақсади дар таърих боқ гузоштани корнамоиҳо ва шук ҳу ӣ ӯ давлаташон удабо ва аҳли илму ҳунарро аз Осиёи Миёна, Афғонистону Эрон даъват намуда, барои онҳо шароити мувофиқ ба ву уд оварда, маошу ҷ инъомҳои муносиб таъин мекунанд. Акбар нахустин подшоҳи Ҳиндустон мебошад, ки барои шуарои соҳибистеъдоду бар аста мансаби ҷ Маликушшуаро таъин кард ва Ғизолии Машҳад (ваф. с. 1573) дар дарбор ба ӣ ӣ ин мансаб соҳиб шуд. Дар асри ХVI як гур ҳ шоирони Мовароуннаҳр бо ӯ тақозои давр ва бо сабабҳои гуногун дар Ҳиндустон мусофират намуда, дар он о соҳиби обр ю эътибори бузурге мегарданд. Аз байни онҳо Мулло Содиқ ҷ ӯ Ҳалвоии Самарқанд , Фаҳмии Самарқанд , Қадрии Насаф , Зоҳидии ӣ ӣ ӣ Даҳбед , Таркошии Тошканд , Фориғии Самарқанд ва ғайраро номбар ӣ ӣ ӣ кардан мумкин аст2 . Забону адабиёти форс ба он дара ае арзиш пайдо карда ӣ ҷ 3

буд, ки “Шоҳнома”-и Фирдавс , “Гулистон”-и Саъд таснифоти Ҳофизу омӣ ӣ Ҷ ӣ комилан обр и нав гирифт ва сабаби ба ву уд омадани гур ҳи зиёди уламо, ӯ ҷ ӯ шоирон ва муаррихону нависандагони ҳинд гардид. Назар ба гуфтаи Хо а ӣ ҷ Абдулҳамиди Ирфон сабаби дар Ҳинд нуфузи калон пайдо кардани забони ӣ форс дар он аст, ки «дар муддати н ҳсад соли гузашта тахти нуфузи адаб ва ӣ ӯ ӣ лисонию фарҳангии Эрон (на танҳо Эрон, Осиёи Миёнаю Афғонистон-А.В.) дар Ҳинд завқу кареҳаи мардум тавре тарбият ёфта, ки забони форс нисбат ба ӣ ҳамаи забонҳои маҳалл маҳбубияти бештаре дошта ва доираи ин забон дар ӣ мањфили адабию илм нисбат ба ҳар забони дигар васеътар буд ва ӣ мусулмонони ҳинд ба ширинию латофати форс одат карда буданд1». Забони ӣ форс дар асрҳои миёна дар Ҳиндустон забони давлат ҳисобида мешуд ва ӣ ӣ моҳиятан вазифаи забони байналхалқиро и ро менамуд. Беҳуда нест, ки ҷ Шоҳчаҳон (1528-1657) барои таълими и бории забони форс дастур дод ва ҷ ӣ дар саросари Ҳинд барои таълими ин забон маҳфилу мадрасаҳо кушод. Барои азхудкунии забони форс луғатнома (фарҳанг)-ҳо роли муҳим бозида, як ӣ мактаби фарҳангнависй, ки на танҳо бо шарҳу тафсири калимаҳои кадимаи форс -то ик машғул буданд, балки яке аз сарчашмаҳои муҳими ӣ ҷ ӣ адабиётшинос низ ба шумор мерафтанд, ба ву уд оварда мешавад. Илми ӣ ҷ луғатнавис ба дара ае пеш меравад, ки муаллифон байни худ мусобиқа ӣ ҷ намуда, дар ин соҳа луғатномаҳои гуногунҳа м ва гуногунмазмунро, ки ҷ лексикаи забони то ик -форсиро аз р и сохту тартиби мухталиф дар худ акс ҷ ӣ ӯ кардаанд, меофаранд. Муҳаққиқони лекскографияи форсу то ик дар муайян ҷ намудани теъдоди фарҳангҳо мутаффик нестанд, лекин ҳамин чиз баҳснопазир аст, ки миқдори фарҳангномаҳои қадима зиёда аз 200 ададро ташкил мекунанд2 . Шаҳриёри Нақав дар асари тадқиқотии худ3 феҳрасти ӣ луғатномаҳоеро меорад, ки дар Ҳинду Покистон таълиф ёфтаанд ва миқдори онҳо 142 адад мебошад. Ба ғайр аз ин як миқдор шарҳу ҳошияҳо, ки қисми удонашвандаи илми луғатнавис ва матншиносиро ташкил мекунанд, низ ҷ ӣ таълиф ёфтаанд, ки барои хубтару беҳтар фаҳмидани адабиёти баде , ӣ таърихномаҳо хизмат мекунанд. Шаҳриёри Накав фарҳангшиносии форсиро ӣ дар Ҳинду Покистон ба се давра тақсим кардааст: давраи аввал, қарни ҳафтум 4

то н ҳуми ҳи р -қамар (асрҳои ХIII-XV); давраи дуввум, қарни даҳум тоӯ ҷ ӣ ӣ сенздаҳуми ҳи р (асрҳои XVIXVIII); давраи сеюм, давраи адид, аввали асри ҷ ӣ ҷ XIX ва ХХ. Олимони машҳури луғатнавис, ки дар айни замон сарфу наҳви забонҳои то ик (форс ), арабиро ба хуб медонистанд, барои паҳншав ва ҷ ӣ ӣ ӣ ӣ мав удияту мавқеи забону адабиёти форс ҳиссаи аразанда мегузоранд. Дар ҷ ӣ ин гуна луғатномаҳо баробари лексикаи худ калимаҳову ибораҳои иқтибосии ӣ араб , ҳинд (урду), турк ( збек ) ва дигар забонҳои қадимаи матрук низ о ӣ ӣ ӣ ӯ ӣ ҷ дода мешуданд, ки ин имконияти азбаркунии забони араб , ҳинд , туркиро ӣ ӣ низ осон менамуд. Аз аҳли илму адаби Осиёи Миёна, ки дар Ҳиндустон омада буданд, баъзе баробари ба забони модариашон эчод намудан, забон ва урфу одатҳои халқи маҳаллиро ом хта, анъанаҳои беҳтарини халқи ин сарзаминро ӯ дар асарҳои худ низ истифода мебурданд ва баръакс як идда уламои Ҳиндустон забону адабиёти форсиро ба дара ае аз худ намуданд, ки онро ҷ ҳамчун забони модарии худ медонистанд ва ба ин забон осори пурқимате боқ ӣ гузоштаанд. Дар адабиёти Ҳинду Покистон шоироне фаъолияту э од ҷ намудаанд, ки гарчи худ аслан урдузабон бошанд ҳам, ба забони форс низ ӣ шеърҳои баландмазмун навиштаанд ва э одиёти урдузабонии онҳо аксаран ҷ дар заминаи шеъру адабиёти форс ба майдон омадааст. Шоирони машҳур ӣ Мирзо Асадулло Ғолиб (1797-1869), Ҳаргупол Тофта (1799-1879), Муҳаммад ӣ Иқбол (1877-1938) ва ғайраро номбар кардан мумкин аст. Ин зуллисонайниро дар адабиёти Ҳинду Покистон имр з ҳам мушоҳида карда метавонем. ӯ Ганчинаи пурқимати мадан , ки дар сарзамини Ҳиндустон ба ву уд оварда ӣ ҷ шудааст, имр з боигарии тамоми халқҳои Машриқзамин, аз умла боигарии ӯ ҷ мадании халқҳои Осиёи Миёна низ ба шумор меравад. Дар асрҳои XVI-XIX илми луғатнавис ниҳоят дара а пеш меравад.. Луғатномаҳое, ки дар ин давра ӣ ҷ офарида шудаанд, дар илми луғатнависии форсизабонон мавқеи муҳимро ишғол мекунанд. Фарҳангномаҳои машҳури “Муайид-ул-фузало” (1519), “Мадор-ул-афозил” (1598), “Фарҳанги Чаҳонгир ” (1608); “Бурҳони қотеъ” ӣ (1652), “Фаранги Рашид ” (1654), “Баҳори А ам” (1739) ва ғайра аз умлаи ӣ ҷ ҷ фарҳангҳои м ътабар мебошанд. Давраи сеюми луғатнигор дар Ҳинду ӯ ӣ Покистон давраи адид номида мешавад, ки аввали асри Х1Х ва асри ХХ-ро ҷ 5

O'xshashlar

САҲМИ АМОН ВОҲИДОВ ДАР ЛЕКСИКОГРАФИЯИ ТОҶИК
Забоншинос Бобоҷон Ниёзмуҳаммадов
Услубҳои нутқ
ТЕСТ АЗ ФАННИ ЗАБОНШИНОСИИ ИҶТИМ
ТАЪРИХИ ПАЙДОИШ ВА ТАШАККУЛИ ИЛМИ ФОЛКЛОРШИНОСИИ ТОҶИК