logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. MAKROIQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLAShNING AXBOROTTA’MINOTI

MAKROIQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLAShNING AXBOROTTA’MINOTI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

316.115234375 KB
Ko'chirib olish
MAKROIQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLAShNING AXBOROTTA’MINOTI REJA: 1. O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvida raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlari 2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularning turlari 3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti sifatida 4. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishda axborot texnologiyalardan foydalanish yo‘nalishlari. 1. O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvida raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlari Mamlakatimizda ma’muriy tartibotlardan o‘tishni soddalashtirish, aholi turmushi sifatini oshirish, investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan elektron hukumatni, shu jumladan davlat xizmatlarini ko‘rsatish tizimini modernizatsiya qilish va rivojlantirish borasida izchil choralar ko‘rilmoqda. Shu bilan birga, raqamlashtirishni ta’minlashga va raqamli iqtisodiyotga o‘tishga to‘sqinlik qilayotgan qator hal qilinmagan muammo va kamchiliklar saqlanib qolinmoqda. Xususan, davlat axborot tizimlarini rivojlantirishning yagona prinsiplari ishlab chiqilmagan, ushbu sohadagi tadbirlar esa o‘zaro va boshqa axborot tizimlari bilan uzviy bog‘lanmagan holda amalga oshirilmoqda. «Elektron hukumat» tizimi infratuzilmasi lozim darajada rivojlanmayapti, bu davlat xizmatlarini ko‘rsatishda va idoralararo elektron hamkorlik qilishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo‘llashga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda 1 . «Elektron hukumat» tizimini joriy etishda ta’sirchan muvofiqlashtiruv va yagona texnologik yondashuvning mavjud emasligi resurslarning nooqilona foydalanilishiga olib kelmoqda hamda tadbirlarning samaradorligini pasaytirmoqda. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, «Elektron hukumat» tizimining joriy etilishini ta’minlash, aholi, biznes va davlat o‘rtasida samarali o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun qo‘shimcha shart-sharoit yaratish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 3 iyuldagi PQ-3832-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi (keyingi o‘rinlarda — Agentlik) raqamli iqtisodiyotni joriy etish va rivojlantirish sohasida vakolatli organ etib belgilanganligi ma’lumot uchun qabul qilindi 2 . 2. «Elektron hukumat» tizimini joriy etish raqamli iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi; Agentlik elektron hukumat sohasidagi hamda davlat boshqaruvida axborot tizimlarini joriy etishda vakolatli organ hisoblanadi, ushbu sohada yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish hamda davlat organlari va tashkilotlarining faoliyatini muvofiqlashtirish uchun mas’uldir; Agentlikning elektron hukumat sohasida, shuningdek, davlat boshqaruvida axborot tizimlarini joriy etish bo‘yicha o‘z vakolati doirasida qabul qilgan qarorlari ijrosini ta’minlash respublikaning barcha vazirliklari, idoralari va tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi; 1 www.stat.uz 2 www.lex.uz davlat boshqaruvida axborot tizimlari, resurslari va boshqa dasturiy mahsulotlarini yaratish va joriy etish bo‘yicha loyihalar, shuningdek, bunday loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari Agentlikda ekspertizadan o‘tkazilishi shart; Agentlik raqamli iqtisodiyotni joriy etish bo‘yicha vazifalarni amalga oshirish doirasida xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy hukumat moliyaviy tashkilotlar bilan bevosita o‘zaro hamkorlik qilish huquqiga ega. 3. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi manfaatdor idoralar bilan birgalikda: hozirgi kunda «Elektron hukumat» tizimi doirasida amalga oshirilayotgan idoralararo va idoraviy axborot tizimlari, ma’lumotlar bazalari, dasturiy mahsulotlarni yaratish va joriy etish loyihalarining hamda axborot- kommunikatsiya sohasidagi boshqa loyihalarning amalga oshirilishi va moliyalashtirilishini to‘xtatib qo‘y d i; bir oy muddatda loyihalar to‘liq xatlovdan o‘tkazi l a di va yakuniy natijalari bo‘yicha Agentlikka axborot kiriti l a di . 4. Agentlik: a) amalga oshirilayotgan loyihalarning tanqidiy ko‘rib chiqilishini hamda maqsadga muvofiq, dolzarb, respublikada raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsad va vazifalariga mos keladigan loyihalarning davom ettirilishini ta’minla y di; b) quyidagilarni nazarda tutadigan «Elektron hukumat» tizimini rivojlantirish konsepsiyasi loyihasining ishlab chiqilishi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga kiritilishini ta’minla yd i: elektron hukumatning davlat, aholi va biznesning samarali o‘zaro hamkorligini, shuningdek, jahonning raqamli makoniga integratsiyalashuvini ta’minlash bo‘yicha yagona milliy tizim sifatidagi maqsadli ahamiyatini belgilash ni ; «Elektron hukumat» tizimining tarkibi va tuzilmasini, uni yaratish shartlari va arxitekturasining konseptual asoslarini, jumladan tashkiliy, funksional, texnik tuzilmasini, shuningdek, asosiy raqamli aktivlar ro‘yxatini aniq belgilash ni ; elektron hukumatni yaratishning asosiy prinsiplari va funksional vazifalarini, elektron hukumat imkoniyatlaridan foydalangan holda raqamli transformatsiyaga erishishning aniq ko‘rsatkich va indikatorlarini belgilash ni ; elektron hukumatni yaratishning huquqiy va tashkiliy-texnik choralarini, jumladan raqamli transformatsiya jarayonlarini tadqiq etish metodologiyasiga, ularning o‘zaro muvofiqligiga, axborot sohasida birgalikdagi hamkorlik, ma’lumotlar almashish protokollari va formatining o‘zaro mosligiga doir talablarni belgilash ni ; shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha talablarni hisobga olgan holda axborotni yig‘ish, qayta ishlash, to‘plash, saqlash va uzatishda axborot xavfsizligini ta’minlash ni ; «Elektron hukumat» tizimini yaratish va joriy etish bo‘yicha loyihani amalga oshirish mexanizmlari va bosqichlarini nazarda tutish ni ; «Elektron hukumat» tizimini joriy etishda uning samaradorligi va shaffofligini oshirishni ta’minlaydigan, jumladan loyihalar bo‘yicha yagona milliy distribyutorni tashkil etish orqali yaxlit jarayonni (ishlab chiqish, loyihalashtirish, kelishish, loyihalar bo‘yicha tovarlar, ishlar, xizmatlar xarid qilish, shuningdek, ularni foydalanishga topshirishning yagona tizimini) barpo etish ni ; Agentlik negizida boshlang‘ich loyiha sifatida elektron raqamli imzo infratuzilmasining namunaviy elementini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish ni nazarda tutadi 3 . 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 21 noyabrdagi PQ-4022-son qaroriga muvofiq Agentlik tomonidan «Raqamli ishonch» raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi bilan birgalikda barcha davlat xizmatlari faqatgina operatorning ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari orqali ko‘rsatilishini ta’minlashni nazarda tutadigan 2019 — 2021 yillarda «Universal Mobile Systems» MChJni rivojlantirish Konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda 4 . Agentlik manfaatdor idoralar bilan birgalikda ma’lumotlarga ishlov berish markazlariga bo‘lgan ehtiyoj va ularning joylashuvi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga takliflar kirit ad i. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Innovatsion loyihalarni amalga oshirish va idoraviy axborot tizimlarini jadal integratsiyalashuvining tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 18 apreldagi PQ-3673-son qaroriga muvofiq Agentlik tomonidan aloqaning, shu jumladan, xorijda bo‘lish vaqtida, maxfiyligi, tezkorligi, xavfsizligi va telekommunikatsiya xizmatlariga sarflanadigan byudjet mablag‘larining tejalishini ta’minlaydigan hukumat mobil aloqasi tizimini i shga tushirish, sinash va undan tajriba tariqasida foydalanish ishlari bajarildi 5 . U shbu tizim davlat organlari, tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalari xodimlari uchun o‘z xizmat vazifalarini bajarishda foydalanilishi majburiy hisoblanadi. 7. Agentlik Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi va Tashqi ishlar vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda davlat organlari, tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalarining o‘z xizmat vazifalarini bajarishda tizimdan foydalanishi majburiy bo‘lgan xodimlari ro‘yxatini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga kirit ad i. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida loyiha boshqaruvi tizimini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2017 yil 24 iyuldagi PF-5120-son Farmoniga muvofiq yaratiladigan Loyiha boshqaruvining yagona milliy axborot tizimi Agentlik tomonidan tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha 3 www.lex.uz 4 www.lex.uz 5 www.lex.uz ushbu tizimning barcha ishtirokchilari tomonidan foydalanilishi majburiy hisoblanadi 6 . Ro‘yxatga kiritilgan vazirlik va idoralar huquq egalarining tegishli litsenziyalarisiz dasturiy mahsulotlardan foydalanishga yo‘l qo‘ymasdan, ma’lumotlarning belgilangan protokol bo‘yicha platforma formatida taqdim etilishi va tizimga kiritilishini ta’minla yd i. 9. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi: O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining aloqa bilan ta’minlashga 2018 yilgi va 2019 yilga mo‘ljallangan xarajatlari to‘g‘risida vazirlik va idoralar kesimidagi axborotni agentlikka taqdim et ad i; ushbu Farmondan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining xalqaro aloqa uchun 2019 yilga mo‘ljallangan xarajatlarining qayta ko‘rib chiqilishini ta’minla y di; har yili O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti parametrlarida ushbu Farmonni amalga oshirish doirasidagi tadbirlarni moliyalashtirishga mablag‘ ajratilishini nazarda tut moqda . 10. Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Agentlik bilan birgalikda: bir hafta muddatda — «Elektron hukumat» tizimidan foydalanish maqsadida foydalanuvchilarning majburiy tartibda identifikatsiya qilinishini nazarda tutgan holda Internet tarmog‘idan simsiz foydalanish bo‘yicha ommaviy nuqtalar to‘g‘risidagi nizom loyihasini; bir oy muddatda — ushbu Farmon talablarini hisobga olgan holda Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining elektron hukumat sohasidagi vakolatlarini, shuningdek, uning tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha takliflarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kirit a di. 11. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi ikki oy muddatda «Elektron hukumat» tizimini joriy etish doirasida tovarlar kiritish uchun alohida bojxona ombori tashkil etilishini ta’minla y di. 12. Agentlik Adliya vazirligi va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kirit a di. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularning turlari Makroiqtisodiy tahlilning asosiy sohasi – mamlakatda ishlab chiqarishning umumiy hajmi, inflyatsiya sur’atlari, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi saldosi, ayirboshlash kursi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – umumiy ko‘rsatkichlar ma’lumotlarining o‘zgarishini izohlash va davlat organlariga hamda jamoat 6 www.lex.uz tashkilotlariga iqtisodiy vazifalarni hal etishda va iqtisodiy vaziyatdagi kutilmagan o‘zgarishlarga munosabat bildirishda yo‘l ko‘rsatishdan iborat. Quyida eng muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning asosiy turlarini, shuningdek, bozor va o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda inflyatsiya, bandlik, ishsizlik, real ish haqi darajasini o‘lchash va tahlil qilish usullarini ko‘rib chiqamiz. Ushbular esa ayni paytda axborot ob’ektlari hisoblanadi 7 . Milliy iqtisodiyot o‘zaro bog‘liq sektorlar va tarmoqlarning murakkab yig‘indisini o‘zida namoyon etadi. Uning eng muhim tavsiflari - tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish hajmi, inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish sur’atlari, bandlik, ishsizlik va daromad darajalari. Ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, ularning o‘zgarishi haqidagi axborot milliy hisob varaqlar tizimida to‘liq aks ettirilgan. Makroko‘rsatgichlar tahlil va prognozlash uchun asosiy axborot ob’ekti hisoblanadi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida turli xil axborotlar hamda ma’lumotlardan foydalanish zarur bo‘ladi. Ularning to‘g‘ri, aniq, ishonchli bo‘lishi hamda o‘z vaqtida olinishi tahlil natijalarining samaradorligini oshiradi. Ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun muayyan shakl va mazmunga ega iqtisodiy hodisa, voqea va xo‘jalik jarayonlarini qayd etish yoki qayta hisoblab tegishli manbalarda darak yoki ko‘rsatkich ko‘rinishida aks ettirish makroiqtisodiy tahlil uchun ma’lumotlar hisoblanadi. Makroiqtisodiy tahlilda foydalanuvchilarga uzatiladigan xabar tavsifiga ega ma’lumotlar yoki ularning to‘plami axborot tushunchasini beradi. Tahlil uchun kerakli bo‘lgan ma’lumotlar hamda axborotlarni mazmuniga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin: – iqtisodiy ma’lumotlar; – huquqiy-me’yoriy ma’lumotlar; – ilmiy-texnik ma’lumotlar; – tabiiy-ekologik ma’lumotlar; – benchmarking ma’lumotlari; – boshqa ma’lumotlar. 7 Н.М.Махмудов. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанидан ўқув услубий мажмуа. Т., ТДИУ, 2017 йил. Iqtisodiy ma’lumotlar ko‘lami kengligi jihatidan ikki yirik guruhga bo‘linadi. Birinchisi – ichki iqtisodiy ma’lumotlar. Ularni biznes-reja, hisob tizimi, byudjet hisob-kitoblari,korxona dasturi ma’lumotlari, turli xil texnologik ma’lumotlar va shu kabilar tashkil etadi. Ikkinchisi – tashqi iqtisodiy ma’lumotlar. Misol uchun, tovar-xomashyo bozoridagi ma’lumotlar, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi ma’lumotlar, raqobatdosh korxona ma’lumotlari, tarmoqdagi o‘rtacha ko‘rsatkichlar va shu kabilar. Bu manbalar tahlilda eng ko‘p foydalaniladi. Huquqiy-me’yoriy ma’lumotlar xalqaro va mamlakatda amal qilayotgan barcha qonunlar, hukumat qarorlari, me’yoriy hujjatlar hamda aktlarda rasmiylashtirilgan axborotlar, korxona pasporti, ustavi, korxona a’zo bo‘lgan turli uyushmalardagi shartnomalar va shu kabilardan iborat bo‘ladi. Ilmiy-texnik ma’lumotlar esa eng yangi taraqqiyot, ilm-fandagi o‘zgarishlar, fan va texnika yutuqlarini o‘zida mujassam etgan axborotlardir. Bu axborotlar tahlil uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiiy-ekologik ma’lumotlar tabiat, yer, suv, havo, iqlim va boshqa ekologik omillarni mujassamlashtirgan axborotlardan iborat bo‘ladi. Benchmarking ma’lumotlari ro‘y berishi mumkin bo‘lgan, biroq ehtimoliy ma’lumotlardir. Mazkur ma’lumotlar barcha ma’lumot va axborotlarni qayta ishlash yo‘li bilan yoki voqealar rivoji bilan evristik usulda shakllantiriladi. Boshqa ma’lumotlarga esa, iqtisodiy, huquqiy, ilmiy-texnikaviy, tabiiy- ekologik, benchmarking kabi manbalarda aks etmagan ma’lumotlar tushunilib, ularga ommaviy-axborot vositalari, gazeta va jurnallardagi, radio va televideniedagi keltirilgan axborotlar kiradi. Turli axborot va ma’lumotlarni tahlil jarayonlarida qo‘llash natijalarning mazmunini boyitishga, boshqaruv qarorlarining xolisona bo‘lishiga asos sanaladi. Iqtisodiy axborotlar boshqa turdagi axborotlardan quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi: Birinchidan, hujjatlashganligi. Barcha iqtisodiy hodisa va jarayonlar sodir bo‘lishi bilan tegishli boshlang‘ich hujjatlarda qayd etiladi hamda axborot sifatida rasmiylashadi. Ikkinchidan, turli xil bo‘lishi. Hodisa va voqealar ko‘p manbalarda qayd etilishi, hajmi, mazmuni, shakli jihatidan bir-biridan farqlanadi. Uchinchidan, ommaviyligi va hajmining kengligi. Ko‘pgina iqtisodiy axborotlar tegishli shaklga ega bo‘lganligi, hisobot shakllarining yuqori organlar tomonidan tasdiqlanganligi ularni tushunishni, bilishni osonlashtiradi. To‘rtinchidan, davr oralig‘ida takrorlanib turishi. Tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar muntazam to‘lg‘azilib tegishli yuqori tashkilotlarga belgilangan davrda topshiriladi. Hisobot davrlari – choraklar, yarim hamda yillik muddatlarga bo‘linib axborotlar tuziladi. Beshinchidan, qonunlashganligi va chegaralanganligi. Barcha yuqori organga topshiriladigan yoki ochiq e’lon qilinadigan iqtisodiy axborotlar davlat tashkilotlari, moliya vazirligi, iqtisodiyot vazirligi va soliq qo‘mitasi tomonidan tasdiqlangan talab hamda shakllarga asoslanib tuziladi. Bozor munosabatlarida korxonalar uchun muhim sanalgan ayrim ma’lumotlar boshqalar uchun maxfiy bo‘lib, faqat egasining ruxsati bilan e’lon qilinishi mumkin. Oltinchidan, ko‘p qirraliligi va sermazmunligi. Iqtisodiy axborotlar miqdoriy va qiymat o‘lchamlarida ko‘rsatiladi, boshlang‘ich hujjatlarda korxona nomi, imzo chekuvchilarning naslnomasi, davri va mahsulotlarning turlari ko‘rsatilgan holda rasmiylashadi. Iqtisodiy ma’lumotlarning aksariyat qismini hisob tizimi axborotlari tashkil etadi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari esa makroiqtisodiy tahlilning axborotlari tarkibida yirik salmoqni egallaydi. Axborot va ma’lumotlar mazmuniga ko‘ra turli xil bo‘lishi, ularning manbalariga ham ta’sir etadi. Chunki har bir ma’lumot miqdor va mazmunini shakllantirib beraoladigan manbadan olinadi. Demak, manbalar tasnifi ham mazmun tasnifiga o‘xshashdir. Tahlil uchun kerakli manbalar quyidagi talablarni bajarishi lozim: 1. Haqqoniy va xolis bo‘lishi. 2. Manbalar tahlil maqsadlari uchun moslashtirilgan hamda keng imkoniyatli bo‘lishi, ya’ni reja, hisob va statistik ma’lumotlar hodisa va jarayonlar mazmunini to‘liq yoritishi kerak. 3. Iqtisodiy hodisa va voqealarni ifodalovchi manbalar aniq o‘lchamlarda aks ettirilishi lozim. 4. Barcha manbalarning umumiy birligi va uzviy bog‘liqligi saqlaniladi hamda ulardagi axborotlar bir-birini to‘ldirib turilishi taqozo etiladi. 5. Manbalardagi ko‘rsatkichlarni aniqlanish tamoyillari va aks ettiriladigan davrlari mosligi ta’minlanishi zarur. Ushbu talablarga javob beruvchi barcha axborot manbalari va ulardan foydalanish tahlil natijalarining aniq va sermazmun bo‘lishiga imkon yaratadi. Makroiqtisodiy tahlilda foydalaniladigan barcha manbalarning ishonchliligini, aniqliligini va to‘g‘riligini tekshirish natijalarining samarali bo‘lishiga zamin yaratadi. Barcha yig‘ma ma’lumotlarni har tomonlama to‘g‘riligi texnik va mazmunan turlar ajratilib tekshiriladi. Texnik tekshirish – axborot manbalarini arifmetik jihatidan to‘g‘riligini, rasmiylashtirish qoidalariga rioya qilinganligi va ko‘rsatkichlarni bir-biriga o‘zaro mos kelishini e’tiborga olgan holda o‘rganishdir. Misol uchun, moliyaviy hisobotning turli shakllaridagi ma’lumotlarni bir- biriga mosligini o‘rganish tartibi quyidagi jadvalda keltirilgan. Shunday tartibda debitorlik va kreditorlik qarzlarni, pul mablag‘lar harakatini va boshqa ma’lumotlarni miqdoran to‘g‘riligini tekshirish mumkin. Mazmun jihatidan tekshirish – ma’lumotlarning haqqoniy ekanligi, unda aks ettirilgan ko‘rsatkichlarning haqiqatda mavjudligini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Bunday tekshirish buxgalteriya hisobi hujjatlarida keltirilgan ma’lumotlarni inventarizatsiya o‘tkazish orqali taqqoslash, sanab ko‘rish va o‘lchash yo‘li bilan to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishdir. Tahlil uchun kerakli ma’lumotlarning to‘g‘riligini tekshirish va ularni tez muddatda foydalanishga tayyorlash hamda qayta ishlashni samarali yo‘li kompyuterlarni tahlil jarayoniga joriy qilishdir. 3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti sifatida Mamlakatni makroiqtisodiy tahlil qilish, iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni hamda uni yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun Milliy hisoblar tizimida hisoblanadigan bir qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlarning asosiylaridan biri bo‘lib yalpi milliy mahsulot yoki uning modifikatsiyasi bo‘lgan yalpi ichki mahsulot hisoblanadi. YaMMni hisoblash usullarini o‘rganishdan oldin makroiqtisodiy holatni aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlarga to‘xtalib o‘tamiz. Bu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: -YaMM, YaIM, sof milliy mahsulot, milliy daromad, shaxsiy daromad, ixtiyoridagi daromad; -davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste’mol narx indeksi, inflyatsiyaning o‘sish sur’atlari; -ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; -aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar kiradi. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini turli tomondan ifodalab, ijtimoiy ishlab chiqarishda barcha qatnashuvchilar ya’ni, korxona, tarmoq, mintaqa, davlat va uy xo‘jaligi faoliyatlari natijalari asosida aniqlanadi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) makroiqtisodiy ma’lumotlarga ishlov berish va ularni makroiqtisodiy tahlil maqsadlari uchun tizimlashtirilgan ko‘rinishda taqdim etish imkonini beruvchi buxgalteriya hisobi sifatida ishlab chiqilgan. U milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini tahlil qilish, baholash va monitoringini amalga oshirishda zarur bo‘lgan axborotning uzluksiz oqimini tashkil etish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olingan bazani o‘zida namoyon etadi 8 . Milliy hisoblar tizimi – muayyan davrda real ishlab chiqarish hajmini va barcha asosiy sektorlar va ishlab chiqarish omillarining mamlakatning umumiy ishlab chiqarishiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatuvchi turli faoliyat turlarini hisobga oluvchi statistika tizimi. Ta’kidlash lozimki, MHTning makroiqtisodiy tahlil uchun o‘ta muhim ahamiyatga egaligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, MHT makroiqtisodiy tahlil uchun zarur baza hisoblanib, o‘zining ancha moslashuvchanligi va qulayligi bilan ajralib turadi. Rivojlanishning turli bosqichlarida turgan mamlakatlar uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun manba bo‘lib xizmat qiladi, hamda tahlil va prognoz uchun axborot bazasi hisoblanadi. Ikkinchidan, MHT nafaqat muayyan davrda, balki dinamikada ham (muayyan vaqt qatori mobaynida) eng muhim makroiqtisodiy o‘rtacha ko‘rsatkichlar (masalan, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasi) harakatini kuzatish imkonini beruvchi tizimni o‘zida namoyon etadi. Uchinchidan, MHT – xalqaro taqqoslashlar uchun eng muhim axborot manbai hisoblanadi, chunki xalqaro tashkilotlarga milliy hisobvaraqlar bo‘yicha ma’lumotlarni, xalqaro standartlarga mos keluvchi ta’riflar va tasniflarni taqdim etishda foydalaniladi. Ushbu ma’lumotlar ko‘plab holatlarda, masalan, imtiyozli 8 Н.М.Махмудов, М.Т.Асқарова, И.Ю.Умаров. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. – Т., “Фан ва технология”, 2014, 288 бет. yordam olish huquqini belgilashda, XVFga a’zo mamlakatlar kvotalarini hisoblab chiqishda, shuningdek, turli mamlakatlar milliy hisoblarini taqqoslashni amalga oshirish imkonini beradi 9 . Milliy hisobchilik tizimi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni izohlash asosi makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir. Makroiqtkodiyot o‘z ichiga xalq xo‘jaligining moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatish sohalarini oladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish hajmi va ularning o‘sishi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o‘sishi yoki orqaga k e tishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o‘z iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi. YaIMni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayla taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko‘rgazmali shaklda aks e ttirishga imkon beradi. Nihoyat mazkur ko‘rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik holati aks ettiradi. Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko‘rsatkichlari muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko‘rsatkichlari mazkur mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi. Makroiqtisodiy miqdor ko‘rsatkichlariga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi: Yal p i ichki mahsulot (YaIM). Sof ichki mahsulot (SIM), milliy daromad (MD), shaxsiy daromad (ShD), ixtiyordagi daromad (ID) va boshqalar. Makroiqtisodiy sifat ko‘rsatkichlariga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi: inflyatsiyaning o‘sish sur’atlari, ishsizlik darajasi, aholining ish bilan bandlik darajasi, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yal p i ichki mahsulot va boshqalar 10 . Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlarini, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini narxlashi uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiga o‘tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy ishlab chiqarish - iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha sohalarining ishlab chiqarishidir. Bu yerda moddiy ishlab chiqarish sohalaridan tashqari, pulli xizmatlar ko‘rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug‘urta, sog‘liqni saqlash, maorif va boshqalar) ham ijtimoiy ishlab chiqarishga kiradi. Shu sababli b ozor iqtisodiyotiga o‘tgan mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy mahsulot tarkibiga tovarlar ham, 9 Н.М.Махмудов, М.Т.Асқарова, И.Ю.Умаров. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. – Т., “Фан ва технология”, 2014, 288 бет. 10 Н.М.Махмудов, М.Т.Асқарова, И.Ю.Умаров. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. – Т., “Фан ва технология”, 2014, 288 бет. xizmatlar ham, milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat ko‘rsatishdan olingan daromadlar hisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan chetda faqat be p ul xizmatlar ko‘rsatish jarayonlari qoladi. Chunki be p ul xizmatlar ko‘rsatuvchi tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va har qanday mamlakatda bu tarmoqlar davlat hisobiga faoliyat ko‘rsatadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tushunchasidagi farq natijasida, mamlakatlar o‘zlarining mazmuniga ko‘ra ajratib turuvchi ko‘rsatkichlardan foydalanadi, ularni hisoblashning turli uslublari qo‘llaniladi. Makroiqtisodiy miqdor ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni milliy hisoblar tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin: 1) Barcha tarmoqlarning yal p i ishlab chiqarishi - oraliq iste’mol – Yal p i ichki mahsulot. 2) Yalpi ichki mahsulot - amortizatsiya = sof ichki mahsulot. 3) Sof ichki mahsulot -biznesga e gri soliqlar = milliy daromad 4) Milliy daromad - ijtimoiy su g‘ urtaga badallar - kor p oratsiya foydasiga soliqlar - korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to‘lovlari = shaxsiy daromad. 5) Shaxsiy daromad - yakka tartibdagi soliqlar = ixtiyordagi daromad. Milliy daromad – bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yi g‘ indisidir. Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi: YaMD YaIM + xorijdan olingan omilli daromadlar - xorijliklarning ushbu mamlakat hududidan olgan omilli daromadlari. Shaxsiy daromad va milliy daromadning bir-biridan shunisi bilan farq qiladiki, ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir qismi (ijtimoiy su g‘ urtalar to‘lovlari, kor p oratsiya foydasiga soliq va korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi) amalda bevosita uy xo‘jaligiga tushmaydi. Uy xo‘jaligi hisobiga to‘g‘ri keladigan daromadlarning bir qismi. Masalan. (transfert to‘lovlari) • mehnat natijalarini bildirmaydi. Transfert to‘lovlariga – sug‘urta tashkilotlari tomonidan to‘lanadigan, ya’ni qarilikda va baxsiz hodisalarga shuningdek ijtimoiy dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga to‘lanadigan nafaqalar, nogironlarga to‘lanadigan har xil to‘lovlar, ishsizlarga va pensionerlarga to‘lanadigan nafaqalar. Iste’molchilar va davlat tomonidan to‘lanadigan foiz to‘lovlari va boshqa to‘lovlar kiradi. Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to‘lagandan keyingi daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar - daromad soli g‘ i, xususiy mol- mulklarga va meros qolgan mulklarga solinadigan soliqlardan iborat. 4 . Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishda axborot texnologiyalardan foydalanish yo‘nalishlari. Avtomatik boshqarish tizimining kom p leks tahlildagi o‘rni va roli. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining (ABT) paydo bo‘lishi xalq xo‘jaligi boshqaruvining takomillashtirish yo‘llaridan biri hisoblanadi. ABT boshqaruvning barcha darajalaridan ishlab chiqiladi: KABT – korxonalari, ABT – tarmoqlari, ATDT – markazlashgan boshqaruv organlari va boshqalar. Eng ommabo p turlaridan biri ABTK hisoblanadi. U korxonaning xo‘jalik faoliyati boshqarishning asosiy masalalarini yechish uchun zamonaviy axborot-texnikasi va iqtisodiy- matematik usullar qo‘llaydigan boshqaruv tizimidir. ABT yaratilishiga quyidagi avtomatik boshqarish tizimining funksional bo‘g‘ini ishlab chiqildi: Birinchidan, ishlab chiqarishning texnik tayyorgarligini boshqarish; Ikkinchidan, xom-ashyo texnik ta’minot boshqaruvi; Uchinchidan, asosiy ishlab chiqarishning operatsion boshqaruvi; To‘rtinchidan, sotishni boshqarish; Beshinchidan, sifatni boshqarish; Oltinchidan, moliyani boshqarish; Yettinchidan, normativ xo‘jalikni boshqarish. Endi esa shu bo‘g‘inning ayrim masalalarni va ularning vazifalarini ko‘rib chiqamiz. Texnik iqtisodiy reja bo‘g‘ini masalalarning vazifasi korxonaning xo‘jalik faoliyati ko‘rsatkichlarning hisob-kitob rejasining o‘tkazilishini ta’minlash. Unda quyidagi masalalar yechiladi: Birinchidan, ishlab chiqarishni rejalashtirish; Ikkinchidan, mahsulot realizatsiyasi; Uchinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini rejalashtirish; To‘rtinchidan, kapital qo‘yilmalarni rejalashtirish; Beshinchidan, foyda va rentabellikni rejalashirish; Oltinchidan, tannarxni rejalashtirish; Yettinchidan, moliyaviy rejani tuzish . KABT dagi buxgalteriya hisobi bo‘g‘ini zamonaviy hisoblash texnika bazasi asosida hisob jarayonlarini takomillashtirishni ta’minlash kerak. Bu esa axborot sifatini oshirishga, mehnat xarajatlarini kamaytirishga, axborot olish vaqti va uni qayta ishlashga yordam beradi. Xalq xo‘jaligi bo‘g‘inida EHM yordamida har xil normativ axborotlarni olish va saqlashni tashkil etishi mumkin. KABT bo‘g‘inida makroiqtisodiy tahlilda qaror qabul qiladigan baza ma’lum o‘ringa ega. Hozirgi vaqtda KABTda alohida iqisodiy tizim yo‘q. Makroiqtisodiy tahlilda faqat uchta masala mustaqil berilgan: 1) tannarx, rentabellik va mahsulot narxi tahlili (sexlar bo‘yicha bir oy uchun); 2) xom-ashyo hisobi va tahlili ( s exlar bo‘yicha bir oy uchun); 3) ishchilarning ishlab chiqarish normasi bajarilishini hisobi va tahlili (sexlar bo‘yicha bir oy uchun); Bu shartlarda kompleks boshqaruv haqida gapirib bo‘lmaydi, chunki makroiqtisodiy tahlil kabi boshqaruv jarayonining asosiy bosqichida uyg‘unlik yo‘qoladi. Buning oqibatida optimizatsiyalash masalalar yechimi qiyin, chunki bu maqsadlarni amalga oshirish uchun axborotni birlamchi hujjatlarda qo‘lda qilish kerak, o‘z navbatida ko‘ p gina mehnat xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Bank ma’lumotlariga asoslanib avtomatlashtirilgan tizim ishlashga shart sharoitlar yaratilib u zamonaviy ABT yordamida yagona YaHM va kichik hisoblash mashina oilasini hozirgi vaqtda texnik ta’minlash sifatida ma’lumotlar banki (MB) deb, u ABT axborot ta’minlash tashkilotining kom p leks vositasidir. Axborotni qulay saqlash uchun ma’lumotlar bazasi aniq prinsip lar asosida fayllarga guruhlanadi. Fayl - bu ma’lumotlar to‘plashni (axborot massivi) ifodalaydi, u klassifikatsiya belgisiga ko‘ra guruhlanadi. Shunday mexanizatsiyada mikro va mini E HM vositalari qo‘llanishi analitik ishga hech qanaqa ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu yerda avtomatlashtirishga faqat hisoblash jarayoniga duch keladi, bu esa o‘z navbatida analitik ishni kamaytiradi. KABda shu kabi bo‘g‘inning yaratilishi quyidagi sabablarga chorlaydi: 1) Makroiqtisodiy tahlilning kom p leksliligi; 2) Korxona faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlari hisobining yagonaligi; 3) Korxona ish natijasining umumiyligi; 4) Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun zaxirani aniqlash va mobilizatsiya qilish. Agar xo‘jalik faoliyati tahlili (XFT) masalalari har xil KABT bo‘g‘inlarida yechilsa, makroiqtisodiy tahlil kom p leksiga e rishish qiyin. Bu holda masalalar ko‘rib chiqilmaydi, o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’siri bir ko‘rsatkichlarning boshqa ko‘rsatkichlariga o‘rnatilgan, ya’ni umumiylik bo‘lib ko‘rsatiladigan ko‘rsatkichlar tizimiga kiritiladi. Buning barchasi korxona iqtisodiyotini boshqarishini qiyinlashtiradi, xo‘jalik yurgizish samaradorligini tushiradi. Kompleks makroiqtisodiy tahlilda KABT ga qarashli mustaqil tizimning yaratilishi, korxonalar faoliyati tahlilining metodikasi mavjudligi bilan osonlashadi. Bu metodikalarda analitik masalalar yechimi mavjud bo‘lib, ular oson shakllanadi, algoritmlanadi va EHM da amalga oshirilishi oson ke ch adi. Elektron hisoblash mashinalari yordamida makroiqtisodiy tahlilni tashkil etish KABT dagi bo‘g‘in makroiqtisodiy tahlilda tizimning yaratilishi ko‘ p gina tashkiliy savollarning axborot, matematik, texnik vositalar yordamida ta’minlanib, yechimini talab qiladi. Quyidagi asosiy bosqichlarni ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin: 1)Axborot tizimining o‘rganilishi; 2)Xo‘jalik faoliyatining kompleks tahlili metodikasini ishlab chiqish; 3)EHMda yechish uchun makroiqtisodiy tahlil masalalarini tanlab olish; 4)Tanlab olingan tahlildagi masalalarning model va algoritmning ishlab chiqilishi; 5)Tanlab olingan masalalar yechimi uchun qo‘shimcha axborotni ishlab chiqish. Birinchi bosqichda korxonadagi dastalabki hujjatlar ko‘rib chiqiladi, hujjat yuritilishining tizimi o‘rganiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi korxonada qabul qilingan iqtisodiy usullarning o‘rganishi. Bu metodika kom p leks makroiqtisodiy tahlil prinsiplariga asoslangan. Kompleks makroiqtisodiy tahlilini o‘tish sekin astalik bilan boshlanadi. Avvalambor, E HMda masalalarning yechimi o‘tkaziladi. Xo‘jalik faoliyatining kompleks makroiqtisodiy tahlil metodikasida umumiy masalar birinchilardan E HMda tatbiq etish kerak bo‘ladigan masalalar tanlanib olinadi. Bu tanlov quyidagi prinsiplarga asosan o‘tkaziladi: masalar muhimliligi (asosiy iqtisodiyot ko‘rsatkichlar tahlil qilinadigan masalalar tanlab olinadi); boshqaruv darajasida (korxona faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlari – yillik, chorak, oylik hisobotlari, buxgalteriya, statistik, o p erativ hisoboti ma’lumotlari, dastlabki hujjatlar va hokazo). Analitik masalalar yechish uchun ularning matematik yozuvi algoritmlashtirishi kerak, bu o‘z navbatida to‘rtinchi bosqichni o‘z ichiga oladi. Kompleks iqtisodiy tahlil masalalarni yechish uchun hujjatlardagi ma’lumotlar yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun savol-javob ma’lumotlari, vizual kuzatish, hujjatlarning yangi shakllarini kiritishga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Shuning bilan, beshinchi bosqichda kom p leks iqtisodiy tahlil uchun yangi axborot tizimi yaratiladi. Oltinchi bosqichda E HM da analitik misollarni yechish uchun dasturlar ishlab chiqiladi. Dasturlar mashina kodi tilida, xohlagan algoritmlash tilida tuzilishi mumkin. Bu esa ABT texnik bazasiga bog‘liq. Oxirigi bosqich – EHM yordamida kompleks iqtisodiy tizim metodokasini kirgizish. Shuni aytib o‘tish joizki, EHMda tahlil masalalarini yechimini belgilangan dasturlar o‘zi-o‘zidan doimiy kom p leks makroiqtisodiy tahlil o‘tkazilishini ta’minlaydi. Kompleks makroiqtisodiy tahlil bo‘g‘inini administrativ-huquqiy jihatdan ta’minlashi kerak, ya’ni korxona bo‘limi va ma’lum odamlar, funksional tizimga javob berishini aniqlaydi (axborot hisoblash markaziga javob beradilar). Bunday bo‘limga axborot hisoblash markazi kiradi. Qiyin tashkiliy savollarning biri ABT sharoitida kom p leks makroiqtisodiy tahlilning axborot bilan ta’minlanishini ,sh uning axborot hisoblash mazkazida KABTdagi bo‘g‘in yagona ma’lumotlar bazasini yaratishi kerak. Shunga o‘xshash masalalarni yechish uchun ma’lumotlarni qo‘lda ishlab chiqarish maqsadga muvofiq emas, bu holda uni n g qiyinligidan E HM natijasi yaxshi bo‘lmaydi. Barcha muhim axborot EHMning tashqi xotirasida saqlanishi kerak, chunki umumiy hisoblash mashinasi magnit lentalarida, diskda, barabanda katta tashqi xotiraga ega. Bu paytda doimiy axborot, ya’ni har xil normativlar, narxlar, ta’riflar va rejali ma’lumotlar, yil davomida o‘zgarmaydigan, almashuvi va EHMning tashqi xotirasida saqlanishi kerak. Keyinchalik doimiy axborotga o‘zgartirishlar kiritilishini ko‘rib chiqish kerak, iqtisodiy axborotning kodlamoq tizimini ishlab chiqishi kerak. Har xil shakldagi hujjatlarning qattiq unifikatsiyalash va standartlashtirish kerak. E HM da axborotni avtomatlashtirishni ishlab chiqish asosiy bank ma’lumotlarini yaratib berolmaydi. ABTdagi kom p leks iqtisodiy tizim axborot bilan ta’minlashini, chiqish hujjatlarning shakllarini ishlab chiqishini ifodalaydi, standartlar o‘lchami, tuzilishi bo‘yicha oson, EHMda avtomatik to‘ldirish ishlab chiqilishi kerak. ABTdagi kompleks makroiqtisodiy tahlilga qarashli tizimni matematik ta’minlanishi quyidagi savollar yechimini tu g‘ diradi: 1) Matematik usullarni tanlash, shunga o‘xshash masalalarga qarashli tizimni ko‘zda tutmoq. 2) Tizimga qarashli dasturlarni EHMda masalalarni yechish. 3) Standart jadvallar, kl a ssik shaklga ega analitik hisoblar o‘tkazish. Barcha dastlabki ma’lumotlar, oxirgi natijalar, hisoblash usullari jadvallarga kirgiziladi. Iqtisodiy xo‘jalik faoliyati ishining rasmiylashtirish usuli hisobini, qo‘lda yoki mexanizatsiyalashning kichik darajasida tashkil to p gan. Tahlilda EHMdan qo‘llanish usullari, hisoblar jadvali usullaridan foydalanishdan va kechish kerak. Keyin esa formulalar yordamida EHMda misollarni amalga oshirish uchun ularni yechish algoritmini tuzish kerak. EHM faqat formulalar tilini tushunadi. Shuning uchun ham analitik masalalarni yechishning matematik usuli formulalar yordamida yozilishi kerak. Keyin esa formulalar yordamida EHMda masalalarni amalga oshirish uchun, ularni yechish, algoritmni tuzish kerak. Elektron hisoblash mashinalarida kompleks makroiqtisodiy tahlil masalalarini yechish EHM da masalalarni yechish uchun quyidagilar belgilanilishi kerak: maslalarning iqtisodiy mohiyati, masala nomini, uning yechimi maqsadini, boshqaruv organlari ro‘yxati; kir  i sh axborot, o‘z ichiga hujjatlar shakli belgilanadigan o p erativ axborotni oladigan, me’yoriy axborot; chiqish hujjati hamda chiqish hujjatlarini shaklini o‘z ichiga oladigan, EHMda  olinadigan mashinnogrammalar; boshqa masalalar uchun saqlanadigan ma’lumot;  masalalarning keyingi yig‘imi uchun yig‘iladigan axborot;  masala yechimi algoritmi, o‘z ichiga kerakli izohlarni bazasidan oladi (blok sxema  tuzilishi mumkin). Misol uchun keyingi masalani ko‘rib chiqamiz. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va jo‘natish rejasini bajarilishi tahlili. Bu tahlil zavod bo‘yicha o‘tkaziladi va s exlarda yi g‘ iladi. Qiymat va natural o‘lchovlarda masalalar yechiladi. Bu masalani yechish maqsadi – ishlab chiqarishning va tayyor mahsulot sotishning o‘z vaqtida va ritmlik operativ tahlil. Masalani yechish uchun mahsulot ishlab chiqrish bo‘yicha birlamchi axborot, mahsulotni jo‘natishga yuk xati, yig‘im s exi rejalari, yi g‘ ilgan bir dasta hujjat zavodning AXMga yetkazib oboriladi, mashina sohiblariga ma’lumotlar o‘tkaziladi. Masalalar yechimi natijalari mashinagramma shaklida bo‘lishi mumkin, bular o‘z navbatida mahsulotni sotishga va eksport qilib byuroga jo‘natiladi. Bu masala har dekada va har oyda yechiladi. Masala yechimini algoritmi: 1)dastlabki hujjatlardan axborot mashina tashuvchilarga o‘tkaziladi. Natijada trans p ort yuk xati massivlari p aydo bo‘ladi. 2)Sex yuk xati, buyurtma raqami va mahsulot shifri massivlari bo‘yicha taxlanadi. Mahsulotni nomer va shifri bo‘yicha mahsulot massivi taxlanib dekada uchun yuk xatini olamiz. 3)Formulada ishlab chiqarilgan mahsulot shifri, s ex nomeri va buyurtma nomeri bo‘yicha qo‘shilib chiqiladi. Kompleks makroiqtisodiy tahlilini masalalarni barcha yechimlari EHMga o‘tkazilishi, uning tezligini va sifatini oshiradi va xo‘jaligining boshqaruvida yaxshi qurol bo‘lib xizmat qiladi. Demak, korxonalarda ishni avtomatlashtirilgan tarzda olib borilishi iqtisodiy samaradorlikni oshishiga olib keladi. Hozirgi axborot texnologiyalari rivojlangan sharoitda makroiqtisodiy tahlil va prognozlashda kompyuter texnologiyalardan keng foydalaniladi. Hozirgi kunda texnika rivojlanishi natijasida, ko‘plab murakkab va ko‘plab insonlar mehnatini qiluvchi jarayonlarni birgina dastur orqali amalga oshirish imkoni mavjud bo‘lmoqda. Odatda, iqisodiy tahlil va prognozlashda matematik amaliy paketlardan foydalanib, bular quyidagilar: MS Excel, Stata, Eviews , Statistics va boshqalar 11 . Amaliyotda MS Excel, Stata va Eviews dasturiy paketlardan keng foydalaniladi. MS Excel oqali malumotlarni yig‘ish, ularni qayta ishlash va statistik baholashda foydalaniladi. Ma’lumotlarni statistik baholash, tahlil qilish va ko‘rsatgichlarni o‘zaro bog‘liqligini baholashda Stata dasturiy paketidan foydalaniladi. Bir qancha kuzatuv vaqt ma’lumotlari asosida iqtisodiy jarayonlarni ekonometrik baholash va prognoz qilishda Eviews dasturiy paketdan foydalanish qulay bo‘lib hisoblanadi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun quyidagi bosqichlarni bajarish lozim: - MS Excelda mavjud ma’lumotlarni yangi MS Excelga ko‘chirib ushbu faylni ―soxranitkak buyrug‘i yordamida MS Excel 5.0/95 shaklida saqlashimiz kerak; - kompyuterda o‘rnatilgan Eviews dasturini ishga tushirib quyidagi jarayonni amalga oshirish kerak: ― File → ― Ne w → ―Wo rkfile , so‘ngra sizda ma’lumotlar yillik, yarim yillik, choraklik, oylik, haftalik haqidagi buyr u qni tanlashiz kerak bo‘ladi, keyinma’lumotlarning boshlanish muddati va tugash muddati haqidagi ma’lumotni kiritasiz ―enter tugmasini bosgandan so‘ng, yangi ish sahifsi‖ ochiladi; - Mavjud ma’lumotlarni Eviews dasturiga ko‘chirish uchun quyidagi jarayonni amalgaoshirish kerak: ― File → ― Import → ― Read T ext - Lotus - Excel va Excel 5.0/95 shaklida saqlangan faylni tanlab ―otkrыt burug‘i beriladi. So‘ngra har bir ‖ ko‘rsatgich nomi yozilib ―ok buyrug‘i beriladi (eslatib o‘tamiz, Excelda ‖ saqlangan ma’lumotlarda vergul o‘rniga nuqta ishlatiladi, ko‘rsatgichlarning nomi lotin alifbosida yoziladi). - Ko‘rsatgichlarni o‘zgarish tendensiyalari asosida holat qaysi funksiya qonuniyatiga tegishligi aniqlanib, funksiyaning parametrlari quyidagi buyruqlar orqali topiladi: ― Quick → ― EquitionEstimation . Olingan natijalar asosida jarayon prognozlashtiriladi 12 . Tayanch so‘z va iboralar Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashda axborotning zarurligi va uning mohiyati. Axborot turlari, iqtisodiy axborotlarning shakllanishi. Makroiqtisodiy tahlilning axborot bazasi – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. Axborotning sifati va ishonchliligi. Tahlil ob’ektlarining faoliyatini ifodalovchi axborot statistikma’lumotlar. Makroiqtisodiy tahlil uchun axborotlar yig‘ish, qayta ishlash, 11 Н.М.Махмудов. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанидан ўқув услубий мажмуа. Т., ТДИУ, 2017 йил. 12 Н.М.Махмудов. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанидан ўқув услубий мажмуа. Т., ТДИУ, 2017 йил. uzatishda informatsion texnologiyalardan keng foydalanish. Prognozlashda axborotlarning mohiyati, prognoz natijalarining ishonchliligiga axborot sifatining ahamiyati, iqtisodiy mohiyati. Prognozlashdagi axborot yetishmovchiligi muammosi va uni hal qilish yo‘llari. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarni shakllanishi va turlari. Axborotlarning o‘lchov birliklari, ularning prognozlash modellarida ifodalanish talablari va tamoyillari. Xulosalar 1. Ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, ularning o‘zgarishi haqidagi axborot milliy hisob varaqlar tizimida to‘liq aks ettirilgan. Makroko‘rsatgichlar tahlil va prognozlash uchun asosiy axborot ob’ekti hisoblanadi. 2. MHT makroiqtisodiy tahlil uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega. 3. Ko‘rsatgichlarni o‘zgarish tendensiyalari asosida holat qaysi funksiya qonuniyatiga tegishligi aniqlanib, funksiyaning parametrlari quyidagi buyruqlar orqali topiladi: ―Quick → ―Equition Estimation. Olingan natijalar asosida jarayon prognozlashtirilar ekan. 4. MHT milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini tahlil qilish, baholash va monitoringini amalga oshirishda zarur bo‘lgan axborotning uzluksiz oqimini tashkil etish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olingan bazani o‘zida namoyon etadi.

MAKROIQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLAShNING AXBOROTTA’MINOTI REJA: 1. O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvida raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlari 2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularning turlari 3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti sifatida 4. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishda axborot texnologiyalardan foydalanish yo‘nalishlari.

1. O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvida raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlari Mamlakatimizda ma’muriy tartibotlardan o‘tishni soddalashtirish, aholi turmushi sifatini oshirish, investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan elektron hukumatni, shu jumladan davlat xizmatlarini ko‘rsatish tizimini modernizatsiya qilish va rivojlantirish borasida izchil choralar ko‘rilmoqda. Shu bilan birga, raqamlashtirishni ta’minlashga va raqamli iqtisodiyotga o‘tishga to‘sqinlik qilayotgan qator hal qilinmagan muammo va kamchiliklar saqlanib qolinmoqda. Xususan, davlat axborot tizimlarini rivojlantirishning yagona prinsiplari ishlab chiqilmagan, ushbu sohadagi tadbirlar esa o‘zaro va boshqa axborot tizimlari bilan uzviy bog‘lanmagan holda amalga oshirilmoqda. «Elektron hukumat» tizimi infratuzilmasi lozim darajada rivojlanmayapti, bu davlat xizmatlarini ko‘rsatishda va idoralararo elektron hamkorlik qilishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo‘llashga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda 1 . «Elektron hukumat» tizimini joriy etishda ta’sirchan muvofiqlashtiruv va yagona texnologik yondashuvning mavjud emasligi resurslarning nooqilona foydalanilishiga olib kelmoqda hamda tadbirlarning samaradorligini pasaytirmoqda. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, «Elektron hukumat» tizimining joriy etilishini ta’minlash, aholi, biznes va davlat o‘rtasida samarali o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun qo‘shimcha shart-sharoit yaratish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 3 iyuldagi PQ-3832-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi (keyingi o‘rinlarda — Agentlik) raqamli iqtisodiyotni joriy etish va rivojlantirish sohasida vakolatli organ etib belgilanganligi ma’lumot uchun qabul qilindi 2 . 2. «Elektron hukumat» tizimini joriy etish raqamli iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi; Agentlik elektron hukumat sohasidagi hamda davlat boshqaruvida axborot tizimlarini joriy etishda vakolatli organ hisoblanadi, ushbu sohada yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish hamda davlat organlari va tashkilotlarining faoliyatini muvofiqlashtirish uchun mas’uldir; Agentlikning elektron hukumat sohasida, shuningdek, davlat boshqaruvida axborot tizimlarini joriy etish bo‘yicha o‘z vakolati doirasida qabul qilgan qarorlari ijrosini ta’minlash respublikaning barcha vazirliklari, idoralari va tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi; 1 www.stat.uz 2 www.lex.uz

davlat boshqaruvida axborot tizimlari, resurslari va boshqa dasturiy mahsulotlarini yaratish va joriy etish bo‘yicha loyihalar, shuningdek, bunday loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari Agentlikda ekspertizadan o‘tkazilishi shart; Agentlik raqamli iqtisodiyotni joriy etish bo‘yicha vazifalarni amalga oshirish doirasida xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy hukumat moliyaviy tashkilotlar bilan bevosita o‘zaro hamkorlik qilish huquqiga ega. 3. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi manfaatdor idoralar bilan birgalikda: hozirgi kunda «Elektron hukumat» tizimi doirasida amalga oshirilayotgan idoralararo va idoraviy axborot tizimlari, ma’lumotlar bazalari, dasturiy mahsulotlarni yaratish va joriy etish loyihalarining hamda axborot- kommunikatsiya sohasidagi boshqa loyihalarning amalga oshirilishi va moliyalashtirilishini to‘xtatib qo‘y d i; bir oy muddatda loyihalar to‘liq xatlovdan o‘tkazi l a di va yakuniy natijalari bo‘yicha Agentlikka axborot kiriti l a di . 4. Agentlik: a) amalga oshirilayotgan loyihalarning tanqidiy ko‘rib chiqilishini hamda maqsadga muvofiq, dolzarb, respublikada raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsad va vazifalariga mos keladigan loyihalarning davom ettirilishini ta’minla y di; b) quyidagilarni nazarda tutadigan «Elektron hukumat» tizimini rivojlantirish konsepsiyasi loyihasining ishlab chiqilishi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga kiritilishini ta’minla yd i: elektron hukumatning davlat, aholi va biznesning samarali o‘zaro hamkorligini, shuningdek, jahonning raqamli makoniga integratsiyalashuvini ta’minlash bo‘yicha yagona milliy tizim sifatidagi maqsadli ahamiyatini belgilash ni ; «Elektron hukumat» tizimining tarkibi va tuzilmasini, uni yaratish shartlari va arxitekturasining konseptual asoslarini, jumladan tashkiliy, funksional, texnik tuzilmasini, shuningdek, asosiy raqamli aktivlar ro‘yxatini aniq belgilash ni ; elektron hukumatni yaratishning asosiy prinsiplari va funksional vazifalarini, elektron hukumat imkoniyatlaridan foydalangan holda raqamli transformatsiyaga erishishning aniq ko‘rsatkich va indikatorlarini belgilash ni ; elektron hukumatni yaratishning huquqiy va tashkiliy-texnik choralarini, jumladan raqamli transformatsiya jarayonlarini tadqiq etish metodologiyasiga, ularning o‘zaro muvofiqligiga, axborot sohasida birgalikdagi hamkorlik, ma’lumotlar almashish protokollari va formatining o‘zaro mosligiga doir talablarni belgilash ni ; shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha talablarni hisobga olgan holda axborotni yig‘ish, qayta ishlash, to‘plash, saqlash va uzatishda axborot xavfsizligini ta’minlash ni ; «Elektron hukumat» tizimini yaratish va joriy etish bo‘yicha loyihani amalga oshirish mexanizmlari va bosqichlarini nazarda tutish ni ;

«Elektron hukumat» tizimini joriy etishda uning samaradorligi va shaffofligini oshirishni ta’minlaydigan, jumladan loyihalar bo‘yicha yagona milliy distribyutorni tashkil etish orqali yaxlit jarayonni (ishlab chiqish, loyihalashtirish, kelishish, loyihalar bo‘yicha tovarlar, ishlar, xizmatlar xarid qilish, shuningdek, ularni foydalanishga topshirishning yagona tizimini) barpo etish ni ; Agentlik negizida boshlang‘ich loyiha sifatida elektron raqamli imzo infratuzilmasining namunaviy elementini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish ni nazarda tutadi 3 . 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 21 noyabrdagi PQ-4022-son qaroriga muvofiq Agentlik tomonidan «Raqamli ishonch» raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi bilan birgalikda barcha davlat xizmatlari faqatgina operatorning ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari orqali ko‘rsatilishini ta’minlashni nazarda tutadigan 2019 — 2021 yillarda «Universal Mobile Systems» MChJni rivojlantirish Konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda 4 . Agentlik manfaatdor idoralar bilan birgalikda ma’lumotlarga ishlov berish markazlariga bo‘lgan ehtiyoj va ularning joylashuvi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga takliflar kirit ad i. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Innovatsion loyihalarni amalga oshirish va idoraviy axborot tizimlarini jadal integratsiyalashuvining tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 18 apreldagi PQ-3673-son qaroriga muvofiq Agentlik tomonidan aloqaning, shu jumladan, xorijda bo‘lish vaqtida, maxfiyligi, tezkorligi, xavfsizligi va telekommunikatsiya xizmatlariga sarflanadigan byudjet mablag‘larining tejalishini ta’minlaydigan hukumat mobil aloqasi tizimini i shga tushirish, sinash va undan tajriba tariqasida foydalanish ishlari bajarildi 5 . U shbu tizim davlat organlari, tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalari xodimlari uchun o‘z xizmat vazifalarini bajarishda foydalanilishi majburiy hisoblanadi. 7. Agentlik Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi va Tashqi ishlar vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda davlat organlari, tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalarining o‘z xizmat vazifalarini bajarishda tizimdan foydalanishi majburiy bo‘lgan xodimlari ro‘yxatini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga kirit ad i. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida loyiha boshqaruvi tizimini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2017 yil 24 iyuldagi PF-5120-son Farmoniga muvofiq yaratiladigan Loyiha boshqaruvining yagona milliy axborot tizimi Agentlik tomonidan tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha 3 www.lex.uz 4 www.lex.uz 5 www.lex.uz

ushbu tizimning barcha ishtirokchilari tomonidan foydalanilishi majburiy hisoblanadi 6 . Ro‘yxatga kiritilgan vazirlik va idoralar huquq egalarining tegishli litsenziyalarisiz dasturiy mahsulotlardan foydalanishga yo‘l qo‘ymasdan, ma’lumotlarning belgilangan protokol bo‘yicha platforma formatida taqdim etilishi va tizimga kiritilishini ta’minla yd i. 9. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi: O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining aloqa bilan ta’minlashga 2018 yilgi va 2019 yilga mo‘ljallangan xarajatlari to‘g‘risida vazirlik va idoralar kesimidagi axborotni agentlikka taqdim et ad i; ushbu Farmondan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining xalqaro aloqa uchun 2019 yilga mo‘ljallangan xarajatlarining qayta ko‘rib chiqilishini ta’minla y di; har yili O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti parametrlarida ushbu Farmonni amalga oshirish doirasidagi tadbirlarni moliyalashtirishga mablag‘ ajratilishini nazarda tut moqda . 10. Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Agentlik bilan birgalikda: bir hafta muddatda — «Elektron hukumat» tizimidan foydalanish maqsadida foydalanuvchilarning majburiy tartibda identifikatsiya qilinishini nazarda tutgan holda Internet tarmog‘idan simsiz foydalanish bo‘yicha ommaviy nuqtalar to‘g‘risidagi nizom loyihasini; bir oy muddatda — ushbu Farmon talablarini hisobga olgan holda Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining elektron hukumat sohasidagi vakolatlarini, shuningdek, uning tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha takliflarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kirit a di. 11. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi ikki oy muddatda «Elektron hukumat» tizimini joriy etish doirasida tovarlar kiritish uchun alohida bojxona ombori tashkil etilishini ta’minla y di. 12. Agentlik Adliya vazirligi va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kirit a di. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularning turlari Makroiqtisodiy tahlilning asosiy sohasi – mamlakatda ishlab chiqarishning umumiy hajmi, inflyatsiya sur’atlari, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi saldosi, ayirboshlash kursi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – umumiy ko‘rsatkichlar ma’lumotlarining o‘zgarishini izohlash va davlat organlariga hamda jamoat 6 www.lex.uz

O'xshashlar

Prognozlashning funksiyalari va usullari
Iqtisodiy prognozlashning ekspert usullari
Iqtisodiy prognozlashning ekspert usullari
O'zbekiston respublikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili
IQTISODIY MUVOZANATLIK, XUSUSIY VA UMUMIY MUVOZANATLIK, MAKROIQTISODIY BARQARORLIK