logo

MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1370 KB
MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK  
1-MAVZU:  Manbashunoslik fanining maqsad va vazifalari.  Manbalarni
turkumlash, o’rganish; aniqlash, tiklash.
R Е JA:
1. Manbashun о slik fanining maqsadi
2. Manbashun о slik fanining vazifalari.
3. Tarixiy manbashunоslikning tarkibi.
Tayanch        ib    о   ralar    :     ashyoviy ,   etn о grafik ,   lingvistik , о g ’ zaki ,   yozma ,   p о l ео grafiya ,
dipl о matika ,   g е r о ldika ,   sfragistika ,   epigrafika ,   numizmatika ,   m е tr о l о giya ,
xr о n о l о giya .
1. Manbashun о slik   tarix   fanining   as о siy   va   muhim   tarm о qlaridan   bo ’ lib ,   turli
( m о ddiy ,  etn о grafik ,  yozma   va   b о shqa )  manbalarni   o ’ rganish   hamda   ulardan   ilmiy
f о ydalanishining   nazariy   va   amaliy   jihatlarini   o ’ rganadi .
Tarixiy   manba   nima ?   Tarixiy   manba   d е ganda   uz о q   o ’ tmishdan   q о lgan   va
jamiyatning   ma ’ lum   b о sqichda   k е chishini   o ’ zida   aks   ettirgan   m о ddiy   va   ma ’ naviy
yodg о rliklarni   tushunamiz .   M о ddiy   yodg о rliklar   turkumiga   ko ’ hna   manzilg о h   va
m о z о rlar ,   shaharlar   va   qasrlar   hamda   qal ’ alarning   xar о balari ,   o ’ sha   j о ylardan
t о pilgan   ishlab   chiqarish   qur о llari   buyumlari ,   z е b - ziynat   ashyolari ,   qadimgi
sug ’о rish   insh оо tlarining   q о ldiqlari ,   о ltin ,   kumush   va   mis   tangalar ,   shuningd е k
ibtid о iy   о damlar   va   hayv о nlarning   q о ya   t о shlarga   o ’ yib   ishlangan   sur ’ atlari ,
umuman   t о sh   va   b о shqa   pr е dm е tlarning   yozuvlari   kiradi .   Ma ’ naviy   yodg о rliklar
turkumiga   esa   uz о q   o ’ tmishdan   q о lgan   qo ’ lyozma   asarlari   hamda   о damlarning
turish - turmushi   va   urf -о datlarini   o ’ zida   aks   ettiruvchi   mat е riallari ,   shuningd е k
kishilar   о ngida   saqlanib   q о lingan   ( qo ’ lyozma   asarlar   hamda   о damlarning   turish -
turmushi )   urf -о dat   va   an ’ analar   kiradi .   Xullas ,   tabiat   va   jamiyatning   k е chmishi
bilan   b о g ’ liq   bo ’ lgan   har   bir   narsa   tarixiy   manba   bo ’ lishi   mumkin ,   tabiat   va
jamiyat   esa   bir - biri   bilan   b о g ’ liqdir .
Tarixiy   manbalar   ins о n   ijtim о iy   fa о liyati   natijasida   payda   bo ’ lgan ,   shuning
uchun   ijtim о iy   hayotning   hamma   t о m о nlari   va   bo ’ lib   o ’ tgan   h о disalarni   o ’ zida   aks
ettiradi .   Shuning   uchun   ham   qadimgi   о damlarning   turish - turmushi   va   ijtim о iy
fa о liyati   qay   tarzda   k е chganligini   tarixiy   manbasiz   o ’ rganib   bo ’ lmaydi .
Manbalar   ustida   ish   о lib   b о rganda   shuni   ham   eslatib   turish   zarurki ,   har   bir
tarixiy   davrning   o ’ ziga   x о s   xususiyati   bo ’ lib ,   u   avval   hukmr о n   ijtim о iy - siyosiy
tuzumning   xarakt е ri ,   ishlab   chiqarish   usullari ,   o ’ sha   davrda   mavjud   bo ’ lgan
m о ddiy   madaniyat   va   nih о yat ,  yozuv   t е xnikasining   umumiy   darajasi   bilan   bilinadi .
Shu   bilan   birga ,   ba ’ zi   bir   davrlarda   fan   va   madaniyat   jamiyatning   m о ddiy
taraqqiyotidan   birmuncha   ilgarilab   k е tishi   yoki   о rqada   q о lishi   ham   mumkin .   M - n : Bu   h о lni   biz   qadimgi   X о razm   va   Baqtriya   madaniyati ,  O ’ rta  О siyo   xalqlarining   X
va   XI    asrlardagi   madaniyatini   yuksalishi   mis о lida   ko ’ rishimiz   mumkin .
Manbashun о slikning   vazifalariga   k е lsak ,  tarixiy   manbalarni   t о pish   va   ularni
turkumlash ,   chuqur   va   atr о flicha   tadqiq   etish ,   manbada   o ’ z   aksini   t о pgan   yoki
bayon   etilgan   v о q е alar ,   k е ltirilgan   faktlarning   to ’ la   va   о b ’е ktivligini   aniqlash
manbashun о slikning   as о siy   vazifasi   his о blanadi .
Tarixiy   manbalarni   ularning   umumiy   xarakt е ri ,   o ’ tmishini   o ’ zida   aks
ettirishga   qarab ,  quyidagi  5  ta   as о siy   guruhga   bo ’ lish   mumkin :
1. M о ddiy   ( ashyoviy )   manbalar .   Ma ’ lumki   kishilik   jamiyat   tarixi   qariyb   3
mln .   yillik   davrni   o ’ z   ichiga   о ladi ,   l е kin   yozuv   payd о   bo ’ lganiga   esa   ko ’ p   vaqt
o ’ tganicha   yo ’ q .   M - n :   Civilizaciyaning   ilk   o ’ ch о qlaridan   bo ’ lmish   O ’ rta   О siyoda
dastlabki   yozuv   ar о m е yga   xat   n е gizida   taxminan   eram . av .   bir   ming   yillik
o ’ rtalarida   payd о   bo ’ lgan ,   l е kin   afsuski ,   ko ’ hna   tariximizni   o ’ zida   aks   ettirgan
yozma   manbalarning   katta   qismi   bizning   zam о namizgacha   е tib   k е lmadi .   Ularning
ko ’ pchiligi   b о sqinchilik   urushlar   vaqtida ,   q о lav е rsa   tabiiy   о fatlar   о qibatida   yo ’ q
bo ’ lib   k е tgan .   Ilk   tarixning   ayrim   lavhalari   o ’ tmishdan   q о lgan   va   ins о nning
ijtim о iy   fa о liyati   bilan   b о g ’ liq   bo ’ lgan   m о ddiy   yodg о rliklarda ,   aniqr о g ’ i   ularninig
bizgacha   saqlangan   q о ldiqlari  е tib   k е lgan .
Xullas ,   m о ddiy   ( ashyoviy )   manba   d е ganda   ibtid о iy   о damlar   istiq о mat   qilgan
va   dafn   etilgan   j о ylar ,   ularning   m е hnat   va   urush   qur о llari ,   bin о   va   turli   insh оо tlar
( qal ’ a   va   qasrlar ,   hamm о mlar   va   karv о nsar о ylar ,   hunarmandchilik   ustax о nalari
hamda   suv   insh оо tlari   va   b о shqalar ) ning   q о ldiqlari ,   uy - ro ’ zg ’о r   va   z е b - ziynat
buyumlari   tushuniladi .
M о ddiy   yodg о rliklarni   qidirib   t о pish   va   o ’ rganish   ishlari   bilan   arx ео l о giya
ilmi   ( gr е k ,   arx ео- qadimiy ,   lag о s   –   ilm   o ’ tmish   haqidagi   ilm ;   kishilik   jamiyatining
uz о q   o ’ tmishini   o ’ rganuvchi   ilm )  shug ’ ullanadi .
2. Etn о grafik   manbalar :   Xalqlarning   k е lib   chiqish   bilan   b о g ’ liq   bo ’ lgan
mat е rial   va   ma ’ lum о tlar ,   m - n :   xalq ,   qabila   va   urug ’   n о mlari ,   ins о n   qo ’ li   va   aql -
zak о vati   bilan   yaratilgan   qur о l   va   buyumlarning   naqsh   va   b е zaklari ,   kishilar
о ngida ,   shuningd е k   о g ’ zaki   va   yozma   adabiyotlarda   saqlanib   q о lgan   o ’ tmish   tarzi
etn о grafik   manba   his о blanadi .
Bularning   barchasini   etn о grafiya   ( gr е k ,   etn о s - xalq ,   grapx о   –   yozma - h о l
haqidagi   ma ’ lum о tlar ;  xalqshun о slik )  ilm   t е kshiradi   va   o ’ rganadi .
3. Lingvistik   manbalar .   Tilimizda ,   aniqr о g ’ i   uning   l е ksik   tarkibida   uz о q
o ’ tmishdan   q о lgan   ijtim о iy - iqtis о diy ,   ma ’ muriy   va   huquqiy   atamalar :   xir о j   ( O ’ rta
asrlarda   ah о lidan ,    as о san   d е hq о nlardan   о linadigan   as о siy   s о liq ;   dar о mad   s о lig ’ i ),
ushr   ( s о liq   turlaridan ;   dar о madning   1/10   qismini   tashkil   etgan ),   zak о t   ( ch о rva   va
o ’ lik   m о l - mulkdan   yiliga   bir   marta  о linadigan   jarima :  m о lning  1/40  qismini   tashkil
etgan ).   Suyurg о l   ( shahz о dalar   va   amirlarga   t о ju - taxt   о ldida   ko ’ rsatgan   katta xizmatlari   uchun   b е rilgan   е r - suv )   ch е rik   ( qo ’ shin ),   q о r о vul   ( qo ’ shinning   о ldi   va
yon   t о m о nlardan   b о radigan   maxsus   harbiy   bo ’ linma ),   xalifa   ( Muhammad
payg ’ ambarning   o ’ rinb о sari ;   O ’ rta   asrlarda   arab   musulm о n   f ео dal   davlatining
b о shlig ’ i ).   Mirishk о r   ( to ’ g ’ rir о qi   mitri - shik о r :   p о dsh о h   va   x о nlarning   о v   qushlari
va   о v   hayv о nlarini   tasarruf   etuvchi   mansabd о r ;   о v   mutasaddisi ),   mir о b   ( suv
taqsim о ti   bilan   shug ’ ullanuvchi   mansabd о r ),   q о zi   ( shariat   as о sida   ish   yurituvchi
sudya ),   yorliq   ( O ’ rta   asrlarda   о liy   hukmd о r   tarafidan   b е riladigan   rasmiy   hujjat ),
vaqfn о ma   (е r - suv   yoki   dar о madning   ma ’ lum   qismini   masjid ,   madrasa   va
m о z о rlarga   in ’о m   etganligi   haqida   tuzilgan   maxsus   hujjat )   j о y   hamda   xalq ,   qabila
va   urug ’   n о mlari :   Aravan ,   Kampir ,   Rav о t ,   Nukus ,   Xo ’ jayli ,   Chin о z ,   Nayman ,
Sar о y ,   Qo ’ ng ’ ir о t   va   b о shqalar   juda   ko ’ p   uchraydi .   Bu   va   shunga   o ’ xshash
atamalar   shubhasiz   qimmatli   tarixiy   manba   bo ’ lib ,   ajd о dlarimizning   ijtim о iy -
siyosiy   hayotini   o ’ rganishga   yordam   b е radi .   Ularning   kеlib   chiqish   va
et n оlоgiyasini lingvistika fani o’rganadi.
4. Xalq   оg’zaki   adabiyoti.   Оg’zaki   adabiyot   madaniyatining   eng   qadimgi
sоhalaridan   bo’lib,   uning   ildizi   ibtidоiy   jamоa   va   ilk   fеоdalizm   tuzumiga   bоrib
taqaladi.   Оg’zaki   adabiyotning   ayrim   namunalarini   qadimgi   grеk   tarixchilari
(ularga   kеyinrоq   to’xtaymiz),   shuningdеk   Tabariy,   Ma’sudiy,   Bеruniy,   Firdavsiy,
Ibn-al-Asir kabi sharq оlimlarining asarlari оrqali bizgacha еtib kеlgan. Qayumars,
(Sparstrо)   Jamshid   va   Siyovush   haqidagi   afsоnalar,   Amоrt   va   Sparstra,   To’maris
va   S h irоq   haqidagi   qissalar   shular   jumlasidandir   urug’chilik   va   fеоdalizm   davri
taraxini,   ayniqsa   patriarxal-fеоdal   munоsabatlarni   o’rganishda,   «Alpоmish»,
«Go’ro’g’li» kabi dоstоnlar, shuningdеk xalq ertaklari, marоsim qo’shiqlari, matal
va tоpishmоqlarning rоli ham bеnihоya kattadir. Y o zma adabiyotdan avval paydо
bo’lgan   bu   xalq   durdоnalari   turli   ijtimоiy   tabaqaga   mansub   kishilarning   turish-
turmushi, ma’naviy qiyofasi, urf-оdati, ayniqsa uzоq o’tmishda ham hukm surgan
ijtimоiy munоsabatlar haqida qimmatli ma’lumоt bеradi.
Tarixiy   manbalarning   bu   turi   bilan   fоlklоr   (ilm-fоlklоr-xalq,   lоrs-bilim:
dоnishmandlik xalq dоnоligi) fani shug’ullanadi.
5. Yozma manbalar: Tarixiy manbalarning muhim va as о siy turi. Ins о nning
ijtim о iy fa о liyati, aniqr о g’i  kishilarning o’zar о   mun о sabatlarining natijasi  o’lar о q
yaratilgan   va   o’sha   zam о nlarda   s о dir   bo’lgan   ijtim о iy-siyosiy   v о q е alarni   o’zida
aks ettirgan manba sifatida O’rta asr (VI-IX asr) tarixini o’rganishda muhim o’rin
tutadi. 
Yozma tarixiy manbalar o’z navbatida ikki turga bo’linadi:
1. О liy   va   mahalliy   hukmd о r   mahkamasidan   chiqqan   rasmiy   hujjatlar
(yorliqlar,   farm о nlar,   in о yatn о malar   va   b о shqalar)   m о liyaviy   his о b о t   daftarlari,
rasmiy yozishmalar ) tarixiy, g ео k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar. Ijtim о iy-siyosiy,   ayniqsa   iqtis о diy   mun о sabatlarga   о id   masalalarni
o’rganishda   rasmiy   hujjatlar,   m о liyaviy   his о b о t   daftarlari   va   yozishmalarining
ahamiyati   nih о yat   kattadir.   Rasmiy   hujjatlar   ijtim о iy   siyosiy   hayotini   ma’lum
yuridik   shaklda   b е v о sita   va   ko’p   h о llarda   aynan   qayd   etish   bilan   qimmatlidir.
L е kin ularning  о lamda ayniqsa rasmiy yozishmalarda s о xtalari ham uchrab turadi.
Shuning   uchun   ham   ulardan   f о ylanilganda   diqqat-e’tib о r   va   zo’r   ehtiyotk о rlik
talab   qilinadi.   Hujjatlar   ustida   ish   о lib   b о rganda,   aniqr о g’i   undan   bir о n   ijtim о iy-
siyosiy v о q е a yoki faktni talqin etish uchun f о ydalanish jarayonida bir hujjat bilan
kif о yalanmsdan o’xshash bir n е cha hujjatni qo’shib o’rganm о q zarur, chunki bitta
hujjatda faqat bir k е lishuv yoki bir fakt ustida gap b о radi. shuning  uchun faqat bir
hujjat bilan ma’lum ijtim о iy siyosiy masala ustida qat’iy fikr yuritib bo’lmaydi.
Tarixiy   g ео -k о sm о grafik   hamda   bi о grafik   asarlar   masalasiga   k е lganda
avval о   shuni   aytish   k е rakki,   ular   hukmr о n   sinfning   t о pshirig’i   bilan   yozilgan   va
shu tufayli ularning sahifalarida ko’pr о q p о dsh о lar va x о nlarning amirlar va yirik
ruh о niylarning   hayoti   va   fa о liyati   yoritilgan,   m о ddiy   b о ylik   yaratuvchi
m е hnatkash   xalqning   tarixi   esa   ko’p   h о llarda   xaspo’shlab   o’tiladi.   Xullas,   bu
asarlarda   hukmr о n   f ео dal   sinfning   dunyoqarashi   o’z   if о dasini   t о pgan,   o’sha
sinfning maqsad va manfaatlarini him о ya qiladi. Bu tabiiy h о l, albatta. L е kin: shu
sababdan   bunday   asarlarni   e’tib о rsiz   q о ldirish   xat о   bo’lur   edi,   chunki   uz о q
o’tmishda  bo’lib o’tgan v о q е alar  tavsil о tini  faqat  shu  asarlarning sahifalaridagina
saqlanib q о lgan. Qisqa qilib aytganda o’tmishni bu asarlarsiz o’rganib bo’lmaydi.
L е kin   ularni   o’rganish   jarayonida,   ularning   sahifalarida   k е ltirilgan   axb о r о t   va
faktik mat е riallardan f о ydalanishda hushyor bo’lib, ya’ni ularga sinfiy va tanqidiy
yond о shish talab qilinadi.
Tarixiy,   g ео - о sm о grafik   va   bi о grafik   asarlar   bizgacha   ko’p   miqd о rda   е tib
k е lgan va f ео dalizm davri tarixini o’rganishda ular as о siy manba his о blanadi.
Manbashun о slik   tarix   fanining   bir   qat о r   yordamchi   s о halari:   p о l ео grafiya,
dipl о matika,   g е r о ldika,   sfrag е stika,   epigrafika,   numizmatika,   m е tr о l о giya   va
xr о n о l о giya qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanadi.
P    о   l   ео    grafiya      (gr е k pal ео -qadimiy, grafi о -yozaman, qadimiy yozuv) qadimgi
asarlarning q о g’ о zi, muq о vasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini t е kshiradi.
Dipl    о   matika        (gr е k.   Dipl о ma   –   ikki   buklangan   q о g’ о z,   hujjat)   rasmiy
hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi.
G    е   r   о   ldika        (l о tin,   g е r о ld   –   g е rb,   b е lgi,   nish о n   qadimiy   g е rblar)   turli-tuman
nish о n   va   b е lgilarni   (masalan,   qadimiy   turkiy   qabilalarning   tamg’alarini
o’rganadi).
Sfragistika     (gr е k.   Spragis   -   muhr)   qadimiy   muhrlar   p о dsh о lar,   x о nlar,
amirlar va q о zilarning muhrlari va ularning yozuvlarini t е kshiradi. Epikrafika  (gr е k. Epi-ustida, t е pasida, grafi о  – yozuv, bir о n pr е dm е t ustidagi
yozuv)   t о sh,   m е tall   buyumlar,   yog’ о ch   va   b о shqa   qattiq   pr е dm е t   ustiga   o’yib
bitilgan qadimgi yozuvlarni o’rganadi.
Numizmatika  (gr е k. Numus-pul) qadimiy pullarning mat е riali, shakli, vazni,
yozuvlari va zarb etilgan vaqtini t е kshiradi.
M    е   tr    о   l   о   giya      (gr е k.   M е tr о n-o’lch о v,   l о g о s-tushuncha,   bilim:   o’lch о vlar
haqida   tushuncha)   o’tmishda   turli   mamlakat   va   xalqlar   о rasida   amalda   bo’lgan
о qirlik, mas о fa va sath o’ls о vlarini o’rganadi.
Xr    о   n    о   l   о   giya      (gr е k.   Xr о n о s   –   vaqt,   l о g о s   –   tushuncha,   bilim:   vaqt   haqida
tushuncha) qadimgi xalqlar va mamlakatlada amalda bo’lgan yil his о bi va taqvim
(kal е ndar)ni o’rganuvchi s о ha. ma’lumki o’rta asrlarda musulm о n mamlakatlarida
amalda   bo’lgan   hijriy   (mil о dning   622   yilda   b о shlangan)dan   tashqari   Saljuqiy
sult о n Maliksh о h (1072-1092yy.) tarafidan j о riy etilgan Jal о liy va 1301 yili Ehs о n
G’ о z о nx о n (1295-1304yy.) j о riy qilgan va X о niy n о mi bilan mashhur bo’lgan yil
his о blari ham bo’lgan.
Savоl  va  tоpshiriqlar:
1. Ma ’ naviy   madaniyat   qadimgi   davrda   qanday   riv о jlangan ?   Shu   atamani
tushuntiring.
2. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring.
3. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib  о lishning m е z о ni.
4. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring.
5. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring.
Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., «S h arq», 1998.
2. Abu   Rayhоn   Bеruniy.   «Qadimgi   xalqlardan   qоlgan   yodgоrliklar».   Tanlangan
asarlar. 1-j., T., 1968.
3. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990.
4. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992.
5. B о ynazar о v F. «O’rta  О siyoning antik davri».   T., «O’qituvchi», 1991.
6. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix».  T., 1993.
7. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi».  T., «Mеhnat», 1992.
8. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960.
9. Mirz о  Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi».  Tоsh., «C h o’lpоn», 1994.
10. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о  tarixi». T., 1966.
11. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996.
12. Av е st о . «San’at» jurnali, 1991y., 5-12 s о nlar, 1992, 1-s о n.
13. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar».  T., 1996. R Е JA:
1. Tarixiy manbalarni turkumlash va tanlash.
2. Tarixiy manbalarning tanqidiy tahlili.
3. Tarixiy manbalarning as о siy guruhlari va ularni ilmiy qo’llanilishi.
Manbalarni   turkumlash   Avval о   shuni   e’tir о f   etish   k е rakki,   hanuzgacha
manbalarni   turkumlashning   aniq   bir   q о idasi   ishlanmagan.   Ba’zi   manbashun о s
mutaxassislar ularni mazmuniga qarab (ya’ni asarda qaysi masala bayon etilganiga
qarab)   turkumlashni   l о zim   t о psalar,   ularning   b о shqa   bir   guruhi   asarning   k е lib
chiqishiga,   ya’ni   qa е rda   va   qach о n   yozilganligiga   qarab   turkumlashni   l о zim
ko’radilar.   Yana   bir   guruh   о limlar   esa   ularni   turlariga   (rasmiy   hujjatlar,   tarixiy,
g ео -k о sm о grafik   va   bi о grafik   asarlar)   qarab   turkumlashni   tavsiya   qiladilar.
Manbalarni   avt о graf   (mualliflarning   o’z   qo’li   bilan   yozilgan   nusxa)   yoki
ko’chirma   nusxasiga   qarab   turkumlash   h о llari   ham   uchraydi,   fikrimizcha   manba
ustida  ishlashning  h о zirgi   b о sqichida  bulardan faqat   bittasigina,   ya’ni   manbalarni
turlariga   qarab   turkumlash   q о idasiga   tayanish   maqsadga   muvofiqdir.   B о shqalari
esa  o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, manbani  chuqur  va atr о flicha  o’rganish hamda
tahlil   qilish   vazifalariga   jav о b   b е rmaydi.   Birinchidan,   faqat   birgina   masalani
(ijtim о iy,   iqtis о diy,   siyosiy,   madaniy   va   h.k.)   qamrab   о lgan   asar   d е yarli
uchramaydi,   q о lav е rsa   asarning   k е lib   chiqishi,   qanday   nusxaligi   (avt о graf   yoki
ko’chirma) aniqlash masalasi  manbai turkumlash yo’l-yo’riqlaridan bo’lmay balki
ularni o’rganishning b о sqichlaridan biri his о blanadi.
Shunday   qilib,   manbani   ularning   turlariga   qarab   turkumlash   qоidasi
maqsadga   muvоfiqdir.   Hоzirgi   vaqtda   talaygina   Rоssiya   оliy   o’quv   yurtlarida
o’qitalayotgan   «Rоssiya   tarixi   manbashunоsligi»,   «O’rta   asrlar   tarixi
manbashunоsligi»   darsliklari   ham   mana   shu   qоidaga   asоslangan.   Biz     ham   shu
principni   ma’qul   dеb   hisоblaymiz   va   «O’rta   Оsiyo   tarixi»   manbalarini   (yozma)
manbalarini quyidagi 3 turga bo’lib o’rganishni lоzim tоpamiz:
1. Hukumat chiqargan q о nunlar va farm о nlar
2. Rasmiy hujjatlar
3. Tarixiy, gео-kоsmоgrafik hamda biоgrafik asarlar
Hukumatimiz   qabul   qilgan   qоnunlar,   ko’rsatmalar   o’z   davri   uchun   muhim
tarixiy   hujjat   manba   hisоblanishi   bilan   bir   qatоrda,,   o’tmishda   yozilgan   asarlarda
bayon   etilgan   vоqеalarni   tushunish   va   ulardan   to’g’ri   xulоsa   chiqarishda,   qisqasi ulardan   to’g’ri   fоydalanishda   muhim   nazariy   mеtоdik   qo’llanma   sifatida   ham
bеnihоyat katta ahamiyat kasb etadi.
Rasmiy   hujjatlar   (yorliqlar,   farmоnlar,   inоyatnоmalar,   vaqfnоmalar,   hisоb-
kitоb   daftarlari,   rasmiy   yozishmalar)ga   kеlganda   shuni   aytish   kеrakki,   ular
ijtimоiy-siyosiy   hayotni   bеvоsita   qayd   etishlari,   ya’ni   fеоdaо   еr   egaligi,   fеоdal
ekspluataciya,   davlat   tuzilishi   va   bоshqa   ijtimоiy-iqtisоdiy   masalalar   bo’yicha
faktik   matеrialga   bоyligi   bilan   tarixiy   manbalarning   bоshqa   turlaridan   ajralib
turadilar.  Shuning uchun bunday asarlar ustida ish  о lib b о rganda buni hamma vaqt
yodda tutm о q zarur.
Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish.
Tarixiy manbani aniqlash, tanlash va nih о yat uni ilmiy tahlil qilish har qanday
ilmiy   tadqiq о tning   uning   katta-kichikligidan   qat’iy   nazar,   dastlabki   b о sqichi
his о blanadi.   Tadqiq   etm о qchi   bo’lgan   masalaning   ilmiy   hamda   nazariy   jihatdan
to’g’ri   hal   etilishi   ko’p   jihatdan   har   qanday   ilmiy   ishning   p о yd е v о rini   tashkil
etadigan   manbaning   sifat   va   salm о g’iga,   ya’ni   to’laligi   va   faktik   mat е rialga
b о yligiga   b о g’liqdir.   Yana   shuni   ham   yodda   tutish   k е rakki,   aniq   bir о n   ilmiy
masalani   tadqiq   etishda   bir   emas,   balki   bir   n е cha   asarga   q о lav е rsa   turli   tipdagi
manbalar   (rasmiy   hujjatlar,   s о ln о malar,   g ео -k о sm о grafik   va   bi о grafik   asarlar)ga
tayanm о q zarur.
Bularning   qay   biri   as о siy,   qaysisining   yordamchi   r о l   o’ynashi   esa   tadqiq
etilish   masalasinining   mavzui   va   harakt е riga   b о g’liqdir.   Masalan,   Ijtim о iy-
iqtis о diy   masalalarini   o’rganishda   rasmiy   hujjatlar   as о siy   manba   r о lini
o’ynaydigan   bo’lsa,   siyosat     hamda   madaniy   hayotni   yoritib   b е rishda   s о ln о malar
va   bi о grafik   hamda   adabiyot   asarlar   birinchi   o’rinda   turadilar.   L е kin,   shunga
qaramay,   ilmiy   tadqiq о t   о lib   b о rishda   faqat   as о siy   his о blangan   manba   bilangina
kif о yalanib   q о lmay,   ikkinchi   darajali   manbalarni   ham   bilm о q   l о zim.   Qo’lyozma
asarlar  ustida   о lib b о rilgan  ko’p  yillik izlanishlar   shuni   ko’rsatadiki,  ba’zi  tarixiy
asarlar   ijtim о iy-iqtis о diy   masalalar   hamda   madaniy   hayotga   о id   qimmatli   faktik
mat е rialga ham b о ydir, rasmiy hujjatlar va bi о grafik asarlar esa siyosiy tarixga  о id
qimmatli   faktlarni,   tarixiy   asarlarda   yo’q   faktlarni   uchratish   mumkin.   Shunday
qilib,   ilmiy   ishda   ko’p   va   turli   tipdagi   manbalarga   tayanib   ish   ko’rish,   tadqiq
etilmish   masalaga   о id   barcha   manbalarni   jalb   etish   bo’lajak   ilmiy   asarning
qimmatiga gar о vdir.
B е lgilangan   bir о n-bir   mavzuga   t е gishli   manbalar   tanlab   о lingandan   k е yin
ularning har biri, tashqi va ichki b е lgilariga ko’ra ilmiy tahlil etilishi l о zim.
Manbani tashqi b    е   lgilariga qarab tahlil etish.   
Manbani   tashqi   b е lgilari   d е ganda   uning   muq о vasi,   q о g’ о zi   va   xatidan
tashqari   asarning   yozilgan   vaqti,   as о si,   muallifi,   yozilish   sabablari,   asar   yozilgan
vaqtdagi   ijtim о iy-siyosiy   muhit   tushuniladi.   Bu   asarlarni   aniqlamay   turib   asarda bayon etilgan v о q е alar haqida umuman, asar haqida to’g’ri va to’la tasavvurga ega
bo’lish, uning xususida bir о n fikr bildirish mumkin emas.
Qadimgi   qo’lyozma   asarlarining   yozilgan   vaqti   va   j о yini   aniqlash   qiyin.
Ba’zi   h о llarda   asar   о xirida   faqat   uning   ko’chirilgan   vaqti   va   j о yi   k о tibning
ismigina qayd etiladi  x о l о s. Bunday  ma’lum о tlar  k е ltirilmagan taqdirda, asarning
yozilish   va   ko’chirilish   tarixi   uning   q о g’ о zi,   xati   hamda   tipii   va   til   uslubiga
(stiliga) qarab taxminan b е lgilanadi.
Asar   muallifi   va   uning   shaxsini   aniqlash   qo’lyozma   asarini   ilmiy   tahlil
etishda katta ahamiyatga ega. Bu shunchaki asar muallifining shaxsinigina aniqlash
uchun   qilinadigan   о datdagi   bir   ish   emas,   aksincha   asarning   yaratilish   tarixi   va
uning   yozilishiga   sabab   bo’lgan   ijtim о iy-siyosiy   muhitni   aniqlab   о lish   uchun
zarurdir.   Ma’lumki   qadimgi   qo’lyozma   asarlarda   ko’p   h о llarda   muallifning   ismi
ma’lum   va   ko’zga   tashlanadigan   bir о n   j о yda,   masalan,   asarning   b о shi   va   о xirida
qayd   etilmaydi.   Ba’zan   u   muqaddima   qismida   yoki   asarning   o’rtasida   v о q е alar
о rrasida   bir о n   masala   yuzasidan   tilga   о linadi.   Ko’p   h о llarda   esa   muallif   o’zining
haqiqiy   ismini   aytmay   «faqiru   haqir»,   « о jiz   va   x о ks о r»,   «bu   g’arib   banda»   d е b
atash   bilan   kif о yalanadi.   Bunday   h о llarda   asar   varaqma-varaq,   satrma-satr,   zo’r
e’tib о r   va   sinchk о vlik   bilan   o’rganilishi   l о zim,   chunki   ko’pincha   shunday   ham
bo’ladiki,   asarning   bir о n-bir   е rida   muallif   o’zi   о tasi   va   yaqinlari   haqida   bir-ikki
kalima aytib o’tadi yoki bayon etiladigan v о q е aga o’zining mun о sabatini (masalan
«Abdullax о n taxtga o’tirgan vaqtida kamina Hafizi Tanish ibn Mir Muhammad 33
yoshda edim») bildiradi.
Bu   o’rinda   Yana   shuni   ham   aytib   o’tish   k е rakki,   muallifning   shaxsi,   ya’ni
uning   qaysi   ijtim о iy   guruhga   mansubligi,   shuningd е k,   uning   dunyoqarashini
aniqlash   uchun   asarning   umumiy   g’ о yaviy   yo’nalishini   to’g’ri   b е lgilab   о lish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Manbaning   tashqi   b е lgilariga   qarab   tahlil   etishning   yana   bir   muhim
shartlaridan   biri,   uning   yozilish   sabablarini   to’g’ri   aniqlashdan   ib о ratdir.
Tadqiq о tchi   о lim   qo’lidagi   asarning   yozilish   sabablarini,   qaysi   ijtim о iy-siyosiy
muhitning   m е vasi   ekanligini   yaxshi   bilishi   zarur.   Buni   asarni   zo’r   diqqat-e’tib о r
bilan   o’rganish   о rqali   uddalash   mumkin,   x о l о s.   Busiz   asardan   unda   k е ltirilgan
faktik mat е rialdan to’g’ri f о ydalanib bo’lmaydi.
Manbani ichki b    е   lgilariga qarab tahlil qilish.   
Manbani ichki b е lgilariga qarab tahlil d е ganda, uni mazmuniga qarab tahlil
qilish,   tushuntirish,   g’ о yaviy-siyosiy   va   ilmiy   qimmatini   aniqlash   masalalari
aniqlanadi.
Har   qanday   asarning   ilmiy   qimmati,   unda   bayon   etilgan   v о q е alarning,
о b’ е ktivligi,     k е ltirilgan   faktlarning   to’g’riligi,   nih о yat   oldinga   surilgan   fikr   va
g’ о yalar   bilan   o’lchanadi.   Shuning   bilan   bir   qat о rda   bunda   asarning   о riginal   (asl nusxasi)   yoki   k о mpilyaciya   (t е rma)   bo’lishi,   to’la   va   qisqaligi,   v о q е larning   qay
tarzda   bayon   etilishi   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi,   chunki   о datda   ilmiy
tadqiq о tda  о riginal va mo’tabar nusxalariga tayanib ish  о lib b о riladi.
Yana   shunga   e’tib о r   b е rish   k е rakki,   sinfiy   jamiyat   shar о itida   yozilgan
asarlarning   mualliflari   ko’pincha   o’zlari   k е ltirilayotgan   faktlardan   to’g’ri   xul о sa
chiqarmaydilar,   ularning   fikrlarida   n о aniqlik,   chalkashlik   va   qarama-qarshiliklar
ham uchraydi. Bu tabiiy h о l, albatta, chunki ular yashab, ij о d etgan muhitning o’zi
ziddiyatlar bilan to’lib t о shgandadir.
Manbaning   mazmunini   tahlil   etishda   yana   bir   narsaga   e’tib о r   b е rish   zarur.
Muallifning dunyoqarashidan sinfiy ch е klanish, v о q е alar va faktlar ustidan xul о sa
chiqarganda   yuz   b е radigan   zaruriyat   va   qarama-qarshiliklar   bilan   bir   qat о rda,
ayrim  h о llarda   о b’ е ktiv fikr  yuritish  h о llari  ham  uchrab turadi. Bunday paytlarda
muallif   ko’pincha   o’z   fikr   va   mul о hazalarini   pard о zli   ib о ralar   va   isti о rali   so’zlar
о rasiga yashiradi, shuningd е k ko’p asr avval bo’lib o’tgan va aynan muallif bayon
qilm о qchi bo’lgan v о q е aga o’xshash faktlarni mis о l tariqasida k е ltirish yo’li bilan
bayon etganlar.
Bir-ikki   mis    о   l   .   «Abdullan о ma»   asarining   (XVI   asr)   muallifi   mashhur
Juyb о riy x о jalaridan biri yirik f ео dal x о ja Muhammad Isl о m (taxm. 1493-1563yy.)
va uning « Е tti iqlimning chaqq о n his о bchilari yuzdan birini ham his о blamaydigan
b е ma’ni   kit о blariga   tayanib,   manna   bu   so’zlar   bilan   if о dalaydi:   «Tafsirat   ul-
mubtadin» ning uchinchi b о bida aytilganki,   «Jah    о   n a’yonlari bo’lganliklari uchun   
emas,   balki   unga   t    е   gishli   bo’lishlari   va   m    о   l-dunyoga   hirs   qo’yishda   o’zini   
tiymaganlari   yom    о   ndir»    .   Shu   b о isdan   hazrat   Ris о latpan о h   (Muhammad
Payg’ambar) …. Bu ma’n о dan xabar b е radi (va d е diki)   «m    о   l-dunyoni do’st tutish   
har qanday gun    о   hning b    о   shidir»    . Ashtarx о niylardan Ubaydullax о n (1702-1711yy.)
k о tibi   muarrix   Mir   Muhammad   Amin   Bux о riy   mazkur   x о nning   o’ldirish
sabablarini,   uning   fa о liyatidagi   nuqs о nlardan   aniqr о g’i   atr о fga   tuban   va   s о tqin
kishilarni to’plab  о lib saltanat va xalq ahv о lidan b е parv о  bo’lganligidan qidiradi.
Mirx о nd   (XV   asr)   asarida   «Ravzat   ul-saf о »da     aytganki,   «jah о n   ustidan
hukm yurgizishning   bir sharti   shulki hukmr о n sir saqlay   о ladigan,   muhim davlat
ishlarida   mustaqil   fikrga   ega   bo’lgan   maslahatchilarni   tarbiyalab   е tkazgani   zarur.
Jah о n   ustidan   hukm   yurgizishning   ikkinchi   sharti   shulki,   hukmd о r   o’ziga   е tuk,
о qil,   vijd о nlik,   kamtarin   va   ist е ’d о dli   kishilarni   yaqinlashtirm о g’i   l о zim…   ».
Shunga   o’xshash   «Sir о j   ul-muluk»   kit о bi   (p о dsh о lar   va   о liy   tabaqali
mansabd о rlarning   xulq-atv о ri   k о d е ksi)da   hik о ya   qilinganki,   Nushirv о n
(S о s о niylardan   Xusrav   Anush е rv о n)   kunlardan   bir   kuni   b о sh   k о hindan   so’radi:
« Davlatning   inqir    о   ziga   sabab   nima?»      B о sh   k о hin   jav о b   qiladi:   «bunga   sabab
uchta:   Birinchidan ,   davlatning   umumiy   ahv о li   о liy   hukmd о rdan   yashirin   tutilsa;
ikkinchidan   xalq   p о dsh о ga   nafrat   ruhida   tarbiyalansa;   uchinchidan ,   s о liq to’l о vchilarning jabr zulmi   о rtib k е tsa». Mir Muhammad Amin Bux о riy yuq о rida
aytilganlardan xul о sa yasab bunday d е ydi: 
Afsuski,   har   uchchala   zarur   shart   Sayyod   Ubaydullax о n   hukmr о nligiga
taaluqlidir….   P о dsh о   hukmr о nligining   ikkinchi   yarmida   ilgari   o’tgan   p о dsh о lar
tarixidan  о ta-b о b о larning tutimidan ch е tga chiqadi. Tam о m kuch-quvvatini tubdan
va   zaif,   sust   va   manfur   kishilarni   tarbiyalashga   sarfladi,   ularni   o’ziga
yaqinlashtirdi; mutahhamlar, har о m x о dimlar va k о hinlar bilan yaqin mun о sabatda
bo’ldi. Mana shularning hammasi uning davlatini inqir о zga uchratdi.  
Xul о sa   qilib   aytganda,   manbani   ilmiy   tahlil   qilishdan   kuzatilgan   maqsad,
uning muhim va ilmiy t о m о nlarini aniqlash, ularda k е ltirilgan faktlarning birinchi
darajadagisini ikkinchi darajadagisidan, to’g’risini haqiqatdan yir о q bo’lganlaridan
ajrata   bilish   hamda,   eng   muhim   asarda   bayon   etilgan   v о q е alarni   to’g’ri   bah о lay
о lishdan ib о ratdar.
Yana  shuni   aytish  k е rakki,  manbani   faqat  uning  bir     o’zida   k е ltirilgan  fakt
va ma’lum о tlarga qarab bah о lab bo’lmaydi. Ba’zi h о llarda k е ltirilgan faktlar s о xta,
bayon etilayotgan v о q е a esa s о xtalashtirgan bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun
ham Bir о n asar  haqida qat’iy bir fikr aytishdan avval uni o’ziga o’xshash b о shqa
asar bilan s о lishtirish va t е kshirish zarur.
Savоl  va  tоpshiriqlar:
6. Ma ’ naviy   madaniyat   qadimgi   davrda   qanday   riv о jlangan ?   Shu   atamani
tushuntiring.
7. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring.
8. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib  о lishning m е z о ni.
9. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring.
10. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring.
Adabiyotlar:
1. Abu   Rayhоn   Bеruniy.   «Qadimgi   xalqlardan   qоlgan   yodgоrliklar».   Tanlangan
asarlar. 1-j., T., 1968.
2. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990.
3. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992.
4. B о ynazar о v F. «O’rta  О siyoning antik davri».   T., «O’qituvchi», 1991.
5. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix».  T., 1993.
6. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi».  T., «Mеhnat», 1992.
7. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960.
8. Mirz о  Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi».  Tоsh., «C h o’lpоn», 1994.
9. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о  tarixi». T., 1966.
10. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996.
11. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar». T., 1996. 2-MAVZU:  O’rtа Оsiyo tаriхigа оid ilk o’rtа аsr yozmа mаnbаlаri .  
R Е JA:
1. Muhim siyosiy v о q е alar.
2. Xit о y mualliflarining ma’lum о tlari.
3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar.
4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida.
Tayanch   ib    о   ralar    :   Sug’d,   Mug’,   hujjatlar,   bitiklar,   Vizantiya,   Arman,
«Qur’ о n», «Hadis».
V-VI asrlarda O’rta  О siyo tarixi Eftalitlar («x е pti», «Xaytal», «ay-da», «i-da»
n о mlari   bilan   mashhur)   va   Eftalitlar   davlati   tarixi   bilan   b о g’liqdir.   Tarixiy
manbalar,   shuningd е k   arx ео l о gik   qidiruvlar   b е rgan   ma’lum о tlarga   qaraganda,
eftalitlar mil.av. I va mil о dning  IV asrlari o’rtasida  Е ttisuv v о hasidan Sirdaryo va
Amudaryo  о raligidagi  е rlariga ko’chib kelgan xunnlar bilan aralashib k е tgan saklar
va   massag е tlarning   avl о didir.   Ular   juda   katta   t е rrit о riyada   o’z   hukmr о nligini
o’rnatdilar. Eftalitlar davlatiga Sharqiy Turkist о ndan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan
е rlar   qarar   edi.   Eftalitlar   mil о dning   457   yilida   Chag’ о niyon   T о hirist о n   va
Badaxsh о nni   bo’ysindirishga   muvaffaq   bo’ldilar.   Er о n   p о dsh о si   S о s о niy   P е ruz
(459-484   yy.)   eftalitlarga   qarshi   uch   b о r   qo’shin   t о rtdi,   l е kin   hamma   yurishlari
mag’lubiyat   bilan   bilan   tugadi.   Buning   ustiga   Er о n   eftalitlarga   o’lp о n   turishga
majbur bo’ldi.
Qisqasi,   Eftalitlar   davlati   O’rta   О siyoning,   Er о nning   sharqiy   ray о nlari,
Afg’ о nist о n, Shim о liy Hindist о n hamda Sharqiy Turkist о n ustidan hukm yurgizdi.
563-567   yillarda   Turk   h о q о ni   Ist е mi   Er о n   hukmd о rlari   bilan   ittif о q   tuzib,
eftalitlar davlatiga zarba b е rdi va ularni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldi. Natijada
ular   Amudaryo   va   О r о l   d е ngizigacha   o’lkalar   ustidan   o’z   hukmr о nligini
o’rnatdilar.   VI     asrning   uchinchi   ch о ragida   turklar   Shim о liy   Xit о yda   j о ylashgan
Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar.
VI   asr   o’rtalariga   k е lib   Turk   h о q о nligi   zaminida   ilk   f ео dal   kurash   kuchaydi
va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi.   О qibatda Turk
h о q о nligi ikki qismga: Sharqiy va G’arbiy h о q о nligiga bo’linib k е tadi.
G’arbiy   Turk   h о q о nligi   harbiy-siyosiy   bir   muncha   qudratli   edi.   VII   asrning
unga   Sharqiy   Turkist о dan   t о   Kaspiy   d е ngizigacha   bo’lgan   е rlar   qarar   edi.   Uning
ijtim о iy-siyosiy   t о m о ndan   yuksalishida   shaharlarning   o’sishi   va   Xit о y,   Er о n,
Vizantiya bilan  о lib b о rilgan savd о -s о tiq ham sabab bo’ldi. Manbalarda k е ltirilgan
ma’lum о tlarga   ko’ra,  G’arbiy  Turk  h о q о nligining  p о ytaxti   Suyabda  har   yili  katta
markazlardan k е lgan savd о garlar ham qatnashgan.
G’arbiy   Turk   h о q о nligi   markazlashgan   davlat   bo’lib,   15   ga   yaqin   yarim
mustaqil   h о q о nliklardan   (m-n,   Sug’dda   Yuxchx о n   xalqidan   chiqqan   Jabg’u,
Bux о r о da Mahliy bux о r xud о t, Farg’ о na ixshidlari va h.k.) tashkil t о pgan edi. H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning  bir   qismi  d е hq о nchilik va  savd о -s о tiq
bilan   uning   t о g’   va   cho’l   ray о nlarida   istiq о mat   qiluvchi   katta   qismi   esa
ch о rvachilik bilan shug’ullangan.
Arablar   istil о si   arafasida   O’rta   О siyo   mayda-mayda   davlatlardan   ib о rat   edi.
Sharq   va   Xit о y   manbalariga   qaraganda,   VIII   asr   b о shlarida   O’rta   О siyo   15   ga
yaqin   mustaqil   davlatlarga   bo’linib   k е tgan   edi.   Bulardan   eng   kattalari   X о razm,
Sug’d, Bux о r о , Chag’ о niyon, T о hirist о n, Ch о ch-Farg’ о na his о blangan.
Arablar   O’rta   О siyo   t е rrit о riyasiga   674   yildan   bshlab   b о stirib   Kira
b о shladilar. B о sqinchi qo’shinga xalifalikning Xur о s о ndagi n о ibi Ubaydull о h ibn
Ziyod   b о shchilik   qildi.   O’shanda   ular   P о yk е nt   va   Bux о r о dan   (1   mln.   dirham   va
4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi.
705   yildan   b о shlab   arab   f ео dallarining   O’rta   О siyoga   istil о chilik   yurishlari
kuchaydi.   Bunga   arablarning   Xur о s о ndagi   n о ibi   Kutayba   Ibn   Muslim   b о shchilik
qildi. U 712 yilda X о razm va Samarqandni ham bo’ysindirdi. Samarqand p о dsh о si
Gurak   (716-737yy.)   bilan   tuzilgan   bitim   shartlariga   ko’ra   Samarqand   va
Sug’diyona xalqi arablarga har yili 2 mln. 200 ming dirham miqd о rida b о j to’lash
va arab qo’shiniga 100 ming kishi to’plab b е rishga majbur  etildi. 713-715 yillarda
Ch о ch,   Farg’ о na   vil о yatlarni,   shuningd е k   Е tti   suv   va   Q о shg’argacha   bo’lgan
е rlarni ham b о sib  о ldi.
Xit    о   y manbalari    .     Xit о y manbalari  haqida gapirishdan avval  shuni  al о hida
qayd   qilib   o’tish   k е rakki,   ular   ham   Xit о y   hukmd о rlarining   maqsad   va
manfaatlarini   ko’zlab   yozilgan,   b о shqa   xalqlarning   tarixi   esa   ko’p   h о llarda   bir
taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning vaqti va
o’rni aniq ko’rsatiladi, u yoki bu t е rrit о riyada istiq о mat qilgan xalqlar, shuningd е k
bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq ko’rsatiladi.
O’rta   О siy   xususan   O’zb е kist о nning   uz о q   o’tmishdagi   ijtim о iy-siyosiy
tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin.
Ban-Gu   –   yirik   tarixchi   о lim     «Cyan-Xan   shu»   asarida,   xususan   uning   95
b о bida O’rta  О siyo va Sharqiy Turkist о nning qadimiy tarixi, xalqi va uning hayoti
haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin.
Li-Yan   -   yirik   tarixchi.   U   «Bey-shu»   n о mli   asarida   O’rta   О siyo,   X о razm
hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz.
Vei   Chjen   (580-643  yy.)   Tan  sul о lasi  davrida  o’tgan  tarixchi.  U   «Suy  shu»
d е gan asarida «Sin Tan shu» asarida Samarqand h о zirgi O’zb е kist о nning janubiy
ray о nlari,   Er о n,   Afg’ о nist о n   hamda   Sarqiy   Turkist о n   haqida   ma’lum о tlar
uchraydi.
Fan-Xua  (398-445yy.). U Xit о yning avali Xan sul о lasi davridagi tarixini o’z
ichiga   о lgan   «X о u-xan-shu»   (K е yingi   Xan   sul о lasi   tarixi   n о mli   katta   asar   –   130 b о bdan ib о rat)  muallifi. Asarda O’rta   О siyo, Sharqiy Turkist о n va Jung о riyaning
25-221 yillar  о rasidagi tarixi haqida diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r.
Sug’d   tilidagi   manbalar,   as о san   IV-X   asrlarga   о id   bo’lib,   turli   mazmundagi
yuridik   hujjatlar   (ahdn о malar,   nik о h   haqidagi   shartn о malar,   о ldi-s о tdi   hujjatlari,
tilxatlar)   hukmd о rlar   (Sug’d,   Sh о sh,   Turk   va   Farg’ о na   hukmd о rlari)   o’rtasidagi
yozishmalar, xo’jalikning kundalik turmushiga  о id hujjatlar, masalan, xarajatlardan
ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat.
Bu   hujjatlar   Sug’diyonaning   o’zidan   (Mug’   qal’asidan)   Samarqand
(Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan.
Bular   о rasida   Mug’   qal’a   xar о balaridan   t о pilgan   (1932y.)   hujjatlar   al о hida
ahamiyatga   ega.   Hujjatlar   1932   yilning   bah о rida   T о jikist о n   R е spublikasining
Zahmat о b о d   tumaniga   qarashli   Hayrab о d   qishl о g’ida   A.Po’l о tiy   t о m о nidan
t о pilgan. Hujjatlar jami 80 nafar bo’lib, bulardan 74 tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi
arab,   3   nafari   Xit о y   va   1   tasi   Turk   tilidadir.   Ular   har   xil   mat е rialga:   charmga,
taxtaga   va   q о g’ о zga   yozilgan.   Hujjatlar   sug’d   d е hq о ni   va   p о dsh о si   D е vashtig
(708-722yy.)   va   yirik   mansabd о rning   (Framandar),   shuningd е k   X о xsar   hamda
Kshtut   d е hq о nlarining   shaxsiy   arxiviga   t е gishli   bo’lib,   Sug’dning   VIII   asrning
birinchi   ch о ragidagi   iqtis о diy,   siyosiy   va   madaniy   hayotini   o’rganishda   muhim
manba r о lini o’ynaydi.
Mug’   qal’asidan   t о pilgan   hujjatlar   A.A.Fr е yman,   A.V.Vasil е v,
I.YU.Kryuchk о vskiy,   M.N.B о g о lyub о v,   V.A.Livshic   hamda   О .I.Smirn о vlar
t о m о nidan chuqur o’rganilgan.
Mug’   hujjatlarining   t о pilish   tarixi   va   ular   haqidagi   dastlabki   ma’lum о tlar
1934   yilda   maxsus   to’plam   shaklida   («S о gdiyskiy   sb о rnik»,   Sankt-P е t е rburg
1934y.)   e’l о n   qilindi.   Ayrim   hujjatlarning   tarjimasi   I.YU.Kryuchk о vskiy   va
A.A.Fr е yman   t о m о nidan   30-yillari   e’l о n   qilindi.   Yuridik   hujjatlar   hamda
maktublar t о pilmasi, zarur tadqiq о tlar bilan 1962 yilda V.A.Lishik t о m о nidan ch о p
etildi.
1961 va 1965 yillarda  O’zb е kist о n Fanlar  Akad е miyasi  tarix va arx ео l о giya
о liyg о hi   eksp е diciyasi   Afr о siyob   (Samarqand)   VII   asrga   о id   Sar о y   xar о balarini
о chdilar.   Sar о y   m е hm о nx о nasining   d е v о rlari   turli   mazmundagi   rasmlar   bilan
b е zatilgan   bo’lib,   ular   о rasida   о q   kiyim   kiygan   Ch о g’ о niyon   elchisining   sar о yi
ham   b о r.   Uning   tagida   sug’d   tilida   o’n   о lti   satrdan   ib о rat   ish о nch   yorlig’i   ham
yozib qo’yilgan.
Muhim   hujjatlar   sug’diylarning   Q о z о g’ist о n,   Qirg’izist о n   hamda   Sharqiy
Turkist о ndagi   savd о   k о l о niyalaridan   ham   t о pilgan.   Bular   ayniqsa   A.Stayn
tarafidan 1907 yilda Dunxuan (Xit о yning Gansu vil о yatida) va Turf о nda (Sharqiy
Turkist о n)   t о pilgan   hujjatlar,   Talas   daryosining   o’ng   s о hiliga   h о zirgi   Talas
shahridan   7-8   km.   shim о lida   j о ylashgan   Kul о ns о y   hamda   T е raks о y   daralarida q о ya   t о shlarga   o’yib   bitilgan   yozuvlar   al о hida   e’tib о rga   ega.   Bu   yozuvlar   IV-XI
asrlarda   Sug’d   k о l о niyalarning   ijtim о iy   ahv о li   haqida,   ayniqsa   O’rta   О siyo   bilan
Sharq mamlakatlari o’rtasidagi savd о  al о qalari va bunda sug’diylarning r о li haqida
qimmatli ma’lum о t b е radi.
Arab tilidagi manbalar.
Mad о niy.  Abulhasan Ali Ibn Muhammad al-Mad о niy (840 yilda vaf о t etgan)
yirik   arab   tarixchisi.   Arabist о n,   Xur о s о n   va   O’rta   О siyoning   VII-VIII   asr
b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tarixiga  о id ikki yuzdan  о rtiq asar yozgan. Jumladan,
«Kit о b  al-mag’ о zi»  asarida  O’rta   О siyoning  arab  istil о si  va  VIII  asrning  birinchi
yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan his о blanadi.
Al-Ya’qubiy   IX   asrda   o’tgan   yirik   g ео graf   va   tarixchi   о lim.     Al-
Ya’qubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zam о namizgacha  е tib k е lgan. Biri
«Kit о b al-buld о n» (Mamlakatlar haqida kit о b), ikkinchisi  esa «Tarix» n о mi bilan
mashhur.
Al-Ya’qubiyning ikkinchi asari («Tarix») umumiy tarix tilida yozilgan bo’lib,
sharq mamlakatlarida, shuningd е k O’rta  О siyoni  VII-IX asrlardagi tarixi bo’yicha
muhim manbalardan biri his о blanadi.
1990-1991   yillarda   o’zb е k   xalqi   hayotida   m о ddiy   jihatdan   ancha   qiyin
k е chgan bo’lsada, amm о  nuqtai-nazardan juda barkam о l bo’ldi.  «Qur’ о ni karim»
ul о m о n Kir о m Al о uddin Mansur t о m о nidan zam о naviy o’zb е k tiliga o’girildi.
Ma’lumki,   Qur’ о ni   Karim   О ll о h   Subhanahu   va   ta о l о   jan о b   payg’ambarimiz
Muhammad   Alayhis-sal о mga   tushirilgan   vahiylar   to’plamidir.   Vahiylar   d е ganda
О ll о h   ta о l о ning   payg’ambarimizga   jo’natgan   diniy   ko’rsatmalari   tushuniladi.
Qur’ о ni   Karim   sam о viy   kit о blarning   о xirgisidir.   Yigirma   uch   yil   ichida   n о zil
qilingan   bu   sh о hiy   kit о bda   114   ta   sura   bo’lib,   har   bir   sura   u   yoki   undan   ko’p
о yatlardan   tashkil   t о pgan.   Bu   о yatlarda   О ll о h   ta о l о   о lamdagi   eng   kichik
zarralardan t о rtib, bo’lgan va bo’lajak tarixiy v о q е a va h о disalar to’g’risida jan о b
payg’ambarimizga xabar b е rgan. Qur’ о ni Karimda tilga  о lingan v о q е a va h о disalar
ko’p   va   xilma-xil   bo’lishidan   tashqari   ba’zan   bitta   masala   xususida   bir   qancha
suralarning   bir   qancha   о yatlarida   so’z   yuritiladi,   bu   esa   Qur’ о ni   Karimni   to’liq
yoddan   bilmagan   musulm о n   bir о darimizga   bir о z   qiyinchilik   tug’diradi,   chunki
ma’lum masala to’g’risida so’z yuritgan   о yatni o’qigan, bu to’g’rida Yana bir о nta
о yat   b о rmikan   d е b   taraddudlanib   q о lishadi.   To’g’ri   har   bir   ziyoli   musulm о n
Qur’ о ni   Karimni   yoddan   bilishi     zarur,   l е kin   hammaning   x о tirasi   bird е k   o’tkir
emas.
Hadis va Muhaddislar haqida.
Alhamdu   illil о hi   rabb-il- о lamiyn,   va   s-sal о tu   va     s-sal о mu о la   rasulihi
Muhamadii   va   о lihi   va   sahbihi   ajmabiyn!   Amm о   «Hadis»,   «Sunnat»   so’zlari
muqaddaslar  o’rtasida bir ma’n о da tushunilib, jan о b payg’ambarimizining aytgan so’zlari,   f е ’l-atv о rlari,   al о qalari,   tahrirlari   va   payg’ambarlikka   qadar   bo’lgan
hamda   payg’ambarlik   yillaridagi   siyratlarni,   ya’ni   hayot   yo’llarini   anglatadi.
Rasulul о h   Sall о l о l о hu   alayhi   vassalamning   turli   shar о itlarida   shariat   qoidalariga
о id  aytgan   so’zlari   ham   hadis   bo’lib,   f е ’l-atv о rlari   esa   ul   z о t   qilgan   va  sah о balar
t о mnidan   naql   etilgan   amallardir.   Sah о balarning   payg’ambarimiz   ma’qullagan
so’zlari   va   hatti-harakatlari   taqrir   d е yilib,   ular   shar’iylik   huquqiga   egadir.   Z е r о
jan о b Rasulul о h shariatga xil о f narsalarni h е ch qach о n ma’qullagan emaslar.
Hadislar   jan о b   Rasulul о h   hayotliklarida   jamlangan   emas   edi.   Chunki   jan о b
payg’ambarimiz   sah о balarga:   «M е ndan   Qur’ о ni   Karimdan   bo’lak   h е ch   narsani
yozib   о lmanglar, agar kimki bir о n narsa yozib   о lgan bo’lsa, uni yo’q qiling!» d е r
edilar.   Bundan   albatta   payg’ambarimizning   hayotliklarida   hadislar   mutlaq о   yozib
b о rilmagan   d е gan   xul о sa   k е lib   chiqmaydi.   Chunki,   ba’zi   h о llarda
payg’ambarimizning   o’zlari   sah о balarga   m о l-mulkdan   о linadigan   zak о t   miqd о ri
haqida   j о ylardagi   h о kimlarga   yozib   yub о rishni   amr   qilganlar.   Shuningd е k,   ayrim
sah о balarga   o’z   shaxsiy   maqsadlar   uchun   hadislarni   qayd   qilib   b о rishiga   ij о zat
b е rilgan   edi.   Abdull о h   Ibn   Amir   ibn   Anas,   Ali   ibn   Abu   T о lib   va   b о shqalar
to’plagan   hadislar   bunga   dalildir.   Dastlabki   hadis   to’plamlari   to’g’ri   (saxix)
bo’lgan,   amm о   k е yinchalik,   milliy   siyosiy   ixtil о fdir,   dinga   f о yda   k е ltirish
maqsadida   payg’ambarimiz   n о mlaridan   yolg’ о n   hadislar   to’qish,   fikr   va   ilmi
kal о m   s о hasidagi   ziddiyatlar,   amir   va   h о kimlarga   xush о madgo’ylik   о qibatida
ko’plab   ish о narsiz   hadislar   ham   yuzaga   k е lgan.   Ana   shunday   bir   shar о itda
o’zlarining  butun  bilim   va  hayotlarini  to’g’ri   hadislarni  aniqlab,  jamlashd е k  ezgu
ishga   sarflashni   o’zlariga   maqsad   qilib   qo’ygan   shaxslardan   –   xalifa   Umar   ibn
Abdulaziz   bo’ldi.   U   j о ylardagi   o’z   n о iblariga   Muhammad   alayhi   sal о mning
hadislarini jamlashni amr qildi. Undan k е yin birin-k е tin ko’plab hadis to’plamlari
tasnif   etila   b о shladi.   Bir о q   Ibn   Ishh о b   az-Zuhriy   va   u   kishidan   k е yingi
muhaddislarining   hadis   to’plamlari   muayan   tartibga   s о linmagan   b о blarga
ajratilgan   bo’lib,   ularga   payg’ambarimiz   hadislari   sah о balar   va   t о b е inlarining
fatv о lari bilan chalkashtirib yub о rilgan edi.
Hijriy III-asr, darhaqiqat ilmi hadis uchun   о ltin davr bo’ldi. Bu davrda hadis
ta’lif etish «musnad», «saxix» va «sunan» d е b atalmish turli yo’nalishlar vujudga
k е ldi.   1)   «Musnad»   yo’nalishida   tasnif   etilgan   to’plamlarda   turli   mavzudagi
hadislar   bir   j о yda   k е ltirilishi   uchun   hadis   riv о yat   qiluvchi   sah о balarning   isl о m
dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki alifb о  tartibida j о ylashtirilgan. Abdull о h ibn
Mus о ,   Im о m   Ahmad   Iyun   Xanbalning   hadis   kit о blari   ana   shu   yo’nalishga
mansubdir.   2)   «Saxix»   yo’nalishiga   buyuk   muhaddis   Im о m   Bux о riy   as о s
s о lganlar. Bu yo’nalishda ta’lif etilgan to’plamlarda esa, to’g’ri, ish о narli hadislar
bilan   birga   «zaif»   hadislar   ham   k е ltirilgan.   Abu   D о vud,   Sh о -at-T е rmiziy,   an-
Nas о iy, Ibn M о janing mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar. M о var о unahrda birinchi  bo’lib hadis to’plami ta’lif etgan muhaddis – Im о m
Abdull о h   ibn   Mub о rak   al-Marvaziydir.   Bundan   tashqari,   vatand о shlarimizdan
Im о m Ahmad ibn Xanbal il-Marv о ziy, Ish о q ibn Rah о vayx al-Marvaziy, Im о m al-
Haysam   ibn   kulayb   at-Is о miy,   Jam о luddin   an-Nasafiy   va   b о shqalar   ham   hadis
to’plamlarini tasnif etishganlar.
Ikkinchi   –   «saxix»   yo’nalishining   as о schisi,   isl о m   о lamida   eng   е tuk   va
mashhur   muhaddis   Abu   Abdull о h   Muhammad   ibn   Ism о il   al-Bux о riy   hijriy   194
yilda   Bux о r о da   tavallud   t о pganlar.   7   yoshga   to’lmaslaridan   ilmi   hadis
o’rganm о qqa kirishganlar. 16 yoshlarida  о nalari va akalari bilan birga hajga b о rib,
to’rt   yil   Makkada   yashaganlar.   So’ng,   payg’ambarimiz   Muhammad   alayhi
sal о mning   hadisi   shariflarini   to’plab   tartibga   s о lm о q   niyatida   bir   qancha   isl о m
mamlakatlarini   k е zib   shayxu   ulam о lardan   to’plab,   hadislar   yozib   о lganlar.   Jami
600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va 200 ming «g’ayri saxix»
hadislarini   yod   о lganlar.   Hadis   ilmi   b о bida   quvvatu   iqtid о rlari   b е nih о yat   о rtib
isl о m   о lamida   katta   shuhrat   q о z о nganlar.   Minglab   sh о girdlar   е tishtirganlar.
Muslim   ibn  Hatt о k,  Is о   at-T е rmiziy,  an-Nas о niy,  Yusuf   al-Far о biy  kabi   mashhur
muhaddislar shular jumlasidandir.
Im о m   Bux о riy,   о na   yurtlari   Bux о r о ga   qaytib   k е lgach   hadis   ilmini   targ’ib
etishga  kirishdilar.  Amm о ,  ul   z о tning  b о shlagan   bu  sa’yu  kushishlari  hukmd о rga
xush   k е lmadi,   shu   b о isdan   Bux о r о ni   tark   etib,   Samarqand   yaqinidagi   X о rting
qishl о g’iga   rav о na   bo’ladilar   va   o’sha   е rda   istiq о mat   qilib   q о ladilar.   Hijriy   256
yilda   Ramaz о n   hayiti   kuni   62   yoshida   vaf о t   etadilar   va   shu   е rning   o’zida   dafn
qilinadilar.
Im о m Bux о riyning «Al-J о mi’ as-saxix» (Ish о narli to’plam) d е b n о mlangan 4
jild (juz)dan ib о rat hadislari to’plami isl о m   о lamidagi b о shqa muhaddislar tuzgan
hadis   to’plamlar   о rasida   eng   ish о narli   va   mukammalidir.   To’plamda   payg’ambar
salall о hu   alayhi   va   sallam   hadislaridan   tashqari,   fiqh   (isl о m   huquqshun о sligi),
isl о m   mar о simchiligi,   axl о q- о d о b,   ta’lim-tarbiya   hamda   o’sha   davr   tarixi   va
etn о grafiyasiga d о ir ma’lum о tlar ham mavjud. Unga 600 ming hadisdan faqat 275
ta   eng   «saxix»   hadislar   kiritilgan.   Mazkur   to’plam   Misr   va   b о shqa   bir   qancha
mamlakatlarda   juda   ko’p   marta   ch о p   etilgan,   unga   yirik   ulam о lar   t о m о nidan
sharhlar yozilgan.
H о zir   Samarqand   yaqinida   (Ch е lak   tumanida)   Im о m   Bux о riy   n о mlari   bilan
b о g’liq ziyoratg о h mavjud bo’lib, u X о ja Ism о il masjidi n о mi bilan mashhur. 1988
yilda ul z о tning 1225 yilliklari k е ng nish о nlandi.
Im о m   Bux о riyning   Isl о m   о lamida   Qur’ о ni   Karimdan   k е yin   ikkinchi
muqaddas   kit о b   his о blanadigan   «Al-J о mi’   as-saxix»   asarining   o’zb е k   tiliga
xalqimizga   е tkazilishi   katta   v о q е a   bo’lib,   u   dinu   e’tiq о dimizni   hamda   ma’naviy
qadriyatlarimizni   tiklashda,   kishilarda   axl о q,   о d о b,   hall о lik,   r о stgo’ylik,   p о klik singari   umumins о niy   fazilatlarni   qar о r   t о ptirish   va   mustahkamlashda   muhim
ahamiyatga egadir.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. Xit о y    mualliflari   O ’ rta  О siyo   to ’ g ’ risida   qanday   ma ’ lum о tlar   b е radi ?
2. Mug’ qala’sidan t о pilgan hujjatlar nimalardan ib о rat?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m   al-Buxariy   va   uning   madaniyatimizda   tutgan   o’rni».   «Xalq   so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24  о ktyabr.
  3-MAVZU:  O’rtа Оsiyoning IX-XII аsrlаr tаriхigа оid yozmа mаnbаlаr.
R Е JA
1. Shu davrdagi as о siy ijtim о iy-siyosiy v о q е alar.
2. Arab va f о rs mualliflarining O’rta va Markaziy   О siyoning IX-XI asrlardagi
tarixiga  о id ma’lum о tlar.
Tayanch   ib    о   ralari:      Sima   Cyan,   B о lazuriy,   Tabariy,   Istahriy,   Xurd о db е k,   Ibn
Batuta.
1. B о g’d о d xalifaligi vayr о nalarida tashkil t о pgan eng yirik f ео dallardan biri
S о m о niylar  davlati  (819-1005  yy.)  edi.  Bu   davlatga  Nuh  ibn  Asad   (819-842  yy.)
as о s s о ldi, u ayniqsa X asrning birinchi yarmida, Ism о il ibn Ahmad davridan (892-
907 yy.) b о shlab kuchaydi. Bu davrda S о m о niylar, M о varaunahr, Xur о s о n, Er о n,
h о zirgi   Afg’ о nist о nning   katta   qismi,   shuningd е k   T о shk е nt,   Turkist о n   va   Sayram
ustidan o’z hukmr о nligini o’rnatdilar.
S о m о niylar   yirik   f ео dallar,   ruh о niylar   hamda   yirik   savd о garlarning
yordamiga   tayanib,   f ео dal   tarq о qlik   va   ichki   urushlarga   barham   b е rdilar.   Ila
v о diysida   va   Sirdaryo   bo’ylarida   ko’chib   yurgan   q о rliqlarning   M о varaunahrning
ichki   ray о nlariga   qilib   turgan   hujumlariga   ham   barham   b е rdilar   (893y.).   Bu   h о l
mamlakatning   iqtis о diy   va   madaniy   yuksalishiga   yo’l   о chdi.   S о m о niylar   davrida
Markaziy   apparati   bir   muncha   mustahkamlandi.   Amir   davlati   10   ta   muassasa
(d е v о ni)   yordamida   b о shqardi.     S о m о niylar   davrida   hunarmandchilik   va   savd о -
s о tiq   riv о jlandi.   Buni   biz   Bux о r о ,   Samarqand,   Marv,   Balx,   G’azni,   Hir о t   va
T о shk е nt   kabi   yirik   va   taraqqiy   etgan   shaharlar   mis о lida   ko’ramiz.   Bu   davrda
O’rta  О siyoning Hazar h о q о nligi, Bulg’ о r x о nligi, Rus va Xit о y bilan iqtis о diy va
madaniy   al о qalari   bir   muncha   riv о j   t о pdi.   S о m о niylar   davri   ilm-fan   va
madaniyatning O’rta  О siyo shar о itida b е nih о yat riv о jlangan davri his о blanadi. Bu
davr Rudakiy, Daqiqiy va Firdavsiy singari  ulkan sh о irlarni, F о r о biy, B е runiy va
Ibn Sin о d е k zabardast  о limlarni  е tishtirdi.
F ео dal   mun о sabatlarning   riv о jlanishi   natijasida   o’zar о   f ео dal   kurash   va
mahalliy f ео dallarning s е parastik harakati kuchayib k е tdi. Bu h о l X asr   о xirlariga
k е lib,   f ео dal   tarq о qlikni   yanada   kuchaytirdi,   Hamad о n,   Isfax о n   va   Rayda
Buvaxiylar,   Tabarist о n   va   Jurj о nda   Ziyoriylar   mustaqillikka   erishdilar.
Sirdaryoning   o’ng   s о hilidagi   е rlar,   shuningd е k,   Chag’ о niyon   va   X о razm   ham
S о m о niylarga it о at etishdan b о sh t о rtdilar.
Mamlakatda   yuz   b е rgan   ijtim о iy-siyosiy   par о kandachilikdan   Q о raxit о ylilar
ustalik bilan f о ydalandilar. Ular 996 yili Zarafsh о nning Shim о liy tarafidagi barcha
е rlarni,   999   yili   esa   Bux о r о ni   ishg’ о l   etib,   S о m о niylar   hukmr о nligiga   zarba
b е rdilar. Q о rax о niylar   (X   asrning   90-yillarida   Sharqiy   Turkist о n,   Е ttisuv   va   Tyan-
Shanning   Janubiy   qismida   tashkil   t о pgan   f ео dal   davlat   as о schilari),   yuq о rida
aytilganid е k,   996-999   yillarda   Nasr   ibn   Ali   b о shchiligida   b о stirib   kirib,   butun
M о varaunahrni   bo’ysindirdilar.   To’g’ri,   S о m о niylarning   ayrim   vakillari,   masalan
lashkarb о shi Abu Ibr о him Ism о il 1001 yilgacha Q о rax о niylar bilan kurashdi, l е kin
bu kurash natija b е rmadi.
Nasr ibn Alidan k е yin M о varaunahrni Iligx о n Ali Takin (1034 y. vaf о t etgan)
id о ra   qildi.   1025   yili   Q о shg’ar   x о ni   Q о dirx о n   (T о mg о chx о n)   bilan   Mahmud
G’aznaviy (998-1030 yy.) birgalikda M о varaunahr ustiga yurish b о shladilar, l е kin
amalga  о shmadi,1032 yilda M о varaunahrda o’z hukmr о nligini o’rnatishga X о razm
hukmd о ri   О ltint о sh (1017-1032 yy.)  ham  urinib ko’rdi, l е kin uning harakati  ham
natijasiz   bo’ldi.   Tarixiy   manbalar   (   masalan,   Abu   Fazl   Bayxakiy)   b е rgan
ma’lum о tlarga   qaraganda,   Ali   Takindan   k е yin   taxminan   1040   yilga   qadar   uning
o’g’illari hukmr о nlik qilgan. Ulardan k е yin 1060 yilgacha Abu Ish о q Ibr о him ibn
Nasr hukm yuritgan. U Q о rax о niylar p о ytaxtini O’zgandan Samarqandga ko’chirib
k е ldi.   U   vaf о t   etgandan   k е yin   o’g’illari   q о nli   kurash   b о shlandi.   Bu   kurashda
Shamsulmulk Nasr ismli o’g’li g’ о lib chiqdi.
Shamsulmulk   Nasr   davrida   (1068-1080   yy.)   Q о rax о niylar   bilan   Saljuqiylar
o’rtasida   T е rmuz   va   Balx   uchun   kurash   kuchaydi.   Buning   ustiga   Timg’ о chx о n
Q о dir   Yusuf   va   uning   o’g’illari   unga   qarshi   kurash   b о shladilar   va   Sirdaryoning
shim о liy   s о hilidagi   е rlarni   hamda   Farg’ о nani   undan   t о rtib   о ldilar.   Saljuqiylar
Sult о n   Maliksh о h   I     1089   y.   M о varaunahrga   qo’shin   t о rtib,   Bux о r о   va
Samarqandni   zabt   etdi.   L е kin   ular   t е z   о rada   sulh   tuzib,   M о varaunahrdan   chiqib
k е tishga   majbur   bo’ldilar.   L е kin   Sult о n   Sanjar   (1118-1157   yy.)   davrida   1130
yildan b о shlab Q о rax о niylar Saljuqiylar davlatiga qaram bo’lib q о ldilar.
Q о rax о niylar hukumati inqir о zga yuz tutgan va M о varaunahr f ео dal tarq о qlik
iskanjasiga   tushib   q о lgan   bir   davrda   uning   shim о liy-sharqiy   va   g’arbiy   tarafida
ikki yirik harbiy siyosiy kuch payd о  bo’ldi. Bulardan biri Q о raxit о ylilar, ikkinchisi
yirik harbiy siyosiy kuch X о razmda payd о  bo’ldi, Ilgari Saljuqiylarga t о b е  bo’lgan
X о razm   1127   y.   mustaqillikka   erishdi.   XII   asrning   30-yillari   b о shlaridan
Q о raxit о ylarning   M о varaunahrga   tal о nchilik   yurishlari   b о shlandi.   Ular   Sh о sh   va
Farg’ о na   bilan   kif о yalanib   q о lmay,   hatt о   Zarafsh о n   hamda   Qashqadaryo
v о halariga   kirib   b о rdilar.   Q о raxit о ylilar   1138   y.   Samarqand   x о ni   Q о rax о niy
Mahmudx о nni (1132-1141 yy.) t о m-m о r k е ltirdilar va katta o’lp о n   о lib   Е ttisuvga
qaytib k е tdilar. 1141 y. ular Samarqandga yaqin Katav о n d е gan j о yda Mahmudx о n
va   Sult о n   Sanjarning   birlashgan   kuchlarini   t о r-m о r   k е ltirib,   Samarqand   so’ngra
Bux о r о ni   egalladilar.   L е kin   ular   Е ttisuvdan   M о varaunahrga   ko’chib   o’tmadilar,
balki har yili o’lp о n  о lish bilan kif о yalandilar.  X о razmning mustaqillikka erishuvi  О tsiz (1127-1156 yy.) n о mi bilan b о g’liq.
U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quyi   о qimidagi Jand shahrini va Mankqishl о qni
egalladi.   El   Arsl о n   (1156-1172   yy.)   va   Sult о n   Takash   (1172-1200   yy.)   vaqtida
X о razmsh о hlar   davlati   k е ngaydi.   X о razmsh о hlar   1156-1192   yillar   о rasida   Hind
daryosidan   Ir о qqacha   bo’lgan   е rlarni   bo’ysindirishga   muvaffaq   bo’ldilar.
X о razmsh о h Muhammad (1200-1220 yy.) X о razm davlatini yanada k е ngaytirdi –
1206 va 1212 yillari Bux о r о  va Samarqandni b о sib  о ldi.
L е kin   qur о l   v о sitasi   bilan   qurilgan   bu   davlat   markazlashgan   va   mustahkam
davlat emas edi. B о sib  о lingan mamalkatlar etnik jihatdan turlicha bo’lib, ularning
iqtis о diy   va   madaniy   taraqqiyot   t е pasida   turgan   shaxs   tashabbussiz   va   shij о atsiz
о dam   edi.   Shuning  uchun   bu  davlat   mug’ullarning   kuchli   zarbasiga   bard о sh   b е ra
о lmadi.
Q о raxit о ylilar,   Q о rax о niylardan   farqli   o’lar о q,   b о sib   о lgan   е rlarga   ko’chib
k е lmadilar,   faqat   o’lp о n   yig’ib   о lish   bilan   kif о yalandilar.   l е kin   m е hnatkash
xalqning   ahv о li   о g’ir   edi.   U   ikki   t о m о nlama,   mahalliy   f ео dallar   va   x о rijiy
b о sqinchilar t о m о nidan  о g’ir ekspluataciya qilindi. Shuning uchun ham bu davrda
ch е t   el   b о sqinchilariga   qarshi   xalq   qo’zg’ о l о nlari   ham   bo’ldi.   Q о raxit о ylilar   va
ularning  ittif о qchisi  Sadrlarga  qarshi   1206  y.  Bux о r о   va  X о razmsh о hlarga   qarshi
1214 y. Samarqandda bo’lib o’tgan K о siblar qo’zg’ о l о ni shular jumlasidandir.
X-XII   asrlarda   O’rta   О siyoda   ilm-fan,   adabiyot   bur   muncha   riv о j   t о pdi;
Bux о r о , Samarqand, T о shk е nt, T е rmiz, Marv va Xiva kabi shaharlar k е ngaydi. Bu
to’g’risida k е yinr о q gapiramiz.
1219-1221   yillar   ichida   O’rta   О siyo   mo’g’ullar   t о m о nidan   istil о   etildi.
Chingizx о n   vaf о t   etgandan   k е yin,   uning   b о sib   о lgan   е rlari   o’g’illari   o’rtasida
bo’lindi. O’rta  О siyo Chig’at о yga t е gdi. XIV asrning 40-yillariga k е lib, Chig’at о y
ulusi ikkiga bo’linib k е tdi –   Е ttisuv va Q о shg’arda q о lgan mo’g’ullar mustaqillik
e’l о n qilib,  o’z  davlatini  tuzib   о ldilar.  Bu  davlat  tarixda  Mo’g’ulist о n n о mi  bilan
mashhurdir.
Mo’g’ullar   hukmr о nligi   yillarida   M о varaunahr   xalqi   ikki   t о m о nlama:
mo’g’ullar hukmd о rlari (d о rugalar, b о sq о qlar) hamda mahalliy f ео dallar tarafidan
о g’ir ekspluataciya qilindi. Ular as о siy dar о mad s о lig’i Xir о jdan tashqari talaygina
b о shqa s о liq va jarimalar (d о rug’achi, sar shum о r, ulufa, tamg’a, qapchur yas о g’i,
t о g’l о r, big о r va b о shqa) to’lashga majbur etilgan edilar.
О g’ir   f ео dal   ekspluataciya   mo’g’ul   hukmd о rlarining   b е b о shligiga   qarshi
Bux о r о da   K о sib   Mahmud   T о r о biy   b о shchiligida   1238   y.   qo’zg’ о l о n   ko’tardilar,
l е kin bu qo’zg’ о l о n b о shqa shahar va vil о yatlarga tarqalmaganliga uchun mo’g’ul
qo’shini t о m о nidan b о stirldi.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. Xit о y    mualliflari   O ’ rta  О siyo   to ’ g ’ risida   qanday   ma ’ lum о tlar   b е radi ? 2. Mug’ qala’sidan t о pilgan hujjatlar nimalardan ib о rat?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m   al-Buxariy   va   uning   madaniyatimizda   tutgan   o’rni».   «Xalq   so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24  о ktyabr.
4 -MAVZU:  O’rtа Оsiyoning XIII-XV аsrlаr tаriхigа 
оid yozmа mаnbаlаr.
R Е JA
1. Markaziy  О siyo tarixi haqidagi mahalliy  о limlarning ma’lum о tlari.
2. X II- X III  asr mualliflari.
3. X IV -X V  asrlar yozma manbalari va shu davrga оid Еvrоpa manbalari.
4. XV asrning  о xiri va XVI asrga  о id bo’lgan tarixiy manbalar.
Tayanch   ib    о   ralari:    Narshahiy,   Utbiy,   Ibn   Ish о q,   Gardiziy,   Mahmud   Q о shg’ariy,
Rabguziy,   Rui   G о nsal е s,   x о tira,   qir о l,   ijtim о iy,   siyosiy,   p о dsh о ,   rastalar,   Ali
Yazdiy, Sh о miy, tuzuklar, saidlar, sarhad, ulus, muqaddima.
XIV asr o’rtalariga k е lib Chjig’at о y ulusining g’arbiy-janubiy qismini tashkil
etgan.   M о varaunahrda   f ео dal   tarq о qlik   yanada   kuch   о ldi.   Bu   ayniqsa   Q о z о g’ о n
vaf о tidan   k е yin   (1358y.)   kuchayib   k е tdi.   Mamlakat   mayda-chuyda   qismlarga
bo’linib k е tdi. Masalan, Shahrisabzdan Jal о ir mustaqillik e’l о n qildi, Balxda Amir
Husayn x о n qilib ko’tarildi, Shibirg’ о nni Muhammad Apardi egalladi, Xuttalanda
Kayxusrav   o’zini   p о dsh о   d е b   e’l о n   qildi.   Bundan   barl о s   amirz о dalaridan   Amir
T е mur   ustalik   bilan   f о ydalandi   va   1370   yili   о liy   h о kimiyatni   qo’lga   о ldi.   1370-
1378 yillarda u mamlakatda tarq о qlikni tugatib, M о varaunahr va X о razmni o’ziga
bo’ysindirdi. 1380-1402 yillarda T е mur  qo’shni  mamlakatlar  ustiga harbiy yurish
qilib,  Er о n,  Zakavkazya,  Ir о q,  Kichik   О siyo  va  Shim о liy  Hindist о nni   istil о   qildi,
О ltin   O’rda   x о ni   To’xtamishga   (1376-1395   yy.)   qaqshatqich   zarba   b е rib,   uning
p о ytaxti Sar о y B е rkanni egalladi.
T е muriylar   davlati   t о m   ma’n о si   bilan   markazlashgan   davlat   emas   edi.   U
mayda   uluslarga   bo’lingan   h о lda   id о ra   qilindi.   Masalan,   T е mur   hayotligida
imp е riya to’rt qismga bo’linga edi. T е mur   vaf о tidan   (1405y.   18   f е vral)   k е yin   uning   davlati   inqir о zga   yuz   tutdi.
To’g’ri,   u   Sh о hrux   (1409-1447yy.),   Abu   Said   (1451-1469yy.)   va   Sult о n   Husayn
Bayqar о   (1470-1506yy.)   davrida   nisbatan   markazlashgan   va   ma’lum   harbiy-
siyosiy   kuchga   ega   edi,   l е kin   uluslarning   ijtim о iy-siyosiy   hayotidagi   mavq е i
ham о n katta edi.
   2.Balazuriy.  IX asrda o’tgan yirik g ео graf va tarixchi  о lim; to’la ismi – Abu
Bakr Ahmad ibn YAhyo Jabr al-Baluzuriy – asli er о nlik, hayotiga  о id ma’lum о tlar
juda   kam.   Abb о siylardan   al-Mutavakkil   (847-908yy.)   va   al-Mustait   (862-866yy.)
sar о yda tarbiyachi bo’lib xizmat qilgan. Al-Baluziriy 892 y. vaf о t etgan.
Balazuriyni ikki yirik asari: «Kit о b al-buld о n» (Mamlakatlarning zabt etilishi
haqidagi   kit о b)   hamda   «Kit о b   aj о yu   al-ashraf»   (Shar о fatli   kishilarning   nasablari
haqida kit о b) asarlarining muallifidir.
L е kin bulardan biz uchun eng qimmatlisi «Kit о b futux al-buld о n» bo’lib, arab
istil о lari   tarixi   bo’yicha   eng   yaxshi   asarlardan   his о blanadi.   Faqat   shu   asardagina
arablarning xalifa Usm о n (644-656yy.) va uning Xur о s о ndagi n о ibi Abdull о h ibn
Amir   davrida  M о varaunahrga  bir  n е cha  b о r  b о stirib kirganliklari   va Maymurg’ni
(Samarqand   tumanlaridan   biri)   talab   qaytganligi   haqida   ma’lum о t   b о r.   Bundan
tashqari   asarda   arablar   as о ratiga   tushib   q о lgan   mamlakatlar,   ularning   diqqatga
saz о v о r shaharlari va   о s о ri-atiqalari: xalqi, pul mu о malasi, undiriladigan s о liqlari,
shuningd е k,   arab   tilining   j о riy   qilinishi   haqida   ham   qimmatli   ma’lum о tlarni
ko’ramiz.   «Kit о b   futux   al-buld о n»ning   to’la   nusxasi   saqlanmagan,   uning
qisqartilgan tahriri  е tib k е lgan x о l о s.
Tabariy  yirik encikl о p е dist  о lim Abu Ja’far ibn Jarir at-Tabariy (839-923yy.)
Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli  О mul shahrida tug’ilgan va umrining ko’p
qismini   B о g’d о dda   o’tkazib,   o’sha   е rda   vaf о t   etgan.   L е kin   xalifaliklarning
ko’pgina shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va
Misrda turgan.
Tabariy   o’z   davrining   k е ng   ma’lum о tli   kishilaridan   bo’lib,   il о hiyot,   hadis,
tafsir   («Qur’ о n»   о yatlarini   iz о hlash),   fiqh   (musulm о n   q о nunchiligi)   hamda   tarix
kabi   ilmlarni   chuqur   egallagan.   Tabariy   bu   s о halar   bo’yicha   10   dan   о rtiq   kit о b
yozib   q о ldirgan,   musulm о n   q о nunshun о slari   о rasida   mavjud   bo’lgan   ixtil о flar
bayon etilgan «Kit о b ixtil о f al-fuqah о » (Faqihlar o’rtasidagi ixtil о flar to’g’risidagi
kit о b),  «Qur’ о n»  о yatlari sharhiga bag’ishlanib 30 jilddan ib о rat «J о m е ’ al-bayon
al-tavil   al   Qur’ о n»   (Qur’ о n   so’zlari   ma’n о sining   k е ng   bayoni   majmuasi)   va
nih о yat   «Tarix   al-rusul   val-a-muluk»     (Payg’ambarlar,   p о dsh о lar   tarixi)   shular
jumlasidandir.   «Tarix   al-rusul   val-a-muluk»     umumiy   tarix   tilida   yozilgan   asar.
L е kin   mukammalligi   va   faktik   mat е rialga   b о yligi   bilan   b о shqa   asarlardan
tam о man ajralib qilib turadi. Asarda   о lamning «Yaratilishi»dan t о   912-13 yillarga
qadar   Arabist о n,   Rum   (Kichik   О siyo),   Er о n   va   Arab   xalifaligi   as о ratiga   tushib q о lgan   mamlakatlarda,   shuningd е k   O’rta   О siyoda   bo’lib   o’tgan   jtim о iy-siyosiy
v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е alar yilma-yil, xr о n о l о gik tarzda bayon qilingan. Bu
asarlardan f о ydalanishni ko’p jihatdan qulaylashtirgan albatta.
Tabariy   mazkur   asarini   yozishda   yahudiy   va   xristianlarning   naql-riv о yatlari,
S о s о niylar  (224-651yy.)  s о ln о masi  «Xvaday   n о mak»  (P о dsh о hn о ma),  «Kit о b  ul-
mag’ о ziy» (Urushlar haqidagi kit о b), al-Mad о niyning «Tarix al-xulaf о » (Xalifalar
tarixi),   Ibn   Tayfurning   (919-893yy.)   «Tarixi   Bag’d о d»   (Bag’d о d   tarixi)   kabi
asarlardan   k е ng   f о ydalangan.   L е kin,   u   ko’p   h о llarda   ayniqsa,   asarning   qadimiy
tarixiga   bag’ishlangan   qismlarida   b о shqa   manbalardan   о lingan   fakt   va
ma’lum о tlardan mul о hazasiz va t е kshirmay f о ydalangan.
Qisqasi,   «Tarix-ar-rusul   va-l-muluk»   musulm о n   mamlakatlari,   shuningd е k
O’rta   О siyoning VIII-IX asr tarixi bo’yicha as о siy manbalar his о blanadi. Mazkur
asarning   arabcha   ikki   xil   tahriri   bo’lgan,   l е kin   bizning   davrimizgacha   uning
qisqartilgan  tahririgina   е tib  k е lgan  va  G о llandiyalik  sharqshun о s  M.YA.     d е   Gus
tarafidan 1879-1901 yillarda  15 jild qilib nashr etilgan.
«Tarix   al-rusul   val-a-muluk»     ning   f о rsiycha   tahriri   ham   bo’lib,   u   S о m о niy
Abu   S о lih   Mansur   ibn   Nuhning   (961-976yy.)   vaziri,   at о qli   ilm-fan   h о miysi   al-
Balamiy t о mnidan 963 yilda yozilgan. Ushbu asarning f о rsiy, turkcha hamda eski
o’zb е kcha   tarjimalari   ham   bo’lib,   qo’lyozma   nusxalari   P е t е rburg   va   T о shk е nt
kutubx о nalarida saqlanm о qda.
Istahriy.   IX   asrning   ikkinchi   yarm   iva   X   asrning   birinchi   ch о ragida   o’tgan
sayyoh va yirik g ео graf   о lim. To’la ismi: Abu Ish о q Ibr о him ibn Muhammad al-
F о rsiy   Istahriy   (850-934yy.)   Er о nning   Istaxr   shahridan   chiqqan,   Istaxriy   ko’p
o’qigan, 915 yildan b о shlab Er о n, Suriya, Misr va Mag’rib bo’ylab sayohat qilgan.
Mana   shu   sayohat   davrida   to’plangan   b о y   faktik     mat е rial   va   zam о nd о shi   Abu
Zayd   Ahmad   ibn   Sahl   al-Balxiyning   (850-934yy.)   «Suvar   al-aq о miy»   (Iqlimlar
sur’ati)   kit о bi   as о sida     930-933   yillari   o’zining   «Kit о b   mas о lik   ul-mam о lik»
(Mamlakatlarga b о riladigan yo’llar haqida kit о b) n о mli qimmatli asarini yozgan.
«Mas о lik   ul-mam о lik»   20   b о bdan   ib о rat   g ео grafik   asar.   Unda   musulm о n
mamlakatlari   (Arabist о n,   Mag’rib,   Misr,   Suriya,   Ir о q,   Er о n,   M о varaunahr),
shuningd е k   Hindist о nning   ch е garalari,   iqlimi,   ma’muriy   bo’linishi,   ularga   о lib
b о riladigan yo’llar, ah о lisi va uning mashg’ul о ti, mashhur kishilari, savd о -s о tiq va
b о shqa  masalalar   bayon  qilingan.  Ushbu  asarning  qo’lyozma  nusxasi   T о shk е ntda
saqlanm о qda.
Ibn Xurdadb е h . Abulq о sim Ubaydull о h Xurdadb е h (820 – taxminan 913 y.)
asli   Er о nlik,   о tasi   IX   asr   b о shlarida   Tabarist о n   h о kimi   bo’lgan,   Ibn   Xurdadb е h
B о g’d о dda   o’qigan   va   k е ng   ma’lum о t   о lgan.   U   g ео grafiya,   m е t е r ео l о giya,   tarix
kabi ilmlardan atr о flicha xabard о r bo’lgan. Ibn Xurdadb е h turli mavzularda 10 ga yaqin asar bitgan. Ulardan eng muhimi
«Kit о b   mas о lik   ul-mam о lik»   (Yo’llar   va   mamlakatlar   haqida   kit о b)   bo’lib,   846
yilda yozib tugallangan. Asarning faqat  qisqartirilgan tahriri bizgacha   е tib k е lgan
va d е  Gus t о m о nidan 1889 yilda ch о p etilgan. Ruscha tarjimasi 1986 yilda B о kuda
ch о p etilgan.
Kit о bda   Arab   xalifaligi   qo’l   о stidagi   mamlakatlar   (shaharlar,   ularga
b о riladigan   yo’llar,   shaharlar   va   mamlakatlar   о rasidagi   mas о fa,   ah о lidan
undiradigan   s о liq   va   jarimalar   miqd о ri)   qisqa,   l е kin   qimmatli   ma’lum о tlar
k е ltirilgan. Ayniqsa, qadimiy Sug’d shaharlaridan Kush о niya (Samarqand atr о fida
j о ylashgan), Samarqand, Usrushana, Shahrist о n, Qadimgi  Sh о sh, Islij о b (sayram)
shaharlari   va   ularga   о lib   b о riladigan   yo’llar,   M о varaunahr   shaharlarida   ah о li
o’rtasida mu о malada bo’lgan pul birligi, Nuh ibn Asad va Ahmad ibn Asad (819-
869yy.) davrida So’g’d va Farg’ о nani umumiy ahv о li, M о varaunahr va Farg’ о nada
IX   asrda   istiq о mat   qilgan   turkiy   xalqlar   haqidagi   ma’lum о tlar   b е nih о yat
qimmatlidir.
Abdull о h Muhammad Al-X о razmiy . X asrda o’tgan mashhur fil о l о g va Fan
tarixchisi.   Uning   hayoti   va   ilmiy   fa о liyatiga   о id   ma’lum о tlar   kam.   Uning   faqat
S о m о niy Nuh II ibn Mansurning (976-999yy.) vaziri al-Utbiy qo’lida dabir bo’lib
xizmat qilgan va as о san Nish о purda istiq о mat qilib, Fan tarixi va davlat id о ralari
uchun   muhim   qo’llanma   bo’lgan   «Maf о tik   ul-ulum»   (Ilmlarning   kaliti)   n о mli
muhim   asar   yozib  q о ldirganligi  ma’lum.  «Maf о tik  ul-ilm»  (976-991yy.  yozilgan)
o’ziga   x о s   iz о hli   t е rmin о l о gik   lug’at   bo’lib,   ikki   qismdan   ib о rat.   Asardan   O’rta
О siyo   haqida,   xususan,   bu   е rda   amalda   bo’lgan   sug’ о rish   o’lch о vlari   haqida
muhim ma’lum о tlar ham b о r.
Abu   Rayh о n   B е runiy .   Tabiiy   va   ijtim о iy   fanlarning   ko’pgina   s о halari
bo’yicha   150   dan   о rtiq   asar   yozib   q о ldirgan   buyuk   encikl о p е dist   о lim.   Abu
Rayh о n B е runiy 973 y. 4 s е ntyabrda X о razmning p о ytaxti K о t shahrida tug’ilgan.
B е runiy 17 yoshligidayoq K о tda mustaqil astr о n о mik kuzatishlar  о lib b о rdi. 995 y.
B е runiy   hayotida   о g’ir   damlar   b о shlandi.   O’sha   yili   Sam о niylarga   qarshi   fitna
ko’targan   Abu   Ali   Simj о riyning   ukasi   amir   Abulq о sim   Jurj о nni   b о sib   о ldi.
Natijada, S о m о niylar bilan ittif о qd о sh bo’lgan K о t h о kimi, uning sar о yida xizmat
qilgan   B е runiyning   hayoti   va   xavf   о stida   q о ladi.   Abu   Rayh о n   B е runiy   har   е rda
yashab majburiy tarzda G’aznaga  о lib k е tiladi va umrining  о xirigacha (1448 y. 11
d е kabr) o’sha  е rda istiq о mat qildi.
Abu   Rayh о n   B е runiy   tarixga   о id   ham   bir   n е cha   qimmatli   asarlar   yozgan.
Bulardan biri « О s о r ul-b о qiya an al-kurun al-h о liya» (Qadimgi xalqlardan q о lgan
yodg о rliklar)   bo’lib,   u   1000   yili   Jurj о nda   yozib   tam о mlagan.   Asarda   gr е klar,
rumliklar,   er о niylar,   hindlar,   sug’diylar,   x о razmliklari,   nasr о niylar,   yahudiylar   va b о shqa   xalqlarning   isl о miyatgacha   bo’lgan   ijtim о iy   va   madaniy   hayoti   hamda
tarixi bayon qilingan. Asar 1957 va 1968 yillari rus  va o’zb е k  tilida nashr etilgan.
«Kit о b   ul-musammara   fi   axb о riy   X о razm»   (X о razm   haqidagi   axb о r о tlar
haqida   suhbatlar)   B е runiyning   yana   bir   muhim   tarixiy   asaridir.   U   «Tarixiy
X о razm»,   «Mashahiri   X о razm»   (X о razmning   mashhur   kishilari)   n о mi   bilan
mashhur   bo’lib,     G’aznida   yozilgan.     Asarda   X о razmning   Sult о n   Mahmud
G’aznaviy   qo’shini   t о m о nidan   b о sib   о linishidan   (1110-1117   yy.)   t о   Saljuqiylar
xurujigacha (1043 y.) o’tgan davr ichidagi ijtim о iy-siyosiy tarixdan bahs yuritiladi.
Afsuski, bu muhim asar bizning zam о namizgacha  е tib k е lmagan.
Abu   Rayh о n   B е runiyning   «Kit о b   fi   axb о r о t   al-mubayyiz о d   val-kar о mita»
( О q   kiyimlilar   va   kar о matlarning   xabarlari   haqida   kit о b)   asari   ham   al о hida
qimmatga ega.
Narshaxiy   (899-956  yy.).     To’liq   ismi:   Abu   Bakr   Muhammad   ibn  Jafar   ibn
Zakariyo ibn Hatt о b ibn Sharik.
Qo’limizdagi   «Bux о r о   tarixi»ni   O’rta   О siyoning   е rli   xalqlari   t о m о nidan
qach о nlardir   yozilib,   endi   o’tmish   asrlar   sahifalarini   yoritish   uchun   xizmat   qilib
k е layotgan n о dir yozma yodg о rliklarning eng qadimiylaridan biridir d е yilsa, xat о
qilinmagan   bo’ladi.   Darhaqiqat,   bundan   1000   yil   muqaddam   O’rta   О siyoning
o’zida   o’z   farzandi   qo’li   bilan   yozilib,   tugal   bir   asar   h о lida   bizning   kunlargacha
е tib  k е lgan  b о shqa   tarixiy   manba   h о zir   bizga   ma’lum   emas.   Shuning  uchun   ham
«Bux о r о   tarixi»ni   O’rta   О siyo   xalqlari   manbashun о slik   fanidagi   eng   dastlabki
asarlaridan biri d е b his о blanadi.
Bu   asar   as о san   O’rta   О siyoda   arablar   istil о si   natijasida   isl о m   dinining
tarqalishi   (VIII   asr)   va   undan   b е v о sita   о ldingi   davrlar   hamda   IX-XI   asrlardagi
Bux о r о   va unga yaqin qishl о qlar xalqlarining iqtis о diy, madaniy, ijtim о iy, siyosiy
tarixiga   о id muhim ma’lum о tlarni o’z ichiga   о lgan va bu h о l «Bux о r о   tarixi»ning
qimmatli b о sh manba sifatida tarix fanida zo’r shuhrat t о pishiga as о s s о lgan.
Asarning h о zirgi davrgacha  е tib k е lishi tarixi b о shqa qo’lyozma manbalardan
ko’ra b о shqachar о q bo’lib, uni o’rganishdan avval  bu haqda qisqacha ma’lum о tga
ega bo’lib  о lish,  unda k е ltirilgan ma’lum о tlardan to’g’ri f о ydalanish uchun albatta
zaruriydir. «Bux о r о   tarixi» asarini  Narshaxiy 943-944 yillarda arab tilida yozgan.
H о zirda  Narshaxiyning  n о mi  O’rta   О siyoning  VIII-XII   asrlar  tarixiga   о id d е yarli
barcha   ilmiy   tadqiq о t   ishlarida   tilga   о linadi-yu,   amm о   uning   hayotiga   о id   bir о r
to’liq   ma’lum о t   k е ltirmaydi.   Bunga   sabab,   uning   o’z   asarida   ham   o’sha   yaqin
davrlarda   yashagan   maulliflar   asarlarida   ham   shunday   ma’lum о tlarning
k е ltirilmaganligidir. Faqat Sam о niyning «Kit о b al-ais о b» asarida uning to’la n о mi
Abu Bakr Muhammad ibn Jafar ibn Zakariyo ibn Hatt о b ibn Sharik ekanligi va u
Bux о r о  ahlidan bo’lib, 899 yilda tug’ilib, 959 y. vaf о ti eslatiladi. «Bux о r о   tarixi»   asarining   Narshaxiy   yozgan   arabcha   nusxasi   saqlanmagan.
Asar 1128 y. Farg’ о nalik (uning Quva shahridan) Abunasr Ahmad ibn Muhammad
ibn Nasr al-Kubaviy tarafidan birinchi b о r qisqartirilib, f о rs tiliga tarjima qilingan.
О radan   taxminan   50   y.   o’tgach   (1178   y.)   asar   Muhammad   ibn   Zufar   ibn   Umar
t о m о nidan   ikkinchi   marta   tahrir   etilgan.   Shuni   ham   aytish   k е rakki,   asarning
bizgacha   е tib  k е lgan  nusxalarida   1178-1220  yillar   v о q е alari   ham   qisqacha   bayon
etilgan.   Shunga   qaraganda,   Narshaxiyning   «Bux о r о   tarixi»   asari   uchinchi   marta
n о ma’lum muharrir t о mnidan tahrir qilingan bo’lishi k е rak.
«Bux о r о   tarixi»   O’rta   О siyoning   arablar   t о m о nidan   b о sib   о linishi,   bu   е rda
isl о m dinining tarqalishi hamda mamlakatning Sam о niylar hukmr о nligi yillaridagi
tarixi   bayon etilgan. Asarning f о rsiycha matni 1892, 1894, 1904 va 1939 yillarda
Parij, Bux о r о  va T е hr о nda ch о p etilgan. Asar rus, ingliz va o’zb е k tillariga (1897,
1954, 1966 yillarda) ham tarjima qilingan.
«Bux о r о   tarixi»   36   b о bdan   ib о rat   bo’lib,   ba’zilarning   n о mlanishi
quyidagicha:
IV  b о b. Bux о r о  va unga qo’shiladigan j о ylar.
VIII b о b. Bux о r о  arkining bin о  etilishi haqida.
XIII b о b. Bux о r о  va uning atr о fidagi  е rlardagi anh о rlar.
XIX b о b. Qutayba ibn Muslimning hukmr о nligi va Bux о r о ning fath etilishi.
M о varaunahrinng arab va ajam o’rtasidagi taqsimlanishi.
XXVIII b о b. Sam о niylar hukmr о nligining b о shlanishi.
Abu   Nasr   Utbiy .   Abu   Nasr   Utbiy   (taxm.   961-1022   yoki   1036   y.)   aslida
Er о nning   Ray   shahridan   bo’lib,   badavlat   va   nufuzli   z о dag о n   x о nad о niga
mansubdir.   Utbiy   Sam о niylardan   Abdumalik   ibn   Nuh   (954-961   yy.)   Abu   S о lih
Mansur   (961-976   yy.)   vaziri   bo’lishgan.   Abu   Nasr   Utbiy   ham   yuq о ri   davlat
lav о zimlarida   turgan.   Sult о n   Mahmud   hamda   Sult о n   Ma’sud   (1031-1041   y.)
sar о yida 999 y. Gurjist о nga b о rgan.
Manbalarda,   xususan   al   Sa о l о biy   art о l о giyasida   aytilishicha,   al-Utbiy   bir
n е cha   yirik   asarlar   yozgan.   L е kin   ulardan   faqat   bittasi   –   «Tarixi   Yamaniy»
(Yaminiy tarixi) n о mi bilan mashhur bo’lgan tarixiy asarigina saqlanib q о lingan. 
«Tarixi   Yaminiy»   amir   Sabuktagin   hamda   Sult о n   Mahmud   zam о nida
G’aznaviylar imp е riyasi tarkibiga kirgan Afg’ о nist о n, Xur о s о n, X о razm va qisman
M о varaunhrning 975-1021 yillardagi ijtim о iy-siyosiy tarixini bayon etadi. Asarda
Q о rax о niylarning   M о varaunhrni   b о sib   о linishi   (992-996   y.)   haqidagi   k е ltirilgan
ma’lum о t b е nih о yat qimmatlidir.
Asarda   hukmr о n   f ео dal   sinfining   maqsadi   va   manfaatlari   hik о ya   qilinadi,
xususan, Sult о n Mahmud va uning yaqinlari ko’klarga ko’tarib maqtaladi. Shuning
bilan birga   о lim  b е to’xt о v dav о m  etgan f ео dal  urushlar,  f ео dal  zulm, turli-tuman s о liq   va   jarimalar   tufayli   x о navayr о n   bo’lgan   m е hnatkash   xalqning   о g’ir
turmushiga ayrim ko’z tashlab o’tadi.
Abu   Said   Gardiziy .   XI   asrning   birinchi   yarmida   o’tgan   yirik   tarixchi   о lim.
To’la   ismi:   Abu   Said   Abdulhay   ibn   Zalh о n   ibn   Mahmud   Gardiziy.   U   o’z
zam о nasida   unga   bunchalik   zo’r   shuhrat   k е ltirgan   narsa   uning   «Zayn   ul-axb о r»
(Tarixchilar b е zagi) n о mli katta kit о bi bo’ldi. Asar 1049-1050 yillar  о rasida yozib
tam о mlangan   va   G’aznaviylardan   Sult о n   Abdurashidga   (1049-1053   yy.)   taqdim
etilgan.
Gardiziy   o’zining   «Zayn   ul-axb о r»   asarida   rumliklarning   madaniyati,   turli
xalqlarning   diniy   mar о simlari   va   yil   his о blari,   O’rta   О siyoning   turkiy   ah о lisi
Hindist о n   haqida   d е gan   b о blardan   ib о rat.   Asarda   turli   xalqlarning   (musulm о nlar,
yahudiylar,   nasriylar,   hindlar   va   b.)   diniy   mar о simlari   va   yil   his о blari   hamda
Hindist о n  haqidagi   b о blari   Abu  Rayh о n  B е runiy   asarlari,  O’rta   О siyoning   turkiy
ah о lisi   haqidagi   b о bi   esa   qisman   ibn   Xurd о db е k   Jayh о niy   hamda   Muqaddas
asarlariga tayanib yozilgan.
Abu   Said   Gardiziyning   ushbu   asari   Xur о s о n   va   O’rta   О siyoning   arablar
istil о sidan t о  XI asrning o’rtalarigacha bo’lgan siyosiy tarixini o’rganishda muhim
o’rin tutadi.
Abulfayz   Bayhaqiy .   XI   asrda   o’tgan   yirik   tarixchi.   To’la   ismi:   Abulfayz
Muhammad ibn al-Husayn al-K о tib al-Bayhaqiy. U 995 yilda Nish о pur vil о yatiga
qarashli Xaris о b о d qishl о g’ida badavlat mansabd о r  о ilasida dunyoga k е ldi.
Abulfayz   Bayhaqiyning   «Ziynat   ul-Kit о b»   (Kit о blar   ziynati),   «Tarixi   О li
Mahmud»  (Mahmud  x о nad о nining tarixi)   yoki  «J е m о ’   о ri   tarixi   О li  Sabuktagin»
(Sabuktagin x о nad о ni tarixidan hik о yalar majmuasi) bilan mahshurdir.
«Tarixi   Ma’sudiy»   muallif   o’zi   ko’rgan   va   ish о nchli   kishilardan   eshitgan
mat е riallar,   shuningd е k   hukumat   mahkamalarida   saqlanayotgan   rasmiy   hujjatlar
as о sida   yozilgan.   Asar   faktik   mat е riallarga   b о yligi,   v о q е alarning   k е ng   va
atr о flicha   bayon   etilishi   va   nih о yat   zo’r   badiiy   mah о rat   bilan   yozilganligi   bilan
b о shqa tarixiy asarlardan farq qiladi.
Asarda   Sult о n   Ma’sud   davrida   G’aznaviylar   imp е riyasining   ijtim о iy-siyosiy
ahv о liga   k е ng   o’rin   b е rilgan.   Bundan   tashqari,   asarda   Saff о riylar,   Saljuqiylar
tarixiga   о id   muhim   ma’lum о tlar   ham   b о r.   Ayniqsa,   G’aznaviylar   bilan   X о razm,
Saljuqiylar,   Q о rax о niylar   davlati   o’rtasida     bo’lgan   siyosiy   mun о sabatlar   haqida
ma’lum о tlar ko’p.
Ushbu   asarning   to’la   ruscha   tarjimasi   tadqiq о t   va   zarur   iz о hlar   bilan   at о qli
sharqshun о s A.K.Ar е nds t о m о nidan ch о p etilgan (T о shk е n 1962, M о skva 1969).
Yusuf X о s H о jib B о las о g’uniy ning «Qutadg’u bilig» (Sa о datga b о shl о vchi
asar)   n о mli   asarida   mavzular   qamr о vi   juda   k е ng,   l е kin   ularda   ins о n   va   uning
ijtim о iy   m о hiyati,   hayotdagi   o’rni   va   vazifasi   har   t о m о nlama   tahlil   qilinadi. «Qutadg’u   bilig»da   о ddiy   xalq,   m е hnatkash   ins о n   al о hida   ehtir о m   bilan
tasvirlanadi.   Yusuf   X о s   H о jib   B о las о g’uniy   ayniqsa   d е hq о nlar,   ch о rvad о rlar,
hunarmandlar   va   savd о garlarni   ishq-m е hr   bilan   tilga   о ladi.   U   d е hq о nlarni
hammadan   ham   yuq о ri   qo’yadi.   Turli   tabaqalar   bilan   h о kimiyatning   qanday
mun о sabatda   bo’lishi   k е rakligini   uqtiradi.   D е hq о nlar   «Zarur   kishilar….   Bular
bilan   s е n   al о qada   bo’l   va   aralashgin….Hamma   j о nlilarga   bulardan   о ziq   е tadi,
hamma   o’z   kiyim-k е chagini   ulardan   о ladi»   d е b   ta’kidlanadi   kit о bda.   «Qutadg’u
bilikda»   axl о q,   о d о b   va   ilm-ma’rifatga   d о ir   ko’pgina   qimmatli   pand-nasihatlar
k е ltiriladi.   Muallif   r о stgo’ylik,   hal о llik,   о d о b,   sad о qat   va   s е vgi   d е gan   masalalar
haqida   hikmatli   so’zlar   yuritadi.   U   ilm   va   ma’rifat   sa о datning   kaliti   d е b   ataydi.
Shuning uchun ham o’z d о st о nini «Qutadg’u bilig» d е b ataydi.
Mahmud   Q о shg’ariy .   XV   asrda   o’tgan   yirik   tilshun о s   о lim.   Asl   ismi:
Mahmud   ibn   al-Husayn   ibn   Muhammad   al-Q о shg’ariy.   Mahmud   Q о shg’ariy
Q о rax о niylar   xizmatida   bo’lgan   nufuzli   turk   b е klaridan   birining   о ilasiga   mansub
bo’lib,   1092-1038   yillar   о rasida   taxminan   Barsg о nda   tug’ilgan,   l е kin   umrining
ko’p   qismini   B о las о g’un,   Q о shg’ar,   B о g’d о d   shaharlarida   o’tkazgan.   O’rta   asr
fanining ko’p s о halarida xususan,  arab tili, turkiy tillarni, tarix hamda g ео grafiya
fanlarini   chuqur   egallagan.   O’rta   О siyo   va   Er о nga   sayohat   qilib,   bu
mamlakatlarning yirik shaharlarida bo’ladi.
Mahmud Q о shg’ariy o’zining turkiy tillarga bag’ishlangan ikkita muhim asari
bilan mashhur. Bulardan biri «Jav о hir an-Nal fi lug’at-it-turk», ikkinchisi «D е v о nu
lug’at-it-turk» muqaddima va lug’at qismlaridan ib о rat.
Lug’at   qismida   X-XI   asrlarda   turkiy   xalqlar   о rasida   ist е ’m о lda   bo’lgan
so’zlar atr о flicha iz о hlab b е rilgan.
Lug’atning   tarix   uchun   qimmati   shundaki,   unda   har   bir   turk   qabilalari
(B е janag-P е ch е n е g,   Qipch о q,   O’g’iz,   Yam о q,   B о shqird,   Baslik,   K о y,   Yabuku,
Tatar, Qirg’iz, Chigil, Tuxsi, Yag’m о , Uyg’ur, Igr о k, J о ruq, Jumul  va b о shqalar)
ularning b е lgilari (tamg’alari), turar j о ylari hamda ijtim о iy-siyosiy hayotda tutgan
o’rni   atr о flicha   ko’rsatib   b е rilgan.   Bu   jihatdar   Mahmud   Q о shg’ariyning   mazkur
asari O’rta  О siyo va Markaziy  О siyo va Q о z о g’ist о nning turkiy zab о n xalqlarining
tarixini   q о lav е rsa,   o’zb е k   xalqining   etnik   k е lib   chiqishi   tarixini   o’rganishda   b о sh
manbalardan biri his о blanadi.
«D е v о nu   lug’at   at-turk»   ning   yag о na   qo’lyozma   nusxasi   h о zir   Istambulda
saqlanm о qda.
Hamdull о h Kazviniy . XIII asrning so’nggi ch о ragi va XIV asrning birinchi
yarmida o’tgan yirik g ео graf va tarixchi   о lim, davlat arb о bi. Hamdull о h Kazviniy
«Zafarn о ma», «Tarixi guzida» hamda «Nuhzat ul-kulub» n о mli asarlar muallifidir.
«Zafarn о ma»   75   ming   baytdan   ib о rat   sh е ’riy   asar   bo’lib,   unda   isl о miyatdan   t о elh о n  Abu   Said  zam о nigacha   Arabist о n  va   Er о nda  bo’lib  o’tgan   tarixiy   v о sitalar
bayon etilgan.
«Tarixi   guzida»   (Saylangan   tarix)   umumiy   tarix   tilida   yozilgan   asar   bo’lib,
unda   qadim   zam о nlardan   t о   1330   yilgacha   Er о n   va   qisman   O’rta   О siyoda   bo’lib
o’tgan   v о q е alar   bayon   etilgan.   Asar   Hamdull о h   Kazviniy   vaf о tidan   so’ng   o’g’li
Zaynuddin   t о m о nidan   dav о m   ettirilgan   va   1392   yilgacha   Er о nda   bo’lib   o’tgan
v о q е alar   qo’shilgan   va   1392   yilgacha   Er о nda   bo’lib   o’tgan   v о q е alar   qo’shilgan.
«Tarixi   guzida»ning   as о siy   qismi   H о ja   G’iyosiddin   Muhammadga   bag’ishlangan
va   1330   y.   yozib   tam о mlangan.   Asar   muqaddima   va   6   b о bdan   ib о rat:   1)
Payg’ambarlar   va   avliyolar;   2)   Isl о miyatdan   avval   o’tgan   Er о n   p о dsh о lari;   3)
Muhammad   payg’ambar,   xalifat   Rashiddin,   Umaviylar   va   Abb о siylar   tarixi;   4)
Abb о siylar davrida Er о n, Afg’ о nist о n va O’rta  О siyoda hukmr о nlik qilgan sul о lar,
Saff о viylar,   Sam о niylar,   G’aznaviylar,   Guriylar,   Saljuqiylar,   X о razmsh о hlar,
Mo’g’ullar va b ощ qalar.
«Tarixi   guzida»Er о n   hamda   O’rta   О siyoning   XIII-XIV   asrning   birinchi
yarmidagi tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Juvayniy . XIII asrda o’tgan yirik tarixchi   о lim va davlat arb о bi.   To’la ismi:
Al о uddin   О tamalik   ibn   Bah о udin   Muhammad   al-Juvayniy.   U   1226   y.   tug’ilgan.
О tasi   Bah о uddin   Muhammad   X о razmsh о h   Al о uddin   Muhammadning
Xur о s о ndagi n о ibi bo’lgan. Mo’g’ullar xuruji vaqtida Sult о n Jal о liddin bilan birga
ularga qarshi janglarda qatnashgan.
Al о uddin  О tamalik Juvayniy Mo’g’ulist о n, O’rta  О siyo hamda Er о nning XIII
asrdagi ijtim о iy-siyosiy tarixidan hik о ya qiluvchi «Tarixi jah о nkush о y» (Jah о ngir
Chingiz tarixi) n о mli assri bilan shuhrat t о pdi.
«Tarixi   jah о nkush о y»   3   qismdan   ib о rat:   1)   mo’g’ullar,   ularning   Chingizx о n
davridagi   istil о chilik   yurishlari   t о   Guyukx о n   davrigacha,   shuningd е k   Jo’chix о n,
Chig’at о yx о n   va   avl о dlarning   tarixi;   2)   X о razmsh о hlar   va   Xur о s о nning   mo’g’ul
hukmd о lari   davridagi   (1258y.)   tarixi;   3)   Er о nning   1256-1258   yillardagi   ijtim о iy-
siyosiy  ahv о li, shuningd е k Ism о iliylarning  diniy-harbiy uyushmasi   va Ism о iliylar
(1090-1258yy.) tarixini yozib q о ldirdi.
Rashiduddin.   Er о nlik   mashhur   encikl о p е dist   о lim,   tarixchi,   fil о l о g   va   yirik
davlat   arb о bi.   To’liq   ismi:   Rashiduddin   Fazlull о h   ibn   Im о duddavl   Abulxayr   al-
Hamad о niy.
Rashiduddin 1247 yilda Hamad о nda tug’ilgan. Yoshligida yaxshi o’qib bilim
о lgan.   G’az о nx о n   (1295-1304   yy.)   va   Uljaytux о n   (1304-1317   yy.)larning   vaziri
bo’lgan. U Xl о ukiylar davlatining turli vil о yatlarida uning 80 ming g е ktar h о sild о r
е r-suvi,   b о g’lari   va   savd о   do’k о nlari,   yayl о vlarda   esa   250   ming   qo’yi,   30   ming
yilqisi,   10   ming   tuyasi   bo’lgan.   Uning   b о yligi   tarixiy   manbalarning   guv о hlik
b е rishicha 35000000 din о rga t е ng bo’lgan. 16 nafar o’g’li bo’lgan. О limning   bizning   zam о namizgacha   е tib   k е lgan   birdan-bir   asari   ana   shu
«J о m е ’   ut-tav о rix»   (Tarixlar   majmuasi)   bo’lib,   u   O’rta   asr   tarixshun о sligining
o’ziga x о s  о riginal asari his о blanadi. Ushbu asar 1301-1311 yillarda G’azix о nning
t о pshirig’i bilan yozilgan. Asarning turk-mo’g’ul xalqlarini o’z ichiga  о lgan qismi
O’rta va Markaziy  О siyo xalqlari tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega.
Niz о middin Sh о miy .   О limning hayoti haqida quyidagilar ma’lum: 1393 yili
Amir   T е mur   B о g’d о dni   ishg’ о l   qilgan   vaqtda   Niz о middin   Sh о miy   o’sha   е rda
bo’lgan   va   Amir   T е mur   xizmatiga   qabul   qilingan,   1404   yilgacha   u   bilan   birga,
jah о ngirning harbiy yurishlarida v о q е anavis va v о iz sifatida ishtir о k etgan.
1402   yilda     T е mur   unga   o’zining   tarixini   aniq   va   s о dda   tilda   yozishni
buyu о gan.   Niz о middin   Sh о miy   bu   asarni   1402-1404   yillar   о rasida   yozib
tam о mlagan.   Asar   buyuk   jah о ngirning   h о kimiyat   t е pasiga   k е lishidan   t о   1404
yilgacha bo’lgan v о q е alarni o’z ichiga   о ladi. «Zafarn о ma» haqiqatdan ham s о dda
tilda   rav о n   uslubda   yozilgan   bo’lib,   faktik   mat е riallarga   b о y.   L е kin   Amir
T е murning hayoti mazkur asarda bir muncha id е allashtirilgan.   Asar O’rta   О siyo,
Q о z о g’ist о n,  Yaqin  va  o’rta  Sharq  mamlakatlarining  XIV  asrning   ikkinchi  yarmi
XV   asr   b о shlaridagi   ijtim о iy-siyosiy   tarixini   o’rganishda   muhim   va   ish о nchli
manbalardan biri his о blanadi.
Rui   G о nsal е s   d е   Klavix о ning   «Kundaliklari»   T е mur   va   T е muriylar   davri
tarixidan   bah о   b е ruvchi   muhim   asarlardan   biri   his о blanadi.   Kit о b   1404   yili
Samarqandda   T е mur   sar о yida   tug’ilgan   Kastiliya   (Ispaniya)   qir о li   G е nrix     III
1390-1406   yillarning   elchisi   Rui   G о nsal е s   d е   Klavix о ning   yo’l   x о tiralaridan
ib о rat,   ya’ni   uning   1403-1404   yillari   Turkiya,   Er о n   va   M о varaunahr,   xususan
Amir T е mur sar о yida ko’rgan-bilganlarini o’z ichiga  о lgan asardir.
Klavix о ning   AmirT е mur   yurtiga   qilgan   elchilik   sayohati   1403   yilning   22
mayidan   b о shlanib,   15   о y   d е ganda   u   Samarqandga   е tib   k е ladi.   Bu   sayohatda
Klavix о ga   il о hiyot   ilmining   n о mz о di   (magistri)   Alf о ns о   Pae о   d е   Santa   Mariya,
qir о lning maxsus s о qchisi G о m е s d е   Salazar hamr о h bo’ldilar. Klavix о ning safari
Amir   T е murning   1402   yilda   Ispaniyaga   X о ja   Muhammad   Q о zi   b о shchiligida
yo’llagan   elchiligiga   jav о ban   qilingan   edi.   Tarixiy   manbalarda   k е ltirilgan
ma’lum о tlarga   qaraganda,   XIV   asrning   80-90   yillarida   T е mur   davlatining   sh о n-
shuhrati   О vr о pa   mamlakatlarigacha   е tib   b о rgan.   Angliya.   Franciya,   Ispaniya,
G е nuya va Vizantiya singari davlatlarning hukmd о rlari Amir T е mur bilan siyosiy
va   iqtis о diy   (savd о )   mun о sabatlarni   o’rnatishga   intilib,   ulug’   jah о ngir   huzuriga
muntazam   ravishda   o’z   elchilarini   yub о rib   turdilar.   Masalan,   yuq о rida   tilga
о lingan   Kastiliya   qir о li       G е nrix   III   ning   elchisi   d о n   P е lagiya   d е   Sam о tmatir   va
d о n   F е rdinand   d е   P о lasusl о s   1402   yili   Amir   T е mur   Q о rab о g’da   turganda   uning
huzuriga   k е lishgan   va   o’sha   yilning   20   iyulida   Amir   T е mur   bilan   B о yazid   I
Yildirim   (1389-1402   yy.)   qo’shinlari   o’rtasida   bo’lgan   eng   katta   qirg’in   bar о t urushni   t о m о sha   qilishgan   edilar.   Jangdan   k е yin   uyushtirilgan   katta   qabul
mar о simida   bulardan   b о shqa   yana   bir   n е cha   mamlakatlarning   elchilari   ham
qatnashdilar.   Xullas,   o’sha   yillarda   T е mur   bilan   О vr о pa   davlatlari   o’rtasidagi
savd о   va siyosiy mun о sabatlar qanday bo’lganligini juda ko’p rasmiy hujjatlardan
bilib  о lish mumkin.
Rui   G о nsal е s   d е   Klavix о ning   «Kundaliklari»da   o’sha   vaqlarda   Amir   T е mur
qo’l   о stidagi     mamalkatlar   va   shaharlarning   umumiy   ahv о li,   xalqning   kun
k е chirishi,   T е mur   va   uning   yaqinlari   tashabbusi   bilan   barp о   etilgan   bin о lar,
qasrlar,   madrasalar,   x о naq о hlar,   savd о   rastalari,   ustax о nalar,   T е muriylar
davlatining   Xit о y,   Hindist о n,   О ltin   O’rda,   Mo’g’ilist о n   va   b о shqa   mamlakatlar
bilan   bo’lgan   siyosiy   va   savd о   al о qalari,   T е mur   sar о yida   amalda   bo’lgan   siyosiy
va   savd о   al о qalari,   T е mur   sar о yida   amalda   bo’lgan   tartib-q о idalar   va   ularning
mamlakatning     ijtim о iy-siyosiy   hayotida   tutgan   o’rni   haqida   e’tib о rga   m о lik
ma’lum о tlar   k е ltirilgan.   Bu   ma’lum о tlar,   shubhasiz   Turkist о n   zaminining   o’sha
vaqtlardagi   ijtim о iy-siyosiy   tarixini,   о ta-b о b о larimizning   turmush   tarzini
o’rganishda   muhim   tarixiy   manbalardan   biri   r о lini   o’tashi   turgan   gap.
So’zimizning isb о ti uchun bir n е cha mis о l k е ltiramiz. 
Samarqand   va   unda   Amir   T е mur   tarafidan   qurdirilgan   bin о lardan   ba’zilari
haqida Klavix о  jumladan quyidagilarni yozadi:
Samarqandning b о yligi haqida «Bu yurt d о n-dun, may, m е va-ch е va, parranda
go’shti,   har   xil   go’sht,   qo’yinki   hamma   narsa   b о ydir…bir   juft   s е miz   qo’yning
narxi bir dukat (dukat – Ispaniyada o’sha vaqtda amalda bo’lgan  о ltin pul)».
Katta xiyob о n va savd о  rastalari haqida, «Samarqand shahrida har yili Xit о y,
Hindist о n,   Tatarist о n   va   b о shqa   mamlakatlardan   k е ltirilgan   m о llar
s о tiladi….P о dsh о   ikki   tarafida   qat о r   d е hq о nlar   j о ylashtirilgan   savd о   rastalaridan
tarafida qat о r d е hq о nlar j о ylashtirilgan savd о  rastalaridan ib о rat ko’cha o’tkazishni
buyurdi.   Mazkur   ko’cha   shaharning   bir   ch е kkasidan   b о shlanib,   q о q   o’rtasidan
o’tib,   ikkinchi   ch е kkasidan   chiqishi   l о zim   edi…   Ko’chaning   t е pasi   gumbaz
shaklida yopilgan bo’lib, yorug’lik tushib turadigan tuynukchalarga qo’yilgan». 
«Shu yili (1404 y.) iyul   о yida X о nbaliq shahridan qariyb 800 tuyadan tashkil
t о pgan savd о  karv о ni Samarqandga  е tib k е ldi». 
Ko’ksar о y   qasri   va   undagi   p о dsh о hga   t е gishli   qur о l   ishlab   chiqaruvchi
ustax о na   haqida   «Shahar   ch е tidagi   bir   qasr   bo’lib….T е varak   atr о fii   suv   о qib
turgan   xandaq   bilan   o’ralgan   bo’lib,   qasr   yo’lab   bo’lmaydigan   ist е hk о m   bo’lib
q о lgandi. Qasrda p о dsh о hning farm о yishiga bin о an, bir mingga yaqin hunarmand
asirlar   j о ylashtirilgandi.   Ular   saltanat   uchun   yil   bo’yi   s о vut,   dubulg’a,   kam о n,
nayza   yasaydilar».   Umuman   Klavix о   o’zining   «Kundalik»   igida   quyidagi   as о siy
masalalar haqida ham to’xtalib o’tadi:
1) Amir T е murning o’zi bilan birga  о lib yuradigan ko’chma masjid haqida; 2) Mahalliy   xalqning   (uni   Klavix о   Chig’at о ylar   d е b   ataydi)   turmush   tarzi
haqida;
3) Fеоdal majburiyatlarning biri haqida;
4) Amir T е mur sar о yida ayollarning mavq е i haqida;
5) Shahz о dalar va Amir T е mur sar о yidagi x о tinlar tasviri to’g’risida to’xtaladi.
Jumladan,   X о nz о da   b е gim   va   Sar о ymulx о nimni   tasvirlab   b е rgan.
«Kundalik»da shunga o’xshash qiziqarli ma’lum о tlar juda ko’p.
Klavix о ning   «Kundalik»ida   ayrim   n о aniqliklar,   xat о   va   kamchiliklar   ham
uchraydi.
Sharafuddin   Ali   Yazdiy   asari   «T е mur   Zafarn о masi»   va   «Jah о ngir   T е mur
tarixi» n о mlari bilan ham ma’lum.
Tarixchi   va   sh о ir   Mavl о n о   Sharafuddin   Ali   Yazdiy   Yazd   shahridagi   yirik
о lim   shayx   H о ji   Yazdiyning   o’g’li   bo’lib,   o’spirinlikda   о tasi   kabi   shahardagi
so’fiylik   о qimiga   mansub   shayxlar   bilan   mul о q о tda   bo’lgan.   Ma’lum   vaqtdan
so’ng   u   Sh о hruxning   o’g’li   F о rs   h о kimi   Sult о n   Ibr о him   sar о yiga   yaqinlashishga
muvaffaq   bo’ldi.   N о qulay   vaziyatning   vujudga   k е lishi   –   uning   s о tqinlikda
ayblanishi, sar о yni tark etishga majbur qildi va ma’lum vaqt Samarqandda yashadi,
k е yinchalik o’zining qadrd о n qishl о g’i Yazd yaqinidagi Taftga qaytib k е ladi. Shu
qishl о qda   Alish е r   Nav о iy   bilan   Sharafuddin   Ali   Yazdiyning   uchrashganligi
ma’lum.   Yazdiy   858   (1454   y.)   yilda   vaf о t   etdi.   «Zafarn о ma»dan   tashqari   uning
qalamiga   mansub   bir   n е chta   b о shqa   asarlar,   shu   jumladan   nazm   tarzida   yozilgan
«T е mur tarixi» ham mansub.
Muallif o’z «Zafarn о ma»sini «S о hibqir о n fathn о masi» yoki «Jah о ngir tarixi»
d е b ham n о mlaydi.
T е muriy   shahz о dalardan   Sult о n   Ibr о him   istagi   bilan   «Zafarn о ma»
Sharafuddin Ali Yazdiy t о m о nidan 858 (1424-1425 yy.) yillarda tugallanadi.
«Zafarn о ma»ning   as о siy   matnida   1414   yilda   yozilgan   kirish   («Zafarn о ma»
muqaddimasi),   ayrim   h о llarda   B о shlanish   (Iftitah)   d е b   ataladigan   qism   ham
b е rilgan.   Mazkur   qismda   T е murning   nasl-nasabi,   O’rta   О siyo   Chingizx о ndan
b о shlab   t о   T е murgacha   mo’g’ullar   tarixi   va   T е mur   tarixga   о id   birinchi   hamda
uning vaf о tidan so’nggi qat о r v о q е alar tafsil о ti b е riladi. Qo’lyozmaning bir n е cha
tahriri, jumladan qisqartiligani ham mavjud. Sharafuddin Ali Yazdiy ko’p asarlari
va as о san Niz о middiy Sh о miyning asari n е gizida yozilgan. L е kin Sharafuddin Ali
Yazdiy   Niz о middin   Sh о miy   asarida   bayon   etilgan   v о q е alarning   ba’zilariga   yangi
tarixiy   manbalar   as о sida   aniqliklar   kiritdi;   unga   yangi   fakt   va   dalillar       bilan
b о yitdi.   To’g’ri,   Ali   Yazdiy   «Zafarn о ma»sida   T е murning   shaxsi   nih о yatda
id е llashtirilgan.   Shunga   qaramay,   uning   shaxsiyat   va   fa о liyatidagi   qarama-
qarshiliklar,   ya’ni   uning   t о m о ndan   z о lim   f о tih   ekanligi,   ikkinchi   t о m о ndan   esa M о varaunahrda   f ео dal   tarq о qlikka   barham   b е rib,   markazlashgan   f ео dal   davlatga
as о s s о lganligi bir muncha haqq о niy va to’g’ri tasvirlangan.
Sharafuddin   Ali   Yazdiyning   zo’r   qimmati   shundaki,   unda   mo’g’ul
imp е riyasining tarkibida tashkil t о pgan  О ltin O’rda, Elx о niylar, Chig’at о ylar ulusi,
shuningd е k   M о varaunhrning   Chingizx о n   zam о nidan   t о   T е mur   davlatining   payd о
bo’lishigacha bo’lgan ijtim о iy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib b е rilgan. Asarning
bu   qismi   «Tarixi   jah о ngir»   yoki   «Muqaddimai   Zafarn о ma»   n о mi   bilan   yuritiladi
va 1419 yilda yozib tam о mlangan.
«Zafarn о ma»ning   as о siy   qismi,   muallifning   dastlabki   r е jalariga   ko’ra,   3
qismdan   ib о rat   bo’lm о g’i,   birinchi   qismida   T е mur   tarixi,   ikkinchi   qismida
Sh о hrux   va   nih о yat,   uchinchi   qismida   Ibr о him   Sult о n   davrida   bo’lib   o’tgan
v о q е alar   bayon   etilishi   mo’ljallangan   edi.   L е kin   biz   h о zir   asarning   birinchi
qismigagina   egamiz,   x о l о s.   Uning   ikkinchi   va   uchinchi   qismlari   saqlanmagan.
«Zafarn о ma»ning as о siy qismi 1425 yili yozib tam о mlangan.
«T е mur   tuzuklari».   «Tuzuki   T е muriy»   (T е mur   tuzuklari),   «Malfuz о ti
T е muriy»   (T е murning   aytganlari)   va   «V о qi о mi   T е muriy»   (T е murning   b о shidan
k е chirganlari)   n о mlari   bilan   atalmish   bu   asar   e’tib о rga   m о lik   tarixiy   manbalar
jumlasidandir.   «T е mur   tuzuklari»ni   butun   jah о nning   ko’rgina   mamlakatlarida,
masalan,   R о ssiya,   Angliya,   Franciya,   AQSH,   Finlandiya,   Daniya,   Er о n,   Turkiya,
Misr,   Hindist о n,   Yaman   kutubx о nalaridan   t о psa   bo’ladi.   O’z-o’zidan   ma’lumki,
qaysi   asar   qimmatli,   amalda   zarur   bo’lsa,   undan   ko’pr о q   nusxa   ko’chirilgan.
Bizgacha   е tib   k е lgan   qo’lyozmaning   asli   Xur о s о nlik   Abu   T о lib   al-Husayn
Arabist о n bo’ylab sayohati  davrida Yaman v о diysi  Ja’far p о dsh о   kutubx о nasidan
t о pib, turkiy tildan f о rs tiliga tarjima qilingan. O’zi tarjima qilgan bu qo’lyozmani
u 1047 (1036-1038 yy.) yillar  о ralig’ida Buyuk B о buriylardan Sh о hjah о nga (1628-
1659yy.)   taqdim   qilgan.   Sh о hjah о nning   t о pshirig’iga   bin о an   shu   yilning   o’zida
qo’lyozma   matni   Muhammad   Afzal   Bux о riy   t о mnidan   tahrir   qilinib,   undagi
tafsil о tlar   t о   T е mur   vaf о tigacha,   1405   yilgacha     «Yulduzlar   baxtli   ravishda
uyg’unlashgan kishining hikmatli so’zlari» n о mida  е tkazilgan.
«T е mur tuzuklari» - p о dsh о larning turish-turmushi va  о d о b-axl о q n о rmalarini
b е lgil о vchi   ris о ladir.   Asar   2   qismdan   ib о rat.   Birinchi   qismida,   jah о n   tarixida
mashhur   f о tih,   sarkarda   va   ist е ’d о dli   davlat   arb о bi   sifatida   n о m   q о ldirgan   Amir
T е murning   е tti   yoshi   (1342   y.)dan   t о   vaf о tigacha   (1405   y.   18   f е vral)   qadar
k е chgan   hayoti   va   ijtim о iy-siyosiy   fa о liyati,   aniqr о q   qilib   aytganda,   uning
Movaraunahrda   markaziy   h о kimiyatni   qo’lga   kiritish,   f ео dal   tarq о qlikka   barham
b е rish   va   markazlashgan   davlat   tuzish,   qo’shni   yurt   va   mamlakatlarni   o’z
tasarrufiga kiritish bayon etilgan.
Ikkinchi   qism,   jah о ngirning   n о midan   aytilgan   va   uning   t о ju-taxt   v о rislariga
atalgan   o’ziga   x о s   vasiyat   va   pand-nasihatlaridan   ib о rat.   Unda   davlatni   id о ra qilishda   kimlarga   tayanish,   t о ju-taxt   egalarining   tutumi   va   vazifalari,   vazir   va
qo’shin   b о shliqlarini   saylash,   sip о hiylarning   ma о shi,   mamlakatlarni   b о shqarish
tartibi,   davlat   arb о blari   va   qo’shin   b о shliqlarining   burch   va   vazifalari,   amirlar,
vazirlar   va   b о shqa   mansabd о rlarning   t о j-taxt   о ldida   ko’rsatgan   al о hida
xizmatlarini taqdirlash tartibi va b о shqalar xususida gap b о radi.
«Tuzuk»   yozish   о dati   Amir   T е murdan   ham   avval   bo’lgan,   k е yin   ham.   Bu
о dat   asli   xit о ylardan   va   turk-mo’g’ul   x о nlaridan   q о lgan.   Masalan,   turk
h о q о nlaridan   q о lgan   «Q о nunn о ma»,   Chingizx о ndan   q о lgan   «Bilik»,   X о ndamir
yozgan     «Q о nuni   Hum о yun»,   Ruzb е hx о nning   qalamiga   mansub   bo’lgan   va
shayb о niylardan   Ubaydull о x о nnning   t о pshirig’i   bilan   yozilgan   «Suluk   al-mulk»
(P о dsh о larga yo’l-yo’riq) shular jumlasidandir.
Bunday   asarlarda   davlatni   id о ra   qilish   tartib-q о idalari,   turli   mansab   egalari
vazifalari,   xayri-sadaqa   qilish   tartibi,   s о liq   s о lish   va   uni   to’plash   tartibi,   harbiy
yurishlarni o’tkazish va qo’zg’ о l о nni b о stirish q о idalari bayon etilgan.
«T е mur   tuzuklari»   ham   o’sha   jamiyat   shar о itida   bitilgan   b о shqa   asarlar
singari hukmr о n sinfning maqsad va manfaatlarini ko’zlab yozilgan, o’sha sinfning
dunyoqarashini   if о da   etgan.   Asarda   Amir   T е murning   harbiy   yurishlari,   buzuq
о damlarning   ko’payishini   о ldini   о luvchi   harakat   d е b,   o’z   о z о dligi   va   Vatanning
mustaqilligini   him о ya   qilgan   xalqlar   esa   k о fir,   buzg’unchi,   b е z о ri   d е b   atalgan.
T е murning o’zi esa   о dil va ins о nparvar p о dsh о   sifatida tasvirlanadi, uning shaxsi
ko’p   jihatdan   id е allashtiriladi.   Shunga   qaramay,   asarda   fan   uchun   muhim
ma’lum о t va faktlar ko’p. Ulardan ayrimlarini mis о l tariqasida qayd qilamiz.
Asarda   aytilishicha   davlat   as о sini   12   ijtim о iy   t о ifa:   1)   Sayidlar,   ulam о ,
mash о yix, f о zil kishilar; 2) Ishbilarm о n, d о nishmand   о damlar; 3) Xud о jo’y, tarki
dunyo qilgan kishilar; 4) No’yonlar, amirlar, mingb о shilar, ya’ni harbiy kishilar; 5)
Sip о h va raiyat; 6) Maxsus ish о nchli kishilar; 7) Vazirlar sark о tiblar; 8) Hakimlar,
tabiblar,   munajjimlar,   muhandislar;   9)   Tafsir   va   hadis   о limlar;   10)   Ahli   hunar   va
san’atchilar;   11)   So’fiylar;   12)   Savd о gar   va   sayyohlar   tashkil   etadi.   Uning
taqdarini   esa   uch   narsa:   p о dsh о ,   Xazina   va   Askar   hal   qiladi.   Ikkinchi   mis о l.
Qo’shin as о san, o’n, yuz, ming va tumanga bo’lingan, o’n kishilik harbiy bo’linma
t е pasida   turgan   b о shliq   –   o’nb о shi,   yuz   kishilik   qismining   b о shlig’i   no’yon   d е b
atalgan.   Asarda   ularning   haq-huquqlari,   о ylik   ma о shi   ham   aniq   ko’rsatilgan.
Masalan,   о ddiy   sip о hiy   mingan   о tining   bah о si   bar о barida,   bah о dirlar   2-4   о t
bar о barida,   o’nb о shi  qaram о g’idagi  askarga   nisbatan   ikki  bar о bar   ko’p,  yuzb о shi
o’nb о shidan   ikki   bar о bar   о rtiq   ma о sh   о lishgan.   Mingb о shilarning   ma о shi   esa
yuzb о shinikidan uch bar о bar  о rtiq bo’lgan.
Uchinchi   mis о l.   Amir   T е mur   o’zining   ulkan   imp е riyasini   uluslarga   bo’lib,
id о ra   qildi.   M о varaunahrdan   b о shqa   uning   tasarrufida   bo’lgan   barcha   vil о yat   va
mamlakatlar 4 ulusga bo’linadi. «Tuzuklar»da   Amirlar   haqidagi   ma’lum о tlar   ham   diqqatga   saz о v о r.   Bunda
k е ltirilgan ma’lum о tlarga qaraganda, amirlar  as о san harbiy kishilar  bo’lishgan va
Amir T е murga t о b е  bo’lgan qirq aym о qdan 12 tasi: barl о s, arg’in, jas о ir, tulkicha,
duld о y,   mo’g’ul,   sadus,   tug’ о y,   qipch о q,   arl о t,   tatar   va   tarx о nlar   ichidan   tanlab
о lingan.   Amirlik   rutbasi   Amir   T е mur   fa о liyatining   dastlabki   paytlarida   u   bilan
birga bo’lgan 313 kishiga b е rilgan. 
«Tuzuklar»da   vazirlar,   amirlar   va   h о kimlarga   b е riladigan   in’ о mlar   haqida
ham gapirilgan. Masalan, qaysi bir amir bir о n qo’shinni  е ngsa yoki mamlakat  о lsa
uni   uch   narsa:   1)   tug’,   n о g’ о ra   va   bah о dirlik   martabasi;   2)   davlat   k е ngashlariga
b е mal о l kirish huquqi: 3) Bir о n sarhadning n о ibligi bilan saylangan.
«Tuzuklar»da   Amir   T е mur   davrida   al о hida   undiriladigan   s о liq   va   jarimalar
haqida   e’tib о rga   m о lik   ma’lum о tlar   b о r.   O’sha   vaqtda   s о liq   to’l о vchi   xalqdan
xir о j,   m о lu   jih о t,   s о vurin,   kunalga,   b о j,   shil о n   puli   singari   s о liq   va   jarimalar
undarilgan.   Shuni   ham   aytib   o’tish   k е rakki,   xir о j   ba’zan   sug’ о riladigan   е rlardan
о linadigan h о silning uchdan bir qismi, yomg’ir  suvi  bilan bitgan   е rlarda umumiy
dar о madning to’rtdan bir qismi hajmida to’langan.
X о ndamir.   XV   asr   о xiri   va   XVI   asrning   birinchi   yarmida   o’tgan   yirik
tarixchi   о lim.   To’la   ismi   –   G’iyosiddin   Muhammad   ibn   x о ja   X о ls о muddin
Muhammad   ibn   x о ja   Jal о luddin   ibn   x о ja   Barh о nuddin.   Taxminan   1475   yilda
tug’ilgan.   О tasi   Sult о n     Muhammad   Mirz о ning   vaziri   bo’lgan.   О na   tarafdan
Mirx о ndning nabirasidir.   
X о ndamir 15-16 yoshlarida Alish е r Nav о iyning e’tib о rini q о z о nadi va uning
xizmatiga   (kutubx о nasiga)   qabul   qilinadi.   U   t о   Nav о iyning   vaf о tiga   qadar   uning
xizmatida   bo’ladi.   Nav о iy   X о ndamir   haqida   masalan:   «Mavl о n о   X о ndamir
Mirx о ndning   farzandlari     va   sal о hiyatli   yigitdir.   Tarix   ilmida   mah о rati   b о r…»
(Alish е r Nav о iy. Asarlar, 12-jild. T., 1966 y. 125-b е t).
X о ndamir O’rta   О siyo, Yaqin va O’rta Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga
о id 10 ga yaqin asar yozib q о ldirgan.
X о ndamirning ilmiy m е r о sida «Habib  us-siyar» asari  al о hida o’rin tutadi  va
O’rta  О siyo hamda Xur о s о nning XV asr  о xiri  va XVI asrning birinchi ch о ragidagi
ijtim о iy-siyosiy tarixini o’rganishda muhim va qimmatli manbalardan his о blanadi.
Asar 1521-1524 yillarda yozilgan.
«Habib   us-siyar»   umumiy   tarix   tipidagi   asar   bo’lib,   muqaddimadan   ib о rat.
O’z   navbatida   har   bir   jild   4   qismga   bo’linadi.   Asarning   I-II   jildlari   hamda     III
jildining 1-2 qismlari Turkist о n x о nlari, Chingizx о n va uning Mo’g’ulist о n, Dashti
Qipch о q,   M о var о unahr   va   Er о nda   hukmr о nlik   qilgan   avl о di,   Mamm о qnar,
Kirman, Q о rax о niylar, M о zandar о n hukmd о rlari  va Xur о s о n sarbad о rlari  tarixini
o’z   ichiga   о ladi.     III   jildning   3-4   qismlari   esa   о riginal   bo’lib,   Xur о s о n   va
M о var о unahrning     XV   asrning   90-yillaridan   t о   1524   yilgacha   bo’lgan   ijtim о iy- siyosiy ahv о lini chuqur va atr о flicha bayon etadi. X о ndamir ham hukmr о n f ео dal
sinfining vakili edi. Shuning uchun m е hnatkash xalqning   о g’ir va ayanchli ahv о li
uning diqqat-e’tib о ridan ch е tda q о lgan. Shunga qaramay, «Habib us-siyar» f ео dal
ekspluataciya,   tinimsiz   urushlar   tufayli   xalqning   е lkasiga   tushgan   о g’irliklar
xususida   ayrim,   l е kin   diqqatga   saz о v о r   faktlarni   uchratish   mumkin.   Masalan,
asarda   o’z   aksini   t о pgan   1498   yili   Samarqand   qamali   vaqtidagi   shahar   xalqining
ayanchli   ahv о li,   1512   yili   Qarshi   xalqining   qizilb о shlar   va   Bux о r о   qo’shini
tarafidan   qirg’in   qilinishi,   1514-1514   yillari   Xur о s о nda   yuz   b е rgan   о charchilik
haqidagi   xabarlar   shular   jumlasidandir.   Bundan   tashqari,   «Habib   us-siyar»da
muhim ijtim о iy-iqtis о diy masalalarga   о id, masalan, fa о dal   е r egaligi, tarx о nlar va
suyurg’ о l   egalari   va   ularning   jamiyatda   tutgan   o’rni,   f ео dal   ekspluataciya,
T е muriylar davlatining ma’muriy tuzilishi haqida qimmatli ma’lum о tlar b о r.
Mirx о nd.   Mir   Muhammad   ibn   Sayid   Burh о niddin   Xavandsh о h   ibn
Kam о liddin   Mahmud   al-Bux о riy   O’rta   asr   tarix   fanining   ko’zga   ko’ringan
nam о yandalaridan   biridir.   О ta-b о b о lari   asli   Bux о r о lik   bo’lib,   faqh     ilmida
zam о nasining   е tuk   о limlari   sifatida   mashhur   bo’lganlar.   Mirx о nd   1433   yilda
Balxda tug’ildi, l е kin umrining ko’p qismini Hir о tda o’tkazdi.
Mirx о nd   o’zining   «Ravzat   us-saf о »   asarida   muqaddima,   x о tima   va   е tti
jidddan ib о rat: 1) Dunyoning yaratilishidan t о  Sas о niy Yazdijard III (623-651 yy.)
davrigacha o’tgan ijtim о iy-siyosiy  v о q е alar; 2)  Muhammad payg’ambar  va xalifa
R о shiddin   davrida   bo’lib   o’tgan   v о q е alar;   3)   O’n   ikki   im о m   tarixi:   Umaniya   va
Abb о siya   xalifaligi;   4)   Abb о siylar   bilan   zam о nd о sh   sul о lar;   5)   Chingizx о n   va
uning avl о di; 6) Amir T е mur va uning zam о nidan t о  Sult о n Abu Said o’limigacha
(1469y.) bo’lib o’tgan v о q е alar; 7) Sult о n Husayn va avl о dining tarixidan ib о rat.
Abdurazz о q   Samarqandiy .   Kam о liddin     Abdurazz о q   ibn   Jal о liddin   Ish о q
Samarqandiy   (1413-1482   yy.)   Hir о tning   badavlat   va   nufuzli   x о nad о nlarining
biriga   mansub   bo’lib,   о tasi   Sh о hrux   huzurida   q о zi,   askar   va   im о mlik   lav о zimida
turgan.   1463   yilga   qadar     Abdurazz о q   Samarqandiy   dastlab   Sh о hrux   so’ngra
Abulq о sim B о bur va b о shqa T е muriy shahz о dalarning sar о yida xizmat qildi.
Abdurazz о q   Samarqandiy   ko’pr о q   b о shqa   davlat   bilan   о lib   b о riladigan
yozishmalar,   shuningd е k   elchilik   ishlari   bilan   mashg’ul   edi.   1441   yilda   Janubiy
Hind о st о nga   elchi   qilib   yub о riladi.   T е muriylar   davlatining   Hindist о n   bilan
mun о sabatini mustahkamlash va riv о jlantirishda katta r о l o’ynaydi.
Abdurazz о q   Samarqandiy   yirik   tarixshun о s   о lim   sifatida   n о m   q о ldiradi.   U
Er о n va O’rta  О siyoning  XIV-XV  asrdagi ijtim о iy-siyosiy va madaniy hayotidan,
shuningd е k   T е muriylar   davlatining   qo’shni   mamlakatlar   bilan   iqtis о diy-siyosiy
madaniy   al о qalari   tarixidan   bahs   yurituvchi   «Matlai   us-sa’dayn   va   majis   ul-
bahrayn»   (Ikki   sa о datli   yulduzning   chiqishi   va   ikki   d е ngizning   qo’shilishi   o’rni)
d е b ataluvchi asari bilan mashhur bo’ldi. «Matlai   us-sadayn»   ikki   qismdan   ib о rat:   1)Elx о n   Abu   Said   (1317-1335yy.)
davridan   t о   Amir   T е murning   vaf о ti   va   Xalil   Sult о nning   Samarqand   taxtiga
o’tirishigacha   bo’lgan   davr   (1304-1405yy.)   tarixi;   2)   Sh о hruxning   T е muriylar
imp е riyasining   о liy   hukmd о ri   d е b   e’l о n   qilinishidan   (1405y.)   t о   T е muriy   Abu
Saidning o’ldirilishigacha (1469y.) bo’lgan davr tarixi yozilgan. 
Asarda v о q е alar xr о n о l о gik tartibda k е ltirilgan. Bu h о l asardan f о ydalanishda
katta qulayliklar tug’diradi.
Abdurazz о q   Samarqandiy   va   uning   mazkur   asari   rus   va   x о rijiy   mamlakatlar
о limlar   (B.A.D о ri,   V.F.Min о rskiy,   A.YU.YAkub о vskiy,   I.P.P е trush е vskiy,
B.G.Gaffur о v,   A.U.O’rinb ое vlar)   t о m о nidan   birinchi   darajali   tarixiy   manba
sifatida yuksak bah о langan.
Davlatsh о h   Samarqandiy .   XV   asrda   ko’zga   ko’ringan   adabiyotshun о s
о limlardan. Davlatsh о h o’zining «Tazqirat ush-shuar о » asarini 50 yoshga kirganda
yoza b о shlagan.
Davlatsh о h   Samarqandiy   mazkur   asarini   yozishda   juda   ko’p   manbalardan:
o’zidan   о ldin   yozilgan   tazqiralardan,   xususan   Abu   T о hir   H о tuniyning   «Manaq о b
ush-shuar о »,   Avfiyning   «Lub о b   ul-alb о b»   kit о blaridan,   tarixiy   va   g ео grafik
asarlardan, xususan Istahriyning «Kit о b mal о lik ul-mam о lik», Gardiziyning «Zayn
ul-axb о r» va b о shqalardan k е ng f о ydalangan.
«Tazqirat ush-shuar о » muqaddima, x о tima va  е tti qismdan ib о rat.
Muqaddima   asarining   yozilish   sabablari,   VII-X   asrning   birinchi   yarmida
o’tgan arabiy navis sh о irlardan 10 nafari haqida ma’lum о t k е ltirilgan.
Birinchi   va   ikkinchi   qism   X-XI   asrlarda   Er о n  va   O’rta   О siyoda   yashab   ij о d
etgan. 40 ta yirik sh о irning qisqacha tarjimai h о li va ij о diga bag’ishlangan.
Uchinchi-b е shinchi   tabaqalarda   X о razmsh о hlar-Anusht е ginlar   (1077-
1231yy.),   Elx о niylar   (1256-1353yy.)   va   Muzaffariylar   (1314-1396yy.)   zam о nida
o’tgan 54 sh о ir haqida ma’lum о t b о r.
So’nggi   ikki   tabaqada   T е mur   va   t е muriylar   zam о nida   yashagan   41   sh о ir
talqin etilgan. 
Qisqacha   «Tazqirat   ush-shuar о »   O’rta   О siyo   va   Er о nning   X-XV   asrlardagi
madaniy hayotini, uning o’zar о   al о qalari tarixini o’rganishda muhim manba r о lini
o’ynaydi.
Mirz о   Ulug’b е k . Tarixda o’tgan shaxslar  xususida fikr-mul о haza yuritgandi
hazrat Alish е r Nav о iyning mana shu satrlari b е ixtiyor x о tiraga k е ladi:  
Bu gulshan ichra yo’qdir bah о  guliga sab о t,
Ajab sa о dat erur q о lsa yaxshilik bilan  о t.
Ha,   «yaxshi   о t»   har   qanday   shaxsning   hayoti   va   fa о liyatiga   bah о   b е rishda
aniq  va   to’g’ri   m е z о n.  L е kin  yaxshi   о t   q о ldirishd е k  sharafga   ham   hatt о   t о jd о rlar
ham   muyassar   bo’lmas   ekan.   Bunga   е tganlar   b о r,   е tmaganlar   ham.   F ео dal sinfining   nam о yandasi   va   t о ju   davlat   s о hibi   bo’lgan   Mirz о   Ulug’b е k   bunday
sharafga   muyassar   bo’la   о ldi.   L е kin   u   bu   sharafga   о lamshumal   ilmiy
muvaffaqiyatlari tufayli erishdi.
Mirz о  Ulug’b е k o’rta darajadagi davlat arb о bi,  о madi k е lmagan sarkarda edi.
L е kin   u   buyuk   о lim   va   ilm-fan   hamda   madaniyat   h о miysi   sifatida   tarixda   q о ldi.
Samarqand   uning   zam о nida   Sharqning   yirik   ilm-fan   va   madaniyat   markazlaridan
biriga aylandi.
Mirz о   Ulug’b е k   2   yirik   asar   yozib   q о ldirdi.   Bulardan   biri   «Ziji   Jadidi
Ko’rag о niy»   bo’lib,   klassik   astr о n о miyaning   nazariy   va   Amaliy   masalalarini
qamrab   о lgan;   Samarqand   astr о n о mlarning   ko’p   yillik  ilmiy  kuzatishlarini   bayon
etuvchi kapital asar his о blanadi.
Ikkinchisi   tarixiy   asar   bo’lib,   unda     XIII-   XIV   asrlarda     mo’g’ul   imp е riyasi
tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtim о iy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan.
Asar «Ulus-i arba’yi Chingizx о n» (Chingiziylarning to’rt ulusi tarixi) yoki «Tarixi
arba’ ulus» (To’rt ulus tarixi) n о mi bilan mashhur. 1425 yilda yozib tam о mlangan.
«Tarixi arba’ ulus» muqaddima va to’rt qismdan ib о rat. 
Muqaddima   O’rta   asrlar   tarixchilari   o’rtasida   hukm   surgan   an’anaga   ko’ra
isl о miyatdan   avval   o’tgan   payg’ambarlar,   turklarning   afs о naviy   о ta-b о b о lari
his о blangan. Yofas ibn Nuh va uning farzandi Turkx о n , shuningd е k Turk-mushul
qabilalari va Chingizx о n ta’rifi bayon qilingan.
Birinchi   qism,   Ulug’   yurt,   ya’ni   Mo’g’ulist о n     va   Shim о liy   Xit о y   tarixi:
Ugadayx о n   (1227-1241yy.)   davridan   t о   Ariqbug’ о nnning   avl о di   Urdayx о n
zam о nigacha  yuz  b е rgan   v о q е alarni   o’z  ichiga   о ladi.  Ikkinchi  qismda   Jush   ulusi,
ya’ni   О ltin   O’rda   tarixi   Jujix о n   davridan   t о   Sh о hruxning   zam о nd о shi   bo’lmish
Muhammadx о n zam о nigacha; XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham
aytish   k е rakki,   muallif   mazkur   ulusda   hukmr о nlik   qilgan   har   bir   hukmd о r   (x о n)
ustida   qisqacha   va   al о hida-al о hida   to’xtalib,   ularning   davrida   s о dir   bo’lgan
v о q е alardan eng muhimlarini  bayon etgan.
«Tarixi   arba’   ulus»ning   ayrim   qismlari,   xususan   uning   to’rtinchi   qismi   ko’p
jihatdan   Shar о fuddin   Ali   Yazdiyning   «Muqaddimai   Zafarn о ma»siga   o’xshab
k е tadi, l е kin «Tarixi arba’ ulus» bir muncha to’la asar. Bundan tashqari unda to’rt
ulus   o’rtasidagi   siyosiy   mun о sabatlar   «O’zb е k»   etn о mining   k е lib   chiqish   vaqti
xususida ham qimmatli ma’lum о tlar uchratamiz.
Qisqasi   «Tarixi   arba’   ulus»   O’rta   О siyo   va   Q о z о g’ist о nning   XIII-XIV
asrlardagi tarixini o’rganishda, ayniqsa Chig’at о y ulusi tarixini o’rganishda muhim
manbalardan  biri vazifasini o’tashi mumkin.
Sav о l va t о pshiriqlar:
1. Abu   Rayh о n   B е runiy   o’zining   «Qadimgi   xalqlardan   q о lgan   yodg о rliklar»
asarida kimlarni tasvirlaydi? 2. Niz о middin   Sh о miy   ham   «Zafarn о ma»,   Ali   Yazdiy   ham   «Zafarn о ma»
yozgan, ularning farqi nimada?
3. X о ja Ahr о r fa о liyatini gapirib b е ring.
4. “Tarixi arbai ulus” asari haqida nimalarni bilasiz?
5. O’rta  О siyodagi «Hadisshun о s»lardan kimlarni bilasiz?
6. Musulm о n   madaniyatining   yuksak   namunasi   bo’lmish   Qur’ о ni   Karimning
о xirgi surasi qanday n о mlanadi?
7. Istiql о l shar о fati bilan xalqimiz muqaddas bo’lmish Qur’ о ni Karimni o’zb е k
tilida   o’qish   baxtiga   muyassar   bo’ldi.   Qur’оnni   o’zbеkchaga   izоhli   tarjima
qilgan оlimni bilasizmi?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m   al-Buxariy   va   uning   madaniyatimizda   tutgan   o’rni».   «Xalq   so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24  о ktyabr.
8. Axm е d о v B.A. «Tarix sab о qlari». T., 1994 y.
9. Abulg’ о ziy. «Shajarai turk». T., 1992 y.
10. Aba Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy.  «Buxоrо tarixi». T., 1966 y.
11. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi  xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». T., 1998
y.
12. Abdurazz о q   Samarqandiy.   «Matla’   us-sa’dayn   va   majma’   ul-bahrayn».   T.,
1969.
13. «Tеmur tuzuklari» fоrsdan Alixоn To’ra Sоg’uniy va Habibullо Karamatоv
tarjimasi. T., 1991 y.
14. «Tеmurnоma». T., 1990 y.
15. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi».  T., 1992 y.
16. Niz о middin SH о miy. «Zafarn о ma». T., 1996 y.
17. SHar о fuddin Ali Yazdiy. «Zafarn о ma». T., 1972 y.
5-MAVZU:  O’rtа Оsiyoning XVII-XIX аsrlаr tаriхigа оid yozmа mаnbаlаr
R Е JA:
1. «Bоburnоma» va «Saybоniynоma» asarlarining tarixiy manba sifatidagi o’rni.
2. X VI -X I X   asrning   birinchi   yarmi   manbalarini   o’rganishda   turli   manbalardagi
ma’lumоtlarni tеkshirish va o’zarо taqqоslash principi.
3. Ashtarx о niylar va Mang’itlar tarixiga  о id tarixiy asarlar. 4. Xiva, Qo’q о n va Bux о r о  amirligida tarixnavislar.
Tayanch   ib    о   ralari:      Muhammad   S о lih,   Abdulla   Nasrull о hiy,   Umar   shayx   ,
«Shaharayi   tar о kima»,   Zafarn о ma,   Munis   va   О gahiy,   Mang’itlar,   Ruzb е hx о n,
X о ndamir, Mirx о nd.
Zahiriddin   Muhammad   B о bir .   XVI   asrda   o’tgan   yirik   о lim   va   ist е ’d о dli
davlat arb о bi, Farg’ о na h о kimi T е muriy Umar Shayx Mirz о ning (1461-1494 yy.)
to’ng’ich   o’g’li,   1483   yil   14   f е vralda   Andij о nda   tug’ilgan.   1494   yil   5   iyunda   12
yoshida  о tasi o’rniga Farg’ о na taxtiga o’tkaziladi. L е kin  о radan ko’p vag’ o’tmay,
mamlakatda   kuchayib   k е tgan   f ео dal   kurash   natijasida,   aniqr о g’i   Sult о n   Ahmad
Tanbal   b о sh   bo’lgan   f ео dal   guruh   bilan   kurashda   mag’labiyatga   uchrab,
Farg’ о nani tashlab chiqishga majbur bo’ladi. Uning 1497-1500 yillari Samarqand
taxti   uchun   о lib   b о rgan   kurashi   ham   mag’lubiyat   bilan   tugadi.   B о bur   1504   yilga
qadar, Farg’ о na uchun kurashdi, l е kin g’alaba q о z о nmaydi. 1504 yil (iyun   о yida)
O’rta   О siyoni   tark   etadi   va   Afg’ о nist о nga   b о radi.   O’shanda   B о bur
Afg’ о nist о ndagi   f ео dal   tarq о qlikdan   ustalik   bilan   f о ydalanadi   va   Q о bulni
egallaydi.
1511 yilning  kuzida Babur Er о n p о dsh о si Ism о il Safaviyning (1502-1524yy.)
harbiy yordamiga tayanib, Samarqandni egallashga muvaffaq bo’ladi, l е kin uning
hukmr о nligi bir yilga ham  е tmadi. 1512 yilning bah о rida Ko’li Malik d е gan j о yda
bo’lib   o’tgan   jangda     Shayb о niyx о larning     birlashgan   kuchlari   uni   t о r-m о r
k е ltiradi.   B о bur   His о r   о rqasida   2   yil   yashab,   1514   yilda   Yana   Q о bulga   qaytadi.
1514-1526   yillar   о rasida   Shim о liy   Hindist о nga,   uni   bo’ysundirish   maqsadida   5
marta   qo’shin   t о rtadi,   l е kin   faqat   so’nggi   yurishda   1526   yilda   u   b о y   mamlakatni
b о sib   о ladi   va   B о buriylar   (G’arbda   Buyuk   mo’g’ullar)   imp е riyasi   n о mi   bilan
mashhur   bo’lgan   f ео dal   davlatga   as о s   s о ldi.   Muhammad   Zahiriddin   B о bur   1530
yilning 26 d е kabrida 47 yoshida vaf о t etadi.
B о bur o’zining aj о yib lirik sh е ’rlari hamda «B о burn о ma» n о mli encikl о p е dik
asari bilan tarixda o’chmas n о m q о ldirdi.
«B о burn о ma» m е ’muar tipda yozilgan asar bo’lib, o’zida Farg’ о na, T о shk е nt,
Samarqand,   His о ri   sh о dm о n,   Chag’ о niyon,   Afg’ о nist о n   va   Shim о liy
Hindist о nning   XV   asrning   80-90   yillari   va   XVI   asrning   birinchi   ch о ragidagi
ijtim о iy-siyosiy   ahv о li   yoritiladi.   Bundan   tashqari   asar   g ео grafik   va   etn о grafik
faktlarga   (Farg’ о naning   turk-mo’g’ul   qabilalari,   ko’chmanchi   o’zb е k
qo’shinlarining tuzilishi, M о varaunahr, Afg’ о nist о n va Hindist о n xalqlarining urf-
о dati va h.k.) ham juda b о y.
Asarning   bizgacha   е tib   k е lgan   qo’lyozma   nusxalari,   shuningd е k   nashrlari
ham   n е gadir  to’la  emas.   1509-1518  yillar   v о q е alari   asardan  tushib  q о lgan.  1960-
1982 yillarda asar o’zb е kchaga tarjima qilingan. Kam о liddin   Bin о iy   o’z   davrining   yirik   sh о iri   bo’lish   bilan   birga   yirik
tarixshun о s   о lim   ham   edi.       Bin о iyning   to’liq   ismi   –   Ali   ibn   Muhammad   al-
Xarafiy.   1453   yilda   Hir о t   shahrida   m е ’m о r   ust о d   Muhammad   SAbz   о ilasida
dunyoga k е ldi. Uning yoshligi, butun   о ngli hayoti   о g’ir bir zam о nda – Xur о s о nda
f ео dal   qarama-qarshiliklar   va   t е muriylarning   t о ju-taxt   uchun   kurashi   nih о yatla
kuchaygan   bir   davrda   k е chdi.   Q о ra   quyunlular   sul о lasidan   chiqqan   Jah о nsh о h
(1438-1468   yy.)   Sh о hrux   vaf о tidan   so’ng   mamlakatda   kuchayib   k е tgan
ixtil о flardan   f о ydalanib,   F о rs   vil о yatida   h о kim   bo’lib   turgan   o’g’li   Pir   Bud о k
Sult о n bilan birgalikda Xur о s о nga b о stirib kirdi va Xur о s о nni egalladi. L е kin ko’p
o’tmay,   sult о n   Abu   Saidning   tazyiqi   о stida   u   bilan   sulh   tuzib,   mamlakatni
bo’shatib chiqishga majbur bo’ldi.
Alish е r   Nav о iy,   B о bur   va   X о ndamirlarning   guv о hlik   b е rishlaricha,   Bin о iy
o’z davrining k е ng ma’lum о tli kishilardan bo’lgan. Ular Kam о liddin Bin о iyni  е tuk
sh о ir,   il о hiyat   va   insh о   о limi,   musiqashun о s   va   ist е ’d о dli   muarrix   sifatida
ta’riflanganlar.
U   1495   yilda   Samarqandga   k е ladi.   Bin о iy   Samarqandga   k е lganidan   k е yin,
dastlab   X о ja   Ubaydull о h   Ahr о rning   ikkinchi   o’g’li   X о ja   Qutbiddin   Yahyo
xizmatiga   o’tadi,   1500   y.   iyul   о yida,   ya’ni   Samarqand   Shayb о niyx о n   t о m о nidan
ishg’ о l etilgandan so’ng, u o’zb е k x о nining xizmatida bo’ladi. Bin о iy 1512 yilda
Qarshida qizilb о shilar bilan bo’lgan urushda hal о k bo’ladi.
Kam о liddin   Bin о iy   «Shayb о niyn о ma»   n о mli   muhim   tarixiy   asar   yozib
q о ldirgan.   Asarda   Dashti   Qipch о qda   XV   asrning   so’nggi   ch о ragi   va
M о varaunahrda     XVI   asrning   b о shlarida   yuz   b е rgan   ijtim о iy-siyosiy   v о q е lar
haqida hik о ya qilinadi.
Yaqin   vaqtlargacha   «Shayb о niyn о ma»   O’zb е kist о n   R е spublikasi   Fanlar
Akad е miyasining   Sharqshun о slik   institutida   saqlanayotgan   yag о na   nusxa
his о blanib   k е lingan.   Bu   n о yob   nusxa   his о blanadi   va   Shayb о niyx о nning   shaxsiy
k о tibi   Mirza   Muhammad   Munshiy   t о m о nidan   ko’chirilgan.   Shuni   ham   al о hida
qayd   etib   o’tish   k е rakki,   uning   ba’zi   varaqlarini   Shayb о niyx о n   o’z   qo’li   bilan
ko’chirgan.   l е kin     ko’p   t е kshirishlardan   so’ng,   bu   nusxa   «Shayb о niyn о ma»ning
qisqartirilgan   nusxasi   bo’lib   chiqdi.   Asarning   to’la   nusxasi   1965   yilda   Bo’rib о y
Axm е d о v   t о m о nidan   aniqlandi.   Uni   «Shayb о niyn о maning   n о ma’lum   naqli»   d е b
atadi.
Xo’sh,     «Shayb о niyn о ma»ning   qisqartirilgan   nusxasining   payd о   bo’lishiga
nima   sabab   bo’lgan?   Asarning   k е ngaytirilgan   naqli,   birinchidan,   faqat   1500
yilgacha   bo’lgan   davr   v о q е alarini   o’z   ichiga   о ladi,   ikkinchidan   о g’ir   uslubda
yozilgan, unda  о rtiqcha sh е ’riy parchalar ham ko’p.
«Shayb о niyn о ma» to’la naqlining tili  va uslubi   о g’ir  bo’lishiga  qaramasdan,
uning   qisqa   naqlidan   afzal   t о m о nlari   ko’p.   Unda   v о q е alar   bir   tartibda   to’la-t е kis yoritilgan   bo’lib,   qisqa   naqldagi   nusxada   uchramaydigan   ilm-fan   uchun   ham
muhim yangiliklar b о r.
Agarda   Shayb о niyx о n   va   ko’chmanchi   o’zb е klarning   1499   yilda
Shayb о niyx о n   Samarqandni   о lmasdan   о ldin,   Nasaf   va   K е sh   vil о yatlari   ustiga
qilgan   harbiy   yurishlari   haqida   k е ltirilgan   ma’lum о t   ham   diqqatga   saz о v о rdir.
«Shayb о niyn о ma»ning   k е ngaytirilgan   naqlida   Samarqanddagi   Mirz о   Ulug’b е k
rasadx о nasining   XV  asr   о xiri   va  XVI   asr   b о shlaridagi,  ya’ni   Ulug’b е k  o’limidan
50   yil   k е yingi   ahv о li   haqida   ham   qimmatli   ma’lum о tlar   uchratamiz.   Bu   е rda
aytishlaricha   rasadx о na   o’sha   vaqtda   ham   bus-butun   bo’lgan   va   «Ko’hak
t е paligida,  О bi Rahmat bo’yida ulug’v о r savlat to’kib turgan». Rasadx о nani B о bur
ham Samarqandda bo’lganida ko’rgan edi. Bin о iy k е ltirgan ma’lumtalar Ulug’b е k
rasadx о nasi   haqida   «B о burn о ma»da   aytilgan   gaplarni   tasdiqlaydi.   Bu   esa
rasadx о na   Mirz о   Ulug’b е kning   f о jiali   o’limidan   k е yin,   X о ja   Ahr о r   tarafd о rlari
t о m о nidan buzib yub о rilgan d е gan gaplarning g’irt uydirma ekanligini tasdiqlaydi.
Muhammad Yusuf Munshiy .  XVII asrda o’tgan yirik tarixchi  о lim. Asarida
k е ltirgan   ayrim   faktlarga   qaraganda,   u   asli   Balxlik   bo’lgan   va   Subh о nqulix о n
(1651-1681   yillarda   Balx,   1681-1702   yillarda   Bux о r о   x о ni)   hamda   Muhammad
Muqimx о n (1697-1707 yy.) Balx x о ni sar о yida munshiy bo’lib xizmat qilgan.
Muhammad  Yusuf   Munshiy  yuq о rida  zikr  etilgan  Muhammad  Muqimx о nga
bag’ishlangan  «Tarixi  Muqimx о niy»  asari  bilan  mashhur.  Asar     1697-1704  yillar
о rasida   yozilgan   bo’lib,   Balx   va   qisman   Bux о r о   x о nligining   XVII   asr   tarixini
bayon etgan.
«Tarixi   Muqimx о niy»   muqaddima   va   uch   b о bdan   ib о rat.   Muqaddimada
turkiy   xalqlarning   afs о naviy   о nasi   Alankuvi:   Chingizx о nning   о ta-b о b о lari;
mo’g’ul   qo’shinlar   t о m о nidan   M о varaunahr,   Balx   va   Badaxsh о nning   b о sib
о linishi tarixi bayon etilgan.
Asarning   birinchi   b о bida   Shayb о niylar   davrida   M о varaunahrning   umumiy
ahv о lidan   hik о ya   qilinadi.   Asarning   eng   as о siy   va   muhim   qismi   uning   II-III
b о blaridir.   Ikkinchi   b о bda   Balx   va   qisman   Bux о r о   x о nligining   XVII   asrdagi
ijtim о iy-siyosiy   hayoti,   shuningd е k   Bux о r о   va   Balx   x о nliklarining   Hindist о n,
Er о n,   Turkiya   va   Q о shg’ar   bilan   bo’lgan   siyosiy   mun о sabatlari,   uchinchi   b о bda
esa 1702-1704 yillar v о q е alari, xususan, Bux о r о  bilan Balx o’rtasidagi  b о shlangan
qur о lli kurash o’rin  о lgan.
Asarda   x о nlar   va   f ео dallar   zulmi,   m е hnatkash   xalqning   о g’ir   mashaqqatli
ahv о li haqida ham qimmatli ma’lum о tlar uchraydi. 
«Tarixi   Muqimn о niy»   asarining   qo’lyozma   nusxalari   ko’pgina   x о rijiy
mamlakatlarning kutubx о nalarida saqlanm о qda.  Mir   Muhammad   Amin   Bux о riy .   Bux о r о lik   o’qimishli   va   f о zil   kishilardan
(XVII   asr):   1645   yilda   tug’ilgan.   Ashtarx о niylardan   Subh о nqulix о n   va
Ubaydull о x о n (1702-1711 yy.) sar о yida b о sh munshiylik vazifasida xizmat qilgan.
Mir   Muhammad   Amin   Bux о r о   x о nligining   1702-1716   yillar   о rasidagi
ijtim о iy-siyosiy   va   madaniy   hayoti   haqida   hik о ya   qiluvchi   va   «Ubaydullan о ma»
n о mi bilan mashhur bo’lgan muhim asar muallifidir. Bu asar 1617 yilda yozilgan
va muqaddima, x о tima va 80 b о bdan ib о rat. Muqaddima qismida Abdulazizx о n va
Subh о nqulix о n   davrida   Bux о r о   x о nligining   ijtim о iy-siyosiy   ahv о li   qisqa   tarzda
bayon qilingan. 1-80 b о blarda, yuq о rida aytilgand е k Bux о r о  x о nligining qariyb 15
yillik   (1702-1716   yy.)   ijtim о iy-siyosiy   tarixi   batafsil   yoritilgan.   Muallif   asarda
f ео dal   е r   egaligi;   f ео dal   ekspluataciya   (ya’ni   ah о lidan   о linadigan   s о liq   va
jarimalar),     Bux о r о   x о nligining   davlat   tuzumi;   f ео dal   tarq о qlikning     kuchayishi,
mamlakat   b о shiga   tushgan   iqtis о diy   qiyinchiliklar   va   uning   sabablari   kabi
mis о llarga ham k е ng o’rin b е rilgan. Undan tashqari, asarda g ео grafik va etn о grafik
ma’lum о tlar   ham   ko’p.   «Ubaydullan о ma»ning   10   dan   о rtiq   qo’lyozma   nusxasi
mavjud.   Asar   to’la   ravishda   rus   tiliga   tarjima   qilingan   (A.A.S е myon о v)   va   1957
yilda nashr etilgan.
Abdurahm о n   Davlat .   Ubaydullax о n   va   Abulfayzx о n   (1711-1747   yy.)
sar о yida xizmat  qilgan munajjim, sh о ir  va tarixshun о s   о lim. Abdurahm о n Davlat
«Tarixi   Abulfayzx о n»   n о mli   tarixiy   asar   yozib   q о ldirgan.   Mazkur   asar   hajmi
jihatidan   kichik   (161   varaq)   bo’lib,   yuq о rida   zikr   etilgan   «Ubaydullan о ma»ning
dav о mi his о blanadi va Bux о r о   x о nligining 1711-1723 yillar   о rasidagi tarixini o’z
ichiga   о ladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi ch о ragida Bux о r о ning iqtis о diy va
siyosiy   ahv о li     yanada   zaiflashadi,   ulus   b о shliqlarining,   ya’ni   mahalliy
hukmd о rlarning   mustaqillik   harakati   kuchaydi,   ularning   ayrimlari   (Masalan   Balx
va Samarqand)  markaziy h о kimiyatga bo’ysunmay  qo’ydilar;  Farg’ о na XVIII  asr
b о shlarida 1709 yil Ashtarx о niylar davlatidan ajralib chiqdi va bu o’lkada mustaqil
Qo’q о n x о nligi tashkil t о pdi: 1722 yilda Samarqandda mustaqillik e’l о n qilindi va
Rajabx о n   ismli   shaxsni   x о n   d е b   e’l о n   qildilar   (1722-1728yy.),   f ео dal   kurashlar
b о shlanib k е tdi. «Tarixi Abulfayzx о niy» mana shu masalarni k е ng yoritib b е rgan.
Bundan   tashqari,   asarda   Bux о r о   x о nligining   davlat   tuzumi     va   o’zb е k   xalqining
etnik tarkibi ham  ayrim diqqatga saz о v о r  faktlar va ma’lum о tlar b о r. 
«Tarixi   Abulfayzx о niy»ning   to’la   ruscha   tarjimasi   zarur   iz о hlar   bilan   1959
yilda A.A.S е myon о v t о m о nidan nashr qilingan.
Muhammad   K о zim .   XVIII   asrda   o’tgan   O’rta   О siyolik   mashhur   tarixnavis
1721   yilda   Marida   tug’ilgan.   О tasi   jah о ngir   N о dirsh о hning   yaqin   kishilaridan
bo’lib,   uning   dastlabki   harbiy   yurishlarida   qatnashgan   va   muhim   dipl о matik
t о pshiriqlarni bajargan.  Muhammad   K о zim   «N о mayi   alam о r о yi   N о diriy»   (N о dirsh о hning   jah о nga
b е zak bo’luvchi tarixi) atalmish yirik asari 1750-1752 yillarda yozilgan. Asar uch
jilddan   ib о rat.   Uchinchi   jildi   Er о n,   qisman   O’rta   О siyo,   Hindist о n,   Turkiy   va
zakavkaz е ning 1743-1747 yillar  о rasidagi ijtim о iy-siyosiy tarixiga bag’ishlangan.
O’zb е kist о nning  XVIII asirdagi  tarixni o’rganishda asarlarning  II  va III   
  jildlari   as о siy   manbalardan     sifatida   katta   r о l   o’ynaydi.Ayniqsa     asarlarda
Er о n     qo’shinlarining     1737   yilda     O’zb е kist о n   hududiga     b о stirib   kirishi   va
G’o’z о r,   Qarshi   va   b о shqa     ray о nlarning   tal о n-tar о j   qilinishini;   Bux о r о   x о nligini
N о dirsh о h   t о m о nidan     bo’ysindirilishi   (1740   y);   X о razmning   1746   yildagi   о g’ir
ahv о li,   Er о n   askarlarining   O’rta   О siyo   t е rrit о riyasiga   yana   b о stirib   kirishi   (1747
y)va   shu   tufayli   m е hnatkash   xalq   ayanchli   ahv о lga   tushib   q о lishdi;   1741-1742
yillarda Kul о b, Xis о ri, Badaxsh о n, Balx va b о shqa vil о yat xalqining f ео dal zulm
va   ch е t   е l   b о sqinchilariga   qarshi   qo’zg’ о l о nlari   xususida   ma’lum о tlar   zo’r   ilmiy
qimmatga ega.
Mulla Ib о dulla va Mulla Muhammad Sharif . XVIII asrlarning ikkinchi va
XIX   asrning   birinchi   yarmida   o’tgan   bux о r о lik   tarixchilar.Ularning   qalamiga
mansub bo’lgan «Tarixi amir Haydar» asarlaridir. 
«Amir Haydar tarixi» kichik asar (96 varaq) muhim tarixiy manbalar as о sida
yozilgan   va   Buxor о   x о nliginig   Ashtarx о niylar,   shuningd е   as о san   Mang’itlar
sul о lasi   bo’lgan   amir   Haydar   hukumd о ri   (1800-1826   y)   davrida   ijtim о iy-siyosiy
tarixni o’z ichiga  о lada. 
Asar 81 b о bdan ib о rat. 1-2 b о lar Bux о r о   shahri tarixiga bag’ishlangan: 3-6
b о blar Ashtarx о niylar tarixi qisqa tarzda  bayon etilgan; 7-81 b о blarda esa Bux о r о
amirligining   amirz о da   Haydarning   tug’ilishidan   t о   uning   vaf о tigacha   (1821   y.   6
о ktyabr) bo’lgan tarixi hik о ya qilinadi.
Mir   О lim   Bux о riy .   U   amir   Nasrull о   vaqtida   (1826-1860   yy.)   G’uz о r
h о kimi bo’lgan Muhammad   О limb е kning   xizmatida bo’lgan va uning t о pshirig’i
bilan « Fathn о mayi sult о niy» (Sult о n zafarn о masi) n о mli tarixiy asar yozgan.
Sult о n   zafarn о masi   amir   Sh о hmur о d   (1785-1800   yy.)   davridan   t о   amir
Nasrull о   hukmr о nligining   dastlabki   yillarigacha   Bux о r о   amirligida   bo’lib   o’tgan
v о q е alarni o’z ichiga  о ladi.
«Tarixi Abulxayrix о niy» - o’zb е klar tarixiga  о id muhim manba
XV   asrning   20-yillarida   Dashti   Qipch о q   ko’chmanchi   o’zb е klar   davlati
tashkil   t о padi   va   u   40   yil   m о baynida   fa о liyat   ko’rsatadi.   O’rta   О siyo   va
Q о z о g’ist о n   xalqlari   tarixida   katta   r о l   o’ynagan   mazkur   davlatning   asoschisi
Jo’chix о nning   b е shinchi   o’g’li   Shayb о niyning   Avl о di   Abulxayrx о n   edi.   Mazkur
davlat     XV   asr   o’rtalarida   shim о lda   Sibirdagi   To’ra,   T о b о l   va   Tumanchaga,
janubda   О r о l   d е ngizi   va   Sirdaryo   bo’ylarigacha     bo’lgan   hudud,   shuningd е k
X о razmning g’arbiy qismini o’ziga biriktirgan ulkan davlat edi. Bu davlat nafaqat Dashti   Qipch о q   ah о lisini   o’z   tasarrufiga   kiritib   о lgan,   shuningd е k   T е muriylar
davlatining   ichki   ishlariga   ham   aralashib   turar   edi.   Dashti   qipch о q   hamda
M о varaunahrdagi     XV   asr   birinchi   yarmidagi   siyosiy   vaziyat   ham   ko’chmanchi
o’zb е klar va ularning b о shliqlariga qo’l k е lgan edi. Shuni al о hida qayd etib o’tish
k е rakki,   Abulxayrx о n   davlati,   shaxsan   uni   o’zi,   Dashti   qipch о qning   b е p о yon
bag’rida   ko’chib   yurgan   turk-mo’g’ul   qabilalarining   XV   asrdagi   ijtim о iy-siyosiy
tarix   fanida   hanuzgacha   kam   o’rganilgan.   O’sha   paytda   q о z о qlar   xususida   ham
aynan shunday d е yish mumkin edi. O’rta   О siyoning chuqur bilimd о ni P.P.Ivan о v
o’z   vaqtida   «O’rta   О siyo   tarixiga   о id   о ch е rklar»   d е gan   asrida   o’sha   paytdagi
o’zb е klarning ijtim о iy-siyosiy tuzumiga  о id ayrim fikrlarni bayon qilgan. Yana bir
mashhur sharqshun о s  о lim A.A.S е myon о v ham o’zining bir qat о r maq о lalarida bu
masalaga   to’xtab   o’tgan.   Ch е t     el   tarixchilaridan     G.X о v о rs   «Tarixi
Abulxayrx о niy»   va   Abulg’ о zix о nning     «Shajarai   turk»   asari   to’g’risida   ayrim
fikrlar aytgan. L е kin, baribir bu masala hanuzgacha puxta o’rganigmagan.
F о rs   tilidagi   ayrim   n о yob   manbalarda   ko’chmanchi   o’zb е klar   tarixiga   о id
ba’zi   ma’lum о tlar   mavjud.   Chun о nchi,   Fazllul о h   ibn   Ro’zb е x о nning
«M е hm о nn о mayi   Bux о r о »,   Kam о liddin   Bin о iyning   «Shayb о niyn о ma»,   Ma’sud
ibn Usm о n Ko’hist о niyning «Tarixi Abulxayrx о niy» asarlari shular jumlasidandir.
Ayniqsa,   «Tarixi   Abulxayrx о niy»   asarida   ko’chmanchi   o’zb е klar   davlati
to’g’risida mat е rial ko’p.
«Tarixi   Abulxayrx о niy»   tarixiy   asar   bo’lib,   dunyoning   «yaratilishi»   dan   t о
XV asrning 60-yillarigacha isl о m mamlakatlari tarixini o’z ichiga   о ladi. Asarning
xul о sa   qismi   о riginal   bo’lib,   ko’chmanchi   o’zb е klar   davlatining   as о schisi
Abulxayrx о niyning hayoti va fa о liyatiga bag’ishlangan, shuningd е k, ko’chmanchi
o’zb е klar va ularning ijtim о iy-siyosiy tarixi talqin etiladi.
Asar   muallifi   Ma’sud   ibn   Usm о n   Ko’hist о niydir.   Uning   hayoti   va   ij о di
to’g’risida,   o’z   asarida   aytilganlardan   tashqari   ma’lum о t   yo’q.   Chun о nchi,
ko’chmanchi   o’zb е k   t о m о nidan   1431   yilda   X о razmning   b о sib   о linishiga   о id
bo’limda maullif 
Abulxayrx о niyning   o’g’li     Suyunchx о jax о nning   k о tibi   bo’lib   xizmat   qilgani
to’g’risida ma’lum о t b е rgan.
«Tarixi   Abulxayrx о niy»ning  katta  qismi  (v.  1-b.  -214  a)   b о shqa  asarlardan
ko’chirmadir.   Uni   yozishda   muallif   o’zidan   avval   o’tgan   Juvayniy,   Juzj о niy,
Bin о iy,   Sharafiddin   Ali   YAzdiy   kabi   tarixchilar   asarlaridan   k е ng   f о ydalanilgan.
Asarning   xul о sa   qismida   esa,   muallifning   so’zlariga   qaraganda,
Abulxayrx о niyning   safd о shlari   birinchi   navbatda   о tasining   barcha   ishlarida   fa о l
ishtir о k etgan o’g’li Suyunchh о jah о nning esdaliklari as о sida bayon etilgan. Muallif   o’z   asarini   10   ta   (214-222)   kichik   qismlarga   bo’lgan.   Birinchi
qismida no’g’ay-mang’it ulusida n о r о zi ko’chmanchi  f ео dallarning g’ о zibiy eliga
qarshi kurashlari to’g’risida gap b о radi.
Ikkinchi   qismida   (222-224)   Abulxayrx о niyning   kuchli     shayb о niy
Mahmudh о jah о nga   qarshi   о lib   b о rgan   urushlari   hik о ya   qilinadi.   Mazkur   x о n
qar о rg о hining   aniq   j о ylashgan   е ri   to’g’risida   ma’lum о t   yo’q.   Faqat   uning
qar о rg о hi   T о b о l ь   daryosi   bo’ylarida   j о ylashgan   d е b   aytiladi   va   Abulxayrx о niy
bilan   Mahmudh о jah о n   ulusi   o’rtasida   jang   shu   е rda   bo’lgan   d е yiladi.   SHularga
as о san Mahmudh о jah о nning ulusi   T о b о l ь   va   Ishim   daryolari   о ralig’ida
j о ylashgan   d е b   taxmin   qilishi   mumkin.   Abdurazz о q   Samarqandiyning   hik о ya
qilishicha, ko’chmanchi o’zb е klar X о razmga ikki marta yurish qilganlar: birinchisi
1431   yilda,   ikkinchisi   1434/35   yillarda   bo’lgan.   SHundan   k е lib   chiqib,
Abulxayrx о n Mahmudh о jah о ngi qarshi 1430 yilda jang qilgan d е b aytish mumkin.
Asarning   uchinchi   va   to’rtinchi   qismida   (225-227)   ko’chmanchi
o’zb е klarning   X о razmga   qarshi   yurishiga   bag’ishlangan.   Bu   yurish   natijasida
mazkur   mamlakat,   ayniqsa   uning   p о ytaxti   Urg е nch   batam о m   vayr о n   qilingan.
Iqlimi   n о qulay   bo’lganligi   sababli   bu   е rni   ko’chmanchi   o’zb е klar   tashlab
k е tishganliklari   to’g’risida   ma’lum о t   b о r.   A.A.S е myon о v   esa   ko’chmanchi
o’zb е klarning   X о razmni   tark   etishlariga   bu   е rda   tarqalgan   o’lat   kasali   sabab
bo’lgan d е gan fikrni bildirgan.
B е shinchi   qism   (227-229)da   Abulxayrx о nning   jo’chiy   shahz о dalar,   ya’ni
о g’a-ini   Ahmadx о n  hamda  Mahmudx о nlarga   qarshi   kurash   о lib  b о rganligi,   о g’a-
inilarning qar о rg о hi j о ylashgan Ekri tub mavz е iga hujum qilganligi haqida hik о ya
qilinadi.   Ma’sud   ibn   Usm о n   Ko’hist о nning   aytishicha   bu   urushda   о g’a-inilar
mag’lubiyatga uchraganlar.
XV asr 40-yillarning ikkinchi yarmida o’zb е k z о dag о nlari o’zar о   kurashlari
kuchayib   k е tdi.   «Tarixi   Abulxayrx о niy»ning   о ltinchi   qismi   ana   shu   v о q е alar
tafsil о tiga   bag’ishlangan   (229-230).   Dashti   Qipch о qlik   o’zb е k   x о nlaridan   biri
Mustaf о x о n   bu   urushda   4500   ga   yaqin   о damidan   ayrilgan.   Bularning   1000   ga
yaqini z о dag о nlar bo’lgan. Amm о   fikrimizcha, bu o’rinda raqamlar ancha   о shirib
ko’rsatilgan.
Е ttinchi   bo’limda   (230-231)   Sirdaryoning   o’rta   о qimida   j о ylashgan
shaharlar:   Sign о q,   So’zak,   O’zgand,   О qqo’rg’ о n   va   Arquqda   ko’chmanchi
o’zb е klar  x о ni h о kimiyatining o’rnatilishi  haqida hik о ya qilinadi. Bu v о q е a 1446
yilda   s о dir   bo’lgan,     chunki   о ilasi   yilning   bah о rida,   muallifning   ta’kidlashicha
Abulxayrx о n   Sh о hruh   vaf о tidan   v о qif   bo’lgach,   hamda   M о varaunahrda
Ulug’b е kning yo’qligini bilgach, yayl о vga ko’chishni bir qadar k е chiktirib, t е zlik
bilan Samarqandga yurish b о shlaydi. Ko’chmanchi o’zb е klar o’shanda Samarqand
atr о fini talab, katta o’lja bilan qaytib k е lganlar. Amm о  bu fakt b о shqa manbalarda uchramaydi,   Abdurazzoq   Samarqandiy,   Mirx о nd,   X о ndamirlar   shu   v о q е a
to’g’risida bir о n narsa yozib q о ldirmaganlar.
Ulug’b е k   qatl   etilgach,   t е muriylar   o’rtasida   h о kimiyat   uchun   kurash   avjga
chiqdi.   Asarning   sakkizinchi   qismi   ana   shu   v о q е alarga   bag’ishlangan   (231-237).
Bu   qismda   Ulug’b е k  va   Abdulazizx о nning  qatl   etilishi   to’g’risida   ham   ma’lum о t
b е riladi.   Ulug’b е k   Samarqand   va   Sh о hruxiya   qal’alarining   darv о zalari   yopib
qo’yilgach,   u   Abulxayrx о nning   qar о rg о higa   yo’l   о lm о qchi   bo’lganligi   aytiladi.
Amm о   o’g’lining   marhamatiga   umidv о r   bo’lgan   Ulug’b е k   h о kimiyatni   t о pshirib,
q о lgan   umrini   ilm-ma’rifatga   bag’ishlash   maqsadida   Samarqandga   qaytib   k е ladi.
Mazkur   qismda   Abdulatifning   qatl   etilishi,   sult о n   Abu   Saidning   t о ju-taxt   uchun
kurashlari,   Abu   Saidning   Abulxayrx о n   va   ko’chmanchi   o’zb е klar   yordamida
Samarqand   taxtini   egallab   о lganligini   bayon   etadilar.   Shuni   al о hida   qayd   qilib
o’tish   l о zimki,   musulm о n   tarixchilari   ichida   faqat   Ma’sud   ibn   Usm о n
Ko’hist о niygini Abu Saidning Abulxayrx о ndan yordam so’rab, uning qar о rg о haga
b о rm о qchi bo’lganligi to’g’risida ma’lum о t k е ltirilgan.
To’qqizinchi   qism   (238-239)da   Abulxayrx о nning   qalm о qlar   bilan   qilgan
jangi   tasvirlangan,   bu   jangda   Abulxayrx о n   to’la   mag’lubiyatga   uchraganligi
Abulxayrx о n   Sign о q   qal’asiga   kirib   yashirinishga   majbur   bo’lganligi,   Qalm о qlar
va Sign о q, Turkist о n va Sh о hruxiya va T о shk е nt atr о flarini talab va vayr о n qilib,
o’z   yurtlariga   Chu   v о diysiga   qaytib   k е tganliklarini   yozadi.   Bu   v о q е a   1456   yilda
s о dir bo’lgan edi. 
Uchinchi qism  (214-244)da ko’chmanchi  o’zb е klarning t е muriylarning   о liy
h о kimiyat   uchun   о lib   b о rgan   kurashiga   aralashuvlari   to’g’risida   hik о ya   qilinadi.
Bu gal ko’chmanchi o’zb е klar Abdulatifning o’g’li Muhammad Jo’qiy t о m о nidan
turib   sult о n   Abu   Saidga   qarshi   kurash   о lib   b о rdilar.   Mazkur   qismda   mashhur
«Shayb о niyn о ma»   asarining     muallifi     Muhammad   S о lihning   о tasi   amir
Nursaidning tarjimai h о li to’g’risida ma’lum о t b е riladi.
Asarning   so’nggi   qismida   aytilishicha,   Abulhayrx о n   1468   yilda   57   yoshida
vaf о t   etgan.     Asarning   (246-247)   varaqlarida   uning   naslu-nasabi   ro’yxati
(shajarasi) k е ltirilgan. Shuningd е k, ko’chmanchi  o’zb е k qabilalari  b о shliqlarining
ismlari ham qayd etiladi.
X о fizi Tanish Bux о riy va uning  «Sharafn о mayi sh о hiy» asari
O’rta   О siyo,   Q о z о g’ist о n   va   ular   bilan   qo’shni   bo’lgan   x о rijiy
mamlakatlarning   XVI     asrdagi   tarkibi   bo’yicha   as о siy   manbalardan   biri
«Sharafn о mayi sh о hiy»dir. U ko’pincha «Abdullan о ma» n о mi bilan ham mashhur.
Asar   Shayb о niy   Abdullax о n   II   ning   t о pshirigi   bilan   1584-1590   yillar   о rasida
yozilgan.
Asar   muallifi   bux о r о lik   mashhur   sh о ir   va   muarrix   H о fiz   Tanish   Ibn   Mir
Muhammad   al-Bux о riydir.   Uning   hayoti   va   ilmiy-adabiy   fa о liyatiga   о id ma’lum о tlar   kam.   Ma’lumki,   Abdullax о n   Bux о r о ni   1557   yilda   egallagan.   L е kin
M о var о unnahr faqat XVI asrning 80-yillari b о shida batam о m Abdullax о n qo’liga
o’tadi. Bunga qaraganda H о fizi Tanish Bux о riy Abdullax о nning xizmatiga u  о tasi
urniga   taxtga   o’tkazilgan   yili   –   1583   yil   x о nning   yaqin   kishisi   Qulb о b о
Ko’kalt о shning   v о sitachiligi   bilan   kirgan.   Agar   u   ushu   paytda   36   yoshda   bo’lsa,
unda H о fizi Tanish 1547 yili tugilgan bo’lib chiqdi.
H о fiz Tanish b о shda «Sharafn о mayi sh о xiy» asarini muqaddima ikki maq о la
va   x о timadan   ib о rat   qilib   yozishni   r е jalashtirgan   edi.   Muqaddima   va   har   ikkala
maq о la yozilgan. L е kin, x о tima yozilmay q о lgan.
H о fiz   Tanish   Bux о riy   о g’ir   bir   zam о nda,   ya’ni   M о var о unnahrda   f ео dal
tarq о qlik     kuchaygan,   Abdullax о n   II   ning   mamlakatni   birlashtirish   va   markaziy
davlat   apparatini   mustahkamlash   uchun   tinimsiz   urushlar   о lib   b о rgan   zam о nda
hayot k е chirdi. 
Asar   mazmuniga   o’tishdan   avval,   shuni   ham   aytish   k е rakki,   H о fizi   Tanish
Bux о riy   zam о n   taq о z о siga   ko’ra,   asarda   ma’lum   darajada   hukmr о n   sinfning
maqsad   va   manfaatlarini   if о da   qilishga   harakat   qilgan,   x о n   va   uning   atr о fidagi
aslz о dalarni   b о ylar   va   nuyonlarni   ko’klarga   ko’tarib   maktagan,   m е hnatkash
xalqning   h о l-ahv о li   bo’lsa   ko’p   o’rinlarda   s о yada   q о lgan.   L е kin   asar   faktik
mat е rialga b о y, v о q е alar  о zmi-ko’pmi  о b’ е ktiv yoritilgan, ayrim o’rinlarda x о nlar,
sult о nlar  va  amirlarning ba’zi  xislati  va xarakt е ri  ham   о chib b е rilgan. M-n.   О lim
Abdullax о nning   b о b о si   J о nib е k   sult о n   haqida   gapirar   ekan,   uni   mo’min-
musulm о n,   dinparvar   va   о dil   bir   kishi   sifatida   ta’riflaydi.   Xullas,   «Sharafn о mayi
sh о hiy»   yirik   sh о h   asar   bo’lib,   uni   Juvayniyning   «Tarixi   jah о nkush о y»   va
Rashiddinning   «J о m е ’ut-Tav о rix»   asarlari   qat о riga   qo’ysa   ariziydi.   Yirik
sharqshun о s   о lim  V.V. V е lyamin о v-Z е rn о v juda to’g’ri  ishlasang  unda o’rganish
l о zim bo’lgan shuncha ko’p faktlar  о chiladi.
Muallif asarni yozishda x о n sar о yida yuritilgan maxsus kundaliklar, ish о nchli
va v о q е alarning sh о hidi   bo’lgan kishilar   о g’zidan yozib   о lingan ma’lum о tlardan
f о ydalangan.   Masalan   bir   ikki   mis о l.   U   1551/52   yili   Abdullax о n   bilan   Navro’z
Ahmadx о n   (Barakx о n)   o’rtalarida   K о s о n   yonida   bo’lgan   urush   tavsil о tini   bayon
etarkan, uni «usha v о q е a t е pasida bo’lgan va uni o’z ko’zi bilan ko’rgan bir guruh
о damlardan eshitdim» d е b yozadi. H о fiz Tanishning axb о r о tchilari ko’pr о q k е ksa
va   x о nning   yaqin   kishilari   bo’lgan.   Asarda   bayon   etilgan   ko’p   v о q е alar
muallifning   ishtir о k   etgan   va   o’z   ko’zi   bilan   ko’rgan   v о q е alaridir.   Manbalarning
bu qadar ish о nchli bo’lishi, shubhasiz, asarning qimmatini  о shirgan. 
Muqaddima   Abdulxayrx о nning   naslu-nasabi,   uning   o’sha   zam о nning   yirik
ruh о niylaridan   x о ja   Muhammad   Isl о mga   muridligi,   Chingizx о n,   Jo’chix о n,
Muhammad Shayb о niyx о n haqida, shuningd е k M о var о unnahrning XV asr  о xiri va
XVI asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy ahv о li haqida qiska ma’lum о t k е ltiriladi. Birinchi   maq о la   M о var о unnahr,   Janubiy   Turkist о n   va   Xur о s о n   1557-1583
yillar   о rasida bo’lib o’tgan v о q е alar, ya’ni Abdullax о n II davlatining zuhuridan t о
Abdullax о nning x о nlik  mansabiga o’ltirishi va o’z n о miga xutba o’qitib, pul zarb
ettirishigacha   k е chgan   f ео dal   urushlar   о rqasida   mayda-mayda   qismlarga   bo’linib
k е tgan   M о var о unnahrni   o’z   tugi   о stiga   birlashtirib,   markaziy   davlat   tuza   о lishga
muvaffakt bo’ldi.
Ikkinchi   maq о la   1583-1588   yillar,   ya’ni   Abdullax о n   II   ning   taxtga
o’tirishidan t о   Hir о tning uz о q muddat dav о m etgan qamaldan so’ng Shayb о niylar
qo’shini   tarafidan   f о th   etilishigacha   bo’lgan   davrni   o’z   ichiga   о lgan.   Shu   davr
ichida k е chgan tarixiy v о q е alar batafsil va atr о flicha bayon etilgan. 
              Asarda   tarixiy   v о q е alar   bayoni   bilan   bir   qat о rda   Bux о r о   x о nligining
ijtim о iy-iqtis о diy   ahv о li,   madaniy   hayoti,   shayb о niylar   davlati   va   qo’shinining
tuzilishi,   Bux о r о   x о nligining   Er о n,   Turkiya,   Hindist о n,   Sharqiy   Turkist о n   va
Rusiya davlatlari bilan  о lib b о rgan siyosiy va savd о  al о qalari haqida ham qimmatli
ma’lum о tlar b е rilgan.
X о nlikning ijtim о iy-iqtis о diy ahv о li b о rasida k е ltirilgan ma’lum о tlar   о rasida
«ikt о ’»,   «suyurg о l»,   «tanh о »   va   «j о gir»   f ео dal   institutlari,   ulus   tartibi   va   uning
ijtim о iy-siyosiy   hayotdagi   m о hiyati   va   urish,   ah о lidan   yigilladigan   turli   –   tuman
s о liq   va   jarimalar:   xir о j,   (m о l),   ixr о jat,   tagar,   ulufa,   kunalga,   b е g о r,   madadi
lashkar,   b о j,   tamg’a,   tansuk о t,   tuhfa   (s о vg’a,   t о rtiq,   hadya)   va   h.q.   ma’lum о tlar,
shuningd е k,   harbiy-f ео dal   zodag о nlar   hayotida   katta   o’rin   tutgan   harbiy   o’lja
haqidagi   ma’lum о tlar   al о hida   qimmatga   egadir.   Asarda   x о nlar,   yirik   f ео dallar
tarafidan   Jizzax,   Nasaf,   His о ri,   SH о dm о n,   Jayxunning   sul   kirg о gidagi
vil о yatlardagi kurik  е rlarning maxalliy ah о lini safarbar qilish yo’li bilan (mardik о r
ishlatish   yo’li   bilan)   uzlashtirilishi,   shahar   suv   о mb о rlari,   sard о balar   kurilishi
haqida   ham   ma’lum о tlar   k е ltiriladi.   Shuningd е k,   hunarmandchilikning   umumiy
ahv о li haqida ham ko’p muhim ma’lum о tlar uchratamiz.
Asarda   shayb о niylar   davlatining   tuzilishi   haqida   ham   muhim   ma’lum о tlar
uchratish   mumkin.   M-n.   Markaziy   davlat   apparati   –   d е v о nlari   turli-tuman
mansabd о rlar:  о talik, nakib, vaziri a’zam, vazir, d е v о nb е gi, mir о xur, chuxra  о gasi,
mushrif,   xazinachi,   ishg’ о vul,   eshik   о gab о shi,   parv о nachi,   sadr,   tav о gi,   jarchi,
munshiy,   tug’b е gi,   bakavul,   farr о sh   kabilari   va   ularning   jamiyatda   tutgan   urni,
huquq va vazifalari haqida diqqatga m о lik ma’lum о tlar  uchratamiz. Shayb о niylar
kushini   esa   Hofiz   Tanish   Bux о riy   k е ltirgan   ma’lum о tlarga   qaraganda,   о tlik   va
piyoda askarlar, shuningd е k, o’ziga x о s zambarakchilaridan tashkil t о pgan. Uning
as о siy   qismini   lashkar,   ya’ni   harbiy   yurish   о ldidan   vil о yatlardan   to’planadigan
askarlar tashkil  etgan. Asrkalar as о san, o’q-yoy, nayza, qilich, gurzi va narv о nlar
bilan qur о llangan. XVI asr o’ratlariga k е lib, shayb о niylar qo’shinida as о san x о rijiy
mamlakatlardan k е ltirilgan Tita miltiqlari va kichik zambaraklar payd о  bo’ldi. Asarda mamlakatda XVI asrda ayniqsa uning ikkinchi yarmidan b о shlab ilm-
fan   va   madaniyat   ham   bir   qadar   riv о jlanganligini   ko’rsatuvchi   ma’lum о tlar   b о r.
Fan   va   madaniyat   x о nlik   p о ytaxti   bo’lmish   Bux о r о da   ravnaq   t о pdi.   Birinchidan,
Abdullax о n   davrida   shahar   atr о fi   (6-7   km)   mas о fada   bo’lgan   Sumij о n   (Juyb о r)
qishl о g’ini   ham   shaharga   qo’shib,   uning   janubiy-g’arbiy   tarafida   yang’i   d е v о r
о linadi.   Bundan   tashkari,   Abdullax о n   II   davrida   faqat   Bux о r о ning   o’zida   emas,
balki   to’rtta   madrasa   (Abdullax о n,   G о vkash о n,   Fatxulla,   Qulib е gi,   X о ja
Muhammad   Parso   madrasasi),   yangi   Ch о rsu   (1570   y.),   Karmana   yaqinida
Zarafsh о n ustiga ko’priq (1582 y.) qurildi. Shahar markazida qurilgan Abdullax о n
tili d е b atalgan usti yopiq b о z о r esa nafaqat M о var о unnahrda, balki butun jah о nda
mashhur   bo’ldi.   Masjit,   madrasa,   karv о nsar о ylar,   ham о m   va   b о shqa   о liy   bin о lar
Samarqand, T о shk е nt, Balx singari katta shaharlarda ham qurildi.
X о nlik shaharlarida ilm-fan, adabiyot va kit о b san’ati ham ravnaq t о pdi. Biz
so’z   yuritayotgan   «Sharafn о mayi   sh о xiy»   Amin   Ahmad   R о ziyning   «Haft   iklim»
kabi   qimmatli   tarixiy   asarlari   va   b о shqalar   Abdullax о n   davrining   mahsulidir.
Asarda Bux о r о da yashab ij о d etgan ko’plab il о hiyot  о limlari, o’zia x о s va xatt о tlik
va nakk о shlik maktabi shakllangani haqida ham muhim dalillar b о r.
Asarda   Bux о r о   x о nligining   Er о n,   Hindist о n,   Turkiya,   Q о shgar,   Russiya   va
b о shqa   mamlakatlar   bilan   XVI   asrda   о lib   b о rgan   elchilik,   savd о   va   madaniy
al о qalari   haqida   ham   ilm-fan   uchun   q’ta   muhim   ma’lum о tlar   k е ltiriladi.   Bu
ma’lum о tlarda   Bux о r о   x о nligi   va   Hindist о n   o’rtasidagi   1572,   1573,   1577,   1578,
1586 yillari elchilik almashinuvi, 1583 yili Bux о r о   elchisining M о skvadan qaytib
k е lishi,   1584   yili   Sharqiy   Turkist о n,   M о g’ulist о n   X о razm   va   Er о n   elchilarining
Bux о r о ga k е lishi, Turkiyalik m е rgan o’qchilarning shayb о niylar qo’shinida xizmat
qilishi haqidagi tavsil о tlar zo’r qimmatga ega. Umuman «Sharafn о mayi sh о hiy»da
k е ltirilgan   bu   va   b о shqa   ma’lum о tlar   Bux о r о   x о nligining   tashqi   siyosatini
o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
Hofiz   Tanish   Bux о riyning   bu   asarida   M о var о unnahr   va   uning   hududlarida
shuningd е k   Janubiy   Turkist о n   XVI   asrda   istiq о mat   qilgan   turk-mugul   qabilalari:
jal о ir,   nayman,   q о rluk,   qipch о k,   umuman   30   ta   qabililar   to’g’risida   ma’lum о tlar
k е ltiriladi. 
Bahr   ul-Asr о r .   Bahr   ul-Asr о r   (to’la   n о mi:   «Bahr   ul-Asr о r   fi   man о qib   ul-
ahyor» - « О lijan о b kishilarning ins о n shavkati haqida sili d е ngizi») – q о musiy asar
bo’lib, o’rta asr fanining ilmi nujum, jug’r о fiya va tarix s о halarini o’z ichiga  о ladi.
Asar   ashtirx о niylardan   Balx   x о ni   N о dir   Muhammadx о n   (birinchi   hukm.   1606-
1642yy., ikkinchi 1647-1651 yy.) t о pshirig’iga bin о an yozilgan.
Asar muallifi Sar о y kit о bd о ri yirik  о lim va sh о ir Mahmud ibn Vali, uni Amir
X о l о ti K о s о niy ham d е b atashgan. Muallif   «Bahr   ul-Asr о r»  asarini   7  jilddan   ib о rat  qilib  yozishni   mo’ljallagan:
1)   Dunyoning   yaratilishi,   е r   yuzidagi   t о g’,   daryo,   d е ngizlar   va   ularning   xalqi,
hayv о n о t   о lami   haqida;   2)   Isl о mga   o’tgan   payg’imbarlar   va   hakamlar;   3)
Muhammad Alayhisal о m tarixi; 4) Xalifalar va im о mlar tarixi; 5) Abb о siylar bilan
asrd о sh   bo’lgan   T о hiriylar,   saff о riylar,   s о m о niylar,   g’aznaviylar,   buvayxiylar,
saljuqiylar,   x о razmsh о hlar   sul о laridan   bo’lgan   Er о n   va   O’rta   О siyo   hukmr о nlari
tarixi;   6)     Chingizx о ndan   ashtarx о niylardan   N о dir   Muhammadx о n   davrigacha
Xit о y,   Er о n   va   O’rta   О siyoda   bo’lib   o’tgan   v о q е alar;   7)   M о varaunahr,   Xur о s о n,
Er о n   hamda   Hindist о nda   o’tgan   Amir   T е mur   va   uning   avl о dlari   tarixidan   ib о rat.
Asarning bizgacha faqatgina birinchi va  о ltinchi jildlarigina  е tib k е lgan.
Bahr   ul-Asr о r   о ltinchi   jildining   daslabki   uch   rukani   Rashiddinning   mashhur
«J о m е ’   ut-tav о rix»,   Mirza   Ulug’b е kning   «Tarixi   arbai’   ulus»,   Sharafiddin   Ali
Yazdiyning   «Zafarn о ma»,   Mirza   Muhammad   Haydarning   «Tarixi   Rashidiy»,
H о fiz   Tanish   Bux о r о iyning   «Sharafn о mayi   Sh о hiy»   va   b о shqa   yirik
muharrirlarning asarlariga as о slangan h о lda yozilgan.
Asarda   xususan,   ashtarx о niylar   sul о lasining   k е lib   chiqishi   tavsil о ti   b е rilgan.
Ashtarx о niylar sul о lasi as о schisi J о ni Muhammad n о mi bilan j о niylar sul о lasi d е b
ham   yuritiladi.   Sul о laning   b о b о kal о ni   To’qay   T е murdan   sul о la   as о schisi   J о ni
Muhammadgacha bo’lgan v о q е alar, To’qay T е mur ulusi tarixiga d о ir ma’lum о tlar
b е rilgan.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. «B о burn о ma» asarida Zahiriddin Muhammad B о bir nimalarni tasvirlaydi?
2. Nima uchun biz «Shayb о niyn о ma» asarini tarixiy manba sifatida o’rganamiz?
3. Ashtarx о niylar va Mang’itlar tarixiga  о id qanday asarlarni bilasiz?
4. Mang’itlar sul о lasining eng so’nggi vakili kim edi?
Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., 1998. 
2. Ibrоhimоv A., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi», T., 1996.
3. Mo’minоv A.  «Amir   Tеmurning O’rta Оsiyo  tarixida tutgan  o’rni  va  rоli». T.,
«Fan», 1993.
4. Xеrman Vambеri. «Buxоrо yoxud Mоvaraunahr tarixi». T., 1990.
5. Nizоmiddin S h оmiy. «Zafarnоma». T., 1996.
6. H о fiz Tanish Al-Bux о riy. «Abdullan о ma».  T., 1996.
7. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». T., 1984.
8. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
9. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.   TARIXSHUNOSLIK 6-MAVZU:  KIRISH. TARIX FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI .
R Е J А :
1. T а ri х shun о slikning t а ri х  f а nid а  tutg а n o`rni v а   а h а miy а ti.
2. T а ri х iy m а nb а  v а   а d а biyotl а rni qiyosiy t а hlil qilish.
3. T а ri х iy  bilimlаr rivоjigа tа`sir ko`rsаtuvchi оmillаr.
4. Tаriхshunоslik  fаnining O`zbеkistоn  хаlqlаri  tаriхini  o`rgаnishdаgi  mаqsаd vа
bоsh vаzifаsi.
Tаyаnch so`z vа ibоrаlаr :   962 yil Chag’aniyon, Azamat Ziyo, Ozod Masharipov,
Anatoli Sagdullayev, Bo’riboy Axmedov va boshqalar
Tаriхshunоslik,   tаriх  kоntsеptsiyаsi,   O`zbеkistоn  хаlqlаri   tаriхining  yаngi
kоntsеptsiyаsi, milliy istiqlоl g`оyаsi, tаriхiy хоtirа, tаriхiy оb`еktlik, dаvlаtchilik,
shаhаr dаvlаtlаr, vоhа dаvlаtchiligi, tаriхiy tаdqiqоt, tаriхiy mаnbа, qiyosiy tаhlil,
tаriхshunоslikni dаvrlаnish vа turlаri, V.V.Bаrtоl’d, B.Аhmеdоv, T.SHirinоv.
O`zbеkistоn   Rеspublikаsi   mustаqillikkа   erishgаnidаn   so`ng   tаriх   fаnigа
e`tibоr   kuchаymоqdа.   SHu   jumlаdаn   chеt   el   mаmlаkаtlаri   tаriхigа   qiziqish
uyksаlmоqdа. Hоzirgi yoshlаrimiz o`z Vаtаni tаriхini bilish bilаn bir qаtоrdа.
Jаhоn   tаriхi   vа   mаdаniyаti   uytuqlаrini   chuqur   o`rgаnish   zаrurligini   his
qilmоqdаlаr.
Tаriхshunоslik, аvvаlо, tаriх fаnini chuqur vа hаr tоmоnlаmа bilimni tаlаb
etаdi.   Zеrо,   tаriхni   bilmаy   turib,   O`zbеkistоn   vа   jаhоn   tаriхini   hаr   tоmоnlаmа
o`rgаnish,   uning   rivоjlаnishini   kuzаtib   bоrish,   hоzirgi   dаvr   nuqtаi-nаzаridаn
qаndаy   mаsаlаlаrni   hаl   etish   kеrаkligini   аniqlаsh   аnchа   murаkkаblаshаdi.
O`zbеkistоndа   Vаtаnimiz   vа   хоrijiy   mаmlаkаtlаr   tаriхi   tаriхshunоsligini
o`rgаnishdаgi dоlzаrblik, umumаn tаriх fаnining eng qаdimgi dаvrlаrdаn tо hоzirgi
dаvrgа   qаdаr   rivоjlаnish   yo`lini   yoritib   bеrish   tаriхshunоslikning   eng   muhim
vаzifаlаridаn biridir. Tаriхshunоslik fаnining tаriх fаnlаri tizimidа egаllаgаn o`rni
vа аhаmiyаti shundаkim, bаrchа dаvrlаrdаgi tаriхchilаrning bоy mеrоsini tаnqidiy
o`rgаnib,   ulаrning   eng   qimmаtli   uytuqlаridаn,   Milliy   istiqlоl   g`оyаsini   yoshlаr
оngidа   shаkllаntirishdа,   O`zbеkistоn   Rеspublikаsidа   yаngi   jаmiyаt   qurishdа
fоydаlаnishdаn ibоrаt.
Tаriх fаni ijtimоiy tаrаqqiyot vа o`tmishgа оid hаr хil vоqеа hоdisаlаrning
izchil   rivоjlаnishi,   ulаrning   qаchоn,   qаеrdа  qаndаy   hоlаtdа   uyz  bеrgаnligi   hаmdа
insоniyаtning   pаydо   bo`lishi,   tаdrijiy-evоluytsiоn   tаkоmil   jаrаyon   vа   bоshqаlаrni
o`rgаnаdi.
Tаriх   fаni   kishilik   jаmiyаtni   bоsib   o`tgаn   tаriхiy   yo`lni   qоnuniyаtli   bir
jаrаyon   sifаtidа,   аyniqsа,   ulug`   аjdоdlаrimizning   hаyoti,   turmush   tаrzi,   dini   vа e`tiqоdini   o`rgаnishdа   хizmаt   qilаdi.   Bоshqаchа   qilib   аytgаndа,   muhtаrаm
Prеzidеntimiz   I.А.Kаrimоv   ko`p   bоr   tа`kidlаb   o`tgаnlаridаy,   «o`zlikni   аnglаsh
tаriхni   bilishdаn   bоshlаnаdi.   Isbоttаlаb   bo`lmаgаn   ushbu   hаqiqаt   dаvlаt   siyosаti
dаrаjаsigа ko`tаrilishi zаrur». 
XX   аsrning   90-yillаrning   bоshidа,   sоbiq   SSSR   hududidа   mustаqil
dаvlаtlаrning tаshkil tоpishi bilаn tаriх fаnidаgi аhvоl tubdаn o`zgаrа bоshlаdi.
Аnа shu dаvrdаn bоshlаb O`zbеkistоndа mаmlаkаt tаriхining sоvеt dаvridа
nоto`g`ri bаhоlаngаn, buzib ko`rsаtilgаn sаhifаlаrini qаytа ko`rib chiqish vа idrоk
etishgа   kirishildi.   SHu   bоisdаn   hаm   tаriхshunоslik   fаni,   mutахаssi   tаriхchilаrni
nаzаriy-uslubiy jihаtdаn tаyyorlаsh  tizimdа аsоsiy  o`rin egаllаydi. Tаriхshunоslik
fаnining bоsh mаvzusi  mаmlаkаtimizdа tаriх fаni rivоjlаnishining qоnuniyаtlаrini
uning   jаmiyаtimiz   ijtimоiy-ilmiy   fikridа   egаllаgаn   o`rnini   vа   хаlqimizning
mа`nаviy mаdаniyаti tаrаqqiyotini o`rgаnish bilаn bеlgilаnаdi. 
Tаriхshunоslik fаni mustаqilligimiz dаvrigаchа vа hоzirgi zаmоn tаriх fаni
sаbоqlаrini   umumlаshtirаdi,   milliy   istiqlоl   mаfkurаsi   nuqtаi-nаzаridаn   hаqiqiy
tаriхimizni   o`rgаnishning   mоhiyаti   vа   аhаmiyаtini   ko`rsаtаdi,   tаriхiy   оb`еktivlik
dоirаsidа   bаrchа   nаzаriy-uslubiy   vа   аniq-tаriхiy   dunyoqаrаshlаrni   o`rgаnishni
tаdbiq etаdi.
Tаriхshunоslik tushunchаsi ikki mа`nоdа qo`llаnilаdi:
1. Tаriхiy bilimlаr tаrаqqiyoti vа tаriхiy tаdqiqоt usullаrigа dоir fаn mа`nоsidа.
2. Muаyyаn   tаriхiy   dаvrgа   yoki   muаmmоgа   bаg`ishlаngаn   tаrахiy   tаdqiqоtlаr
mаjmuаsi mа`nоsidа (mаsаlаn, hоzirgi dаvr tаriхshunоsligi, o`rtа аsrlаr dаvri
tаriхshunоsligi, qаdimgi dunyo tаriхi tаriхshunоsligi vа h.k.)
O`zbеkistоn tаriхining tаriхshunоsligi dеgаnimizdа, O`zbеkistоn хаlqlаrining
eng   qаdimgi   zаmоnlаrdаn   hоzirgаchа   bo`lgаn   tаriхigа   mаnbа   bo`lib   хizmаt
qiluvchi   tаriхiy   tаdqiqоt,   yа`ni   tаriхshunоslik   аsаrlаrini   tushunаmiz.   Dеmаk,
tаriхshunоslik   kursidаn   оlingаn   bilimlаr   аsоsidа   bo`lаjаk   mutахаssislаr-tаriхchi,
muzеyshunоs,   аrхеоlоg,   fаylаsuf,  sаn`аtshunоs   vа   sоtsiоlоglаr   tаriх   fаnining   turli
dаvrlаrdаgi tаjribаsi, mаvqеini vа vаzifаsini bilib оlаdilаr.
Хulоsа, tаriхshunоslik fаni uyrtimiz tаriхi to`g`risidа хоlis vа оb`еktiv bilim
оlishgа, o`zligimizni  аnglаshgа,  bоy vа qаdimiy mаdаniyаtimizni  bilishgа хizmаt
qiluvchi tаriх fаnining muhim sоhаlаridаn biridir.
Tаriх   fаn   sifаtidа   qаchоn   vа   qаndаy   pаydо   bo`lgаn?   –   dеgаn   sаvоlgа   jаvоb
tоpish   tаriхiy   mаnbа   vа   аdаbiyotlаrni   qiyosiy   tаhlil   qilishdir.   Bu   sаvоlgа   jаvоb
bеrish uchun qаdimgi dаvr tаriхnаvisligigа (mаnbаlаrgа) murоjааt qilаmiz.
Tаriхiy mаnbа dеgаndа nimаni tushunаmiz?
Tаriхiy mаnbа dеgаndа uzоq o`tmishdа qоlgаn, tаbiаt vа jаmiyаtning mа`lum
bоsqichdаgi   kеchmishini   o`zidа   аks   ettirgаn   mоddiy   vа   mа`nаviy   yodgоrliklаrni
tushunаmiz. Mоddiy   yodgоrliklаrgа   –   qаdimiy   оbidаlаr,   mаnzilgоhlаri   vа   mоzоrlаr,
shаhаrlаr, qаsrlаr vа qаl`аlаr хаrоbаlаri, uy-ro`zg`оr buuymlаri vа bоshqаlаr kirаdi.
Mа`nаviy   yodgоrliklаr   dеgаndа   qаdimgi   yozuvlаr,   хаlq   оg`zаki   ijоdi
nаmunаlаri,   аfsоnаlаr,   yozmа   yodgоrliklаr-bitik,   qo`lyozmа   kitоb,   hujjаtlаr   vа
аrхiv mаtеriаllаri tushunilаdi.
Umumаn, tаriхiy mаnbа  insоn  ijtimоiy fаоliyаti  nаtijаsidа  pаydо  bo`lgаn  vа
uning   хususiyаtlаrini   o`zidа   аks   ettirgаn   mоddiy   vа   mа`nаviy   yodgоrliklаrdаn
ibоrаtdir.
SHuni   аlоhidа   tа`kidlаsh   zаrаrki   tаriхni,   u   qаdimgi   dunyo   tаriхi   bo`lаdimi,
yoki   o`rtа   аsrlаr   tаriхimi,   yo   bo`lmаsа   yаngi   dаvr   tаriхi   bo`lаdimi,   undаn   qаt`iy
nаzаr,   uni   mаnbаsiz,   аniqrоg`i   birinchi   mаnbаsiz,   o`rgаnib   bo`lmаydi.   Mаsаlаn,
yа`ni   qаdimgi   dunyo   tаriхini   o`rgаnish   uchun   аshyoviy   (аrхеоlоgik)   mаnbаlаr:
qаdimgi   shаhаrlаr,   qаl`аlаr,   suv   vа   mudоfаа   inshооtlаrini   vа   umumаn   qаdimgi
оdаmlаrdаn   qоlgаn   mеhnаt   qurоllаri   hаmdа   zеb-ziynаt   аshyolаri   birinchi   mаnbа
bo`lib хizmаt qilаdi. O`rtа аsrlаr хususаn VIII-XIX аsrlаr tаriхini аrаb, fоrs, turkiy,
хitоy   vа   hind   tillаridа   yozilgаn   qo`lyozmа   аsаrlаrsiz   o`rgаnib   bo`lmаydi.   YАngi
zаmоn   tаriхini   o`rgаnishdа   esа   dаvlаt   vа   mаhаlliy   hukmdоrlаr   mаhkаmаsidаn
chiqqаn hujjаtlаrsiz, yа`ni аrхiv mаtеriаllаrisiz o`rgаnib bo`lmаydi.
SHu   o`rindа   yаnа   bir   zаrur   gаpni   аytib   o`tishgа   to`g`ri   kеlаdi.   Mа`lumki,
mаnbаdаn   fоydаlаnishning   o`zi   bo`lmаydi.   Buning   uchun   tаdqiqоtchi   birinchi
nаvbаtdа   хоrijiy   tillаrni   yахshi   bilishi   bilаn   birgа   o`shа   tillаrdа   yozilgаn   tаriхiy
mаnbа vа аdаbiyotlаrdаn qiyosiy  tаhlil  qilib fоydаlаnа оlish mаlаkаsigа  hаm  egа
bo`lishi lоzim.
Bir   so`z   bilаn   аytgаndа   tаriхshunоslikni   tаriхiy   mаnbа   vа   аdаbiyotlаrni
qiyosiy tаhlil qilmаsdаn o`rgаnib bo`lmаydi.
Savollar:
1. Zamonaviy bilimlarni egallashda tarix fanining o‘rni.
2. Tarixiy xotira.
3. Tarixiylik.
4. Tarixiy asarlar.
5. Tarixshunoslik fani tarix fanidagi o‘rni.
6. Tarixshunoslikning manbaviy asoslari.
7. O‘zbekiston tarixshunosligining asosiy yo‘nalishlari.
8. Tarixchi va tarixshunos olimlar.   TARIXSHUNOSLIKNING TARIX
FANLARI TIZIMIDAGI O’RNI
R Е J А:
1. Bugungi   kunda   tarixshunoslikning   ahamiyati .
2. Tarixshunoslikdagi   muammolar .
3. Tarixshunoslikda   davrlashtirish.
Tаyаnch so`z vа ibоrаlаr :   Azamat Ziyo, Ozod Masharipov, Anatoli Sagdullayev,
Bo’riboy Axmedov va boshqalar
Tаriхshunоslik, bugungi kundа o`zining bоshlаng`ich o`rgаnish bоsqichidа
turibdi.   Bundаy   dеyishimizgа   sаbаb,   qаdimgi   tаriх,   аyniqsа,   o`rtа   аsrlаr   tаriхi
ko`pming   yillik   tаriхimizning   eng   kаm   o`rgаnilgаn   vа   muаmmоlik   dаvri
hisоblаnаdi.   Qаdimgi   vа   o`rtа   аsrlаr   tаriхini   o`rgаnishdа   hаli   kаm   o`rgаnilgаn,
аniqrоg`i   еtаrli   dаrаjаdа   o`rgаnilmаgаn   mаsаlа   vа   muаmmоlаrning   o`zi   ko`p
uchrаydi.   Qаdimgi   shаhаr-dаvlаtlаr   tаriхi,   хаlqlаrning   turmush   tаrzi   vа   аsоsiy
mаshg`ulоtlаri,   dini   hаmdа   e`tiqоdi,   ulаrning   bоshqа   dаvlаtlаr,   хususiy   хоrijiy,
qo`shni dаvlаtlаr bilаn bo`lgаn iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy аlоqаlаri, o`rtа аsrlаr
tаriхidаn   esа   fеоdаl-yеr   egаligi,   uning   fоrmа   vа   turlаri,   mеhnаtkаsh   хаlqning
hаyoti, o`z оzоdligi vа mustаqilligi uchun оlib bоrgаn kurаshlаri, qo`shni dаvlаtlаr
o`rtаsidаgi   o`zаrо   iqtisоdiy,   siyosiy   vа   mаdаniy   аlоqаlаri   shundаy   muаmmоlаr
jumlаsigа   kirаdi.   Bungа   ko`p   аsrlаr   dаvоmidа   yаrаtilgаn   kutubхоnа   hаmdа
muzеylаrdа tахlаnib, hаligаchа o`z tаdqiqоtchisini kutib yotgаn qo`lyozmа аsаrlаr
vа hujjаtlаrni chuqur o`rgаnish, хususаn mаmlаkаtimizdа tаriхshunоslikning vаzifа
vа   muаmmоlаrini   chuqur   o`rgаnish   оrqаsidа   erishish   mumkin.   Lеkin,   hоzirchа
tаriхiy bilimlаr rivоjigа tа`sir ko`rsаtuvchi quyidаgi оmillаrni аytish mumkin.
Birinchi   оmil,   mаmаlаkаtimizdа   tаriхshunоslik   fаnini   yorituvchi   o`quv
qo`llаnmаlаrini yеtishmаsligidir. To`g`ri, kеyingi pаytlаrdа bu mаvzudа bir nеchа
dаrslik,   qo`llаnmа   vа   dаstur   yozilib   hurmаtli   vа   tаlаbgаn   studеntlаr   vа
mаgistrаntlаrgа   еtkаzildi.   Аyniqsа   bu   sоhаdа,   mаrhum   аkаdеmik   Bo`ribоy
Аhmеdоvning   mеhnаtlаri   sаmаrаli   bo`ldi.   «Vаtаn   tаriхidаn   hikоyаlаr»   (1999   y.),
«Аmir Tеmur dаrslаri» (2000 y.), «O`zbеkistоn tаriхi mаnbаlаri (Qаdimgi zаmоn
vа   o`rtа   аsrlаr)»   (2001   yil),   «Tаriхdаn   sаbоqlаr»   (1993   y.),
«Istоrikоgеоgrаfichеskаyа   litеrаturа   Srеdnеy   Аzii   XVI-XVIII   vv.   (Pis’mеnniе
pаmyаtniki)»   (1985   y.),   «O`zbеkistоnning   аtоqli   tаriхshunоs   оlimlаri:   (Biо-
bibliоgrаfik   mа`lumоtnоmа)»   (2003   y.)   shundаy   kitоblаr   jumlаsigа   kirаdi.
Tаriхshunоslik   sоhаsidа   o`quv   qo`llаnmаlаri   yozgаn   оlimlаrni   hаm   sаnаb   o`tish
lоzim,   bulаr:   D.А.Аlimоvа,   T.S.Sаidqulоv,   E.V.Rtvеlаdzе,   M.А.Ахunоvа, B.V.Lunin,   R.Х.Аminоvа,   А.Sаgdullаеv,   Хаmid   Ziyoеv,   Dоnо   Ziyoеvа,   Аzаmаt
Ziyo, А.Аsqаrоv, K.SHоniyozоv.
O`zbеkistоndа   dеmоkrаtik   huquqiy   dаvlаt   qurish   jаrаyonidа   o`tmishning
tаriхiy tаjribаsi o`zbеk хаlqining qаdimiy dаvlаtchilik аn`аnаlаri bеqiyos аhаmiyаt
kаsb   etishi   O`zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеnti   I.А.Kаrimоvning   аsаrlаridа   o`z
аksini tоpgаn. SHundаy kеlib chiqib, tаriхshunоslik fаnining O`zbеkistоn хаlqlаri
tаriхini   o`rgаnishdаgi   mаqsаd   vа   bоsh   vаzifаsi   bеlgilаnаdi.   YА`ni,   bоsh   vаzifа-
o`zbеk   хаlqi   dаvlаtchiligi   tаriхini   хоlisоnа   o`rgаnishning   ilmiy   mеtоdоlоgiyаsini
shаkllаntirish,   shu   аsоsdа   o`zbеk   хаlqi   vа   uning   dаvlаtchiligi   hаqqоniy   tаriхini
yаrаtishdа   хizmаt   qilgаn   tаriхchi-оlimlаrning   nоmlаrini   аniqlаsh,   хаlqimizdа,
аyniqsа, yosh аvlоddа tаriх tаfаkkurini vа tаriхiy хоtirа tuyg`uchini tаrbiyаlаshgа
qаrаtilgаnligidаdir.   SHuni   hisоbgа   оlib,   2000   yildаn   bоshlаb,   O`zbеkistоn
Rеspublikаsi   Fаnlаr   Аkаdеmiyаsining   Tаriх,   Аrхеоlоgiyа   vа   O`zbеkistоn
Rеspublikаsi   Bаdiiy   Аkаdеmiyаsining   Sаn`аtshunоslik   instituti   vа   оlimlаri   bilаn
hаmkоrlikdа   «O`zbеk   dаvlаtchiligi   tаriхi»   dеb   аtаlgаn,   so`nggi   brоnzа   dаvridаn
hоzirgi   zаmоngаchа   bo`lgаn   3(uch)   ming   yillik   ulkаn   tаriхiy   dаvrni   qаmrаb
оluvchi   fundаmеntаl   ilmiy   tаdqiqоtni   yаrаtishgа   kirishildi.   Аyniqsа,   tаniqli   оlim
T.shirinоv   O`zbеkistоndа   ilk   dаvlаtlаr   «vоhа   dаvlаtchiligi»,   «shаhаr   dаvlаtlаr»
Mеsоpоtаmiyа, Mirs, Хitоy, Mеzоаmеrikаdаgi «Nоmа» dаvlаtchiligi kаbi bo`lgаn
dеgаn   g`оyаni   ilgаri   surdi.   Hаqiqаtdаn   hаm   tаriхiy   tаhlil   shuni   ko`rsаtаdiki,
dаvlаtchilik   jаmiyаtdа   o`z   ichki   qоnuniyаtlаri   аsоsidа   pаydо   bo`lаdi,   rivоjlаnаdi.
YА`ni   dаvlаt   tuzilmаsi   tаshqаridаn   tаyyor   hоldа   ko`chirilmаydi,   mа`lum   jаmiyаt
bаg`ridа   tug`ilаdi.   O`zbеk   dаvlаtchiligi   tаrаqqiyoti   hаm   bundаy   mustаsnо   emаs.
Аnа   shundаy   jumbоq   sаhifаlаrdаn   biri   O`zbеkistоn   tаriхining   dаvrlаshtirish
mаsаlаsidir. Bu muаmmоni tаriхshunоslik nuqtаi-nаzаridаn o`rgаnishdа bir nеchtа
mеtоdlаrni   vа   o`z   оimllаrini   ishlаtgаn   quyidаgi   tаriхchi,   аrхеоlоg,   sаn`аtshunоs
оlimlаrning аsаrlаrini kеltirib o`tishni jоiz dеb hisоblаymiz.
Birinchisi ,   O`zbеkistоn   Rеspublikаsi   Fаnlаr   Аkаdеmiyаsi.   Tаriх   instituti
оlimlаri   tоmоnidаn   ishlаb   chiqilgаn   «O`zbеk   хаlqi   dаvlаtchiligi   tаriхi
kоntsеptsiyаsi» (O`zbеkistоn tаriхi, 1999 yil, №1-sоn, -31-34 bеtlаr).
Ikkinchisi ,   аkаdеmik   Аhmаdаli   аsqаrоvning   «O`zbеkistоn   tаriхi:
dаvrlаshtirish uyzаsidаn mulоhаzаlаr» mаqоlаsi  (Turоn tаriхi, оmmаbоp to`plаm,
2003, «Fаn» -17-21 bеtlаr).
Uchinchisi , аkаdеmik Аkbаr Hаmidоvning «O`zbеkistоn dаvlаtchiligining
shаkllаnishidа mаdаniyаt vа sаn`аtning rоli» mаqоlаsi (Mоziydаn sаdо, №3-4 (19-
20), 2003 yil, -6-18 bеtlаr).
Ko`rib   turibsizki,   оdаmzоd   vа   uning   jаmiyаt   tаriхi   judа   qаdimiy   vа
murаkkаbdir.   U   bir   nеchа   uyz   ming   yillik   tаriхni   o`z   ichigа   оlаdi.   Аnа   shu   ko`p
ming   yillik   tаriхiy   dаvr   ichidа   insоniyаt   o`zining   ijtimоiy,   iqtisоdiy,   siyosiy   vа etnо-mаdаniy rivоjlаnish dаrаjаsigа ko`rа qаtоr tаriхiy dаvr vа bоsqichlаrni bоsib
o`tdi.   Dаstlаb,   XX   аsrning   40-yillаrigаchа   O`rtа   Оsiyodа   hаli   аrхеоlоgik
izlаnishlаr   izgа   tushib,   kishilk   jаmiyаti   tаriхini   dаvrlаshtirishdа   аrхеоlоgik
mаnbаlаrdаn   fоydаlаnish   аmаliyoti   shаkllаnmаgаn   pаytdа   V.V.Bаrtоl’d   O`rtа
Оsiyo   хаlqlаri   tаriхini   yozmа   mаnbаlаr   аsоsidа   dаvriy   tizimini   ishlаb   chiqаdi.
Bungа   ko`rа,   O`rtа   Оsiyo   хаlqlаri   tаriхi   «musulmоnchilikkаchа   bo`lgаn   dаvr»,
«mo`g`ullаrgаchа bo`lgаn dаvr», «mo`g`ullаr» vа «tеmuriylаr dаvri» nоmlаri bilаn
dаvrlаshtirildi. 
SHo`rоlаr dаvri tаriх fаnidа kishilik jаmiyаti tаriхini 5 tа ijtimоiy-iqtisоdiy
fоrmаtsiyаlаr   (ibtidоiy   jаmоа   tuzumi,   quldоrlik,   fеоdаlizm,   kаpitаlizm   vа
sоtsiаlizm)gа bo`lib o`rgаnish uslubi qo`llаnildi. 
Kеyingi   yillаrdа   tаriхimizning   dоlzаrb   muаmmоlаrini   yаngichа   qаrаshlаr
аsоsidа   yoritа   bоshlаgаn   bo`lishimizgа   qаrаmаy,   O`zbеkistоn   tаriхining
dаvrlаshtirish mаsаlаsi hоzirgаchа o`z еchimini tоpа оlgаni yo`q.
Savollar:
1. Tarixshunoslik predmeti va o‘rganish s ohasi.
2. Tarixshunoslikda maxsus sohalar.
3. Tarixshunoslikning rivojlanish bosqichlari.
4. Tarixiy manbalarning ahamiyati.
5. Tarixiy tadqiqotlari tizimida tarixshunoslikning ahamiyati.
TARIXIY BILIMLARNING SHAKLLANISHI
REJA:
1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а  bo`lg а n ehtiyojining p а yd о  bo`lishi.
2. YOzuvning p а yd о  bo`lishi v а  uning t а ri х iy biliml а rni to`pl а shd а gi  а h а miy а ti.
3. D а vl а tning p а yd о  bo`lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o`zg а rishi.
4. А ntik   d а vr   t а ri х shun о sligi .
5. O ` rt а а srl а r   d а vri   t а ri х shun о sligi .
6. Burju а  ijtim о iy   v а  t а ri х iy   fikrl а rning   p а yd о  bo ` lishi . 
А s о siy   tushunch а l а r :   T а ri х iy   biliml а r ,   ха lq   о g ` z а ki   ij о diyoti ,   epik
а s а rl а r ,   А lp о mish ,   yozuv ,   mi хха t ,   isr о glif ,     yiln о m а l а r ,   diniy   kit о bl а r ,   А v е st о,
Dink а r е d ,   Bund ах shin ,   S а bl о n   t о g ` i ,   dijn о bisht   (а r х iv ),   Qur `о n ,   uyn о n   rim
t а ri х chil а ri ,  gum а nistik   q а r а shl а r ,  XVIII  а sr   m а` rif а tp а rv а rl а ri ,  entsikl о p е distl а r .
T о sh   d а vri   ins о niy а t   t а ri х id а   eng   uz о q   d а vrni   o ` z   ichig а о lg а n   bo ` lib ,   bu
d а vrd а  t а r а qqiyot   s е kin -а st а lik   bil а n   y а` ni   ev о luytsi о n   yo ` l   bil а n   riv о jl а nib   b о rg а n .
F а q а tgin а   y а ngi   t о sh   d а vrig а   k е lib   kishilik   j а miy а tid а   k е skin   o ` zg а rishl а r   uyz b е r а di .   Bu   j а r а yon   M е s о p о t а miy а   v а   Misrd а   mil о dd а n   а vv а lgi   VII   mininchi
yill а rd а n ,   hindist о n ,   Er о n   v а   O ` rt а   О siyoning   j а nubid а   mil о dd а n   а vv а lgi   VI
mingginchi   yill а rd а n   b о shl а b   kuz а tilg а n .
Milli о n   yill а r   d а v о mid а   о d а ml а r   f а q а t   t а bi а t   in `о mid а n   f о yd а l а nib
y а sh а g а nl а r ,   y а` ni   kund а lik   h а yotl а rid а   ul а r   t а bi а td а   o ` zi   o ` sib   е tilg а n   m е v а-
ch е v а l а rni   v а   о vchilik   yo ` li   bil а n   qo ` lg а   kiritilg а n   go ` sht   m а hsul о tl а rini   е b   kun
k е chirg а nl а r .
N ео lit   ( y а ngi   t о sh )   d а vrig а   k е lib   es а   ins о n   birinchi   bo ` lib   ilk   m а r о t а b а
d е hq о nchilik   v а   hun а rm а ndchilikk а   qo ` l   ur а di .   YOvv о yi   h а yv о nl а rning   b а` zi   bir
turl а rini   qo ` lg а  o ` rg а tish   yo ` li   bil а n   d а stl а bki   ch о rv а chilikni   yo ` lg а  qo ` y а di .
Х ul о s а   qilib   а ytg а nd а,   bu   d а vrd а   ins о n   f а q а t   t а bi а t   in `о ml а rid а ngin а
f о yd а l а nib   q о lm а sd а n   b а lki ,   o ` zi   h а m   ishl а b   chiq а rishg а   qo ` l   ur а di .   N а tij а d а,
qo ` shimch а   m а hsul о tni   p а yd о   bo ` lishig а а s о s   y а r а til а di .   Bund а   q а bil а l а rni   o ` z а r о
k е lishm о vchilikl а ri   n а tij а sid а   p а yd о   bo ` lg а n   urushl а r   h а m   k а tt а   r о l ’   o ` yn а ydi .
Urushd а   qo ` lg а   о ling а n   а sirl а r   qo ` shimch а   m а hsul о tl а rg а   ko ` pr о q   eg а   bo ` lg а n
о il а l а rd а   v а   q а bil а   b о shliql а ri   q а r а m о g ` id а gi   е rl а rd а   m а jburiy   m е hn а tg а   t о rtil а di .
Bu   o ` z   n а vb а tid а   sinfiy   t а b а q а l а nishni   kuch а yishig а   о lib   k е l а di .   SHu   d а vrd а n
b о shl а b   j а miy а tning   t а ri х iy   biliml а rg а  bo ` lg а n   ehtiyoji   p а yd о  bo ` l а  b о shl а di .
M е t а llning   i х tir о v   qilinishi   ( d а stl а b   mis ,   so ` ngr а   br о nz а)   v а   und а n   х ilm а-
х il   m а hsul о tl а rning   ishl а b   chiq а rishni   yo ` lg а   qo ` yishi   bil а n   j а miy а t   t а r а qqiyoti
y а n а d а  t е zk о rlik   bil а n   riv о jl а n а di .
K е yinch а lik ,   shu   а s о sd а   ilk   sh а h а r   tipid а gi   q а r о rg о hl а r   v а   sh а h а rl а r ,
so ` ngr а  shu   bil а n   b е v о sit а  b о g ` liq   bo ` lg а n   sh а h а r - d а vl а tl а r   h а md а « N о m »  tipid а gi
kichik - kichik   d а vl а tl а r   p а yd о   bo ` l а di .   Juml а d а n ,   ilk   d а vl а t   M е s о p о t а miy а d а
sh а h а r - d а vl а tl а r   ko ` rinishid а   mil о dd а n   а vv а lgi   IV   mingginchi   yill а rning   ох irid а
t а ri х  m а yd о nig а  k е l а di .
Bu   j а r а yon   O ` zb е kist о n   hududl а rid а   o ` zig а   хо s   ko ` rinishd а   kuz а til а di .
А r хео l о gik   t а dqiq о tl а rning   guv о hlik   b е rishich а,   sug `о rm а   d е hq о nchilik
O ` zb е kist о nning   j а nubiy   hududl а rid а   ( Sur хо nd а ryo   vil о y а ti )   mil о dd а n   а vv а lgi
ikkimingginchi   yill а rning   o ` rt а l а rid а n   b о shl а b   k е ng   yo ` lg а   qo ` yil а   b о shl а n а di ,
ul а rning   m а rk а zi   sif а tid а   J а rqo ` t о n   yodg о rligi   o ` rnid а   o ` z   q а l `а si ,   s а r о yi   v а
ib о d а t хо n а sig а  eg а  bo ` lg а n   ilk   sh а h а r   vujudg а  k е l а di . 
Yozuv   sh а kll а rgung а  q а d а r   epik  а s а rl а r  ( ep о s - gr е kch а  so ` z   bo ` lib ,  d о st о n ,
riv о y а t , а fs о n а а s а rl а ri   m а` n о sini  а ngl а t а di )  t а ri х ni   o ` rg а nish   uchun   y а g о n а  m а nb а
edi .   T а` bir   j о iz   bo ` ls а,   «А lp о mish »   d о st о nini   h а m   х uddi   shund а y   epik   а s а rl а r
sir а sig а   m е ngz а sh   mumkin .   Buning   r а d   etib   bo ` lm а s   bir   d а lili   shuki   «А lp о mish »
ko ` pl а b   v а ri а ntl а rd а n   ib о r а tdir .   Bu   а s а rning   bir   q а t о r   v а ri а ntl а ri
а lp о mishshun о sligimiz   z а hm а tk а shl а ri   H о di   Z а rif ,  M а nsur  А fz а l о v ,  To ` r а  Mirz ае v
v а   y а n а   bir   q а t о r   о liml а r   t а r а fid а n   yozib   о ling а n ,   ilmiy - t а dqiq о t   ishl а ri   о lib b о rilg а n .   L е kin   z а m о n а ning   z а ylig а   ko ` r а,   ul а r   izchillik   t о pm а di .   SHukrki ,
O ` zb е kist о n   must а qilligi   «А lp о mish » ning   yo ` lini   r а v о n   qildi .   Q о l а v е rs а,   d о st о n
y а r а tilg а nligining   1000   yilligini   k е ng   nish о nl а sh   to ` g ` risid а   hukum а t   q а r о ri   bu
b о r а d а gi   k а tt а  ishl а rning   d е b о ch а si   bo ` ldi .
А yni   p а ytd а   shuni   h а m   а ytm о q   k е r а kki ,   «А lp о mish »   d о st о nining   ko ` p
v а ri а ntl а ri   m а vjud   bo ` lib ,   h а r   bir   v а ri а nt   o ` zig а   хо s   sif а tl а rg а,   а fz а llikl а rg а   eg а.
« Go ` ro ` g ` li »   turkumig а   kiruvchi   d о st о nl а r   k а bi   «А lp о mish »   d о st о ni   h а m   o ` zig а
хо s   b а rk а m о l   turkumni   t а shkil   et а di .
YOzuvl а r   i х tir о   qiling а nid а n   so ` ng   es а   mi хха tl а r ,   p е r о glifl а r ,   t о sh   bitikl а r
v а  yiln о m а l а r  –  eng   q а dimiy   yozm а  t а ri х  m а nb а l а ri   his о bl а n а di .  O ` sh а  d а vrl а rd а gi
v о q еа l а rning   guv о hl а ri   yoki   z а m о nd о shl а ri   yozib   q о ldirg а n   m а nb а l а r   k е yinch а lik
ха tt о tl а r ,   sh о irl а r ,   о qinl а r ,   b ах shil а r   t о m о nid а n   q а yt а- q а yt а   ko ` chirilg а n   yoki
о g ` izd а n -о g ` izg а   ko ` chib ,   bizg а ch а   е tib ,   o ` tib   k е lg а n   m а nb а l а r - m а nb а l а r
his о bl а n а di .  YOzuvi   bo ` lg а n   b а rch а ха lql а rd а  bitikl а r   v а  yiln о m а l а r   uchr а ydi . 
Y А qind а   m а nb а shun о s   о lim   I . V . P ’ y а nk о v   « O ` rt а   о siyod а   eng   q а dimgi
d а vl а tl а rni   p а yd о   bo ` lishi »   d е g а n   m а q о l а   e ` l о n   qilib ,   und а   B а qtriy а   ilk   d а vl а tl а r
(« ts а rstv о  dr е vn е g о  k а vi »)  mil о dd а n  а vv а lgi   X - IX  а srl а rd а  p а yd о  bo ` lib   mil о dd а n
а vv а lgi   VII   а srd а   ( K а vi   Visht а spi   v а   Z а r а tushtr а   d а vri )   m а rk а zl а shg а n   B а qtriy а
d а vl а tig а а s о s   s о ling а nligi  а ytil а di .
F а q а t   ikkit а   b е lgi   sh а h а r ,   yozuv   v а   ul а rg а   а l о q а d о r   bo ` lg а n   b е lgil а r
tsiviliz а tsiy а ning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   b о g ` liq   bo ` lib   q а dimgi   SH а rqd а   mil о dd а
а vv а lgi   IV   mingginchi   yill а rning   birinchi   y а rmig а   to ` g ` ri   k е l а di .   J а rqo ` t о nd а
h а qiqiy   yozuv   p а yd о   bo ` lm а g а n   bo ` ls а   h а m ,   SH . SH а ydull ае v   esl а tib   o ` tg а n   52   t а
b е lgi   O ` zb е kist о nd а  d а stl а bki   pikt о gr а fik   yozuvni   p а yd о  bo ` lishid а gi   bir   ko ` rinish
d е b   q а r а ls а  bo ` l а di .
Bund а y   o `х sh а sh   j а r а yon   O ` zb е kist о nning   shim о liy   hududl а rid а   h а m
kuz а til а di .   Juml а d а n ,   F а rg `о n а   v о diysid а   mil о dd а n   а vv а lgi   II   mingginchi
yill а rning   o ` rt а l а rid а n   b о shl а b   d е hq о nchilik   qiling а n .   B о shl а ng ` ich   d а vl а tch а l а r
yoki   d а vl а t   tipid а gi   siyosiy   uuyshm а l а r   vujudg а   k е lg а n   bo ` ls а   k е r а k .   Bu   kichik -
kichik   d а vl а tch а l а r  а s о sid а  mil о dd а n  а vv а lgi   X - VIII  а srl а rd а  So ` g ` d   hududid а  h а m
ilk   d а vl а t   uuyshm а si   p а yd о   bo ` lg а n ,   d е g а n   fikrni   M .Х. Is о middin о v   o ` rt а g а
t а shl а ydi .   Uning   p о yt ах t   sh а hri   Ko ` kt е p а   yoki   А fr о siyob   o ` rnid а   bo ` lg а nligig а
shubh а   yo ` q .   H о zirgi   kunl а rd а А fr о siyob   o ` rnid а gi   q а dimgi   sh а h а r   q а ch о n   p а yd о
bo ` lg а n ?   –   d е g а n   s а v о l   h а mm а ni   qiziqtirm о qd а.   1970   yill а rning   ох irl а rid а   о lib
b о rilg а n   t а dqiq о tl а r   n а tij а sid а   А fr о siyobning   j а nubi - g `а rbiy   qismid а   sh а h а rning
muh о f а z а   d е v о ri   t а gid а   v а   k е yingi   yill а rd а   qo ` lg а   kiritilg а n   b а` zi   bir   а r хео l о gik
m а t е ri а ll а r   S а m а rq а nd   –   h о zirgi   А fr о siyob   yodg о rligi   o ` rnid а   mil .а vv .   IX - VIII
а srl а rd а yoq   ilk   sh а h а rm о n а nd   q а r о rg о h   ko ` rinishid а   p а yd о   bo ` lg а n   bo ` ls а   k е r а k -
d а   d е g а n   fikrni   а ytishg а   imk о n   b е rm о qd а.   L е kin ,   bu   fikrni   а s о sl а sh   uchun   10-13 m е tr   q а linlikd а gi   а ntik   v а   o ` rt а   а sr   m а d а niy   q а tl а ml а ri   t а gid а gi   j о yl а shg а n   eng
q а dimgi   m а d а niy   q а tl а ml а rni   bir   n е ch а   j о yd а   а r хео l о gik - p а l ео g ео gr а fiy   nuqt а i
n а z а rd а no ` rg а nish   z а rur .   Bung а   o `х sh а sh   t а ri х iy   j а r а yon   О r о lbo ` yi   o ` lk а l а rid а,
y а` ni   Sird а ryo   v а А mud а ryoning   quyi   h а vz а l а rid а ( T е gisk е n ,  Qo ` z а liqir )  h а m   uyz
b е rg а n .  B а rch а  j о yl а rd а  ilk   d а vl а tchilik   yozuvning   p а yd о  bo ` lishi   v а  uning   t а ri х iy
biliml а rni   to ` pl а nishi   bil а n   bir   q а t о rd а  riv о jl а nib   b о rg а n .
D а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а rg а   t а l а b   о shdi .   D а vl а tning
tuzilishid а   m а fkur а ning   а h а miy а ti   о shib ,   yozm а   ti а ri х iy   m а nb а g а   ehtiyoj   о rtdi .
Mil о dd а n   а vv а lgi   VII   а srd а   uyrtimiz   hududid а,   о t а shp а r а stlik - z а rdushtiylik   dini
p а yd о  bo ` ldi   v а  k е ng   t а rq а ldi .
Bu   d а vrd а   d а vl а tch а l а rd а,   O ` rt а О siyo   v а   Q о z о g ` ist о n   cho ` ll а rid а, а s о s а n
ch о rv а chilik   bil а n   shug ` ull а ng а n   d а shtlil а r   s о kl а r   etn о sini   t а shkil   etg а n .   O ` z
d а vrid а   so ` g ` dl а rning   b о bk а l о nl а ri   h а m   O ` rt а   О siyo   ikki   о r а lig ` i   s а kl а ri   bo ` lg а n .
M а ss а g е tl а r   es а хо r а zmiyl а rning   b о bk а l о nl а ri   edi . «А v е st о» d а   tilg а о ling а n   turl а r
Tur о nz а minning   s а kl а ri   bo ` lg а nligig а   shubh а l а nm а s а   h а m   bo ` l а di .   SHuningd е k ,
Q о z о g ` ist о n   s а kl а rining   b о b о k а l о nl а ri   а ndr о n о v а   m а d а niy а ti   а h о lisi   bo ` lg а n .
А ndr о n о v а  m а d а niy а ti  а h о lisi  – а riyl а r ,  d а hl а r   v а А v е st о  turl а ridir .
2001   yili   «А v е st о» ning   2700   yilligi   nish о nl а nishi   mun о s а b а ti   bil а n   ushbu
n о yob   m а d а niy   yodg о rlik   o ` zb е k   tilig а   t а rjim а   qilinib ,   ch о p   etildi .   N а tij а d а   butun
dunyod а   SH а rq   ха lql а rining   а v е st о,   хо r а zm ,   so ` g ` d ,   kush о n ,   m о niy ,   о r о miy   v а
b о shq а   yozuvl а rd а gi   а d а biy   yodg о rlikl а rg а   d о ir   t а dqiq о tl а ri   e ` l о n   qilindi .
Z а rdushtiylik   dini   t а ri х iti   o ` rg а nishg а   b а g ` ishl а ng а n   to ` qqiz   jildlik   « Dink а rd »
kit о bi   chiqdi ,   «А v е st о» d а gi   о l а mning   y а r а tilishi   h а qid а gi   n а skning   b а yoni   –
« Bund ах shin »  j а m оа tchilik   e ` tib о rig а  h а v о l а  etildi .
Z а rdo ` sht   «А v е st о» ni   S а bl о n   t о g ` id а   k е chirg а n   yill а rid а   bit а   b о shl а g а n .
Uning   G о hl а r   h а md а   Y А shtl а rni   b е v о sit а   sh е` r   bil а n   y а r а tg а nini   b а rch а
«а v е st о» shun о sl а r   t а n   о l а di .   U   hijr а tg а   uyz   tutg а ch ,   shim о liy   Er о nd а   bir   n е ch а
q о hin - ul а m о   bil а n   birg а   kit о bning   q о lg а n   qismini   yozib ,   o ` n   ikki   ming   ho ` kiz
t е risig а   о ltin   suvi   bil а n   ko ` chirtir а di .   А n а   shu   m а tnd а n   y а n а   bir   nus ха   о linib ,
m а` muriy   ха tl а r ,   p о dsh о   f а rm о nl а ri ,   n о dir   yozuvl а r   s а ql а n а dig а n   dijn а bishtg а
(а r х iv )   b е ril а di .   А sl   m а tn   es а   p о dsh о   Gusht а sp   ха zin а sig а   t о pshiril а di .   Isk а nd а r
M а qduniy   Er о nni   z а bt   etg а ch ,   dijn а bishtd а gi   «А v е st о» ni   z а rdushtiy   ul а m о l а r
yord а mid а  uyn о n   tilig а  t а rjim а  qilinib ,  q о lg а n   qismini   yoqtirib   uyb о rg а n .  Gusht а si
ха zin а sid а gi  а sl   nus ха ning   t а qdiri   h а m о n   n о m а` lumligich а  q о lib   k е lm о qd а.
«А v е st о»  tili   M а rk а ziy  О siyo ,  y а` ni  А yr о n а  Vijning   bir   n о hiy а si   bo ` lmish
Хо r а zmg а   t аа luqli ,   d е g а n   y а g о n а   fikr   о liml а r   o ` rt а sid а   hukmr о nlik   qilm о qd а.
«А v е st о»   n а f а q а t   eng   q а dimgi   yozm а   m а nb а,   b а lki   t а ri х shun о sligimizd а
d а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi   bil а n   t а ri х iy   biliml а r   v а zif а sini   b е lgil а b   b е rg а n
а jd о dl а rimiz   t а f а kkurining   n е` m а tidir . Z а rdushtiylik .   А v е st о   – b е   eng   q а dimiy   m о n о t е istik   t а` lim о tl а rd а n   biri
z а rdushtiylik   v а   b о shq а   dinl а rning ,   m а d а niy а tl а rning   sh а kll а nishig а   b е b а h о   t а` sir
ko ` rs а tg а n  а s а r   h а mdir .
O ` zb е kist о nning   а ntik   d а vrd а gi   t а ri х shun о sligid а   q а dimgi   UYn о nist о n   v а
Rim   t а ri х chil а ri   h а md а  g ео gr а fl а rining  а s а rl а ri   muhim   m а nb а  bo ` lib  х izm а t   qil а di .
Ul а rd а n   9   t а si   h а qid а gi   m а` lum о tni   « T а ri х iy   m а nb а shun о slik »   o ` quv
qo ` ll а nm а sid а n   f о yd а l а nib   t о pishimiz   mumkin .
Хе r а d о tning   « T а ri х»   а s а rid а   o ` zb е kist о nning   q а dimiy   ха lql а ri   bo ` lmish
а grippiyl а r ,   iss е d о nl а r ,   m а ss а g е tl а r ,   d о yl а r   v а   s а kl а r   h а qid а,   ul а rning   turmushi ,
urf -о d а tl а ri   h а md а   qo ` shni   m а ml а k а tl а r   bil а n   а l о q а l а ri   h а qid а   qimm а tli
m а` lum о tl а rni   uchr а t а miz .
Di о d о r   ( mil .а vv .90-21   yy .) ning   « T а ri х iy   kutub хо n а si »   n о mli   40   kit о bd а n
ib о r а t   а s а rining ,   f а q а t   –   q а dimgi   SH а rq   ха lql а rining   t а ri х i   v а   а fs о n а l а ri   h а qid а
hik о y а  qiluvchi  1-5  kit о bd а ri   s а ql а nib   q о lg а n .
P о mp е y   Tr о g   ( mil .а vv .   1- mil о d .   I   а sri ) ning   « Filipp   t а ri х i » d а   skifl а r ,
B а qtriy а,   Isk а nd а r   Zulq а rn а yn   d а vrid а   B а qtriy а   v а   Sug ` dd а   qurilg а n   sh а h а r   v а
im о r а tl а r ,   P а rfiy а   p о dsh о ligi ,   а h о lisining   k е lib   chiqishi   v а   Midiy а   bil а n
o ` z а r о mun о s а b а tl а rig а о id   muhim   m а` lum о tl а r   m а vjud .
O ` zb е kist о n   v а   Er о nning   q а dimiy   t а ri х ini   o ` rg а nishd а   p а n е grizm -
m а dd о hlik   ruhid а   yozilg а n   А rri а nning   « Isk а nd а rning   uyrishl а ri »   n о mli   а s а ri
muhim  а h а miy а t   k а sb   et а di .
Kvint   Kurtsiy   Rufning   а s а ri   –   « Buuyk   Isk а nd а r   t а ri х i » d а   O ` zb е kist о n
hududining   Isk а nd а r   Zulq а rn а y   qo ` shinl а ri   t о m о nid а n   istil о   qilinishi ,   ха lql а rning
ch е t   el   b о sqichl а rig а   q а rshi   kur а shi ,   х usus а n ,   Spit а m е n   b о shliq   qo ` zg `а l о n   k е ng
yoritib   b е rilg а n .   K е zi   k е lg а nd а   t а` kidl а sh   j о izki ,   S а m а rq а ndd а,   j а sur   Spit а m е n
о il а sid а tug ` ilib ,  uyrti   v а о t а sining   dushm а ni   bo ` lg а n   S е l е vk а  Isk а nd а rning  хо hishi
bil а n   turmushg а   chiqq а n   go ` z а l   А p а m а   h а qid а   qiziq а rli   m а` lum о tl а rni   А mriddin
B е rdimur о d о v   e ` l о n   qilm о qd а.
S е rm а hsul  о lim   G а y   Pliniy   S е kund  (24-79)  o ` zining  «О ddiy   t а ri х» а s а rid а
O ` zb е kist о nning   h а m   q а dimiy   t а ri х i ,  und а  y а sh а g а n  ха lql а r   skifl а r , О ks ,  Y А ks а rt ,
А nti ох iy а  sh а h а rl а rining   b а rp о  etilishi   h а qid а  qimm а tli   m а` lum о tl а r   b е r а di .
P о libiy   ( mil .а vv .201-120   yy .)   « Umumiy   t а ri х i »   А nti хо   I   ning   B а qtriy а
p о dsh о hi   Eftid е mg а  q а rshi   h а rbiy   uyrishi   h а qid а  muhim   m а` lum о t   b е r а di .
Str а b о n   ( mil .а v .   63- mil о d .23) ning   « Gg ео gr а fiy а» sid а   Girk а niy а,   P а rfiy а,
B а qtriy а  v а  M а rg ` iyon а ning   t а biiy   h о l а t ,  sh а h а rl а ri ,  qism а n   ul а rg а  b о rish   yo ` ll а ri ,
Оха ( H а rrirud ), О ksv а  Y А ks а rt   d а ryol а ri   h а qid а  O ` zb е kist о nning   q а dimiy  ха lql а ri
h а qid а,   ul а rning   k е lib   chiqish ,   bu   ха lql а rning   turmushi ,   urf -о d а ti   v а   e ` tiq о di ,
shuningd е k   P а rfiy а   v а   B а qtriy а ning   mil о dd а n   а vv а lgi   III   а srning   birinchi
ch о r а gid а gi   ichki  а hv о li   v а  o ` z а r о  mun о s а b а tl а ri   h а qid а  m а` lum о tl а r   b е r а di . Pt о l о m е y   Kl а vdiy   ( t ах min а n   90-160   yy .)   « G ео gr а fiy а» sid а   Girk а niy а,
M а rg ` iyon а,   B а qtriy а,   So ` g ` diyon а   h а md а   skifl а r   m а ml а k а tining   g ео gr а fik   h о l а ti ,
B а qtriy а   v а   So ` g ` diyon а ning   m а shhur   sh а h а rl а ri ,   ul а rning   а h о lisi   h а qid а
m а` lum о tl а r   k е ltirilg а n .
Х uddi   shuningd е k   Plut а r х,  P о li е n ,  UYstik  а s а rl а rid а  h а m  а ntik   d а vrg а  d о ir
qimm а tli   m а` lum о tl а r   k е ltiril а di .
Ins о niy а t   t а ri х ining   muhim   b о sqichi   bo ` lg а n   ( V - XVII   а srl а r )   –   o ` rt а
а srl а rni   j а h о n  ха lql а rining   b а rch а si   o ` z   b о shid а n   k е chirg а n .  T а ri х shun о slikd а  o ` rt а
а srl а r   d а vrid а   ins о np а rv а rlik   ( gum а nistik )   dunyoq а r а sh   sh а kll а nib ,   t а ri х ni
y а ngich а   d а vrl а sh   b о shl а n а di .   Ins о niy а t   o ` z   t а r а qqiyoti   d а v о mid а   d о im о   o ` z а r о
iqtis о diy   v а   m а d а niy   mul о q о tl а rd а   bo ` lg а n   G `а rb   v а   SH а rq   dunyosi   o ` rt а sid а gi
mun о s а b а tl а rning   tikl а nishi ,  riv о jl а nishi   h а m  х uddi   shu   d а vr ,  y а` ni   o ` rt а а srl а rd а n
yo ` lg а  qo ` yil а di .
O ` rt а а srl а r   d а vrid а  m о ddiy   m а d а niy а t   qur о ll а rining   p а yd о  bo ` lishi   is о nl а r
h а yotig а   q а nch а lik   k а tt а   t а` sir   ko ` rs а tg а n   bo ` ls а,   qo ` lyozm а   v а   b   о sm а
kit о bl а rning   p а yd о   bo ` lishi   h а m   ins о niy а t   m а d а niy а ti   t а r а qqiyotig а   shunch а l а r
k а tt а  t а` sir   ko ` rs а tdi .  SH а rq   qo ` lyozm а  kit о bl а ri   bir   n е cht а о l а mshumul   dinl а rning
а vl о dd а n -а vl о dg а   o ` tishig а   х izm а t   qildi ,   ko ` pl а b   diniy   v а   etnik   silsil а l а r
( sist е m а l а r ) ning   q о nun - q о id а l а rini   j а h о ng а   t а rq а tdi ,   j а h о n   m а d а niy а ti
ха zin а l а rining   d а v о miyligini   t а` minl а di .
Qur `о ni   K а rim   –   ins о niy а t   m а` n а viy   k а m о l о tini   t а` minl а shd а   o ` zig а   хо s
m а nb а dir .   H о zirgi   p а ytd а   h а m   о d а mz о tning   butun   m а` n а viy   –   ruhiy   ehtiyojl а rini
q о ndir а dig а n   y а g о n а  il о hiy   kit о b   Qur `о ni   K а rimdir .
О ldingi   p а yg `а mb а rl а r   o ` zl а ri   е tk а zg а n   ха b а rni   eng   ох irgi ,   q а t ` iy ,   uzil -
k е sil   ха b а r   d е b   e ` l о n   qilm а g а nl а r ,   ul а r   to `х t о vsiz   ruhiy - m а` n а viy   k а m о l о tg а-
t а r а qqiyotg а  ish о ng а n   edil а r .  V а  d о imiy   r а vishd а  o ` z   q а vml а rig а  b а rch а  ins о nl а rni
birl а shtir а dig а n   v а   ul а rni   so ` nggi   uyks а k   m а nzil   s а ri   elt а dig а n   p а yg `а mb а r   –
Muh а mm а d   ( s .а. v .)   k е l а dil а r ,   d е b   х ush ха b а r   b е rg а n   edil а r .   А ll о h   t ао l о
Muh а mm а d   ( s .а. v .) ni   ins о niy а tg а   eng   ох irgi   p а yg `а mb а r   «х t а m   ul -а nbiyo »   qilib
uyb о rdi .   Bu   ulug `   p а yg `а mb а r   о rq а li   ins о niy а tg а   n о zil   etilg а n   Qur `о ni   K а rim   es а
m а zkur   muq а dd а s   kit о bl а r   v а  s а hif а l а rning   eng  ох irgisi ,  eng   ulug ` i   v а  muk а mm а li
h а md а  ul а rni   t а sdiql о vchi ,  to ` ldiruvchi   v а  isl о m   etuvchi   kit о bdir . О r а d а n   o ` n   to ` rt
а srd а n   uz о qr о q   v а qt   o ` tg а n   bo ` ls а  h а m ,  uning   bir о nt а  k а lim а s а  o ` zr а m а sd а n   bizg а
е tib   k е lg а n .
Isl о m   dunyosid а   y а r а tilg а n   o ` rt а   а srl а r   d а vri   t а ri х iy   а s а rl а rining
sh а kll а nishig а   h а m   b е qiyos   k а tt а   t а` sir   o ` tk а zg а n   buuyk   а s а r   h а m   Qur `о ni
k а rimdir .
Im о m   Bu хо riyning   « J о m е`-а s - S а hih »   n о mli   h а disl а r   to ` pl а mi
mo `` t а b а rligi   jih а tid а n   « Qur `о n » d а n   k е yingi ,   y а` ni   ikkinchi   o ` rind а   tur а di .   G а p shund а ki ,   а l - Bu хо riy   j а h о ng а   t а nilg а n   buuyk   muh а ndis   bo ` libgin а   q о lm а y ,   o ` z
z а m о n а sining   а t о qli   t а ri х chisi   h а m   edi .   Uning   « J о m е`-а t - t а v о ri х»   а s а ri   Kichik
t а ri х,   O ` rt а ch а   t а ri х   v а   K а tt а   t а ri х   d е b   n о ml а nuvchi   3   qismd а n   ib о r а t . А hm а d   ibn
Ism о il   а l - Bu хо riyning   1974   yild а   t о pilg а n   « Kichik   t а ri х»   v а   « O ` rt а ch а   t а ri х»
kit о bl а ri .   А lish е r   N а v о iy   n о mid а gi   S а m а rq а nd   d а vl а t   univ е rsit е ti   SH а rq
qo ` lyozm а l а ri   f о ndid а  s а ql а nm о qd а.
XVI - XVII  а srl а rd а  t а bi а tshun о slik   f а nl а rining   k е skin   uyks а lishi   b о shl а ndi .
Ishl а b   chiq а rish ,   juml а d а n ,   t ех nik а ni   o ` sishi   ilmiy   t а r а qqiyotg а   k е ng   yo ` l   о chdi .
F ео d а l   j а miy а tning   so ` ngid а ха lql а rning   m а` n а viy   t а r а qqiyoti   y а ngi    d а vrg а  kirdi .
Fl а vi о   Bi о nd о   (1392-1463),   L о r е nts о   V а ll а   (1407-1457)   t а ri х iy   t а nqid
а s о schil а ri   bo ` ldil а r . Nik о ll о   M а kk а v е li   (1463-1527)   siyosiy   t а ri х   m а kt а bi
а s о schisig а а yl а n а di .   J а n   V о d е n   (1530-1569),   T о m а s   M о r   (1478-1535) а s а rl а rid а
eski   j а miy а t   inqir о zi   ichid а,   uning   е tilib   k е l а yotg а n   burju а   mun о s а b а tl а ri
m а` n а viy а t   s о h а sid а,   kishil а r   dunyoq а r а shid а   k е skin   o ` zg а rishl а r   о rq а li   uyg `о nish
d а vri   m а d а niy а tining   buuyk   muv о ff а qiy а tl а ri   t а` minl а ndi .
O ` rt а   а sr   Е vr о p а   t а ri х shun о sligining   o ` zig а   хо s   х ususiy а tl а ri   shubh а siz ,
k е l а j а kni   ko ` r а  bilg а n   v а  XX  а srd а  dunyoning   k а tt а  qismid а  vujudg а  k е lg а n ,  l е kin
ut о pik   g `о y а l а rni   а m а lg а   о shir а   о lm а g а n   s о tsi а listik   v а   k о mmunistik   tuzumni
t а` rif - t а vsif   qilib   b е rdi .
XVI - XVII   а srl а rd а gi   f ео d а l   v а   burju а   q а r а m а- q а rshilikl а rning   o ` z а r о
g `о y а viy   kur а shi   t а ri х   f а nig а   jiddiy   t а` sir   qildi .   Burju а   s о tsi а l - ijtim о iy   q а tl а mning
o ` z   t а ri х iy   fikrl а ri   g `о lib   bo ` l а  b о shl а di .
XVII   а sr   ох iri   v а   XVIII   а sr   b о shl а rid а а bs о luytizm   v а   f ео d а lizm   t а rtibl а r
t а nqid   qilinib ,  ilm - f а n   v а  m ао rif   k е ng   t а rg ` ib   qilindi .  Ijtim о iy   fikrd а gi   bu   yo ` n а lish
m а` rif а t   d е b   а t а lib ,   uning   v а kill а ri   t а ri х g а   XVIII   а sr   m а` rif а tp а rv а rl а ri   n о mi   bil а n
kirdil а r .   Ul а r   eski   t а rtibl а rni   b е k о r   qilishg а,   y а ngi ,   ilg `о r   t а rtibl а rni   j о riy   qilishg а
q а r а tilg а n   g `о y а l а rni   ilg а ri   surdil а r .   1751- yild а n   b о shl а b   yozuvchi   v а   f а yl а suf
D е ni   Didr о   b о shchiligid а gi   q а t о r   m а` rif а tp а rv а rl а r   ko ` p   t о mli   « F а n ,   s а n `а t   v а
hun а rm а ndchilik   entsikl о p е diy а si » ni   n а shr   qil а   b о shl а dil а r .   ( Entsikl о p е diy а-
l о tinch а   so ` z   bo ` lib ,   ilm ,   m а h о r а tni   o ` rg а nish     d е m а kdir .   Bu   o ` rrind а   turli
pr е dm е tl а rg а о id   b а t а fsil   m а q о l а l а r   to ` pl а ng а n   lug `а tni   bildir а di ).
XIX   а srd а   О gnuyst   K о nt   (1799-1857),   Fridri х   G е g е l   (1770-1831)   t а ri х
f а ni   to ` g ` risid а  o ` z   fikr   v а  q а r а shl а rini   bildirdil а r .
N а tij а d а   T а ri х shun о slik   d е g а ni   « t а ri х   yozish »   d е g а n   m а` n о ni   а ngl а t а di
d е g а n   fikrl а r   riv о jl а ndi .   T а ri х iy   biliml а rning   yig ` ilishi   bil а n   t а ri х   f а ng а   а yl а ndi .
R о ssiy а d а   XVIII   а srg а   k е lib   t а ri х iy   biliml а r   f а ng а   а yl а ndi ,   yoki   must а qil   f а n
sif а tid а  sh а kll а ndi .  O ` zb е kist о nd а  yoki   O ` rt а О siyod а  bu   j а r а yon   ko ` pchilik   d а stur
v а   а d а biyotl а rd а   XVIII   а srning   ох irl а rig а   k е lib   uyz   b е rdi   d е g а n   fikrl а r   ustunlik qilm о qd а.   T а ri х iy   biliml а rning   f а ng а   а yl а n а shini   f а ls а fiy   v а   t а ri х iy
dunyoq а r а shl а rning   riv о jsiz   tushunish   qiyin . 
T а ri х shun о slikni   o ` rg а nishd а  tsiviliz а tsi о n   yond а shuv   ustunlik   qil а di .
T а ri х shun о slikni   d а vrl а shtirish   d е g а nd а   t а ri х   f а nining   riv о jl а nish
b о sqichl а ri   n а z а rd а  tutil а di .  Y А ngi   yond а shuv ,  m а vzul а rning   k е ng   v а  chuqur   t а hlil
qilinishi ,  turli   m а nb а l а rd а n   f о yd а l а nish   h а m   ko ` zd а  tutil а di .
Bugungi   h о l а td а   t а ri х shun о slikni   quyid а gi   d а vrl а rg а   bo ` lib   o ` rg а nish
q а bul   qilin а di .   T а ri х iy   biliml а rning   yig ` ilishi   v а   t а ri х ning   must а qil   f а n   sif а tid а
sh а kll а nishi .   Ikkinchi   b о sqich   musulm о n   t а ri х n а visligi ,   bilim   v а   t а f а kkurning
o ` sish   j а r а yoni .   IX - XII   а srl а rd а gi   SH а rq   uyg `о nishi   d а vri   t а ri х shun о sligi   е r - mulk
eg а ligining   sh а kll а nishi   j а r а yonid а   t а ri х   f а ni   riv о jl а nishi .   ( XIII - XVIII   а sr
ох irig а ch а).   To ` rtinchi   d а vr   XIX   а sr   b о shl а rid а n - XX   а sr   ох irig а ch а,   y а` ni
SH а rqshun о slikning   kuch а yishi ,   O ` rt а   О siyoning   ijtim о iy ,   iqtis о diy   v а   siyosiy
t а ri х ining   o ` rg а nilishi .
T а ri х shun о slikning   o ` rg а nishning   b е shinchi   d а vri   XX   а srning   ох irl а rid а n
t о   h о zirgi   kung а ch а.   Must а qillik   d а vri ,   ха lqimizning   o ` z   о z о dligi   v а   huquqini
qo ` lg а   kiritishi   bil а n   b е lgil а n а di .   Bu   d а vrd а   t а ri х   f а nini   o ` rg а nish   d а vl а t   siyos а ti
d а r а j а sig а  ko ` t а rildi .
T а ri х shun о slik   f а ni   turd о sh   f а nl а rning   riv о jl а nishi   bil а n   ch а mb а rch а s
b о g ` liqdir .   Bir   t о m о nd а n ,   n а vb а td а   m а nb а shun о slik   v а     а r хео gr а fiy а   f а nl а rining
riv о jl а nishi .   T а ri х   f а ni   q а nch а   ko ` p   m а nb а   bo ` ls а   shu   bil а n   b о yib ,   а niq   f а ktl а r
а s о sid а   to ` liq   о ydinl а sh а di .   Ikkinchi   t о m о nd а n   shu   to ` pl а ng а n   m а nb а l а r   а s о sid а
t а ri х iy   о ng   v а   t а f а kkur   h а m   o ` sib   b о r а di ,   y а ngil а n а di .   N а tij а d а   bir - birini
to ` ldiruvchi   k о nts е ptsiy а l а r ,  n а z а riy а l а r   y а r а til а di . 
O ` zb е kist о nd а а niq   t а ri х shun о slik   mu а mm о l а rini  о chib   b е ruvchi  а s а r  1970
yild а   y а r а tildi .   To ` g ` ri   bund а n   о ldin   h а m   s о v е tl а r   d а vri   t а ri х un о sligig а   d о ir   ilmiy
m а q о l а l а r   to ` pl а ml а ri   n а shr   etilg а n   edi . Х usus а n   1942   yild а «25   l е t   ist о rich е sk о y
n а uki   v   SSSR »   ( V . P . V о lgin ,   Е. V . T а rl е,   А. M . P а nkr а t о v а   t а rhriri   о stid а)   e ` l о n
qiling а n   edi .
SHund а y   qilib   t а ri х shun о slik   f а nining   riv о jl а nishid а  ikkinchi   j а h о n   urushi
yill а ri   muhim   bir   b о sqich   bo ` ldi . А yn а n   m а n а   shu   d а vrd а n   b о shl а b   t а ri х shun о slik
f а ni   b е lgil а b   b е rg а n   d о lz а rb   v а zif а l а rd а n   k е lib   chiqq а n   h о ld а   ko ` p   t о mlik
«О ch е rki   ist о rii   ist о rich е sk о y   n а uki   v   SSSR » а s а rl а ri   n а shr   etil а  b о shl а di .
Must а qllik   yill а rid а   O ` rt а О siyod а   m а vjud   bo ` lg а n   q а dimgi   d а vl а tl а rning
t а ri х shun о sligig а   b а g ` ishl а ng а n   quyid а gi   ikki   а s а rni   а l о hid а   ko ` rs а tib   o ` tish
z а rurdir .  Birinchisi  А n а t о lik   S а gdull ае v ,  B о bir  А min о v ,  O ` kt а m   M а vl о n о v ,  N а im
N о rqul о v   mu а llifligid а   T о shk е nt   sh а hrid а  «А k а d е miy а»   n а shriyotid а,  2000   yild а
n а shr   etilg а n   « O ` zb е kist о n   t а ri х i :   d а vl а t   v а   j а miy а t   t а r а qqiyoti »,   I - qism   а s а ridir .
Mu а llifl а r   j а m оа si   t о m о nid а n   t а yyorl а ng а n   ushbu   kit о b   O ` zb е kist о n   t а ri х id а d а vl а t   v а   j а miy а t   t а r а qqiyotining   ilk   b о sqichl а rid а n   b о shl а b   XIX   а srning
o ` rt а l а rig а ch а  bo ` lg а n   k а tt а  d а vrni   o ` z   ichig а о lg а n   birinchi   qismidir . 
Ikkinchi   а s а r ,   o ` zb е k   d а vl а tchiligi   t а ri х ining   eng   q а dimgi   d а vrl а rid а n
t о rtib   t о   s о v е t   must а ml а k а chiligi   d а vrig а ch а   bo ` lg а n   t а ri х iy   о ch е rkl а rid а n
ib о r а tdir .   « O ` zb е kist о n   d а vl а tchiligi   t а ri х i   о ch е rkl а ri .   T о shk е nt ,   « SH а rq »,   2001.
M а s ` ul   muh а rrir :  pr о f .  D .А.А lim о v а».
Ushbu   а s а rl а rd а   ko ` rs а tilishich а   K а nguy   d а vl а ti   ( e ` tib о r   b е ring ,   bund а n
о ldingi   t а ri х shun о sligimizd а   K . SH о niyoz о v   Q а ng `   d а vl а ti   v а   q а ng ` lil а r .   T ., 1990,
d е b   ko ` rs а tilg а n )   P а rfiy а,   Kush о n   p о dsh о likl а rig а   o `х sh а sh   ko ` chm а nchi
sul о l а l а rg а   m а nsub   b о shq а   d а vl а tl а r   k а bi   q а bil а l а rning   Е vr оо siyod а   siljishi   v а
er .а vv .   III   а srd а   s е zil а rli   d а r а j а d а   kuch а yg а n   ko ` chm а nchil а rning   O ` rt а   О siyo
mint а q а sining   o ` tr о q   d е hq о nchilik   v о h а l а rig а   b о stirib   kirib ,   o ` rg а nishb   о lishl а ri
n а tij а sid а  p а yd о  bo ` ldi .
K а nguy   ilg а ri   «А v е st о» о rq а li   K а ng ха   n о mi   bil а n   m а shhur   bo ` lib , а s а rd а
u   « uyks а k   v а   muq а dd а s »   d е b   t а` rifl а ng а n .   «А v е st о» d а   tilg а   о ling а n   Q а ng ха   –
Q а ng `   ek а nligi   t а dqiq о tchil а rd а n   bir о nt а sid а   shubh а   uyg `о tm а ydi ,   l е kin   uning
o ` rni   m а s а l а sid а о liml а rning   fikri   bir - birid а n   jiddiy   r а vishd а  f а rql а n а di .
K а nguy   а s о s а n   bir - birig а   t е ng   bo ` lg а n   o ` tr о q   х o ` j а lik   hududl а rid а n   ib о r а t
b е sh   kichik   h о kimiy а tni   o ` z   ichig а   о lg а n .   Ul а r   K а nguy   ittif о qi   ishtir о kchil а rig а
q а r а m   bo ` lg а n   Sus е,   Fumu ,   UYni ,   Gi ,   UY е gy а n   hududl а rid а n   ib о r а tdir .   H а r   bir
h о kimiy а tning   shu   n о m   bil а n  а t а luvchi   o ` zining   b о sh   sh а hri   bo ` lg а n . 
G ео gr а fik   jih а td а n   K а nguy   j а nubiy   p о dsh о likl а r   P а rfiy а,   Kush о n   v а
m о ng о liy а d а   vujudg а   k е lg а n   ko ` chm а nchil а r   d а vl а ti   –   Х uin   imp е riy а si   o ` rt а sid а
j о yl а shg а n   edi .
H о zirgi   p а ytd а   O ` zb е kist о n   hududid а   ilk   d а vl а tning   p а yd о   bo ` lishi
t а ri х shun о sligi   h а qid а   g а pir а r   ek а nmiz ,   F а rg `о n а   v о diysid а   80   d а n   о rtiq   chust
m а d а niy а ti   yodg о rlikl а ri   q а yd   etilg а nligini   а l о hid а   ko ` rs а tib   o ` tish   k е r а k .
А r хео l о gik   m а` lum о tl а rg а   q а r а g а nd а   F а rg `о n а ning   d е hq о nchilik   uchun
o ` zl а shtirilishi   so ` nggi   br о nz а   d а vrid а,   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   II   ming   yillikning
ох irgi   ch о r а gid а   b о shl а ng а n .   Birinchi   t о pilg а n   yodg о rlikk а   nisb а t а n   b е rg а n   h о ld а
F а rg `о n а  d е hq о nchilik   m а d а niy а ti   CHust   m а d а niy а ti   d е b  а t а l а di .
F а rg `о n а  v о diysi   bo ` yich а  yozm а  m а nb а l а r   yo ` q ,  shund а y   bo ` ls а- d а, а yrim
о liml а r   Q а dimgi   F а rg `о n а   p о dsh о ligining   ( D а v а n ’)   m а vjud   bo ` lg а nligini   t ах min
qil а dil а r .   SHu   s а b а bli   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   I   ming   yillikning   o ` rt а l а rid а n   о ldingi
d а vrd а gi   F а rg `о n а  h а qid а  so ` z   uyritg а nd а о d а td а  f а q а t  « CHifd о m » ( v о h а)  tipid а gi
q а dimgi   d а vl а t   а s о sl а rining   p а yd о   bo ` lishi   а ngl а shil а di .   M а n а   shu   h о lni   his о bg а
о lib   F а rg `о n а d а   d а vl а tchilik ,   а ftid а n   er а mizg а ch а   bo ` lg а n   V - IV   а srl а rd а   p а yd о
bo ` lg а n   d е yish   mumkin .  Bu   h о dis а   ikki   t а ri х iy   d а lilg а   а s о sl а ng а n .   Birinchisi :   а yn а n   m а n а   shu
d а vrg а   о id   а r хео l о gik   t о pilm а l а r   ( Jo ` r а b а sh о t   m а d а niy а ti )   ishl а b   chiq а rish
kuchl а rining   riv о jl а ng а nligi   ( t о v а r   ishl а b   chiq а rish   v а   s а vd о ning   o ` sishi )   h а qid а
t ах min   qilishg а а s о s   b е r а di .  Ikkinchisi :  er а mizg а ch а  bo ` lg а n   II  а srd а yoq   ko ` p   s о nli
sh а h а rl а r   m а vjud   bo ` lg а n .   Er а mizg а ch а   bo ` lg а n   136-128   yill а rd а   F а rg `о n а   k е lg а n
Х it о y   elchisi   v а   s а yyohi   Ut а n   TSy а n ’   « D а v а nd а   UYd а n   о rtiq   kichik   v а   k а tt а
sh а h а rl а r   b о r »  d е b  а ytib   o ` t а di . 
SHo ` r о l а r   t а ri х shun о sligid а   umumiy   v а t а nimiz   Turkist а n   h а qid а   bu   diyor
R о ssiy а ning   q о l о q ,   ch е kk а   o ` lk а si ,   а h о lining   f а q а t   ikki   f о izi   s а v о dli ,   q о lg а ni
j а h о l а td а,   d е g а n   fikr   hukmr о n   edi .   H о lbuki ,   Pr е zid е ntimiz   I .А. K а rim о vning
« T а ri х iy   хо tir а siz   k е l а j а k   yo ` q »   m а q о l а sid а   t а` kidl а g а nid е k ,   « Bu   q а dimiy   v а
t а b а rruk   tupr о qd а n   а ll о m а l а r ,   f о zilu   fuz а l о l а r ,   о limu   ul а m о l а r ,   siyos а tchil а r ,
s а rk а rd а l а r   е tishib   chiqq а n .   Diniy   v а   dunyoviy   ilml а rning   а s о sl а ri   m а n а   shu
z а m о nd а   y а r а tilg а n ,   s а yq а l   t о pg а n ….   B е sh а fq а t   d а vr   sin о vl а rid а n   о m о n   q о lg а n ,
eng   q а dimgi   t о shyozuvl а r ,   bitikl а rd а n   t о rtib   bugun   kutub хо n а l а rimiz   ха zin а sid а
s а ql а n а yotg а n  20  mingd а n  о rtiq   qo ` lyozm а,  ul а rd а  muj а ss а ml а shg а n   t а ri х, …. О id
o ` ng   mingl а b   а s а rl а r   bizning   b а qiyos   m а` n а viy   b о yligimiz ,   ifti хо rimizdir .
Bunch а lik   k а tt а   m е r о sg а   eg а   bo ` lg а n   ха lq   dunyod а   k а m   t о pil а di ».   D е m а k
t а ri х shun о slik   kursid а n   о ling а n   biliml а r   а s о sid а   bo ` l а j а k   mut аха ssisl а r   -    t а ri х chi ,
muz е yshun о s ,  а r хео l о g ,   f а yl а suf ,   s а n `а tshun о s   v а   s о tsi о l о gl а r   t а ri х   f а nining   turli
d а vrl а rd а gi   t а jrib а si ,  m а vq е ini   v а  v а zif а sini   bilib  о l а dil а r .
Savollar:
6. Tarixiy davr va o‘zgarishlar.
7. Tarixiy yilnomalar.
8. Soxta tarix va haqiqat.
9. Qadim tarix maktablari.
10. Yunon-Rim tarixchilari.
11. Geradot tarixshunosligi.
12. Sharq tarixshunoslik maktablari.
7-MAVZU:   O’RTA ASRLAR TARIXSHUNOSLIGI
REJA:
1. O‘rta   Osiyo   davlatlari   bilan   Turk   hoqonligi   o‘zaro   munosabatlari
tarixshunosligi.
2. Arablar bosqini va uning tarixiy bilimlar rivojigi ta`siri.
3. O‘rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy yuksalish tarixshunosligi.
4. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining uslubi va tafakkuri. 5. Tarixiy   bilimlar   rivojlanishida   yangi   mazmun,   yangi   shaklda   pragmatizmning
kuchayishi.
Tayanch   iboralar :   O‘rta   Osiyoning   qadimgi   davlatlari:   Katta   Xorazm,
Baqtriya   podsholigi,   Qang’,   Kushon   tarixshunosligi.   Qadimgi   Farg’ona   davlati
(Davan’)   tarixshunosligi.   Turk   hoqonligi   va   uning   O‘rta   Osiyo   davlatlari   bilan
o‘zaro aloqalariga doir yangi adabiyotlar.
V-VI   asrlarda   O`zbekiston   tarixi   Eftaliylar   davlati   tarixi   bilan   bog`liq.
Eftaliylar saklar va massagetlarning avlodlaridir. Eftaliylar juda katta hududda o`z
hukmronliklarini o`rnatdilar.
563-567 yillari turk hoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan ittifoq
tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba beradi va ularga qarashli yerlarni bo`ysundirishga
muvaffaq bo`ladi.
VI   asr   o`rtalarida   Turk   hoqonligi   zaminida   ilk   katta   yer   egaligi
munosabatlari   shakllana   boshladi.   O`zaro   urushlar   natijasida   bo`linib   ketgan
G`arbiy   turk   hoqonligi   markazlashmagan   davlat   bo`lib,   15   ga   yaqin   mustaqil
hokimliklardan,   So`g`dda   yuechji   xalqidan   chiqqan   jabg`u,   Buxoroda   mahalliy
buxorxudot, Farg`onada ixshidlar kabilardan tashkil topgan edi.
Hoqonlik   tarkibiga   kirgan   xalqlar   bir   qismi   So`g`d,   Xorazm,   Toxariston,
Farg`ona dehqonchilik, shahar  aholisi hunarmanchilik va savdo-sotiq bilan, uning
tog`li   va   cho`l   tumanlarida   istiqomat   qiluvchi   katta   qismi   esa   chorvachilik   bilan
shug`ullangan.
O`rta   Osiyo   davlatlari   bilan   Turk   hoqonligi   o`zaro   munosabatlari   tarixini
T.Saidqulov,     L.N.Gumilev   Abushiy   Xasan     Ato  va   Turon   Usmon   asarlari   orqali
bilib olishimiz mumkin. Bu asarlar orasida Nasimxoning «Turk hoqonligi» nomli
asari alohida o`rinni egallaydi. Garchi olim filolog bo`lsada, qadimgi turkiylarning
imon-e`tiqodi,   madaniyati,   turmush   tarzi   haqida   qiziqarli   ma`lumotlarni   keltiradi.
Ushbu   asarning   e`tiborli   joyi   shundakim,   N.YA.Bichurin,   S.G.Klyashtorniy,
V.A.Livishits   kabi   tarixnavislarning   ilmiy   merosini   yangicha   yondashuv   asosida
talqin qila olgan.
Arablar O`zbekiston hududiga 674 yildan boshlab bostirib kira boshladilar.
705 yildan boshlab arablarning O`zbekiston ustiga istilochilik yurishlari kuchaydi.
Bunga   arablarning   Xurosondagi   noibi   Qutayba   ibn   Muslim   (715   yili   hozirgi
Andijon viloyatining Jalolquduq tumanida, hozirgi SHurunch mozor, aslida Qilich
mozor temir yo`l bekati yonida o`ldirilgan) boshchilik qildi.
Arab   istilosi   O`zbekistonning   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyotiga
katta   zarar   yetkazdi,   ko`plab   katta   va   boy   shaharlarning   kuli   ko`kka   sovurildi,
ming-minglab   kishilarning   «yostig`i   quridi»,   Marv,   Buxoro,   Samarqand   va
Xorazm kutubxonalarida saqlanayotgan juda ko`p noyob asarlar yo`q qilindi. O`zbekiston   xalqlari   arab   istilochilariga   qarshi   bir   necha   bor   qo`zg`alon
ko`tardilar. SHular sirasida 769-776 yillarda butun Movarounnahrni larzaga solgan
Muqanna   (783   yili   o`ldirilgan)   boshchiligida   bo`lib   o`tgan   qo`zg`alon
tarixshunosligi   mustaqillik   yillarida   alohida   o`rganildi.   Masalan   G`ulom   Karim
«Muqanna   qo`zg`oloni   muarrixlar   talqinida»   //   Ma`rifat,   2003   yil   8   fevral,   15
fevral, 15 may sonlarida.
Ibn   Xalikkon   Muqannaning   nomi   Ato   bo`lgan   deb   yozadi.   O`rta   asrlarda
yashagan   arab   muarrixi   turkiy   «ota»   so`zini   shunday   yozgan   bo`lishi   mumkin.
O`sha  zamonda islomni qabul  qilgan turonliklar  asl  turkiy va sug`diy nomlaridan
tashqari, arabcha ism yoki laqablar ham olishi urf bo`lgan edi.
SHu narsa diqqatga sazovorki, qadimgi tarixiy manbalarda ham Muqanna
qo`zg`oloniga turlicha munosabat bilan yondoshish hollari bo`lgan. O`rta asrlarda
oq   kiyimlilar   harakatga   maxsus   bag`ishlab   yozilgan   asarlar   qatorida   Abubakr
Narshaxiyning   «Buxoro   tarixi»,   Ibrohim   ismli   muarrixning   «Axbori   Muqanna»
(«Muqanna   haqida   xabarlar»)   kitoblari   tilga   olinadi.   Akademik   V.V.Bartol’dning
taxminicha, bu asar muallifi asli kelib chiqishi turkiy xonadondan bo`lgan va arab
tilida   ijod   qilgan   mashhur   shoir   Ibrohim   ibn   Abbos   as-Suliy   bo`lishi   kerak.   Abu
Rayhon   Beruniy   «Qadimgi   xalqlardan   qolgan   yodgorliklar»   asarida:   «Muqanna
haqidagi xabarlarni  forschadan arabchaga  tarjima qildim  va ularni  «Oq kiyimlilar
va   narmatiylar   haqidagi   xabarlar»   nomli   kitobimda   to`la   bayon   etdim»,   deb
ma`lum qiladi. Oq kiyimlilar qo`zg`oloniga, shuningdek, o`rta asrlarning Tabariy,
Bal`aviy, Ibn Xallikon, Gardiziy, Abulfaraj  YAhudiy, YA`qubiy, Ibn al-Asir kabi
ulkan muarrixlari o`z asarlaridan joy ajratishgan. 
Muqanna   qo`zg`oloni   zamonaviy   tadqiqotchi   va   adiblarni   ham   ilmiy   va
badiiy asarlar yaratishga ilhomlantirib kelmoqda. O`tgan XX asrda «oq kiyimlilar»
harakati   haqida   Sadriddiy   Ayniy,   A.YAkubovskiy,   T.Qodirova   va   Poyon
Ravshanovlarning   muhim   tadqiqotlari   yuzaga   keldi.   Atoqli   shoir   Hamid   Olimjon
«Muqanna» tarixiy dramasi, yozuvchi Mirzapo`lat Toshpo`latov «Sanam tog`idagi
gulxan»   tarixiy   qissasini   yozdi.   Xorijiy   mamlakatlarda   ham   ilmiy   tadqiqotlar
yaratilgan   bo`lib,   Eron   yozuvchisi   Saif   Nafisiy   va   argentinalik   jahonga   mashhur
adib Xorxe Luis Borxesning Muqanna haqida hikoyalar yozishgani ma`lum.
Arablar   bosqini   tarixiy   bilimlar   rivojiga   ta`sir   qilmasdan   qolmadi.
Insoniyat   tarixida   xalqlar   hech   qachon   bir-biridan   uzilib   qolgan   holatda
yashamaganlar.   Hayot   dialektikasiga   binoan   bunday   bo`lishi   ham   mumkin   emas
edi.
Arab   xalifaligi   tarkibiga   kirgan   xalqlarning   iqtisodiy   va   madaniy
taraqqiyotidagi   katta   tafovutlar,   mahalliy   aholi   va   bosqinchilar   o`rtasidagi
ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi tufayli Movarounnahrda Somoniylar (819 y)   hokimiyat   tepasiga   keldilar.   Bu   hol   mamlakatning   iqtisodiy   va   madaniy
yuksalishiga yo`l ochdi.
Movarounnahr maxsus geografik  termin sifatida arablar o`rtasida VII-VIII
asrdan, aniqrog`i, arab istilolari boshlanish davridan ma`lum va «Daryo orqasidagi
(Amudaryo ortidagi) yerlar» ma`nosini anglatgan. 
Darhaqiqat,   shundan   boshlab   Movarounnahrning   shon-shuhrati   jahonga
namoyon bo`ldi. Movarounnahr ilmu ziyo markazi sifatida butun dunyogav yetildi.
U  islom   ulamolarini   yetishtirgan,   xususan,   tarixshunos   va   geograf   olimlar   Vatani
sifatida   olamda   shuhrat   qozongan   muqaddas   yurtdir.   Vatanimizning   IX-XII
asrlaridagi   madaniy   yuksalishini   tarixshunoslar   sharq   uyg`onish   davriga
mengzaydilar.
Bo`riboy   Ahmedovning   «O`zbekistonning   atoqli   tarixshunos   olimlari»
(Toshkent,   2003)   risolasida   O`zbekistonda   VIII-XIX   asrlarda   yashab   ijod   htgan
tarixshunoslar,   ularning   ilmiy   faoliyati   va   mmuhim   asarlariga   qisqacha   to`xtalib
o`tiladi. Risola ikki qismdan iborat. Birinchi qismga tarixshunos va geograf olimlar
kiritilgan   bo`lib,   ikkinchi   qismida   biograf   olimlar   va   ularning   muhim   asarlari
(tazkiralari,   manoqiblari)   haqida   umumiy   ma`lumot   beriladi.   Risolada   IX-XII
asrlarda   yashab,   ijod   qilgan   8   ta   yirik,   madaniy   yuksalishga   hissa   qo`shgan,
tarixshunoslar   haqida   ma`lumotlar   beriladi.   Bular   quyidagilardir:   Abu   Abdulloh
Muhammad   al-Xorazmiy   –   VIII-IX   asrlarda   (789-850   yy.)   o`tgan   xorazmlik
qomusiy   olim.   Al-Xorazmiyning   tarixiy   asari   –   «Kitob   ut-tarix»   bo`lib,   ayrim
parchalari   at-Tabariy   (839-923   yy.)   va   Ibn-al-Asir   (1160-1234   yy.)ning   kitoblari
orqali bizgacha yetib kelgan.
Bal`amiy   –   X   asrda   o`tgan   buxorolik   tarixnavis   va   davlat   rabobi.
Somoniylar   qo`lida   vazir   vazifasida   xizmat   qilib,   Tabariyning   «Tarix   ul-anbiyo»
va – r-rasul va-l-xulofo» nomli asarini fors tilida muxtasar qilib qaytadan yozgan,
natijada asardan foydalanish osonlashtirilgan.
Abu   Nasr   Muhammad   Utbiy   (961-1022   yy.)   X   asrning   yirik   arabiynavis
tarixshunos   olimi.   «Tarixi   yaminiy»   (YAmin-arab,   o`ng   qo`l;   Sulton   Mahmudga
xalifa al-Qodir (991-1031) tarafidan berilgan) nomli asarni yozgan. Asar o`rta asr
tarixshunosligiga oid va xos og`ir uslub-saj bilan yozilgan.
Abu   Hafs   an-Nasafiy   (1142-43   yy.   Vafot   etgan)   Samarqandlik   tarixchi
olim.   Uning   «Kitob   ul-qand   fi   tarixi   Samarqand»   nomli   asari   mavjud.   Bu   asarda
Samarqandning  osoru atiqalari  va  ulamolarining tarjimai  holi  haqida  ma`lumotlar
beriladi.
Baxtga   qarshi   asarning   arabcha   nusxasi   saqlanmagan.   Bizgacha   yetib
kelgani «Kichik qandiya» nomi bilan ataladi.
Sam`oniy   XII   asrda   yashab   o`tgan   mashhur   qomusiy   olim.   Sam`oniy
o`zidan   katta   yodgorlik   qoldirib   ketgan.   U   ikkita   yirik   asar   «Kitob   ul-ansob» («Nasablar   haqida   kitob»)   hamda   yigirma   jildlik   «Tarixi   Marv»   kitoblarining
muallifidir.
Xullas,  IX-XII   asrlardagi  yuksalish   uzoq  davrlar  mobaynida  taraqqiy etib
kelayotgan turmush madaniyatiga ega bo`lgan xalqlar hayotida yuz beradi.
Abubakr   Muhammad   ibn   Ja`far   ibn   Zakariyo   ibn   Xattob   ibn   SHarik   an
Narshaxiy   (899-959)   X   asrda   yashab   o`tgan   buxorolik   yirik   tarixshunos   olim.
Narshaxiy   asli   Buxoroning   Narshax   (hozirgi   Vobkent   yonida)   qishlog`idan
chiqqan.
Narshaxiy   «Tarixi   Buxoro»   deb   shuhrat   topgan   qimmatli   bir   asar   yozib
qoldirgan.   Mazkur   asar   aslida   arab   tilida   yozilgan,   lekin   arabcha   matni
saqlanmagan. Bizgacha uning qisqartirilgan forsiycha tarjimasi yetib kelgan, xolos.
«Tarixi Baxoro»da Zarafshon vohasining quyi  oqimida joylashgan shahar
va   qishloqlarning   geografik   holati,   mahalliy   aholining   VII-X   asrlardagi   turish-
turmushi,  Buxoroning diqqatga  sazovor  joylari, O`rta Osiyoning arablar  tarafidan
istilo   etilishi,   mamlakatning   Somoniylar   hukmronligi   (819-1005   yy.)   yillaridagi
siyosiy tarixi voqealarigina qisqa tarzda bayon etilgan.
«Buxoro tarixi»ning hozirgi tarixshunoslik uchun qimmatli manba ekanligi
shubhasizdir.   Bizgacha   yetib   kelgan   «Buxoro   tarixi»   so`z   boshisida   yozilishicha,
kitobni 1128 yili  arab tilidan quvalik Abu Nasr  Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr
al-Quboviy   o`z   do`stlari   taklifiga   binoan   fors   tiliga   tarjima   qilgan.   Quboviyning
yozishicha,   u   tarjima   jarayonida   kitobdagi   ortiqcha   tasvir   va   keraksiz   joylarni
qisqartirgan,   ammo   asl   mohiyati   va   mazmunini   qoldirib,   keyingi   tarixiy   voqealar
bayonini o`zidan qo`shgan. Asar 1966 yili o`zbek tilida Sodiq Mirzaev Tarjimasida
Toshkentda   nashr   etildi.   Eng   so`nggi   o`zbek   tilidagi   nashri   1991   yilda   Bo`riboy
Ahmedov   tahririda   chop   etilgan   bo`lib,   tarixiy   voqealarning   xolisona   bayoni   uni
qimmatli manba darajasiga ko`taradi.
O`rta   Osiyodan   yetishib   chiqqan   olimlar   tomonidan   jahon   ilm   xazinasiga
qo`shilgan   hissaning   naqadar   buyukligi   tarixchilar   tomonidan   qayd   etilgan,
tarixshunoslar   tomonidan   esa   muntazam   targ`ib   qilib   kelinadi.   Hozirgi   bizga
ma`lum   «arab   raqamlari»   aslida   Muhammad   Muso   Xorazmiy   tomonidan   hind
tsifralari asosida ishlab chiqilgan bo`lib, Rim papasi Sil’vester II (999-1003 yillar)
buyrug`i bilan Ovrupo mamlakatlarida joriy etiladi. Bu davrgacha o`ta noqulay rim
raqamlari  qo`llanilar edi. Sil’vester  yoshligida Ispaniyada ta`lim  olgan, arab tilini
bilgan   zamonasining   o`qimishli   vakili   edi.   Dastlabki   Ovrupa   universitetlarining
faqat   tibbiyot   bo`limlarida   matematika   o`rganilgan.   O`rta   asrlarda   ko`pchilik
shifokorlar   matematik   ham   bo`lganlar.   Ibn   Sino   nomini   tarjimonlar   o`z   tillarida
Aben Sena deb yozadilar. Bu nom oddiy tilda Aven Sina shaklida qo`llanilib, lotin
transkriptsiyasida   Avitsenna   bo`lgan.   Bizning   tushunchamizdagi   shifoxonalar
Ovrupada faqat 1500-yillarda tashkil topadi. Ular bemorlarni Ibn Sino va ar-Roziy usullari   bilan   davolaydilar.   «Al-Qonun»,   1500-yilgacha   hali   kitob   bosish   ishi
endigina   amalga   oshirila   boshlagan   davrda   16   marta   chop   etiladi.   Bu   XVII   asr
oxirigacha Ovrupada yagona qo`llanma va darslik sifatida qo`llanilgan.
O`rta Osiyo olimlarining ilmiy taraqqiyotidagi xizmatlarini hozirgi zamon
tarixshunosligi   fani   nuqtai   nazaridan   tahlil   qilish   barobarida   ularning   ijodiy
merosini   falsafiy-metodologik   nuqtai   nazardan   o`rganish   ham   dolzarb   vazifa.
Aslida   bu   ham   ana   shu   merosni   istifodaga   kiritishning   yana   bir   yo`lidir.   O`rta
Osiyo   olimlari   yunon,   hind   olimlari   erishgan   natijalarni   o`zlashtirish   barobarida,
fanni   butunlay   yangicha   yondashuvlar,   original   g`oyalar   bilan   boyitgani   borasida
dalillar yetarli.
SHuningdek   O`rta   Osiyo   hududlarining   tarixiy-geografik   tavsifiga   oid
asarlarda   tarixdagi   ob`yektiv   taraqqiyot   qonunlarini   ochib   bermasdan,   voqealarni
faqat tashqi bog`lanishi va izchilligiga qarab tasvirlovchi (pragmatizm) oqimi ham
mavjud bo`lgan.
Bu   yo`nalishning   ham   o`ziga   xos   murakkabliklari   mavjud.   U   nafaqat
SHarq   olimlari   asarlarini   chuqur   o`rganib   chiqishni,   ayni   paytda   G`arb
falsafasining   o`rta   asrlardan   to   bugungi   kungacha   bo`lgan   rivoji   davomida
ko`tarilgan   g`oyalarning   genezisi   bilan   tanishishni   va   qiyosiy   tahlil   qilishni   talab
etadi.   Bu   esa   o`z   navbatida   oliy   o`quv   yurtlari   uchun   tarixshunoslik   darsliklarini
nashr qilishni talab etadi. Bunday o`quv qo`llanmalarda O`rta Osiyo mumtoz fani
natijalarini hozirgi zamon nuqtai nazaridan baholashimiz kerak bo`ladi.
Markaziy   Osiyo   ilk   o‘rta   asrlar   (V   -   VIII)   tarixi   o‘ziga   xos   taraqqiyoti   va
mintaqaviy   jarayonlari   bilan   ajralib   turadi.   Bu   davr   jarayonlarini   aniqlashda
sug‘dshunoslik   sohasiga   asos   solgan   va   uni   rivojlantirgan   garb,   rus,   sovet   va
postsovet, sharq va o‘zbek olimlarnipg beqiyos xizmatlari bor.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Sharqiy Turkiston vohalarida olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida moniy, suryoniy va uygur tiliga yaqin alifbolarda
yozilgan yozma yodgorliklar topilgan. Bu noma’lum   "pahlaviy dialekti" yozuvini
F.K. Anders,  X  asrga  oid  Beruniyning "Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar"
asaridai sugdiy oy va kunlarning nomlanishini hujjatlardagi nomlar bilan qiyoslab
tiqladi.   Bu   xaqda   1904   yilda   eronshunos   F.V.K.   Myullerga   xabar   berildi.   Shu
yildan   boshlab   sug‘d   tili   va   yodgorliklarni   o‘rganishga   kirishilib,   yangi   soha
sug‘dshunoslikka asos solindi. Sohaga F.K. Anders, P. Pelo, F.V.K. Myuller tamal
toshini   qo‘yishdi.   Ular   topgan   aksariyat   matnlar   diniy-falsafiy   mazmunda   bo‘lib,
Sharqiy   Turkistondagi   turk-sug‘d   jamoalari   tomonidan   sug‘diy   tilga   sanskrit   va
xitoy   tilidan   qilingan   tarjimalar   olindi.   Bu   sohada   boshlangan   ishni,   sug‘diy-
suryoniy (xristian) matnlari asosida, K.G. Zaleman, 1906 yilda A.Steyn tomonidan
Dunxuandan topilgan "Ko‘hna xatlar" ustida R. Plio, G. Rayxelt, keyinchalik V.B.
Xeyaning,   Ya.   Xarmatta,   V.   Lens   kabi   olimlar   davom   ettirdilar.   Sug‘diy   til qonuniyatlarini   P.   Tedesko,   sugdiy-buddaviy,   sug‘diy-moniy   va   sug‘diy-suryoniy
matnlardagi   sug‘diy   tili   qonuniyatlari,   yozuvlar   shakli   uslubi,   tarjimasi,
translitiratsiyasi, izohi bilan E. Benvenist, I. Gershevich, S. Telegdi, O. Xansen, F.
Veller, D.N. Makkenzi, M. Shvars, N. Sims-Vilyams kabi olimlar ishlab chiqdilar.
Jumladan,   N.   Sims-Vilyams   so‘nggi   yillarda   topilgan   sug‘d   yozma
yodgorliklarining   o‘qilishi   va   talqini   masalasida   F.Grene   bilan   hamkorlikda   ish
olib bordi. Ular Janubiy Qozog‘istondan topilgan sug‘diy yozuvli Kultepa bitigini
tahlil qilishdi.
Sugdshunoslik   sohasiga   Osiyo   olimlari   tomonidan   munosib   hissa
qo‘shilmokda.   Yapon   olimlaridan   Y.   Yoshida   Ipak   yo‘li   va   u   yerdagi   sug‘diy-
larning savdo koloniyalari masalalarini so‘nggi yillarda topilgan yangi materiallar
asosida   o‘rgangan   bo‘lsa,   K.   Enoki   ilk   o‘rta   asrlar   Markaziy   Osiyodagi   etnik
jarasnlar   bilan   shug‘ullandi.   Eronlik   olim   B.   Garib   sug‘diy,   forsiy   va   ingliz
tillaridagi   lug‘ati   bilan   sug‘dshunoslik   uchun   katta   xizmat   qildi.   So‘nggi   yillarda
fransuz   tadqiqotchisi   F.   Grene   sug‘d   yozma   yodgorliklari   va   sug‘diylarning
Markaziy   Osiyo   tarixi   masalasida   ilmiy   tadqiqotlar   olib   bormoqda.   U   Sug‘d
arxeologiyasi, tarixi va madaniyatiga oid qator ilmiy ishlarni chop ettirdi.
Yevropa   olimlarning   barcha   sug‘diy   madaniyatni,   eron   madaniyatining   bir
qismi   deb   talqin   qilib,   xatoga   yo‘l   qo‘ymokdalar.   Vaholanki,   sug‘diy   madaniyat
o‘ziga   xos   bo‘lib,   bu   madaniyat   turkiy   muhitda   shakllangan   va   turkiy   madaniyat
bilan   simbioz   holatida   faqat   Markaziy   Osiyoga   xos   turk-sug‘d   madaniyatining
ajralmas   qismidir.   Chunki   Markaziy   Osiyo   sivilizatsiyasini   sug‘diy   (eroniy)   yoki
turkiy madaniyat sifatida alohida o‘rganish va tadqiq qilish mumkin emas.
XX   asr   ikkinchi   choragidan   sobiq   SSSRda   sug‘dshunoslik   bo‘yicha   qator
ishlar   qilindi.   XIX   asr   oxirlarida   yevropalik   olimlar   qatori   Sharqiy   Turkiston
arxeologiyasida   ishtirok   etgan   Rossiya   Fanlar   akademiyasi   Sharqiy   bo‘limining
arxeologik jamiyatining vakillari A.I. Koxanovskiy, N.I. Krotkova, S.F. Oldenburg
va   V.I.   Roborovskiylar   tomonidan   bir   qator   buddaviy,   moniy   va   xristian   dinlari
mazmunidagi matnlarning parchalari kolleksiyasi jamlandi. Mazkur noyob matnlar
parchasidan iborat kolleksiyani L.N. Ragoza nashrga tayyorlab, chop etgirdi. 1932-
1933   yillarda   Tojikistonning   Panjikent   shahri   yaqinidagi   Mug‘   qal’asi
xarobalaridan   topilgan   VIII   asr   boshlariga   oid   arxiv   hujjatlari   sovet
sug‘dshunosligi   uchun   katta   manba   bo‘ldi.   N.A.   Vasilevning   Mug   tog‘i   arxivi
haqidagi   ma’lumotlari,   A.A.   Freyman   ekspeditsiyasi   aniqlagan   74   ta   hujjat   (teri,
qog‘oz   va   yogoch   parchasidagi   shaxsiy   va   diplomatik   xatlar,   bitimlar,   taqvimlar,
xo‘jalik va hisob qaydlari, bitta arabcha, uchta xitoycha va bitta runik yozuvidagi
arxiv)   1934   yildan   nashr   etila   boshlandi.   1962   yilda   A.A.   Freyman   mazkur
hujjatlarning tavsifi, nashri va tadqikoti bo‘yicha o‘z ilmiy natijalarini nashr ettirdi.
I.Yu.   Krachkovskiy   Mug‘   arxivining   arab   tilli   hujjatlarini   tarjimasi   va   talqinini e’lon   qildi   .   XX   asr   ikkinchi   yarmidagi   sug‘dshunoslik   taraqqietiga   V.A.   Livshis
katta   hissa   qo‘shdi.   U   nafaqat   Mug‘   tog‘i   arxivi   hujjatlarini,   balki   sug‘diy
matnlarning katta kompleksini amaliy o‘rgandi. Uning sohaga oid nashrlari orasida
sugd   yozuvi   xillari   va   tili   masalasi   alohida   o‘rin   tutadi.   V.A.   Livvdis   Sharqiy
eroniy   tillar   bo‘yicha   mutaxassis   L.A.   Xromov   bilan   hamkorlikda   sug‘d   tilini
maxsus tadqiq etdi.
Sug‘dshunoslik   sohasi   rivojiga   ulkan   hissa   qo‘shgan   olima   O.I.   Smirnova
1962   yilda   M.N.   Bogolyubov   bilan   birga   Mug‘   arxivining   uchinchi   qismini
(xo‘jalik hujjatlarini) nashr ettirdi. U nafaqat Mug‘ arxivi hujjatlari ustida, balki ilk
o‘rta   asrlardagi   Sug‘dning   siyosiy   tarixi,   ijtimoiy-iqtisodiy   hayoti,   madaniyati   va
ayniqsa   numizmatikasini   o‘rganishda   samarali   ish   olib   bordi.   Bu   asarlarda
Sug‘dning mintaqada tutgan o‘rni, turk-sug‘d munosabatlarining siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy qirralariga daxldor ma’lumotlar keltiriladi.
So‘ngti   yillarda   Rossiyada   sug‘dshunosliknyng   yangi   avlodi   yetishib   chik-
mokda.   Shulardan   biri   P.   Lure   hisoblanadi.   Uning   tadqiqotlari   asosan   sug‘diy
toponimiyaning tarixiy-lingvistik tahlillariga bag‘ishlangan.
O‘zbekistonda sug‘dshunoslik sohasiga XX asrning 70-yillarda asos solindi.
V.A.   Livshisning   shogirdi   M.M.   Is’hoqov   O‘rta   Osiyoda   birinchi-lardan   bo‘lib,
sug‘dshunoslik   bo‘yicha   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borib,   sug‘dshu-noslik   maktabini
shakllantirmokda. 2008 yilda M.M. Is’hoqovning "Marka-ziy Osiyo dunyo yozuv
madaniyati tizimida" nomli paleografik tadqiqotlarga bag‘ishlangan moiografiyasi
o‘zbek   va   jahon   sugdshunosligiiing   katta   yutuklaridan   biri   bo‘ldi.   Uning
shogirdlari   O‘.   Mansurov,   III.   Shoyoqubov,   B.Mamarahimova,   A.   Xolmatov
kabilar sug‘dshunoslikning kelajaqdagi rivoji uchun hissa ko‘shishga kirishganlar.
Ularning   maqolalari   va   monografiyalarida  sug‘diy   hujjatlar,  xususan   Mug‘   arxivi
izchil   o‘rganilib,   Sug‘dning   ikki   etnik   birligi   sug‘diylar   va   turkiylar   o‘rni   xolis
yritilganligi bilan xarakterlanadi.
Sug‘d   yozuviiing   mintaqadagi   o‘rni   va   turkiy   davlatchilikdagi   ahamiyati
G‘.B.   Boboyorov   tomonidan   olib   borilyotgan   tangashunoslik   tadqiqotlarida   aks
etmokda.
O‘zbekistonda sug‘dshunoslik sohasini rivojlantirish va o‘zbek olimlarining
jahon   sug‘dshunoslari   bilan   hamkorlik   qilishi   masalasi   dolzarbligicha   qolmoqsa.
Chunki,   shu   davrgacha   qilingan   sug‘dshunoslikka   daxldor   ilmiy   maqolalar   va
ilmiy   tadqiqot   ishlari   hozirda   O‘zbekistonda   mavjud   manbalarga   suyangan   holda
bajarilmokda   xolos.   Vaholanki,   so‘nggi   yillarda   Germaniya,   Italiya,   AQSh,
Yaponiya   va   Xitoy   kabi   mamlakatlarda   sug‘d   yozma   yodgorliklaring   yangi
namunalari asosidagi tadqiqotlar olib borilmoqda. O‘zbek olimlari ushbu jarabnga
qo‘shilish   uchun   xalqaro   internet   tizimi,   ilmiy   mussasalar   bilan   xamkorlik   va
O‘zbekistonda sug‘d yozma yodgorliklari fondini yaratish uchun harakat qilishlari, soha   bilan   shug‘ullanuvchi   mutaxassislarii   bir   markazga   to‘plab   faoliyat
yuritishlari maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Savollar:
1. O`rta   Osiyo   davlatlari   bilan   Turk   hoqonligi   o`zaro   munosabatlari
tarixshunosligi.
2. Arablar bosqini va uning tarixiy bilimlar rivojiga ta`siri.
3. O`rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy yuksalish tarixshunosligi.
4. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarining uslubi va tafakkuri.
Adabiyotlar:
1. Sаidqulоv   T.S.   Оchеrki   istоriоgrаfii   istоrii   nаrоdоv   Srеdnеy   Аzii:   Uchеb.
pоsоbiе dlyа studеntоv. CHаst’  I . – T.; Ukituvchi, 1992, -192 bеt.
2. Abu   Muslim   jangnomasi :   ( Dostoni   Abu   Muslim   sohibqiron )   / So ‘ z   boshi
B . Sarimsoqovniki ;  Mas ` ul   muharrir   M . Hasaniy .  Kitob  1. – T .;  Yozuvchi , 1992. –
224  bet ;  Kitob  2. – T .;  Yozuvchi , 1995, - 144  bet .
3. Abushiy Hasan Ato. Turkiy qavmlar tarixi. –T.: Cho‘lpon, 1993. –240 bet.
4. Gumil е v L.N. Dr е vni е   tuyrki. –M.;  Tv о rch е stv о   “Klishnik о v – K о m а r о v i K”,
1993, - 525 str.
5. Ign а t е nk о   А . А .   V   p о isk ах   sch а st’y а :   ( О bsh е stv е nn о -p о litich е ski е   v о zzr е niy а
isl а mski х  fil о s о f о v sr е dn е v е k о v’y а ). –M.; Misl’, 1989, - 254 str.
6. Nasimxon Rahmon.  Turk hoqonligi. – T., A.Qodiriy nomli  nashriyot. 1993, -
144 bet.
7. Narshaxiy.   Buxoro   tarixi.   /Tahrir   hay`ati:   B.Axmedov   va   boshqalar.   –T.:
Kamalak, 1991, - 336 bet.
8. M е t о dich е sk а y а   r а zr а b о tk а   p о   sp е tskursu   “Pism е nni е   ist о chniki   p о   ist о rii
n а r о d о v   Uzb е kist а n а   (YIII- Х III   vv.)”     -   /S о st а vit е l’   M.M. А br а m о v,   -
S а m а rk а nd, - S а mGU; 1985, - 22 str.
9. Hasanov H. Sayyoh olimlar. – T.: “O‘zbekiston”.  1980, -264 bet.
10. Homidiy, Hamidjon. Ko‘hna Sharq darg’alari. –T.: “Sharq”, 1999, -347 bet.
11. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –T.; “A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti”. 1993, - 224 bet.
8-MAVZU:  AMIR TEMUR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
REJA
1. Amir Temur davlati tarixshunosligi.
2. Amir Temur to‘g’risida jahon tarixshunosligi.
3. Amir Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari.
4. Xalqaro   Amir   Temur   jamg’armasining   tashkil   etilishi   hamda   Amir   Temur   va
Temuriylar davri tarixi muzeyining ochilishi. А s о siy   tushunch а l а r:   А mir   T е mur   tuzukl а ri,   Z а f а r   yo`li,   Z а f а rn о m а l а r,
Ibn   А r а bsh о h, Kl а vi хо , T а zkir а t ush-shu а r о ,   А mir T е mur yili,   Хо nd а mir, Mir хо d,
Хо fizi   А bru,   А .S а m а rk а ndiy, I.SH а miy, E.Gibb о n, F.SHl о ss е r, G.V е b е r, J.P о l’ Ru
Х ild а   Х ukem, B а rt о l’d, Y А kub о vskiy, Umny а n о v,  А .T е mur j а mg` а rm а si .
  А mir T е mur d а vl а ti t а ri х shun о sigi
CHingiziyl а r hukmr о nligi o`lk а mizd а   150 yil d а v о m etg а n bo`ls а -d а , shu
k а tt а   d а vr   ichid а   n а   ijtim о iy-iktis о diy   h а yotd а ,   n а   ilmu   m а d а niy а td а   e`tib о rg а
m о lik  bir о n-bir   t а dbir   а m а lg а   о shirilm а di.  Ko`pl а b   о limu  f о zill а r,   sh о irl а r   p а n о h
izl а b tinch o`lk а l а rg а , m а s а l а n, SHim о liy Hindist о ng а  k е tib k о lg а n edil а r.
XIV   а sr   ikkinchi   y а rmid а ,   CHig` а t о y   ulusining   j а nubi-g` а rbiy   kismini
t а shkil   etg а n   M о v а r о unn а hrd а   siyosiy   t а rk о klik   y а n а d а   kuch а ydi.   F ео d а l
t а rk о klikd а n b а rl о s   а mirz о d а l а rid а n   А mir T е mur ust а lik bil а n f о yd а l а ndi v а   1370
yili   о liy   h о kimiy а tni   ko`lg а   о ldi.   U   1370-1379   yy.   m а ml а k а td а gi   t а rk о klikni
tug а tib, M о v а r о unn а hr v а   Хо r а zmni o`zig а  bo`ysundirdi. 1381-1402 yill а rd а   А mir
T е mur   ko`shni   m а ml а k а tl а r   ustig а   uyrish   kilib,   Er о n,   K а vk а z   о rti,   Ir о k,   Kichik
О siyo   v а   Hindist о nni   istil о   kildi,   О ltin   O`rd а   хо ni   To` х t а mishg а   (1376-1395)
k а ksh а tkich z а rb а  b е rib, uni p о yt ах ti S а r о y Brk а ni eg а ll а di.
А mir T е mur v а   T е muriyl а r d а vl а ti m а yd а   ulusl а rg а   bo`ling а n h о ld а   id о r а
kilindi.   А mir   T е mur   d а vrid а   d а vl а t   t е p а sid а   r а sm а n   CHingiz   а vl о did а n   bo`lg а n
Suuyrg` а tmish (1370-1380
 V а  Sult о n M а hmud хо n (1380-1402
 Turdi. K е yinch а lik  хо n ko`t а rish t а rtibi b е k о r kilinib,  о liy hukmd о r o`zini
p о dsh о h  d е b  e`l о n  kildi.  Bu  d а vrd а   ilm-f а n  v а   m а d а niy а t   riv о jl а ndi.  Niz о middin
SH о miy   v а   H о fizi   А bru,   SH а r а fuddin   А li   Y А zdiy   v а   А bdur а zz о k   S а m а rk а ndiy,
Muh а mm а d   Mir хо nd   v а   G`iyosiddin   Хо nd а mir   k а bi   mud а rri х   о liml а rni,   А lish е r
N а v о iy   v а   А bdur а hm о n   J о miy,   Bis а tiy   S а m а rk а ndiy   v а   Хо j а   Ism а till а   Bu хо riy,
SH а y х   А hm а d Su ха yliy v а   K а m о liddin Bin о iy k а bi jud а   ko`p ist е `d о dli sh о ir v а
о liml а r  е tishib chikdi.
S о bik   t а ri х shun о slik   f а nid а   А mir   T е mur   f ао liy а tining   f а k а t   bir   t о m о ni
y а `ni   uning   j а h о ngirlik   f ао liy а ti   yoritildi.   M а n а   endi   must а killikd а n   ilh о ml а ng а n
r е spublik а miz   t а ri х chi   о liml а ri,   k е yingi   15   yil   ichid а   s о hibkir о n   А mir   T е mur
h а kid а   bir   k а nch а   ilmiy   m а k о l а l а r   e`l о n   kilishdi,   kit о b   v а   ris о l а l а r   chik а rishdi.
O`zb е k   tilid а   ij о d   kil а   о l а dig а n   bo`rib о y   А hm е d о v,   А shr а f   Ах m е d о v,   А hm а d а li
А sk а r о v,  А mriddin B е rdimur о d о v,  А bdul а h а d Muh а mm а dj о n о v, SH о di K а rim о v,
Rust а mb е k   SH а msutdin о v,   Turg`un   F а yzi е v   v а   shu   k а bi   b о shk а   t а nikli   t а ri х chi
о liml а rimizning o`tmishimizd а gi  о ltin d а vr – t е muriyl а r d а vri h а kid а gi m е hn а tl а ri
а yniks а  s а m а r а li bo`ldi.  O`zb е kist о n   t а ri х shun о sligining   bu   yo`n а lishid а ,   1992   yild а   bir   guruh
о liml а r, yozuvchil а r, r а ss о ml а r v а  jurn а listl а r t а r а fid а n t а `sis etilg а n « А mir T е mur
m а `rifiy   j а miy а ti»   muhim   o`rin   eg а ll а di.   SHu   tuf а yli   must а kil   O`zb е kist о n
uyrtb о shisi   o`zig а   хо s   j а s о r а t   bil а n   T о shk е ntning   uyr а gid а   s о hibkir о ng а   h а yk а l
ko`ydirdi,   1996   yilni   А mir   T е mur   yili   d е b   e`l о n   kildi.   V а zirl а r   m а hk а m а si
« Ха lk а r о   А mir   T е mur   j а mg` а rm а sini   ko`ll а b-kuvv а tl а sh   to`g`risid а »   v а
«T е muriyl а r   t а ri х i   d а vl а t   muz е yini   t а shkil   etish   ch о r а -t а dbirl а ri   to`g`risid а »
k а r о rl а r k а bul kildi.
Turkiy   ха lkl а rning   ilm-f а n,   m а d а niy а t   v а   s а n` а t   s о h а l а rid а   j а h о n
tsiviliz а tsiy а sig а   ko`shg а n   hiss а l а ri   А mir   T е mur   а s о s   s о lg а n   t е muriyl а r   d а vl а ti
bil а n b е v о sit а   b о g`lik. SHu m а `n о d а , j а h о n t а ri х n а visligid а   bu h а kd а   k а t о r ij о biy
fikrl а r   а ytilg а n   bo`lishig а   k а r а m а y,   1995   yilning   s е nty а br’   о yid а   R о ssiy а
F е d е r а tsiy а sining   Е l е ts sh а hrid а   «Rusning T е murd а n kutk а rilishining 600 yilligi»
m а vzusid а   ха lk а r о   ilmiy k о nf е r е ntsiy а   o`tk а zilishi t аа jubli bo`ldi. CHunki b о rg а n
s а ri ko`pr о k T е mur sh ах sining buuykligi, uni SH а rk v а   О vrup о   t а ri х chil а ri buzib
t а hlil   kilg а nlikl а ri   r а vsh а n   bo`lib   b о ry а pti.   Buni   biz   1996   yild а   А lish е r   N а v о iy
n о mid а gi   O`zb е kist о n   R е spublik а si   d а vl а t   kutub хо n а sining   А mir   T е mur   t а ri х ig а
b о g`lik   а d а biyotl а r   v а   m а k о l а l а r   bibli о gr а fik   ko`rs а tkichid а n   h а m   bils а k   bo`l а di.
Und а  bir ming to`rt uyzt а  kit о b, h а m m а k о l а l а r ro`y ха ti b е rilg а ndir. Bul а rning 240
t а si   ch е t   ell а rd а r   n а shr   etilg а n.   Bu   b о r а d а ,   а yniks а ,   «T е murshun о slik»   fr а ntsuz
t а ri х shun о slik   m а kt а bining   must а kil   bir   yo`n а lishi   d е s а   bo`l а di.   Endi   o`zb е k
t а ri х shun о sligid а  h а m h е ch k а nd а y bir yokl а m а lik v а  uyz а ki f ах rl а nishl а rg а  imk о n
b е rm а sd а n,  T е mur  sh ах si,  uning  d а vl а tchilik  t а ri х ini   butun  mur а kk а blikl а ri  bil а n
h а kk о niy t а lkin etish k е r а k bo`lg а n y а ngi z а m о n  е tib k е ldi. 
D а rh а kik а t,   s о hibkir о n   sh ах siy а ti   buuyk,   а yni   p а ytd а   ziddiy а tli.   А mir
T е mur   o`zid а n   k е yin   ko`pgin а   jumb о kl а r   k о ldirdiki,   ul а r   h а kuzg а ch а   mu а rri х l а r
uchun izl а nishl а r m а vzusi bo`lib k о lm о kd а .
Х ull а s,   А mir   T е mur   sh ах siy а ti   ko`p   kirr а li   bo`lib,   uning   h а r   bir   kirr а si
m ах sus   m а vzu   sif а tid а   а l о hid а - а l о hid а dir.   O`yl а ymizki,   y а ngi   z а m о n
t а ri х shun о sligid а  bu h а kd а  h а li ko`pl а b ilmiy  а s а rl а r y а r а til а di.
  А mir T е mur to`g`risid а  j а h о n t а ri х shun о sligi.
S о hibkir о n   T е mur   j а h о n   ха lkl а ri   t а ri х id а   k а tt а   iz   k о ldirg а n   buuyk
siym о dir.   А mir   T е mur   tims о li   b а diiy   а d а biyotning   k а riyb   b а rch а   j а nrl а rid а
t а svirl а ng а n.   M а g`ribu   M а trikning   so`z   s а n` а tk о rl а ri   uning   siym о sini   chizishg а ,
f е n о m е ni sirl а rini  о chishg а  intilg а nl а r.
S о hibkir о n T е mur  о br а zi y а r а tilg а n  а s а rl а ri ikki guruhg а   а jr а tish mumkin.
Birinchisi,   ilmiy-t а ri х iy   v а   m е mu а r   а s а r   l а r   bo`ls а ,   ikkinchisi   а d а biy-b а diiy
а s а rl а rdir.   А mir T е mur   о br а zi birinchi bo`lib t а ri х iy-m е mu а r   а s а rl а rd а   y а r а tilg а n. Bul а rg а   Ibn   А r а bsh о hning   « А mir   T е mur   t а ri х i»,   Ruyn   G о ns а l е s   d е   Kl а vi хо
«S а m а rk а ndg а  T е mur s а r о yig а  s а yoh а t kund а ligi» k а bi v а  b о shk а    а s а rl а r kir а di.
А mir T е mur   о br а zig а   mur о j аа t S о hibkir о nning tirikligid а yok b о shl а ng а n.
А yniks а ,   О vrup а   Uyg` о niy   d а vri   ij о dk о rl а ri   uning   sh ах sig а   k а tt а   kizikish   bil а n
k а r а g а nl а r.   Uyg` о niy   d а vri   gum а nistl а ri   jism о niy   v а   m а `n а viy   е tuk   k о mil   ins о n
id еа lig а  intilg а nl а r.
Хо rijning   m а shhur   t а ri х chil а rid а n   E.Gibb о n,   F.SHl о ss е r,   G.V е b е r,   J а n-
P о l’   Ru   v а   b о shk а l а r   o`z   а s а rl а rid а   А mir   T е mur   f ао liy а ti   h а kid а   m а `lum о tl а r
b е rg а nl а r.
Хо rij   t а ri х shun о sligid а   А mir   T е mur   t а ri х ig а   о id   yozilg а n   а s а rl а rning
s а lm о kli v а   ilmiy kimm а ti bil а n   а jr а lib tur а dig а n kismi R о ssiy а   t а ri х shun о sligig а
t аа lukli. Rus mu а rri х l а rining  А mir T е mur sh ах si v а  uning t а ri х d а gi o`rni h а kid а gi
fikrl а ri s о v е t t а ri х chil а ri uchun  а s о siy d а sturil а m а l bo`lg а n.
V.V.B а rt о l’d,   А .UY.Y А kub о vskiy   v а   b о shk а l а rining   а s а rl а ri   bir   n е ch а
till а rg а   t а rjim а   kiling а n h а md а   j а h о n t е murshun о sligi  riv о jl а nishig а   h а m  m а `lum
d а r а j а d а  t а `sir ko`rs а tilg а n.
B.V.Lunin,   T.N.Gr а n о vskiy,   S.M.S о l о v’ е v,   V.V.B а rt о l’d   v а
А .UY.Y А kub о vskiyl а r   А mir   T е mur   t а ri х ig а   о id   х ususid а   kuyid а gi   а s а rl а rd а   bir
k а t о r fikr-mul о h а z а l а r bildirilg а ndir.
XX  а srning 20-80 yill а r R о ssiy а  t а ri х shun о sligining o`zig а   хо s jih а tl а rid а n
biri   shu   bo`ldiki,   bu   d а vr   t а ri х shun о sligid а   o`tg а n   а srl а rd а gi   rus   sh о vinizmining
t а `siri m а `lum d а r а j а d а  s а kl а ng а n h о ld а , ung а  y а ngi s а lbiy jih а tl а r ko`shildi. Bul а r
t а ri х g а   v а   t а ri х iy   sh ах sl а rning   h а yoti,   f ао liy а tini   o`rg а nishg а   k о mmunistik
m а fkur а   t а l а bl а ri     а s о sid а     p а rtiy а viy   v а   sinfiy   nukt а i   n а z а rd а n   yond а shish   edi.
N а tij а d а   А mir   T е mur   sh ах sini   k о r а l а sh,  uni  f а k а t  s а lbiy bo`yokl а rd а   yoritish   а vj
о ldi.   Bu   h о l,   а yniks а ,   XX   а srning   70-yill а rid а   y а kk о l   n а m о yon   bo`ldi.
А .P.N о v о s е l’ts е vning   1973   yili   «V о pr о si   ist о rii»   jurn а lid а   e`l о n   kiling а n   « О b
ist о rich е sk о y   о ts е nk е   T е mur а »   m а k о l а si   А mir   T е mur   ustid а n   o`kilg а n   hukmd е k
y а ngr а di.   SHund а n   so`ng   XX   а srning   70-   v а   80-yill а rid а   А mir   T е mur   h а kid а
bir о rt а   t е murshun о slik   ilmiy   s а viy а si   bil а n   f а rkl а nuvchi   t а dkik о t   ishi   e`l о n
kilinm а di.
  А mir T е murning Yevr о p а  d а vl а tl а ri bil а n  о lib b о rg а n dipl о m а tik
yozishm а l а ri.
XIV  а sr  ох irid а  Usm о nli turk imp е riy а si ko`shinl а ri G` а rbiy  Е vr о p а  t о m о n
siljib   b о r а r   edi.   Sult о n   B о y а zid   (1354-1403)ning   bu   h а r а k а tl а rid а n   t а hlik а g а
tushg а n   Е vr о p а   hukmd о rl а ri,     ung а   k а rshi   а rmiy а   to`pl а b,   n а vb а td а gi   s а lib
uyrishig а   о tl а n а dil а r.
Bu   v а ktd а   Kichik   О siyod а   y а n а   bir   turkiy   el   h о k о ni,   j а h о ngir   А mir
T е murning kudr а tli ko`shini h о zir bo`l а di. Ikki j а h о ngirning o`z а r о  to`kn а shuvi v а kudr а tining   z а ifl а shuvi   es а   Е vr о p а   hukmd о rl а ri   uchun   а yni   mudd ао   edi.   SHu
m а ks а dni   ko`zl а g а n   Viz а ntiy а   imp е r а t о ri     M а nuil   II   P а l ео l о gning   d о jl а ri
(imp е r а t о rning   o`zi   o`sh а   k е zl а rd а   G` а rbiy   Е vr о p а   kir о ll а ri   huzurid а   bo`lg а n)
Yildirin B о y а zid t а zyikid а n  ха l о s etishni so`r а b,  А mir T е murg а  mur о j аа t kilish а di
v а  shu p а ytg а ch а  turk sult о nig а  to`l а b k е lg а n b о jl а rini bund а y buyon s о hibkir о ng а
b е r а j а kl а rini   а yt а dil а r.   K а stiliy а   kir о li   G е nri х   III   v а   Fr а ntsiy а   kir о li   K а rl   VI   o`z
elchil а rini, Rim p а p а si B о nif а kiy IX bo`ls а  o`z k а t о lik missi о n е rl а rini sh о shilinch
А mir T е mur huzurig а  yo`ll а dil а r. 
B о b о miz   А mir   T е mur   v а ziy а tni   uymsh а tish   uchun   sult о n   Yildirim
B о y а zidg а   o`z   elchil а rini   uyb о r а di.   А mm о ,   Yildirim   B о y а zid   k а ys а rlik   kilib,
j а h о ngir b о b о mizg а  n о pis а nd mul о z а m а t ko`rs а t а di.
А mir T е mur 1402 yilning 28 iuylid а   А nk а r а   sh а hri y а kinid а gi g` а l а b а d а n
so`ng,   ert а si   kuni   K а stiliy а   kir о li   G е nri х   III   d е   Tr а st а m а r а   (1379-1406)ning
elchil а rini   k а bul   kil а di.   О r а d а n   bir   yil   o`tk а ch,   K а stiliy а   kir о li   elchisi   Run
G о ns а l е s   d е   Kl а vi хо   b о shchiligid а gi   elchil а r   1404   yilning   8   s е nty а brid а
S а m а rk а ndd а  T е mur s а r о yid а  h о zir bo`l а dil а r.
Bu   о r а d а ,   А mir   T е murning   sult о n   B о y а zid   ustid а n   erishg а n   g` а l а b а si
h а kid а gi   ха b а rni   Fr а ntsiy а   v а   А ngliy а   kir о ll а rig а   е tk а zish   niy а tid а   s о hibkir о n
m а ktubl а rini   о lg а n   Sult о niy а   (Er о n   hududid а gi   sh а h а r)   а r х i е sk о pi   I оа n   h а m
G` а rbg а  jo`n а til а di. I оа n h а m 1404 yil kuzid а  S а m а rk а ndg а   е tib k е l а di. 
А mm о   K а rl   VI   d е   V а lu а   v а   G е nri х   IV   L а nk а st е r   n о m а l а ri   а r х i е pisk о p
I оа n b о b о miz  А mir T е murg а   о lib k е lib t о pshirg а ni h а kid а   а nik m а `lum о t yo`k.
S о hibkir о n   А mir   T е mur   bil а n   Е vr о p а   hukmd о rl а ri   o`rt а sid а gi
yozishm а l а rning t а kdiri   х ususid а   to` х t а l а dig а n bo`ls а k, bu n о m а l а rning   а sl nus ха
v а   t а rjim а   v а ri а ntl а ri   h о zird а   P а rij,   M а drid   v а   L о nd о n   kutub хо n а l а rid а   s а kl а nib
k е lin а di.
  Ха lk а r о   А mir T е mur j а mg` а rm а sining t а shkil etilishi h а md а   А mir T е mur
v а  T е muriyl а r d а vri t а ri х i muz е yining  о chilishi
Must а killik   d а vri   t о m   m а `n о d а   h а zr а ti   T е murning   k а yt а   tug`ilish   d а vri
bo`ldi.   S о hibkir о nning   «Bizkim,   mulki   Tur о n,   А miri   Turkist о nmiz.   Bizkim,
mill а tl а rning   eng   k а dimgi   v а   eng   ulug`i   –   turkning   b о sh   bo`g`inimiz»,   d е g а n
g а pl а ri   ха lkimizg а   milliy   o`zligini,   buuyk   v а   j а h о nshumul   а n` а n а l а rg а   v о ris
ek а nligini chukur  а ngl а shg а   х izm а t kil а di.
« А mir T е mur tuzukl а rini o`kis а m, - d е g а n edi Pr е zid е nt I.K а rim о v- х uddi
bugungi z а m о nning k а tt а -k а tt а   mu а mm о l а rig а  j а v о b t о pg а nd е k bo`l а m а n».
1995   yil   d е k а brd а   Pr е zid е nt   I.K а rim о v   1996   yilni   А mir   T е mur   yili   d е b
e`l о n   kildi.   «T е mur   tuzukl а ri»   bir   n е ch а   till а rd а   ch о p   etildi.   O`sh а   d а vr   t а ri х iy,
m а d а niy   yodg о rlikl а rini   tikl а b,   yozm а   а d а biyotl а r   ilmiy   mu о m а l а g а   kiritildi.
Muk а dd а s   k а d а mj о   -   А mir   T е mur   m а kb а r а si   t а `mirl а ndi.   Jud а   kisk а   furs а td а , b о b о k а l о nimizning dunyoviy sh а `ni v а  sh а vk а tig а  m о s k е l а dig а n T е muriyl а r d а vri
t а ri х i muz е yi kurildi.
Pr е zid е nt   I.K а rim о v   S о hibkir о n   А mir   T е murning   660   yillik   uybil е yig а
b а g`ishl а ng а n   1996   yil   24   о kty а brd а   T о shk е ntd а   o`tk а zilg а n   ха lk а r о   ilmiy
а njum а nd а   shund а y   d е di:   «Bizning   t а ri х imizd а   А mir   T е murd а y   ulug`   siym о   b о
ek а n, uning k о ldirg а n m е r о si, p а du o`gitl а ri bugungi h а yotimizg а  h а m о h а ng ek а n,
о ldimizd а   turg а n   mu а mm о l а rni   е chishd а   bizg а   ko`l   k е l а yotg а n   ek а n,   bizning   bu
m е r о sni   o`rg а nm а sd а n,   t а rifl а m а sd а n,   t а rg`ib о t   kilm а sd а n   h а kkimiz   yo`k.
SHuning   uchun   h а m   m а n а   shu   minb а rd а n   turib,   butun   O`zb е kist о n   ха lkig а ,
k о l а v е rs а ,   butun   j а h о n   а hlig а   k а r а t а   « А mir   T е mur   bizning   f ах rimiz,   ifti хо rimiz,
g`ururimiz!», - d е b  а yts а m, o`yl а ym а nki,  ха t о  kilm а g а n bo`l а m а n».
SHuni   а l о hid а   t а `kidl а sh   j о izki,   А mir   T е mur   t а v а lludining   660   yilligi
j а h о nning  50   d а n   о rtik   d а vl а tl а rid а   nish о nl а ng а ni,  ulug`   b о b о k а l о nimiz  m е r о sini
o`rg а nishg а  b а g`ishl а ng а n  ха lk а r о  ilmiy  а njum а nd а  30 g а  y а kin m а ml а k а t  о liml а ri
ishtir о k etg а ni buni y а n а  bir b о r t а sdikl а ydi.
S о hibkir о n   А mir   T е murning   660   yillik   uybil е yi   1996   yil   21-24   а pr е l
kunl а ri   Fr а ntsiy а   p о yt ах ti   P а rij   sh а hrid а   UYN Е SK О   t а sh а bbusi   v а   r а hb а rligid а
nish о nl а ndi, und а   O`zb е kist о n R е spublik а si  Pr е zid е nti  I.K а rim о v ishtir о k etdi  v а
k а tt а   nutk   so`zl а di.   1996   yilning   18   о kty а br   kuni   ulug`   b о b о k а l о nimiz,   buuyk
d а vl а t   а rb о bi v а   е ngilm а s s а rk а rd а   А mir T е mur yodi   хо tir а sig а   а t а b SH а rk milliy
m а `m о rchiligining   n о yob   n а mun а si   sif а tid а   bunyod   etilg а n   –   T е muriyl а r   t а ri х i
d а vl а t muz е yining t а nt а n а li  о chilish m а r о simi bo`ldi.
Savollar:
1. Amir Temur davlati tarixshunosligi.
2. Amir Temur to‘g’risida jahon tarixshunosligi.
3. Amir Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari.
4. Xalqaro   Amir   Temur   jamg’armasining   tashkil   etilishi   hamda   Amir   Temur   va
Temuriylar davri tarixi muzeyining ochilishi.
5. Amir   Temur   davri   ma`muriy,   ijtimoiy   va   madaniyat   sohalaridagi   o‘zgarishlar
tarixshunosligi.
6. Amir Temur tarixining zamondoshlar nazdidagi tarixshunosligi.
7. Amir Temur tarixining hozirgi zamon tarixshunosligi.
8. Amir Temur to`g`risida jahon tarixshunosligi.
ADABIYOTLAR:
1. Amir   Temur   va   Ulug’bek   zamondoshlari   xotirasida:   (Risola)   /B.Ahmedov,
U.Uvatov, G’.Karimov va boshqalar. –T.: O‘qituvchi, 1996, -312 bet. 2. Muhammadjonov A. Temur va Temuriylar saltanati. –T.; Qomuslar Bosh 
tahririyati. 1994, -156 bet.
3. Temur va Ulug’bek davri tarixi. –T.: Qomuslar bosh tahririyati. 1996, -264 bet.
4. Ulug’bek Mirzo. To‘rt ulus tarixi. –T.: Cho‘lpon, 1993, -352 bet.
5. Ahmedov A. Ulug’bek (hayoti va faoliyati) –T.; “Fan”. 1991, -64 bet.
6. Ahmedov B. Mirzo Ulug’bek. –T.: “Fan”. 1994, -288 bet.
7. Ibodov   J.,   Matvievskaya   G.   Ulug’bek   shogirdi   –   Ali   Qushchi.   –T.:   “Fan”.
1994, -34 bet.
8. Mamadazimov M. Ulug’bek va uning rasadxonasi. –T.: O‘zbekiston. 1994, -10
bet.
9. Bobur Zahiriddin Muhammad. “Boburnoma”: -T.: Yulduzcha. 1989, -368 bet.
10. Uil’yam Ersin. Bobur Hindistonda. –T.: “Cho‘lpon”. 1995, -110 bet.
11. Mashrabov Z., Shokarimov S. Asrlarni bo‘ylagan Bobur. –T.: Yozuvchi.  1997,
-176 bet.
12. Hoshimov   I.   Hindistonda   Boburiylar   sulolasi   saltanati.   –T.:   “O‘qituvchi”.
1996, -133 bet.
13. Bo‘riboev   Omonullo.   Temuriylar   davri   yozma   manbalarida   Markaziy   Osiyo
(tarixiy   geografik   lavhalar)   //Mas`ul   muharrir:   A.O‘rinboev/   -T.:
“O‘zbekiston”. 1997, -186 bet.
14. O‘rinboev   A.,   Bo‘riev   O.   G’iyosiddin   Naqqoshning   Xitoy   safarnomasi.   –T.:
“Fan”. 1991, -54 bet.
15. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar.  –T.: “Adolat”. 2004, -385 bet.
9-MAVZU: TEMURIYLAR DAVRI TARIXI
TARIXSHUNOSLIGI.
REJA
1. Temuriylar davlatlari davrida tarixiy bilimlar.
2. Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba`i ulus” asari.
3. XV-XVI     asrlarda   O‘rta   Osiyoda   feodal   ziddiyatlar   va   kurashlar
tarixshunosligi.  Tarixchi Xondamirning ilmiy merosi.
4. Muhammad Zahiriddin Boburning “Boburnoma” asari. Alisher Navoiyning
tarix ilmiga oid asarlari.
5. Amir Temur davlati   tarixshunosligi. Amir Temur va Temuriylar to‘g’risida
jahon tarixshunosligi.
6. Amir Temur va Temuriylar davri hozirgi davr tarixchilari asarlarida.
А s о siy   tushunch а l а r :   T а `ri х i   а rb а `ulus,   Хо j а   А hr о r   V а li,   B о burn о m а ,
Tur о n   tsiviliz а tsiy а si,   r е n е ss еа ns,   uyg` о nish,   Ulug`b е k,   SH о hruh,   R а vz а t-us-s а f о , H а bib   us-siy а r,   T а ri х i   R а shidiy,   Хо nd а mir,   Mir хо nd,   N а v о iy,   B о bur,   M а j а lisun
n а f о is, Muh а k а m а tul lug` а t а yn, B. А hm е d о v, M. А rn о l’d о v, I.Tu х ti е v,  Е .B е r е zip о v.
T е muriyl а r d а vl а tl а ri d а vrid а  t а ri х iy biliml а r.
Buuyk   Tur о n   tupr о g`i   j а h о n   tsiviliz а tsiy а si   riv о jl а ng а n   k а dimiy
o`ch о kl а rd а n   biri   bo`lg а nligi   tuf а yli   h а m   bu   е rd а   n е ch а   b о r   r е n е s а ns-uyg` о nish
j а r а yoni   uyz   b е rdi.   А mm о ,   Must а killik   d а vrig а ch а   Tur о n   tupr о g`id а   riv о jl а ng а n
m а d а niy   v а   ilmiy   j а r а yonl а rni   o`rg а ng а n   g` а rb   о liml а ri   bu   uyks а k
tsiviliz а tsiy а sining   ildizl а rid а n   b еха b а rligi   uchun   Tur о n   tsiviliz а tsiy а sini   Er о n
m а d а niy а tining bir bo`l а gi d е b, t а hlil kilish а r edi. Tur о nlik   а ll о m а l а rni,   а r а b yoki
f о rs   а ll о m а l а ri, d е b his о bl а r edil а r. Bu h о l Tur о n tupr о g`id а   s а kl а nib k о lg а n b о y
а r хео l о gik   yodg о rlikl а rning   v а   j а h о nning   m а shhur   kutub хо n а l а rid а gi   n о yob
ko`lyozm а l а rining k а m o`rg а nilg а nligi tuf а yli uyz b е rg а n edi.
Bugungi   kung а   k е lib,   а hv о l   tubd а n   o`zg а rdi.   Endi   shuni   k а t`iy   а yt а
о l а mizki, Tur о nning uyks а k tsiviliz а tsiy а si ildizl а ri h е ch bir ch е kk а   o`lk а g а   b о rib
t а k а lm а ydi,   uning   ildizl а ri   shu   е rd а n   o`sib   chikk а ndir.   А ksinch а ,   Tur о n
tsiviliz а tsiy а sining shu`l а si ko`pgin а   sh а rk m а ml а k а tl а rid а   h а m m а d а niy а t, s а n` а t
v а  t а ri х shun о slik k а bi, b а rch а  f а n t а rm о kl а rining riv о jl а nishig а  turtki bo`lg а ndi.
G` а rb   о liml а rining   y а r а tg а n   o`lch о vl а ri   bil а n   his о bl а ydig а n   bo`ls а k
r е n е s а nch  –   uyg` о nish   j а r а yoni   bu   s а n` а t,  f а n  v а   m а d а niy а tning  uyks а k  d а r а j а d а
riv о jl а nishi   d е m а kdir.   G` а rb   m а ml а k а tl а rid а   v а   sh а rkd а   uyz   b е rg а n   r е n е s а ns
j а r а yonining   t а hlil   kilinishi   shuni   ko`rs а t а diki,   bu   ikki   g ео gr а fik   r е gi о nl а rd а gi
uyg` о nish j а r а yonl а ri bir-birl а rid а n s е zil а rli f а rk kil а di.
XIV   а srning   ох irl а rid а   d а stl а b   It а liy а d а ,   XV-XVI   а srl а rd а   G` а rbiy
Е vr о p а d а   uyz b е rg а n n е r е s а ns j а r а yoni bu m а ml а k а tl а rd а   hukm surg а n f ео d а lizm
v а   uning   m а fkur а sig а   k а ttik   z а rb а   b е rib,   ink о r   etib,   burju а   m а nf аа tl а rini   him о y а
kilish v а   kuch а ytirish ev а zig а   uyz а g а   chikk а n bo`ls а   Tur о nd а n Buuyk T е muriyl а r
d а vrid а   uyz   b е rg а n   r е n е s а ns   j а r а yoni   o`tmishd а gi   b а rch а   m а `n а viy   k а driy а tl а rni
tikl а sh   v а   uni   y а n а d а   y а ngi   g` о y а l а r   h а md а   k а r а shl а r   bil а n   b о yitish   ev а zig а   uyz
b е rdi.   SHuni   t а `kidl а shimiz   k е r а kki,   SH а rk   r е n е s а nsi   h а m   g` а rb   r е n е s а nsi   k а bi
o`sh а   m а ml а k а tl а rd а   bir   p а ytl а r   uyz   b е rg а n,   gull а b   y а shn а g а n   а ntik   d а vrd а gi
uyks а k m а d а niy v а  ilmiy m е r о sl а rd а n  о zikl а n а di.
T е muriyl а r  d а vrid а   Tur о nd а   uyks а lish  j а r а yonining  uyz  b е rishig а     а s о siy
s а b а b   bu   d а vrd а   ins о nning   h а r   t о m о nl а m а   riv о jl а nishi   v а   h а r   bir   kishig а   o`z
k о biliy а tini   а m а ld а   ko`rs а tishg а   sh а rt-sh а r о itl а r   y а r а tilg а nigid а dir.   T е muriy
hukmd о rl а r   n а f а k а t   tirik   ins о nl а rg а ,   b а lki   o`tmishd а   y а sh а b   o`tg а n   а ll о m а l а r   v а
а ziz- а vliyol а rning   хо tir а l а rini   а b а diyl а shtirishg а   h а m g` а m х o`rliklik kildil а rki, bu
h о l  о d а ml а r  о ngid а  ezgu  х izm а tl а r kilg а nl а r h е ch k а ch о n unutilm а s ek а nl а r, d е g а n
tushunch а l а r p а yd о  bo`lishig а   о lib k е ldi. Bugun   t а ri х iy   biliml а rning   b о skichl а rini   o`rg а n а r   ek а nmiz,   d а rh а kik а t,
T е muriyl а r   d а vrid а   o`zining   uyks а k   cho`kkil а rig а   erishg а n   m а d а niy   s о h а l а rg а
e`tib о r   b е r а dig а n   bo`ls а k,   t е muriy   hukmd о rl а r   b о shk а rg а n   m а ml а k а tl а rd а
sh а h а rs о zlik, m е `m о rchilik, t а sviriy s а n` а t, n а kk о shlik, z а rduzlik, m е t а llg а   b а diiy
ishl о v   b е rish,   h а tt о tlik,   ilmu   f а n,   а d а biyot,   hun а rm а ndchilik,   riv о jl а ng а nligining
guv о hi bo`l а miz. 
UYk о rid а   s а n а b   o`tilg а n   s о h а l а r   n а f а k а t   p о yt ах tl а rd а ,   d а vl а tl а rning   eng
ch е kk а  o`lk а l а rid а  h а m gurkir а b riv о jl а ndi h а md а  ko`shni m а ml а k а tl а rg а  yoyildi.
А yrim  о liml а r t е muriyl а r sul о l а sining inkir о zi bil а n ul а r y а r а tg а n r е n е s а ns
h а m   b а rh а m   t о pg а n   d е g а n   fikrl а rni   а ytg а nl а r.   А mm о   t а ri х iy   t а hlil   shuni
ko`rs а t а diki,   t е muriyl а r   t а ri х   s а hn а sid а n   tutg а nl а rid а n   so`ng   h а m   ul а r   y а r а tg а n
r е n е s а ns   Tur о n,   Х ur о s о n   v а   Hindist о nd а   uz о k   а srl а r   m о b а ynid а   shu`l а   s о chib
tur а di.
А mir   T е mur   buuyk   s а rk а rd а ,   kur а gi   е rg а   t е gm а g а n,   е ngilm а s   f о tihdir.
А mir   T е mur   –   ins о niy а t   t а ri х id а   eng   n о dir   h о dis а   –   r е n е s а nsni   uyz а g а   chik а rib,
а m а lg а   о shirg а n ulug` z о tdir!
Mirz о  Ulug`b е kning «T а ri х i  а rb а `i ulus»  а s а ri.
«T а ri х i   а rb а `   ulus»   Mirz о   Ulug`b е kning   ilmiy   r а hb а rligi   v а   sh ах s а n
ishtir о kid а   1425   yild а   yozib   t а m о ml а ng а n.   Und а   XIII-XIV   а srl а rd а   Mo`g`ul
imp е riy а si  t а rkibig а   kirg а n m а ml а k а tl а r (Mo`g`ulist о n, K о shg` а r,   Е ttisuv o`lk а si,
M о v а r о unn а hr,   D а shti   Kipch о k   v а   h.k.)ning   ijtim о iy-siyosiy   t а ri х i   kisk а   t а rzd а
b а yon etilg а n. 
«T а ri х i   а rb а `   ulus»   yoki   «Ulusi   а rb а `yi   CHingiziy»   («CHingiziyl а rning
to`rt   ulusi   t а ri х i»)ning   o`zb е kch а   n а shri   1994   yili   T о shk е ntd а   а m а lg а   о shirilg а n
(t а rjim о nl а r: B. А hm е d о v, N.N о rkul о v v а  H а s а n о v M.).
«T а ri х i  а rb а ` ulus» muk а ddim а  v а  to`rt kismd а n ib о r а tdir.
Muk а ddim а   o`rt а   а srl а rd а   t а ri х shun о sl а r   o`rt а sid а   hukm   surg а n   а n` а n а g а
ko`r а , isl о miy а td а n  а vv а l o`tg а n p а yg` а mb а rl а r, turkl а rning  а fs о n а viy  о t а -b о b о l а ri
his о bl а ng а n YOf а s ibn Nuh v а  uning f а rz а ndi Turk хо n, shuningd е k, tukr-mo`g`ul
k а bil а l а ri h а md а  CHingiz хо n (1206-1227) t а ri х i b а yon etilg а n.
А s а rning birinchi kismi Ulug` uyrt, y а `ni Mo`g`ilist о n v а   SHim о liy   Х it о y
t а ri х i,   Ug а d ахо n   (1227-1241)   d а vrid а n   t о   А rik   bug` а   (1328)ning   а vl о di,   O`rd о y
k оо n z а m о nig а ch а  uyz b е rg а n v о k еа l а rni o`z ichig а   о l а di.
А s а rning   ikkinchi   kismid а   Jo`ji   ulusi,   y а `ni   О ltin   O`rd а   t а ri х i,   Jo`ji хо n
(1227 yili v а f о t etg а n) d а vrid а n t о  Muh а mm а d хо n (1419-1420, ikkinchi b о r 1427-
1433)ning z а m о nig а ch а  k е chg а n v о k еа l а r b а yon etil а di.
Uchinchi   kism   El хо niyl а r,   y а `ni   Er о n   h а md а   О z а rb а yj о nning   XIII-XIV
а srl а rd а gi t а ri х ini o`z ichig а   о lg а n. To`rtinchi kismd а   CHig` а t о y ulusi (K о shg` а r,
Е ttisuv, M о v а r о unn а hr, SHim о liy  А fg` о nist о n)ning XIII-XIV  а srd а gi t а ri х i b а yon etilg а n. Mu а llif CHig` а t о y ulusid а   hukmr о nlik kilg а n h а r bir   хо n h а kid а   а l о hid а ,
kisk а ch а   to` х t а lib,   ul а rning   d а vrid а   s о dir   bo`lg а n   v о k еа l а rd а n   eng   muhiml а rini
tilg а   о l а di.
А s а rning   а yrim   kisml а ri,   х usus а n   uning   so`nggi,   to`rtinchi   kismi,
SH а r а fiddin   А li   Y А zdiyning   «Muk а ddim а yi   z а f а rn о m а »sig а   ko`p   jih а tl а ri   bil а n
o` х sh а b   k е t а di.   L е kin   «T а ri х i   а rb а `   ulus»   birmunch а   to`l а r о k.   Bund а n   t а shk а ri,
und а   to`rt   ulus   o`rt а sid а gi   siyosiy   mun о s а b а tl а r,   eng   muhimi,   «o`zb е k»
etn о nimining k е lib chikish v а kti h а kid а  kimm а tli m а `lum о tl а r uchr а t а miz.
Х ull а s   k а l о m,   Mirz о   Ulug`b е kning   «T а ri х i   а rb а `   ulus»   а s а ri   O`rt а   О siyo
v а   K о z о g`ist о nning   XIII-XIV   а srl а rd а gi   t а ri х ini   o`rg а nishd а ,   х usus а n   CHig` а t о y
ulusi t а ri х ini bilishd а  muhim m а nb а l а rd а n biri his о bl а n а di.
XVI-XVII   а srl а rd а  y а sh а b ij о d etg а n mu а rri х l а r uchun h а m Ulug`b е kning
bu  а s а ri  а s о siy m а nb а  bo`lib  х izm а t kilg а n.
 XV-XVI  а srl а rd а  O`rt а   О siyod а  f ео d а l ziddiy а tl а r v а  kur а shl а r
t а ri х shun о sligi.
А mir T е mur d а h о ligi t а ri х ini ilk b о r uning z а m о nd о shl а ri G`iyosiddin  А li,
Niz о middin   SH о miy,   SH а r о fitdin   А li   Y А zdiy,   H о fiz   А bro`,   Ibn   А r а bsh о h,
Muyiniddin   N а t а nziy   v а   b о shk а l а r   yozib   k о ldirg а n.   Buuyk   sh ах sl а r   h а mish а
t а ri х shun о slik ilmining dikk а t m а rk а zid а  bo`lg а n.
А mir   T е mur   v а f о tid а n   (1405   yil   18   f е vr а l)   k е yin   1409   yilg а ch а   o`z а r о
kur а sh   d а v о m   etdi.   SH о hruh   Mirz о   (1409-1447),   Mirz о   Ulug`b е k   (1409-1449),
Sult о n   А bu   S а id   Mirz о   (1451-1469),   Sult о n   Hus а yi   Mirz о   (1459-1506)   d а vrid а
d а vl а t nisb а t а n m а rk а zl а shg а n edi v а   ха lk а r о   о bro`g а  h а m eg а  edi.
XV   а srning   80-yill а rid а n   b о shl а b,   o`z а r о   h а mjih а tlik   jud а   sus а ydi.
M о v а r о unn а hrning   bir   o`zid а   d е y а rli   ucht а   must а kil   d а vl а t   bo`lib,   ul а rd а   Sult о n
А bu   S а id   Mirz о ning   o`g`ill а ri   Sult о n   А hm а d   Mirz о   S а m а rk а ndd а ,   Um а rsh а y х
Mirz о   F а rg` о n а d а   v а   Sult о n M а hmud Mirz о   His о r,   Х utt а l о n h а md а   B а d ах sh о nd а
h о kimi mutl а k his о bl а n а r edil а r.
Bu   d а vrg а   k е lib,   а vv а l   о ddiy   ха lk   о r а sid а ,   а st а -s е kin   о liml а r   v а   d а vl а t
а yonl а ri v а  r а hb а rl а ri  о r а sid а   а r а b tili bil а n f о rsiy v а  turkiy till а rid а n f о yd а l а nilishi
n а tij а sid а   а r а b tili  din v а   diniy biliml а r tilig а   а yl а ndi. SH е `riy а t v а   t а ri х d а   f о rsiy
v а   turkiy till а r m а `lum m а vk е g а   eg а   bo`lib, ul а rd а   ilmiy, b а diiy v а   t а ri х iy   а s а rl а r
y а r а tildi,   d а vl а t   hujj а tl а ri   uyritil а   b о shl а ndi.   B о r а -b о r а   f о rsiy   til   d а vl а t   tili
d а r а j а sig а  ko`t а rilib, bu tild а  jud а  k а tt а  hududd а  b а diiy v а  t а ri х iy  а s а rl а r y а r а tildi.
M а s а l а n,   B а yh а kiyning   «T а ri х i   M а s`udiy»,   Niz о middin   SH о miy   v а
SH а r а fuddin   А li  Y А zdiyning «Z а f а rn о m а »   а s а rl а ri, Mirz о   Ulug`b е k r а hn а m о ligi
v а   ishtir о kid а   bitilg а n «T а ri х i ulusi   а rb а `», Muh а mm а d Mir хо ndning «R а vz а t us-
s а f о » («J а nn а t b о g`i»), G`iyosiddin   Хо nd а mirning « Х ul о s а t ul- ах b о r» v а   «H а bib us-si а r»,   Mirz о   H а yd а rning   «T а ri х i   R а shidiy»   v а   b о shk а l а r   f о rsiy   tild а   bitilg а n.
M о v а r о unn а hrd а  f о rsiy v а  turkiy tild а n d о im о  yonm а  yon f о yd а l а nil а r edi.
Bizning   t а ri х imizg а   о id   s а lm о kli   t а ri х iy   m а nb а l а r   а vv а l   а r а b   tilid а
y а r а tilg а n bo`ls а ,   а yniks а   d а vl а t r а hb а rl а ri   а r а b yoki h о kiml а r   а r а b bo`lg а nl а rid а ,
k е yinch а   f о rsiy   tild а   bitildikim,   bu   til   ilmiy   d о ir а l а r,   m а dr а s а   v а   m а kt а bl а rd а
umumiy   t а r а kkiyot   d а r а j а sini   b е lgil о vchi   z а rur а t   sif а tid а   o`rg а til а r   v а   XIX   а sr
ох irl а rig а ch а  ziyoli  о il а l а rd а   а r а b tili din v а  «Kur` о ni k а rim» tili sif а tid а , sh е `riy а t
v а  b о shk а  s о h а l а r uchun f о rsiy v а  turkiy till а ri istif о d а  etil а r edi.
T е muriyl а r  d а vrid а   f о rs  tilid а   bitilg а n  t а ri х shun о slik   а s а rl а rd а   o`zig а   хо s
х ususiy а tl а rd а n   biri   –   m а tn   о r а sid а ,   v о k еа l а r   b а yoni   d а v о mid а   sh е `riy
l а vh а l а rning   k е ltirilishidir.   Bu   sh е `riy   l а vh а l а r   t а ri х chining   o`z   а s а ri   bo`lishi
mumkin v а  u b о shk а l а rning sh е `riy  а s а rl а rid а n h а m b е m а l о l f о yd а l а nishi mumkin.
Bu   b а diiy-sh е `riy   l а vh а l а r   k е nkr е t   t а ri х iy   sh ах sl а r   n о l а ri   о br а z,   tims о l
sif а tid а   jud а   ko`p   ishl а tilishidir.   F о rs   tilid а   bitilg а n   а yrim   t а ri х iy   а s а rl а rd а
o` х sh а tish,   mub о l а g` а l а r   ko`p   ishl а tilib,   b а yon   uslubi   o`t а   jimjim а d о r   bo`lishi
mumkin.   M а n а   shund а y   а s а rl а r   to`g`risid а   А mir   T е mur   t а ri х chi   Niz о middin
SH о miyg а   shund а y d е g а n: «SHu uslubd а   yozilg а n, t а shbih v а   mub о l а g` а l а r bil а n
о r о   b е rilg а n   kit о bl а rd а   ko`zl а ng а n   m а ks а dl а r   o`rt а d а   yo`k о lib   k е t а di,   а g а r   so`z
k о id а -k о nunid а n   n а sib а d о r   bo`lg а nl а rd а n   bir о nt а si   m а `nini   f а hml а b   k о ls а   k о l а r,
а mm о  k о lg а n o`nt а si, b а lki uyzt а si uning m а zmunini bilishd а n, m а ks а dg а   е tishd а n
о jiz. SHu s а b а bli, uning f о yd а si b а rch а g а  b а r о b а r bo`lm а di».
T а ri х chi  Хо nd а mirning ilmiy m е r о si.
   Хо nd а mir o`zining o`lm а s t а ri х iy  а s а rl а ri bil а n ko`p  а srlik m а d а niy а timiz
ха zin а sini b о yitdi v а  t а ri х n а visligimizd а  o`chm а s iz k о ldirdi.
G`iyosiddin ibn Hum о middin Muh а mm а d ibn   хо j а   J а l о liddin Muh а mm а d
ibn   хо j а   Burh о niddin   1475   yili   Х ir о td а   tug`ildi.   Uning   о t а si   Hum о middin
Muh а mm а d o`kimishli kishi bo`lib, Sult о n  А bu S а idning o`g`li Sult о n Muh а mm а d
mirz о ning v а ziri edi.  О n а si es а  m а shhur mu а rri х  Mir хо ndning kizi bo`lg а n. 
Хо nd а mirning   uyks а k   k а m о l о tg а   е tishishid а   o`tkir   z е hni,   t е r а k   fikri   v а
zo`r   а kl-f а r о s а tid а n   t а shk а ri,   А lish е r   N а v о iyd е k   r а hn а m о   kishining   bo`lishi   v а
uning   ilmu   f а n   v а   m а d а niy а t   r а vn а kig а   bo`lg а n   о liy   kimm а ti   h а m   s а b а b   bo`ldi,
а lb а tt а .   N а v о iy   ko`p   о liml а r,   sh о irl а r,   n а kk о shl а r,   ха tt о tl а r   k а t о ri   Хо nd а mirning
h а m   ilmiy   ishl а rig а   b е v о sit а   r а hb а rlik   kildi.   O`sh а   z а m о nd а   Х ur о s о nd а   eng   b о y
his о bl а ng а n.   N а v о iy   kutub хо n а sining   k а liti   Хо nd а msirning   ko`lig а   t о pshirib
ko`yilg а n edi.
Хо nd а mir   o`zining   to`g`ich   а s а ri   « Х ul о s а t   ul- ах b о r»ni   yozishd а n   о ldin
N а v о iy   huzurig а   b о r а di   v а   u   bil а n   m а sl а h а tl а shib   o`zining   (« Ха yrli   kishil а r
а hv о lid а n   j а h о n   ха b а rl а rining   х ul о s а si»)   to`ng`ich   а s а rini   yoz а di.   Хо nd а mir
N а v о iy   v а f о tig а ch а   uning   huzurid а   bo`ldi   v а   bir   k а t о r   t а ri х iy   а s а rl а r   y а r а tdi. N а v о iy   v а f о tid а n   so`ng,   u   о n а   uyrti   B а l х g а   k е tib   k о ldi   v а   B а diuzz а m о n   Mirz о
(1458-1511)ning  х izm а tig а  kirdi.
1527   yili   yozid а   Хо nd а mir   Hindist о ng а   k е tishg а   k а r о r   kildi   v а
K а nd а h о rg а   jo`n а di.   1528   yil   3   m а rtd а   K а nd а h о rd а n   chikib   Hindist о ng а ,   B о bur
mirz о   huzurig а   е tib   k е ldi.   Bu   v а ktd а   B о bur   А ud   sh о ir   SH а h о b   Mu а mm о t   v а
Hir о td а gi   «Sult о niy а »   m а dr а s а sining   mud а rrisi   а mir   Ibr о him   M а shh а dyi   h а m
Хо nd а mir bil а n birg а   bu   е rg а   k е lg а n edil а r. B о bur ul а rni zo`r hurm а t v а   ehtir о m
bil а n k а rshi  о ldi v а  ul а rg а  s а r о y  х izm а tchil а ri k а t о rid а n j о y t а yin kildi.
Хо nd а mir 1535 yild а , y а `ni Hum о uynning Burh о npur (Guj о r а t vil о y а ti)g а
h а rbiy uyrishi v а ktid а   v а f о t etdi v а   D е hlid а gi   хо j а   Niz о middin   А vliyo v а   Husr а v
D е hl а viy m о z о rig а  d а fn etildi.
Хо nd а mir   b о r-yo`g`i   62   yil   umr   ko`rdi.   L е kin   uning   umri   s е rm а zmun,
k е l а j а k   uchun   f о yd а li   k е chdi.   U   y а r а tg а n   10   y а kin   o`lm а s   а s а rl а ri   tuf а yli   o`z
n о mini t а ri х  s а hif а sig а   а b а diy n а kshl а di. 
Muh а mm а d Z а hiriddin B о burning «B о burn о m а »  а s а ri
Z а hiriddin   Muh а mm а d   B о bur   ulug`   b о b о k а l о ni   А mir   T е mur   d а h о sid а n
k о nuniy   r а vishd а   h а mish а   ifti хо r   kil а r   edi.   H а zr а ti   B о bur   o`z   esd а likl а rid а   А mir
T е mur   n о mini   d о im о   zo`r   ehtir о m,   i х l о s   bil а n   tilg а   о l а di.   «B о brun о m а »ning   ilk
s а hif а l а rid а yok   u   o`z   n а sl-n а s а bi   T е murning   о liy   sh а j а r а isig а   b о rib   t а k а lishini
m а mnuniy а t v а  g`urur bil а n k а yd et а di.
А mir   T е mur   1399 yild а   Hindist о nni  ko`lg а   kirit а di. «T е mur   tuzukl а ri»d а
bu   ulug`   m а ml а k а t   s а ri   uyrishning   t а ri х i,   ung а   k а y   t а rik а   uz о k   v а   pu х t а   r е j а l а r
tuzilg а ni-uy ul а rning k а nd а y kilib  а m а lg а   о shirilg а ni h а kid а  b а t а fsil m а `lum о tl а rni
uchr а tish mumkin.
M а zkur   v о k еа l а rd а n   so`ng   о r а d а n   k а riyib   bir   y а rim   а sr   v а kt   o`tg а ch,
t е muriy   t о jd о rl а rd а n   biri-B о bur   Mirz о   Hindist о n   s а ri   uyz   tutm о kk а   k а r о r   kil а di.
Ulug`   а jd о di   sing а ri   u   h а m   y а kin   b е kl а rini   to`pl а b   m а shv а r а t   kil а di.
«B о burn о m а »ning 1507-1508 yil v о k еа l а ri t а vsifid а  kuyid а gil а rni o`kiymiz: «M е n
v а  b а `zi ichki b е kl а r Hindist о n t а r а fi b о rm о kni t а rjih kilduk…»
А g а r   А mir   T е mur   Hindist о nni   z а bt   etishd а n   d а vl а tg а   d а vl а t,   shuhr а tig а
shuhr а t   ko`shishni,   o`z   m а vk е i   v а   nufuzini   y а n а d а   uyks а ltirishni   ko`zd а   tutg а n
bo`ls а ,   B о bur   Mirz о ning   niy а tl а ri   bo`l а kch а   –   «o`zig а   bir   е r   fikrini   kilg`ulik»,
y а `ni muhim bir vil о y а tni ko`lg а  kiritshd а n ib о r а t edi.
Buuyk   m е `m о r,   buuyk   b о g`b о n,   buuyk   ij о dk о r   sif а tid а   v о y а g а   е tg а n
B о bur   Mirz о   go`d а k   ch о g`id а n о k   s о hibkir о n   А mir   T е mur   j о riy   etg а n,   und а n
m е r о s   bo`lib   k о lg а n   go`z а l   bunyodk о rlik   muhitid а   t а rbiy а   ko`rg а n   edi.   Ehtim о l,
shu s а b а bd а n bo`ls а  k е r а k, «B о burn о m а »d а  mu а llif ulug`  а jd о dining y а r а tuvchilik
ishl а rini,   uning   а mru   f а rm о ni   v а   g` о y а l а ri   bil а n   b а rp о   kiling а n   mu а zz а m
insh оо tl а rni,   b о g`u   b о g` о tl а rni   z а vk-sh а vkk а   to`lib   t а svirl а ydi.   Bu   h а r о r а tli t а svirl а r   bugun   h а m   dilbir   g` а z а lning   b а ytl а ri   y а nglig`   t а ssur о t   k о ldir а di.   B о bur
Mirz о ning   m а zkur   yodn о m а l а ri   bo`lm а g а nid а ,   s о hibkir о nning   t а ri х iy   siym о si
tug а l bo`lm а y k о lishi shubh а siz edi. 
«B о burn о m а »   -   b е b а h о   а s а r,   turli-tum а n   m а `lum о tl а rg а   b о y   v а   uni
sinchikl а b   o`rg а nish   z а rurdir.   D а vl а tchilik   ishl а rini   uyrgizishd а   b е k   v а
sh а hz о d а l а rning   o`rni   m а s а l а si   h а m   «B о burn о m а »d а   k е ng   yoritilg а n.   Mu а llif
k а ysi bir b е k yoki sult о n, v а zirni t а `rifl а m а sin,   а vv а l о ,   А mir T е mur s а lt а n а tining
y ах litligi,   uyrt   tinchligi   v а   r а iy а t   bil а n   b о g`lik   m а s а l а l а r   nukt а i   n а z а rid а n   fikr
uyrit а di.
А lish е r N а v о iyning t а ri х  ilmig а   о id  а s а rl а ri
А lish е r   N а v о iyning   А mir   T е murg а   i х l о si   b а l а ndligig а   uning   yozg а n
а s а rl а ri   guv о hdir.   H а zr а t   N а v о iy   а yniks а ,   « Ха ms а »,   «M а j о lisun   n а f о is»,
«Muh о k а m а tul   lug` а t а yn»   k а bi   kimm а tli   а s а rl а rid а   А mir   T е mur   v а   uning
а vl о dl а rini   hurm а t   bil а n   tilg а   о lib,   t а `rif-t а vsif   kil а di.   А lish е r   N а v о iy,   Mirz о
Ulug`b е kning   Buuyk   T е mur хо nning   s е vimli   n а bir а si   bo`lg а nligi   uchun   uyk о ri
s а l о hiy а tg а   erishg а nligini   t а r а nnum   et а di.   Juml а d а n,   «F а rh о d   v а   SHirin»
d о st о nid а   Mirz о   Ulug`b е kning   T е murb е k   n а slid а n   ek а nligi   а l о hid а   k а yd   etilg а n
m а shhur bir b а ytini ko`pchilik y ах shi esl а s а l а r k е r а k:
… T е mur хо n n а slid а n sult о n Ulug`b е k,
Ki,  о l а m ko`rm а di sult о n  а ningd е k.
А lish е r N а v о iy «H а zr а tul  а br о r»  а s а rid а  m а n а  bu misr а l а rni k е ltir а di: 
А nd о k eshittimki, sh о hi k о mr о n,
To`rt ulus  хо ni T е mur Ko`rg о n.
F а thi  а k о limg` а  kilg` о nd а   а zm,
Hind s а v о did а  k о tig` bo`ldi r а zm…
Buuyk sh о ir F а rh о d tilid а n   а ytg а n bo`ls а -d а , b о b о k а l о ni   А mir T е murning
j а h о ngirligi,   uning   ko`l   о stid а   ko`pl а b   m а ml а k а tl а r   v а   sh а h а rl а r   j а ml а ng а nligi,
ul а rd а   s о hibkir о nning   erkin   hukmr о nlik   kilg а nligini   y а n а   bir   k а rr а   esl а tib   o`t а di.
Bu   es а   А mir   T е mur   sul о l а sining   so`nggi   v а kill а rid а n   bo`lg а n   Sult о n   Hus а yn   v а
uning f а rz а ndl а ri, n а bir а l а ri o`rt а sid а gi o`z а r о  k а r а m а -k а rshilikl а rning uyz b е rishi,
buuyk m а rk а ziy d а vl а tning p а rch а l а nib k е tishi k а bil а r bil а n b о g`lik h о ld а   а jd о dl а r
t а ri х ini y а n а   bir esg а   о lib, o`z а r о   birlikk а   und а sh, uni inkir о zd а n s а kl а b k о lishg а
o`z yo`li bil а n kiling а n bir h а r а k а t edi.
Buuyk N а v о iy o`zining «M а j о lisun n а f о is»  а s а rid а  o`z b о b о k а l о ni bo`lg а n
А mir   T е murni   m а dh   etib,   «Muluk   sh а j а r а l а rining   bo`st о ni   v а   s а l о tin
g а vh а rl а rining   umm о ni   h о k о ni,   j а h о ngiri   s о hibkir о n,   y а `ni   T е mur   Ko`r а g о n
( а n а r о ll о hu burh о n а hu),   а g а r n а zm   а ytm о kk а   iltif о t kilm а ydurl а r,   а mm о   n а zm v а
n а srni   а nd о k   х o`b   m а h а l   v а   m а kid а   o`kubturl а rkim,   а ningd е k   bir   b а yt   o`kug` о n,
ming y ах shi b а yt  а ytk о nch а  b о r» d е ydi. N а v о iyning   «Muh о k а m а tul   lug` а t а yn»   а s а rid а   h а m   А mir   T е mur   h а kid а
а j о yib   so`zl а r   а ytilg а n:   «Sult о n   s о hibkir о n   T е mur   Ko`r а g о   z а m о nid а   f а rz а ndi
ха l а fi   SH о hruh   Sult о n   z а m о nining   ох irig а ch а   turk   tili   bil а n   shu а r о   p а yd о
bo`ldil а r».
Bu   fikrni   kuyid а gich а   iz о hl а sh   o`rinlidir:   А mir   T е mur   o`zi   o`zb е k   eli
f а rz а ndi bo`lg а nligi uchun   о n а   tilid а   ilm-f а n y а r а tilishi, b а diiy   а s а rl а r ij о d kilish,
m а hk а m а d а   ish   uyritishni   h а m   o`z   tilid а   а m а lg а   о shirishg а   h а r а k а t   kil а di.   SHu
s а b а bli ko`pl а b turkiygo`y sh о ir-yozuvchil а r p а yd о  bo`l а  b о shl а di.
Х ull а s,   N а v о iyning   S о hibkir о n   T е murg а ,   uning   s а lt а n а tig а ,   а vl о dl а rig а
m е hri  b а g` о y а t   s а mimiy  v а   s а rb а l а nd  edi.  Buni  biz   о z- о z  esl а b  o`tg а n   а s а rl а rini,
b о shk а   m е r о sl а rini   t е r а n   o`rg а nish   bil а n   а ngl а shimiz   mumkindir.   Bu   m а vzud а
k а tt а   t а dkik о t   ishl а ri   о lib   b о rish   endigi   d а vr   t а ri х shun о sligining   v а zif а si
his о bl а n а di.
  А mir T е mur v а  T е muriyl а r d а vl а ti to`g`risid а  j а h о n t а ri х shun о sligi.
J а h о n   а d а biyotid а   А mir   T е mur   о br а zig а   mur о j аа t   S о hibkir о nning
tirikligid а yok   b о shl а ng а n.   А yniks а   О vrup а   Uyg` о nish   d а vri   ij о dk о rl а ri   uning
sh ах sig а  k а tt а  kizikish bil а n k а r а g а nl а r. Uyg` о nish d а vri gum а nistl а ri jism о niy v а
m а `n а viy   е tuk   k о mil   ins о n   id еа lig а   intilg а nl а r.   Ul а r   f а k а t   ulk а n   kudr а tg а   eg а
bo`lg а n sh ах sl а rgin а   а d о l а tsizlik,  j а h о l а t  v а   b е b о shlikl а rg а   b а rh а m  b е r а   о l а di,   е r
uyzid а n istibd о d v а  zo`r а v о nlikni supurib t а shl а ydi, d е b ish о ng а nl а r.  А mir T е mur
sh ах si ul а rning  а n а  shu id еа ll а rig а  muv о fik k е lg а n.
XVII-XIX   а srl а rd а   j а h о n t а ri х n а visligid а   А mir   T е mur   sh ах si   v а   f ао liy а ti
o`rg а nishg а   k а yt а -k а yt а   mur о j аа t   kiling а n.   H.V а mb е ri,   L.Lengl е ,   P е rr о din о ,   D е
S е nsi о ,   P.D е l а   Kru а ,   D е   M а rg а ,   F.N е v,   J.K а muy,   Е .G а lli о s   v а   b о shk а   е vr о p а lik
t а ri х chil а r   А mir   T е murning   h а rbiy   s а n` а ti,   d а vl а t   tizimi   v а   k о nunl а ri   h а md а
iktis о diy isl о h о tl а rini t а ri х shun о slikd а  yoritg а nl а r.
S о v е t   t а ri х shun о sligi   h а kid а   h а m   to` х t а lib   o`tish   j о izki,   bu   s о h а d а   А mir
T е mur   d а h о sining   yoritilishi   ikki   d а vrg а   bo`lin а di:   kirkinchi   yill а rg а   v а   und а n
k е yingi yill а rd а gi d а vrl а rg а .
Kirkinchi yill а rg а ch а   s о v е t t а ri х chil а rining b а rch а   а s а rl а rid а   А mir T е mur
sh ах si,   uning   t а ri х d а gi   tutg а n   а nch а   k а r а m а -k а rshi   fikrl а r   bil а n   if о d а l а ng а n
bo`ls а d а ,   хо lis о n а   yond о shish   h о ll а ri   h а m   b о r   edi:   V.B а rt о l’d,   А .Y А kub о vskiy,
А .B е l е n е tskiy,  А .Fitr а  v а  M.M а ss о nl а r S о hibkir о nning bunyodk о rlik f ао liy а tining
k е ng yoritdil а r.
Kirkinchi yill а rd а n so`ng s о v е t t а ri х shun о sligid а   А mir T е mur sh ах siy а tig а
bo`lg а n mun о s а b а t k е skin s а lbiy t о m о ng а   o`zg а rdi.   А lb а tt а , bu b о r а d а   St а linning
sh ах siy   ko`rs а tm а si   bil а n   SSSR   t а ri х i   d а rsligid а n   «T е mur   d а vl а ti»   b о bining
chik а rtirib uyb о rilishi t е murshun о slikd а  siyosiy bir ko`rs а tm а  sif а tid а  k а bul kilindi
v а  t а ri х iy h а kik а tni s ох t а l а shtirishg а   о lib k е ldi. 2006 yild а , p а rijd а   T е muriyl а r d а vri t а ri х i v а   s а n` а tini o`rg а nish bo`yich а
а ss о tsi а tsiy а ning   а s о schisi   v а   pr е zid е nti,   pr о f е ss о r   Luys’ е n   K е r е n   k а l а mig а
m а nsub «S а m а rk а ndg а , T е mur d а vrig а  s а yoh а t» kit о b  а l’b о mining uchinchi n а shri
b о sm а d а n   chikdi.   Bu   kit о b   UYN Е SK О ning   «Ip а k   yo`li-mul о k о t   yo`li»   d а sturig а
muv о fik   yozildi   v а   n а shrg а   t а yyorl а ndi.   Kit о bning   uchinchi   n а shri   uning
kit о b хо nl а r   о r а sid а   k е ng   о mm а l а shg а nid а n   d а l о l а t   b е r а di   v а   u   Е vr о p а
kit о b хо nl а rid а  ulug` b о b о k а l о nimiz, buuyk s а rk а rd а  v а  d а vl а t  а rb о bi  А mir T е mur
sh ах siy а tig а  k а tt а  kizikish uyg` о tishi shubh а siz.
Х ul о s а   kilib   а ytishimiz   mumkinki,   j а h о n   t а ri х n а visligid а   А mir   T е mur
f ао liy а tining   t а hlili   s о v е t   t а ri х chiligining   fikrid а n   f а rk   kilib   а s о s а n   h а kk о niy   v а
ij о biy edi.
А mir T е mur v а  T е muriyl а r d а vri h о zirgi d а vr t а ri х chil а ri  а s а rl а rid а .
Istikl о l   tuf а yli   milliy   k а driy а tl а rimizg а ,   buuyk   а vl о dl а rimizg а
mun о s а b а timiz   tubd а n   o`zg а rdi.   SHu   nukt а i   n а z а rd а n   k а r а g а nd а ,   t а ri х iy
m а vzud а gi bir k а t о r o`rinl а r bugungi dunyok а r а shl а rg а  muv о fik k е lm а sd а n k о ldi.
K е yingi   o`n   yillikd а   S о hibkir о n   T е murb е k   siym о sig а   kizikish   h а r
k а ch о ngid а n   kuch а ydi,   bir   k а t о r   t а ri х iy   b а di а l а r,   dr а m а tik   а s а rl а r,   t еа tr
t о m о sh а l а ri   p а yd о   bo`ldi.   Bo`rib о y   А hm е d о vning   « А mir   T е mur»   n о mli   kit о bi,
Muh а mm а d   А lining   «S а rb а d о rl а r»   t а ri х iy   r о m а ni,   О .YOkub о vning   «F о tihi
muz а ff а r   yo х ud   bir   p а riv а sh   а siri»   t а ri х iy   dr а m а si,   А bdull а   О rip о vning
«S о hibkir о n»   dr а m а si,   To`r а   Mirz о ning   « А mir   T е mur»,   « А mir   T е mur   v а
To` х t а mish хо n», dr а m а tik  а s а rl а ri dunyog а  k е ldi.
А yniks а ,   ulug`   b о b о k а l о nimiz   666   yilligi   mun о s а b а ti   bil а n   u   h а kid а   v а
T е murb е k   h а md а   t е muriyl а r   d а vri   to`g`risid а   kit о bl а r   kuch а yib   b о r а v е rdi.
YOzuvchi   Е vg е niy   B е rdik о vning   «Buuyk   T е mur»   r о m а n- х r о nik а si   1995   yild а
«O`kituvchi» n а shriyotid а  n а shr etildi. 
H о zirgi   d а vr   t а ri х shun о sligid а   S о hibkir о n   h а kid а   ilmiy   t а dkik о t   ishl а ri
h а m   b а j а ril а   b о shl а di.   M а n а   shund а y   t а dkik о tchil а r   h а kid а   «Turkist о n»
g а z е t а sining   1996   yil   15   m а y   s о nid а   m а `lum о t   b о silib   chikdi.   «Turkist о n»   1996
yil 15 m а y.
Erkin   А `z а m   o`g`li   А zim о v   buuyk   b о b о k а l о nimiz   А mir   T е murning
siyosiy   f ао liy а tl а rig а   b а g`ishl а ng а n   « А mir   T е murning   d а vl а tni   b о shk а rish
siyos а ti» m а vzuid а gi d о kt о rlik diss е rt а tsiy а sini yozib tug а tg а n bir p а ytd а  h а yotd а n
ko`z uymdi.
Bu   izl а nishd а   А mir   T е mur   k а drl а r   siyos а tining  y а n а   ibr а tli   t о m о ni   o`sh а
v а ktd а   h е ch   bir   d а vl а td а   bo`lm а g а n   v а   t а ri х d а   k а md а n   k а m   uchr а ydig а n   l а v о zi,
« А d о l а t»   а miri   l а v о zimini   t а `sis   etilishidir.   Bu   l а v о zim   o`z   m а vk е i   bo`yich а
v а zirl а r d а r а j а sid а   bo`lg а n.   А d о l а t   а miri h а r el v а   h а r sh а h а rd а   sip о h bil а n r а iy а t о r а sid а gi   urf- о d а tl а r,   r а sm-rusuml а r   о kib а tid а   k е lib   chik а dig а n   j а nj а lli   ishl а r,
niz о m m а s а l а l а rni tinch, tushuntirish yo`li bil а n h а l kilg а n.
1999 yild а   O`zb е kist о n t а ri х i D а vl а t muz е yining k а tt а   ilmiy   хо dimi, t а ri х
f а nl а ri   n о mz о di   Irp о n   To` х ti е vning:   «T е mur   v а   t е muriyl а r   sul о s а l а sining   pul-
m о liy а   siyos а ti   v а   ul а rning   t а ng а l а ri   n о mli   ilmiy   а s а ri   Er о n   Isl о m
R е spublik а sining   «Buuyk   О y а tull о   а l- А z а mi»   n а shriyotchiligi   hukmig а   h а v о l а
etildi».
2006   yild а   M о skv а d а gi   «EKSM О »   n а shriyoti   s о hibkir о n   А mir   T е mur
h а kid а   «D о nishm а ndlik   а nt о l о giy а si»   n о mli   kit о b   chik а rdi.   Rus   tilid а gi   y а ngi
n а shr   to`rt   kismg а   bo`ling а n   bo`lib,   u   sh а rkshun о s   о lim   V. А .P а n о vning   «SH а rk
hukmd о rl а ri»   n о mli   m а k о l а si   bil а n   b о shl а n а di.   Kit о b   n а shrid а   а yrim   juz`iy
nuks о nl а r h а m ko`zg а  t а shl а n а di.
Bu   kit о bl а r   о r а sid а   Mi ха il   А rn о l’d о vning   «Bir   m а h о r а b а   t а ri х i»   n о mli
m а k о l а sining h а m n а shr etilg а nini  а ytib o`tm о kchimiz.
UYk о rid а   n о ml а ri   zikr   etilg а n   а s а rl а r   о r а sid а   а k а d е mik   B. А hm е d о vning
« А mir T е mur kit о bi o`zining m о num е nt а lligi bil а n  а jr а lib tur а di. Und а  S о hibkir о n
T е mur   h а yoti   v а   f ао liy а ti   b а rch а   b о skichl а rd а   b е rilg а n.   SHu   jih а td а n   bu   kit о b
S а l о hiddin   T о k а ndiyning   «T е murn о m а »sig а   y а kin   tur а di.   L е kin   S а l о hiddin
T о shk а ndiy   o`z   kit о bini   riv о y а tl а r   v а   ха lk   r о m а nl а ri   а s о sid а   y а r а tg а n   bo`ls а ,
Bo`rib о y  А hm е d о v t а ri х iy m а nb а l а r  а s о sid а  y а r а tg а n.
Х ull а s,   ulug`   b о b о miz   А mir   T е mur   siym о si   j а h о n   t а ri х id а   v а
m а ml а k а timiz t а ri х shun о sligid а   h а li ko`pl а b   а s а rl а rni t а svirl а sh uchun m а t е ri а ll а r
b е r а di.
 
Savollar:
1. Temuriylar davlatlari davrida tarixiy bilimlar.
2. Mirzo Ulug`bekning «Tarixi arba’i ulus» asari.
3. XV-XVI   asrlarda   O`rta   Osiyoda   feodal   ziddiyatlar   va   kurashlar
tarixshunosligi.
4. Tarixchi Xondamirning ilmiy merosi.
5. Muhammad Zahiriddin Boburning «Boburnoma» asari.
6. Alisher Navoiyning tarix ilmiga oid asarlari.
7. Amir Temur va Temuriylar davlati to`g`risida jahon tarixshunosligi.
8. Amir Temur va Temuriylar davri hozirgi davr tarixchilari asarlarida.
ADABIYOTLAR:
1. Amir   Temur   va   Ulug’bek   zamondoshlari   xotirasida:   (Risola)   /B.Ahmedov,
U.Uvatov, G’.Karimov va boshqalar. –T.: O‘qituvchi, 1996, -312 bet. 2. Muhammadjonov A. Temur va Temuriylar saltanati. –T.; Qomuslar Bosh 
tahririyati. 1994, -156 bet.
3. Temur va Ulug’bek davri tarixi. –T.: Qomuslar bosh tahririyati. 1996, -264
bet.
4. Ulug’bek Mirzo. To‘rt ulus tarixi. –T.: Cho‘lpon, 1993, -352 bet.
5. Ahmedov A. Ulug’bek (hayoti va faoliyati) –T.; “Fan”. 1991, -64 bet.
6. Ahmedov B. Mirzo Ulug’bek. –T.: “Fan”. 1994, -288 bet.
7. Ibodov   J.,   Matvievskaya   G.   Ulug’bek   shogirdi   –   Ali   Qushchi.   –T.:   “Fan”.
1994, -34 bet.
8. Mamadazimov M. Ulug’bek va uning rasadxonasi. –T.: O‘zbekiston. 1994, -
10 bet.
9. Bobur   Zahiriddin   Muhammad.   “Boburnoma”:   -T.:   Yulduzcha.   1989,   -368
bet.
10. Uil’yam Ersin. Bobur Hindistonda. –T.: “Cho‘lpon”. 1995, -110 bet.
11. Mashrabov   Z.,   Shokarimov   S.   Asrlarni   bo‘ylagan   Bobur.   –T.:   Yozuvchi.
1997, -176 bet.
12. Hoshimov   I.   Hindistonda   Boburiylar   sulolasi   saltanati.   –T.:   “O‘qituvchi”.
1996, -133 bet.
13. Bo‘riboev Omonullo. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo
(tarixiy   geografik   lavhalar)   //Mas`ul   muharrir:   A.O‘rinboev/   -T.:
“O‘zbekiston”. 1997, -186 bet.
14. O‘rinboev A., Bo‘riev O. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi. –T.:
“Fan”. 1991, -54 bet.
15. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar.  –T.: “Adolat”. 2004, -385 bet.
9-MAVZU:  O’RTA OSIYO XONLIKLARIDA 
TARIXSHUNOSLIK FANI  
REJA
1. O‘rta   Osiyo   xalqlarining   XVI-XVII   asrlarda   siyosiy-iqtisodiy   hayoti
tarixshunosligi.
2. Abulg’ozi Bahodirxon va uning “Shajarai turk” asari.
3. Hofiz Tanish Buxoriyning “Sharafnomayi shohiy” asari.
4. Buxoro xonligi tarixnavisligi.
5. Qo‘qon xonligi tarixnavisligi.
6. Xiva xonligi tarixnavisligi.
А s о siy   tushunch а l а r :   SH а j а r а i   t а r о kim а ,   SH а j а r а i   turk,   n о m а dizm,   D о liti
qipch о q,   ko`chm а nchi   o`zb е kl а r,   SH а yb о niyl а r,   А sht а r хо niyl а r,   хо nlikl а r,
V а mb е ri,   N о dirsh о h,   SH а r а dj о m а i   SH о hiy,   O`rt а   О siyoning   ikkinchi   quruvchisi, Muz а kkiri   А hb о b,   SH а yb о niyn о m а ,   t а ri х i   R а shidiy,   SH ох n о m а i   Um а rk о niy,
Munt ахо b   а t-t о v а ri х , Tuhf а t ut-t а v о ri х , Fird а vs ul-iqb о l, SH а j а r а i   Хо r а zmsh о hiy,
F е ruz.
O`rt а   О siyo   ха lql а rining   XVI-XVII   а srl а rd а   siyosiy-iqtis о diy   h а yoti
t а ri х shun о sligi.
XV   а srning 80-90 yill а rid а   kuch а yib k е tg а n t а rq о qlik,   х usus а n T о shk е nt,
F а rg` о n а   v а   His о rning   m а rk а ziy   hukum а tg а   it оа t   qilm а y   qo`yishi,   yosh
T е muriyl а rning t о ji t ах t uchun kur а shl а ri d а vl а tning inqir о zini t е zl а shtirdi.
Muh а mm а d SH а yb о niy хо n (1500-1510) – SH а yb о niyl а r d а vl а tig а   (1500-
1601)  а s о s s о ldi. L е kin, SH а yb о niyl а r h а m m а `lum d а r а j а d а  iqtis о diy, ijtim о iy v а
m а d а niy s о h а d а  t а r а qqiyotg а  erishg а n bo`ls а l а r-d а , b а ribir ul а r h а m m а h а lliy yirik
е r-suv eg а l а rining  а yrim а chilik h а r а k а tl а rig а  b а rh а m b е r а   о lm а dil а r.
А bdull ахо n   s о niy   1557   yili   Bu хо r о ni   eg а ll а di   v а   uz о q   d а v о m   etg а n
urushl а rd а n   (1557-1582)   so`ng   M о v а r о unn а hrni   birl а shtirdi.   U   d а vl а tni
m а rk а zl а shtirdi,   l е kin   uning   v а f о tid а n   (1598   yil   8   f е vr а l)   k е yin   а yirm а chilik
h а r а k а ti  а vj  о ldi.
M а n а   shund а y   bir   sh а r о itd а   m о v а r о unn а hrlik   yirik   е r-suv   eg а l а ri
ruh о niyl а r   v а   z о d а g о nl а r   bil а n   til   biriktirib,   Jo`ji хо nning   o`n   uchinchi   o`g`li
To`q а y   T е mur   n а slid а n   bo`lg а n   YOrmuh а mm а d хо nni   t ах tg а   o`tqizdil а r.   Y А ngi
sul о l а   t а ri х d а   А sht а r хо niyl а r   (1601-1785)   n о mi   bil а n   m а shhur   ( А sli   Хо ji   t а r хо n
( А str ахо n)lik bo`lg а nl а ri uchun sul о l а  shund а y  а t а lg а n).
Bu   d а vrd а   m а ml а k а td а   t а rq о qlik   y а n а d а   kuch а ydi.   D а shti   qipch о qlikl а r,
а s о s а n   q о z о q   хо nl а ri   v а   q а lm о ql а r,   Хо r а zm   hukmd о rl а ri   А bulg` о zi хо n   v а
А nush ахо n   M о v а r о unn а hrg а   t е z-t е z   b о stirib   kirib,   uning   CH о rjo`y,   Bu хо r о   v а
S а m а rq а nd sh а h а rl а ri v а  qishl о ql а rini t а l о n-t а r о j qil а  b о shl а dil а r.
Er о n   v а   SHim о liy   Hindist о n   hukmd о rl а ri   B о buriyl а rning   Bu хо r о   хо nligi
ichki ishl а rig а   а r а l а shuvi kuch а ydi. M а ml а k а td а gi b е q а r о rlik Ub а ydull ахо n s о niy
(1702-1711)   hukmr о nligi   yill а rid а   jud а   kuch а ydi.   Ulus   hukmd о rl а ri,   B а l х d а gi
M а hmudbiy   q а t а g` о n   m а rk а ziy   hukum а tg а   bo`ysunm а y   qo`ydil а r.   S а m а rq а nd   v а
His о r   vil о y а tl а rid а   uyz   q а bil а si,   SH а hris а bz   v а   Q а rshid а   k е n а g а s   v а   m а ng`it
q а bil а l а ri   хо ng а   q а rshi   isyon   ko`t а rdil а r.   Ub а ydull ахо n   s о niy   o`rnig а   хо n
ko`t а rilg а n   А bulf а yz   (1711-1747)   n о mig а gin а   хо n   bo`lib,   h о kimiy а t   bir   guruh
yirik b о yl а r qo`lig а  o`tib q о ldi.
Er о n p о dsh о hi N о dirsh о h (1736-1747) M о v а r о unn а hrd а gi p а r о k а nd а lik v а
b е q а r о rlikd а n   f о yd а l а nib,   1740   yilning   kuzid а   Bu хо r о   хо nligini   o`zig а
bo`ysundirdi.   SHund а n   k е yin   h о kimiy а t,   а s о s а n   n о dirsh о h   t а r а fd о ri,   m а ng`it
q а bil а sid а n   chiqq а n   nufuzli,   k а tt а   е r   eg а si   Muh а mm а d   R а himbiy   qo`lig а   o`tdi.
А bulf а yz хо n o`ldirilg а nid а n k е yin t ах tg а  o`tk а zilg а n  А bulmo`min (1747-1751) v а Ub а ydull ахо n   s о niy   (1751-1753)   n о mig а gin а   хо n   bo`lib,   d а vl а tning   muhim
ishl а rini Muh а mm а d R а himbiy b о shq а rg а n.
1753 yilning 16 d е k а brid а   Muh а mm а d R а himbiy   хо n bo`ldi. SHu kund а n
b о shl а b Bu хо r о   хо nligid а   h о kimiy а t M а ng`itl а r sul о l а si  qo`lid а   bo`lib, ul а r 1920
yilning s е nty а br  о yig а ch а  hukmr о nlik qilg а n.
1709   yili   M а rk а ziy   hukum а tning   z а ifligi   tuf а yli   F а rg` о n а   v о diysid а
Qo`q о n  хо nligi (1709-1876) t а shkil t о pdi.
XVIII-XIX   а srd а   uyrtimiz   hududid а   Bu хо r о   а mirligi,   Хе v а   v а   qo`q о n
хо nligi   m а vjud   bo`lib,   R о ssiy а   а st а -s е kin   bu   hududg а   siqilib   k е lib,   o`z
must а ml а k а sini o`rn а tdi.
Bo`lib o`tg а n siyosiy v о q еа l а rning t а `siri t а ri х   f а nig а   h а m t а `sir etm а sd а n
q о lm а di. N а tij а d а   t а ri х shun о slik h а m o`z t а r а qqiyotid а   m а `lum bir o`zg а rishl а rg а
uyz tutdi.
А bulg` о zi B а h о di хо n v а  uning «SH а j а r а i turk»  а s а ri.
O`zb е kist о n   t а ri х i   Хо r а zm   t а ri х isiz   t а s а vvur   etib   bo`lm а ydi.   CHunki,
O`zb е k  ха lqi h а md а  uning d а vl а tchiligi, m а d а niy а ti sh а kll а ng а n b е shikl а rid а n biri
– bu q а dimiy  Хо r а zm v о h а sidir.
Хо r а zmd а   hukm   surg а n   SH а yb о niyl а r   sul о l а si   (1512-1688)ning   ko`zg а
ko`ring а n   v а kili,   Х iv а   хо ni   (1644-1663),   t а ri х chi   о lim,   t а bib   А bulg` о zi
B а h о dir хо ndir.
А bulg` о zi хо n   mur а kk а b   siyosiy-ijtim о iy   riv о jl а nish   j а r а yonid а ,   q а ltis
v а ziy а td а ,   shidd а tli   kur а shl а r   о qib а tid а   Х iv а   t ах tig а   o`tirdi.   U   d а vl а t   b о shlig`i
sif а tid а   f ео d а l   siyosiy   t а rq о qlikni   tug а tish,   m а rk а zl а shg а n   d а vl а t   h о kimiy а tini
tuzish   v а   uni   must а hk а ml а sh,   m а ml а k а t   must а qilligini   t а `minl а sh   uchun   kur а sh
о lib b о rdi.
А bulg` о ziy   v а f о tid а n   so`ng,   хо n   h о kimiy а ti   z а ifl а shib   k е tdi.   In о ql а r,
d а vl а t   siyos а tid а   u   yoki   bu   sh а hz о d а ni   « хо n   ko`t а rish   o`yini»   n а tij а sid а ,   o`z
t а `sirini  kuch а ytirib b о rdil а r. «SH а yb о niy   хо nl а rid а n   А bulg` о ziy   хо nd а n k е yin, -
d е b   yoz а di   Mull а   О lim   M ах dum   Хо ji,   -   хо nl а r   p о dsh о hligid а n   yolg`iz   ismi
p о dsh о hlikk а   q а n оа t   qilib   qo`ll а rid а   а sl о   hukum а t   v а   t а s а rruf   bo`lm а y,   in о ql а r
r а `yich а   ish   v а   а l а rning   k а l о mi   il а   t а k а llum   qilib   …   in о ql а r   хо nb о zlik   qilur
edil а r».
T а niqli   v е ng е r   о limi   H.V а mb е ri:   « А bulg` о ziy   o`z   h а yotining   b а rch а
qirr а l а ri   bil а n   birg а   bizg а   B о burni   esl а t а di»,   d е b   b а h о   b е rg а n   edi.   А g а r   sh о ir   v а
о lim   Z а hiriddin   Muh а mm а d   B о bur   XV   а srd а   eski   o`zb е k-chig` а t о y   tilid а
о l а mshumul   а h а miy а tg а   eg а   «B о burn о m а »   а s а rini  y а r а tib, o`zb е k   ха lqi v а   uning
а d а biy   tili   t а r а qqiyotig а   b е qiyos   hiss а   qo`shg а n   bo`ls а ,   А bulg` о zi   XVII   а srd а
turkiy   tilid а gi   t а ri х   f а nining   yorg`in   uylduzi   bo`lib   q о ldi.   Uning   bu   b о r а dig а n
х izm а ti m а rk а zl а shg а n d а vl а t tuzish k а bi buuykdir. Bir   n е ch а   tilni   muk а mm а l   bilg а n   А bulg` о zi   o`sh а   d а vr   uduml а rig а   ko`r а
а r а b,   f о rs   till а rid а   em а s,   turkiy   tild а   ij о d   qildi.   «Bu   t а ri х ni   y ах shi   v а   yom о n
b а rch а l а r bilsun» d е b turkiy til birl а n  а ytdim. Turkiyni h а m  а nd о q  а ytubm а nki, b е t
yosh а r o`g`l о n tushunur». Uning  а n а  shund а y  а s а rl а rid а n biri «SH а j а r а i t а r о kim а »,
d е b   а t а lib,   bu   а s а r   turkm о nl а rning   b о shliql а ri   v а   b е kl а ri   iltim о sig а   ko`r а   «1658-
1611   yill а rd а   yozilg а n»,   d е b   t ах min   qilin а di.   Ushbu   а s а r   1958   yild а   а k а d е mik
А .N.K о n о n о v   (1900-1986)   t а r а fid а n   t а nqidiy   m а tni,   rusch а   t а rjim а si   v а   ilmiy
t а dqiqi   bil а n   S а nkt-P е t е rburgd а   ch о p   etilg а n.   H о zird а   z а m о n а viy   o`zb е k   tilid а
h а m n а shr etildi. 
А bulg` о ziyning ikkinchi  а s а ri «SH а j а riy turk v а  mo`g`ul» d е b  а t а lib, 1664
yild а  yozil а  b о shl а g а n v а  v а f о ti tuf а yli t о m о ml а nm а y q о lg а n.  А s а r  А bulg` о zining
v а siy а ti   v а   o`g`li   А nush ахо nning   t о pshirig`i   bil а n   M а hmud   ibn   Muh а mm а d
Urg а njiy t о m о nid а n tug а ll а ng а n.
M а zkur  а s а r qisq а ch а  muq а ddim а  v а  9 b о bd а n ib о r а t bo`lib,  О d а m  а t о d а n
t о   turkl а rning   Mo`g`ul хо ng а ch а   v а   und а n   CHingiz хо n,   SH а yb о niy хо ng а ch а
bo`lg а n d а vrd а  ul а rning M о v а r о unn а hr, SH а rqiy Turkist о n, Mo`g`ulist о nd а  hukm
surg а n   а vl о dl а ri   sh а j а r а si,   shu   d а vrl а rd а gi   b а `zi   ijtim о iy-siyosiy   v о q еа l а r
t а svirl а n а di.   А s а rning   so`nggi   IX   b о bid а   Хо r а zmd а   hukm   surg а n   SH а yb о niy
sul о l а l а r h а qid а  so`z b о rib, eng qimm а tli qismini t а shkil qil а di. Und а  t а rk-mo`g`ul
q а bil а l а ri,   ul а rning   k е lib   chiqishi,   n о ml а rining   m а zmuni,   y а sh а sh   j о yl а ri
to`g`risid а   m а `lum о tl а r   k е ltiril а di.   А s а rd а gi   t а ri х iy-siyosiy   m а `lum о tl а r   ichid а
SH а yb о n   ulusi,   uning   vujudg а   k е lishi   v а   ch е g а r а l а ri,   XV   а srning   ох iri   v а   XVI
а srning   b о shl а rid а   bu   ulusning   h о l а ti,   Хо r а zmning   XVI-XVII   а srning   birinchi
y а rmid а gi   ijtim о iy-siyosiy   а hv о li,   Х iv а   хо nligining   Russiy а ,   Q о z о q   h а md а
Bu хо r о   хо nlikl а ri   bil а n   mun о s а b а tl а ri   yoritilg а n   o`rinl а r   O`zb е kist о n   t а ri х i
t а ri х shun о sligining m а s а l а  v а  mu а mm о l а rini t а dqiq qilishd а  jud а  qimm а tlidir.
M а zkur  а s а r  А bulg` о zi хо nni t а ri х chi  о lim sif а tid а   о l а mg а  t а nitdi. U XVIII
а srd а n   Е vr о p а   till а rig а   t а rjim а   qilin а   b о shl а ndi.   Nih о y а t,   1992   yild а   а s а r   h о zirgi
z а m о n iml о sid а  B. А hm е d о vning so`z b о shisi, m а s`ul muh а rrirligid а  n а shr etildi.
UYq о rid а   k е ltirilg а nl а rning   o`zi   А bulg` о zi   B а h о dir хо n   v а   uning   а s а rl а ri
t а ri х shun о slik f а nig а  ulk а n hiss а  qo`shg а n buuyk sh ах s sif а tid а  q а r а lishig а  imk о n
b е r а di.
H о fiz T а nish Bu хо riyning «SH а r а fn о m а i sh о hiy»  а s а ri.
O`zb е k   d а vl а tchiligi   t а ri х id а   sh а yb о niyl а r   sul о l а si   hukmr о nligi   muhim
o`rin tut а di. Bu хо r о   хо nligid а   bu sul о l а   hukmr о nligi d а vrid а   t а ri х shun о slik   а nch а
uyks а lg а nini   А . А .S е myon о v,   А .UY.Y А kub о vskiy,   B. А hm е d о v   k а bi   t а niqli
t а dqi о tchil а r   h а qli   r а vishd а   e`tir о f   etishg а n.  T а dqiq о tchi   P.P.Iv а n о vning  fikrich а ,
sh а yb о niyl а r   d а vrid а   Bu хо r о   хо nligid а   m а d а niy а tning   riv о jl а nishid а   Er о nd а
h о kimiy а tni   qo`lg а   о lg а n   SH о h   Ism о ilning   Er о nd а gi   v а   Hir о td а gi   sunniyl а rni t а `qib   о stig а   о lg а ni  h а m  o`z t а `sirini   o`tk а zdi. CHunki  t а `qibl а r  tuf а yli  bu   е rd а gi
m а d а niy а t   n а m о y а nd а l а ri,   sh о irl а r,   о liml а r   Bu хо r о   хо nligig а   k е lib,   o`rg а nib
q о lg а nl а r.   Bu   d а vrd а   Bu хо r о   хо nligid а   t а ri х n а vislik   а d а biyot,   t а rjim а   s а n` а ti,
ха tt о tlik, m е `m о rchilik s о h а l а rid а  k а tt а  uytuql а r qo`lg а  kiritilg а ni m а `lum.
Х usus а n,   V.V.B а rt о l’dning   fikrich а ,   sh а yb о niyl а r   d а vrid а   t а ri х   v а
а d а biyot s о h а l а rid а   y а r а tilg а n   а s а rl а r s о ni, sif а ti bir q а d а r   о rtg а n.   А yniqs а , H о fiz
T а nish   Bu хо riyning   «SH а r а fn о m а yi   sh о hiy»   («SH о hl а rni   sh а r а fl о vchi   а s а r»)
а s а rini  а l о hid а  t а `kidl а b o`tish j о iz.
« А bdull а n о m а » yoki «SH а r а fn о m а yi sh о hiy»  а s а rining ij о dk о ri XVI  а srd а
y а sh а b   o`tg а n   bu хо r о lik   sh о ir   v а   yirik   t а ri х chi   о lim   H о fiz   T а nish   Bu хо riydir.   U
1549 yild а  Bu хо r о yi sh а rifd а  nufuzli m а ns а bd о r  хо n а d о nid а  dunyog а  k е lg а n.
H о fiz   T а nish   Bu хо riy   o`z   d а vrining   chuqur   v а   k е ng   m а `lum о tli
kishil а rid а n bo`lib, 1584 yili   А bdull ахо n s о niyning (1583-1598 yy.) y а qin   о d а mi
Qulb о b о   ko`kmd о tning   t а vsiy а si   bil а n   А bdull ахо ning   х izm а ti   q а bul   qiling а n   v а
uning sh ах siy v о q еа n а visi, t а ri х chisi v а zif а sig а  t а yinl а ng а n. H о fiz T а nish Bu хо riy
umrining  ох irig а ch а  shu l а v о zimd а  ishl а di. M а l е h о  S а m а rq а ndiyning m а `lum о tig а
ko`r а , H о fiz T а nish 1589 yili  хо tini t а r а fid а n z а h а rl а b o`ldirilg а n.
«SH а r а fn о m а yi   sh о hiy»   а s а rid а   O`zb е kist о n,   Q о z о g`ist о n,   shuningd е k,
qism а n,   А fg` о nist о n   v а   Er о nning   XVI   а srd а gi   t а ri х i   ijtim о iy-siyosiy   jih а td а n
b а yon   qilin а di.   Und а n   t а shq а ri,   а s а rd а   Bu хо r о   хо nligi   bil а n   Er о n,   Hindist о n,
Q о shg` а r   v а   R о ssiy а   o`rt а sid а gi   mun о s а b а tl а r   h а qid а   h а m   qimm а tli   m а `lum о tl а r
b о r.   А s а r   XVI   а srning   80   yill а ri   ох irid а   yozib   t а m о ml а ng а n.   H о fiz   T а nishning
z а m о nd о shi   sh о ir   v а   а d а biyotshun о s   о lim   Mutribiyning   guv о hlik   b е rishig а
q а r а g а nd а ,   а s а rning   ох irgi   qismini,   хо nning   t о pshirig`i   bil а n,   q о zi   P о y а nd а
Z о m о niy   (1602   yili   v а f о t   etg а n)   yozg а n.   L е kin,   bu   fikrni   b о shq а   m а nb а l а r
t а sdiql а m а ydi.
«SH а r а fn о m а yi   sh о hiy»   а s а ri   q о fiy а t   n а sr,   y а `ni   s а j-mur а kk а b   b а diiy
uslubd а   yozilg а n. Und а   sh е `riy p а rch а l а r Fird а vsiy, Rud а kiy, S а `diy, K а m о liddin
Bin о iy, Mushfiqiy v а   mu а llifning o`z sh е `rl а ri, «Qur` о ni k а rim»   о y а tl а ri, «H а disi
sh а rif»l а rd а n   p а rch а l а r   h а m   ko`p.   XVI   а srning   30-60   yill а ri   о r а sid а   uyz   b е rg а n
v о q еа l а r   s а r о yid а   munt а z а m   uyritib   turil а dig а n   kund а lik   d а ft а r,   s о dir   bo`lg а n
muhim siyosiy v о q еа l а rning sh о hidi bo`lg а n k е ks а  kishil а rning  о g`z а ki  ах b о r о tl а ri
а s о sid а ,   70-80   yill а r   v о q еа l а ri   es а   mu а llifning   bo`lib   o`tg а n   v о q еа l а rd а   sh ах s а n
o`zi q а tn а shib to`pl а g а n d а liliy m а `lum о tl а r  а s о sid а  yozilg а n.
Ushbu   а s а rning qo`lyozm а   nus ха l а ri ko`p. 1995-1997 yill а rd а   kit о b ikkit а
а l о hid а  qisml а rd а n ib о r а t h о ld а  B. А hm е d о v t о m о nid а n n а shr etildi.
Bu хо r о   хо nligi t а ri х n а visligi.
O`zb е k d а vl а tchiligi t а ri х id а  Bu хо r о   хо nligi d а vri ucht а  sul о l а  hukmr о nlik
qilg а n   yill а rni   o`z   ichig а   q а mr а b   о l а di.   Bu   SH а yb о niyl а r   (1500-1601   yy.), А sht а r хо niyl а r   (1601-1756   yy.)   v а   m а ng`itiyl а r   sul о l а si   (1776-1920   yy.)
hukmr о nligi   bo`lib,   h а r   bir   sh а j а r а ning   t ах tni   eg а ll а b   turg а n   yill а ri   t а ri х ini
o`rg а nish t а ri х shun о sligimizning d о lz а rb v а zif а l а rid а n biridir.
SH а rq   t а ri х ining   ulk а n   t а dqiq о tchisi   а k а d е mik   V.V.B а rt о l’d   «O`rt а
О siyoning ikkinchi  quruvchisi» d е b b а h о   b е rg а n hukmd о r – bu XVI   а srd а   hukm
surg а n   а sk а rb о shi   h а md а   buuyk   d а vl а t   а rb о bi,   sh а yb о niyl а r   sul о l а sid а n
А bdull ахо n   II   dir.   А g а r   Muh а mm а d   SH а yb о niy хо n   O`zb е kist о n   v а   o`zb е k   ха lqi
t а ri х id а   sh а yb о niyl а r   d а vl а tining   а s о schisi,   Ub а ydull ахо n   I   uning
must а hk а ml о vchisi sif а tid а   t а nilg а n bo`ls а ,   А bdull ахо ni s о niy siyosiy t а rq о qlikni
tug а tish   v а   m а rk а zl а shg а n   d а vl а tning   quruvchisi   bo`lib   kirdi.   YOki,   А hm а d
D о nish t а `biri bil а n  а ytg а nd а : «Hijriyning h а r uyzinchi, minginchi yill а rid а  d а vl а t
v а   j а miy а tni   y а ngil о vchi   hukmd о rl а r   vujudg а   k е lib   tur а di.   Bir   minginchi
hijriyning b о shl а rid а  Bu хо r о d а  y а ngil о vchi bo`lib  А bdull ахо n m а yd о ng а  k е ldi».
Bugungi   kund а ,   yirik   huquqshun о s   о lim,   pr о f е ss о r   Ziyodull а   Muqim о v
t а `biri bil а n yond о shilg а nd а   h а m «U o`z hukmr о nlik yill а ri m а rk а zl а shg а n d а vl а t
tims о lid а   f а r о v о nlik,   Turkist о nd а   t а rtib   v а   m а d а niy а tni   t а `minl а g а n   h а kmd о r
sif а tid а  shuhr а t t о pib k е lm о qd а ».
А bdull ахо n s о niy z а m о nid а  t а ri х shun о slik s о h а sid а  h а m ko`zg а  ko`rin а rli
а s а rl а r   y а r а tilib,   bung а   mis о l   t а riq а sid а   Bu хо r о d а   y а sh а b   ij о d   qilg а n   H а s а nh о ji
Nis о riyning   «Muz а kkiri   а hb о b»   а s а rini   («Do`stl а r   yodn о m а si»)   k е ltirib   o`tish
mumkin.   Bu   а s а rd а   XVI   а srd а   M о v а r о unn а hrd а ,   shuningd е k,   А fg` о nist о n,
Hindist о n,   Er о n,   Turkiy а   v а   Q о shg` а rd а   y а sh а b   o`tg а n   228   n а f а r   sh о ir   h а qid а gi
m а `lum о tl а r   j а ml а ng а n.   Ul а r   о r а sid а   o`z   а s а rl а ri   bil а n   o`zb е k   v а   t о jik   а d а biyoti
riv о jig а  ulk а n hiss а  qo`shg а n B о bur, Hil о liy, M а jlisiy,  Хо j а , SH а yb о niy, Uv а ysiy,
K о mr о n, B а yr а m хо n, Mushfiqiy k а bi yirik so`z s а n` а tk о rl а ri to`g`risid а   qimm а tli
m а `lum о tl а r b о r.   А bdull ахо n Ikkinchig а   m а `lum о tl а r b о r.   А bdull ахо n Ikkinchig а
b а g`ishl а b   yozilg а n   bu   а s а r   D а vl а tsh о h   S а m а rq а ndiyning   «T а zkir а t   shu а r о »,
А lish е r   N а v о iyning   «M а j о lis   un-n а f о is»   а s а rl а rid а n   k е yin   «uchinchi   t а zkir а »
his о bl а n а di   v а   XVI   а srd а   O`rt а   О siyo,   Er о nu   Hindist о nd а gi   а d а biy   muhitni   v а
а d а biy h а yotning b о shq а  m а s а l а l а rini yoritishd а  k а tt а   а h а miy а t k а sb et а di.
SH а yb о niyl а r   d а vrid а   t а ri х n а vislik   s о h а sid а gi   k а tt а   uytuql а rd а n   biri,   bu
k а tt а   ilmiy   qimm а tg а   eg а   bo`lg а n,   х usus а n   Muh а mm а d   S о lihning
«SH а yb о niyn о m а »,   Mirz о   Muh а mm а d   H а yd а rning   «T а ri х i   R а shidiy»   а s а rl а rini
а l о hid а  t а `kidl а b o`tish j о izdir.
А lb а tt а   t а ri х   ilmining   riv о jini   b о shq а   ilm-f а nl а r   t а r а qqiyotisiz   t а s а vvur
qilib bo`lm а ydi. Bu d а vrd а  M о v а r о unn а hrd а  mus а vvirlik,  ха tt о tlik, musiq а  s а n` а ti,
fiqh   h а md а   ko`pgin а   а niq   f а nl а r:   tibbiyot,   m а ntiq,   h а nd а s а   (g ео m е triy а )   v а   ilmi
h а y` а t   ( а str о n о miy а )   s о h а l а rid а   h а m   а nch а gin а   uytuql а r   qo`lg а   kiritildi.
«Muh а mm а d   а m а li   sh а b а k а »   (1550),   B о b о k а l о n   mufti   S а m а rq а ndiyning   «Ris о l а d а r   ilmi   his о b»,   «V а siy а t   b а r   ch а h о r   qism»,   Muh а mm а d   Hus а yn   Min а jjim
Bu хо riyning   «M а `rif а ti   s а mti   qibl а »   v а   b о shq а   а s а rl а r   bu   d а vrd а   а niq   f а nl а rd а gi
uyks а lishd а n d а l о l а t b е r а di.
SH а yb о niyl а r   d а vrid а   Bu хо r о   хо nligid а ,   tibbiyot   s о h а sid а   yozilg а n
а s а rl а r,   а yniqs а   kuch а ydi.   Ul а rd а   ilg а ri   surilg а n   d а v о   usull а ri,   t а sh х is   qo`yish,
d о ril а r   t а yyorl а sh   o`rt а   а sr   musulm о n   sh а rq   tibbiyotig а   хо s   ilg` о r   а n` а n а l а r   XVI
а srd а  h а m d а v о m etg а nid а n d а l о l а tdir.
Х ull а s,   Bu хо r о   хо nligd а   SH а yb о niyl а r   sul о l а si   hukmr о nligi   yill а rid а
Tur о n   z а minid а   а z а ld а n   m а vjud   bo`lg а n   m а d а niy а tg а   h о miylik   qilib,   uni   y а n а d а
y а ngi b о sqichg а  ko`t а rdi.
Qo`q о n  хо nligi t а ri х n а visligi.
 Bu хо r о , S а m а rq а nd v а   Х iv а  ( Хо r а zm) k а bi q а dimiy m а d а niy m а rk а zl а rg а
nisb а t а n, Qo`q о nd а   t а ri х   f а ni v а   t а ri х n а vislik (ist о ri о gr а fiy а ) birmunch а   k е yinr о q
p а yd о  bo`ldi. Buning s а b а bi, Qo`q о n  хо nligi XVIII  а srd а  t а shkil t о pg а n edi.  Х uddi
shu   yill а rd а   SH о hruhbiy   Bu хо r о d а n   must а qil   bo`lg а n   Qo`q о n   хо nligi   а s о s   s о ldi.
А vv а lgi Qo`q о n hukmd о rl а ri o`zl а rini «b е kl а r» yoki «biyl а r» d е b  а t а r edil а r. Ul а r
ichid а   О lim   (1798-1810)   birinchi   bo`lib   o`zini   « хо n»   d е b   а t а di.   Muh а mm а d
А li хо n   (1822-1842)   d а vrid а   es а   q о z о ql а r,   qirg`izl а r   v а   t о jikl а r   y а sh а ydig а n
hududl а rni h а m eg а ll а g а ch, Qo`q о n  хо nligi jud а  k е ng v а  kuchli d а vl а tg а   а yl а ndi.
SHung а   q а r а m а y, Qo`q о n t а ri х n а vislik m а kt а bi   хо nlik t а shkil t о pg а nid а n
а nch а  k е yin sh а kll а n а  b о shl а di.
T а ri х iy   а d а biyot   h а m   n а zmiy,   h а m   n а sriy   sh а kld а   yozil а rdi.   M а zmunig а
nisb а t а n   es а   ul а rni   v о q еа n а vislik   (b а yoniy),   хо tir а ,   jo`g`r о fiy   а s а rl а rg а   а jr а tish
mumkin bo`lib, ul а r umumdunyo yoki umumiy t а ri х ni h а m q а mr а b  о l а rdi. Y А `ni,
bund а y  а s а rd а  mu а llif o`z so`zini  о l а mning y а r а tilishid а n,  О d а m  а l а yhiss а l о mning
dunyog а   k е lishid а n   b о shl а ydi.   SHu   bil а n   bir   q а t о rd а ,   ko`pl а b   m а ml а k а tl а rning
t а ri х ini   h а m   t а svirg а   о l а di.  B о shq а   bir   а s а rl а r   es а   y ах lit   bir   t а ri х g а   b а g`ishl а nib,
mu а yy а n bir  хо n yoki sul о l а ning h а yoti yoritilg а n bo`l а di.
Ilk   t а ri х iy   а s а r   qo`q о nd а   1237/1823   yild а   bitildi.   Mu а llifi   –   Mirz о
Q а l а nd а r   Isf а r а giy.   U   Um а r хо n   (1810-1822)   s а r о yid а   mu а rri х   v а   sh о ir   Mushrif
n о mi   bil а n   h а m   t а nilg а n.   А s а r   «SH о hn о m а i   Um а r хо niy»,   «SH о hn о m а »,
shuningd е k,   «T а ri х i   а mir   Um а r хо niy»,   «SH о hn о m а i   Nusr а t   p а yom»   k а bi   bir
n е ch а  n о ml а r bil а n  а t а lg а n.
Mushrifning m а zkur   а s а ri «Um а rn о m а » m а nzum а sining n а sriy b а yonid а n
ib о r а t   bo`lib,   «Um а rn о m а »ning   o`zi   «F а zliy»   t аха llusi   bil а n   m а shhur   bo`lg а n
sh о ir   А bdulk а rim   N а m а ng о niy   q а l а mig а   m а nsubdir.   F а zliyning   ushbu   а s а ri   h а m
1237/1823   yild а   bitilg а n.   B о shq а ch а   а ytg а nd а ,   F а zliy   o`z   m а nzum а sini   tug а tg а n
z а h о tiyoq,   Um а r хо n   m а nzum а ning   n а sriy   b а yonini   t а yyorl а sh   uchun   Mushrifg а
ko`rs а tm а  b е rg а n. S а b а bim а nzulg а  tilining  о g`ir ek а nligid а n bo`ls а  k е r а k. Qo`q о n   хо nligid а   y а r а tilg а n  n а vb а td а gi   а s а r  –  «Munt ахо b   а t-t а v о ri х »dir.
Mu а llifi   Muh а mm а d   H а qim хо nto`r а   bo`lib,   а s а r   1259-1843   yild а   yozilg а n.   Bu
kit о b   umumdunyo   t а ri х i   b а yon   etilg а n   а s а rl а r   sir а sig а   kir а di,   und а gi   v о q еа l а r
dunyoning y а r а tilishid а n b о shl а nib, 1845 yil v о q еа l а rig а  q а d а r d а v о m etib k е l а di.
А s а rning   qur а m а   (k о mpily а tiv)   qismi   ko`pl а b   b о shq а   kit о bl а rg а   а s о sl а nib
yozilg а n l а vh а l а rd а n ib о r а t.
Qo`q о n  хо nligid а  y а r а tilg а n t а ri х   а s а rl а ri ichid а  «Mir о t ul-futuh», «Tuhf а t
а t-t а v о ri х i  хо ni», «T а ri х i SH о hruhiy» k а bi  а s а rl а rni h а m ko`rs а tib o`tish mumkin.
SHul а rd а n   «Mir о t   ul-futuh»   To`r ах o`j а   q а l а mig а   m а nsub   bo`lib,   а s а r   1281/1865
yild а   yozilg а n.   «Tuhf а t   а t-t а v о rihi   хо ni»   а s а ri   1286/1869   yil   yozilg а n   bo`lib,
mu а llifi   А v а zmuh а mm а d   А tt о dir.   1288/1871   yild а   yozilg а n   «T а ri х i
SH о hruhiy»ning mu а llifi Mul о  Niyoz Muh а mm а d Ho`qindiydir. J а ml а b  а ytg а nd а ,
Qo`q о n   t а ri х n а vislik   m а kt а big а   о id   o`ttizg а   y а qin   t а ri х iy- а d а biy,   s о ln о m а   v а
b о shq а l а rni s а n а y  о l а miz.
Q о l а v е rs а ,   Qo`q о n   хо nligi   R о ssiy а   imp е riy а si   t о m о nid а n   b о sib
о ling а nid а n so`ng bitilg а n « А ns о b  а s-s а l о tin t а v о ri х   а l- ха v о qin» (XIX  а srning 80-
yill а ri), «Muf а ss а li t а ri х i F а rg` о n а » (yozilg а n yili n о m а `lum, mu а llifi Q о zi  О t а b е k
А ndij о niy),   y а n а   o`zb е k   tilid а   bitilg а n   «Muk а mm а li   t а ri х i   F а rg` о n а »   (mu а llifi   –
Q о zi   О t а b е kning   o`g`li   Muh а mm а d   F о zilb е k)   k а bi   а s а rl а rni   h а m   а ytib   o`tish
k е r а k.   А mm о ,   ul а r   h о zirg а ch а   ilmiy   jih а td а n   chuqur   t а hlil   etilm а g а n,   s а b а bi,
ul а rd а   а vv а l bitilg а n  а s а rl а rd а gi v о q еа l а r t а kr о rl а n а di.
Х iv а   хо nligi t а ri х n а visligi.
Х iv а   хо nligi   А mud а ryo   quyi   о qimid а gi,   q а dimgi   Хо r а zm   v о h а sid а   XVI
а sr   b о shl а rid а   sh а kll а ng а n   f ео d а l   d а vl а t   bo`lib,   XVII   а sr   b о shl а rid а   must а qil
d а vl а t   sif а tid а   b о shq а rilg а n.   1763   yild а n   O`zb е kl а rning   qo`ng`ir о t   urug`ining
v а kill а ri   –   in о ql а r   Х iv а d а   h о kimiy а tni   qo`lg а   о lish а di.   1873   yild а   Rusl а r
istil о sid а n   k е yin   R о ssiy а g а   q а r а m   d а vl а tg а   а yl а ndi.   1920   yild а   b о l’sh е vikl а r
t о m о nid а n butunl а y tug а tildi.
Хо r а zm o`zining  а n` а n а viy t а ri х n а vislik m а kt а big а  eg а  o`lk а l а rd а n biridir.
Х iv а   хо nligi   t а ri х ig а   b а g`ishl а ng а n   а s а rl а rd а   bu   q а dimiy   а n` а n а l а r   bir   q а d а r
s а ql а ng а nligini   ko`r а miz.   А bulg` о zi хо n   а s о s   s о lg а n   t а ri х n а vislik   m а kt а bining
а n` а n а l а rini k е yinch а lik Munis,   О g а hiy v а   Muh а mm а d UYsuf B а yoniyl а r d а v о m
ettirdil а r.
Хо r а zm   а d а biy   muhitining   ха r а kt е rli   t о m о ni   shund а kim,   bu   v о h а d а
y а r а tilg а n b а rch а  t а ri х iy-b а diiy  а s а rl а r o`zb е k tilid а  bitilg а n.
XIX   а sr b о shl а rid а   Muh а mm а d R а him хо n buyrug`i bil а n s а r о y t а ri х chisi,
sh о ir   SH е rmuh а mm а d   ibn   А mir   А v а zbiy   Mir о b а l-Munis   (1778-1829)   Х iv а
хо nligi   t а ri х ig а   b а g`ishl а ng а n   «Fird а vs   ul-iqb о l»   а s а rini   yozdi.   O`zb е k   tilid а
yozilg а n   bu   а s а r   «Iqb о ln о m а »   n о mi   bil а n   h а m   m а shhurdir.   Х iv а   хо nligining XVIII-XIX   а sr t а ri х i h а qid а gi qimm а tli m а `lum о tl а r b е ruvchi bu   а s а r k е yinch а lik
О ll о quli хо n   t о pshirig`i   bil а n   Munisning   jiy а ni   Muh а mm а d   Riz о   О g а hiy
t о m о nid а n   d а v о m   ettirildi   v а   Х iv а   хо nligining   t о   1872   yilg а ch а ,   y а `ni   rus
istil о chilik uyrishl а rig а  q а d а r bo`lg а n t а ri х i b а yoni bil а n to`ldirildi.
О g а hiy   t о m о nid а n   y а r а tilg а n   «Zubd а t   ut-t а v о ri х »,   «Riyoz   ud-d а vl а »,
«J о mi`   ul-v а q ео ti   sult о niy»   k а bi   t а ri х iy   а s а rl а r   h а m   Хо r а zm   t а ri х n а vislik
m а kt а bining n о dir n а mun а l а ridir.
Х iv а   хо nligining t а ri х ig а   b а g`ishl а ng а n   а s а rl а r ichid а   Muh а mm а d UYsuf
ibn   B о b о j о nb е k   B а yoniy   (1859-1923)ning   «SH а j а r а i   Хо r а zsh о hiy»   а s а ri   k а tt а
o`rin   tut а di.   Bu   а s а rd а   Хо r а zm   v о h а sining   rus   а rmiy а si   t о m о nid а n   istil о   etilishi
h а qid а   qimm а tli m а `lum о tl а r b о r. B а yoniy t о m о nid а n « Хо r а zm t а ri х i»   а s а ri h а m
yozilg а n bo`lib,   а fsuski, u to`l а ligich а   s а ql а nib q о lm а g а n. Und а   хо nlikd а gi s а r о y
а m а ld о rl а ri, m а shhur kishil а r h а qid а   m а `lum о tl а r,   а yniqs а   Х iv а   хо ni Muh а mm а d
R а him хо n II (F е ruz)ning sh о h v а   sh о ir sif а tid а gi t а vsifi o`t а   а niqligi bil а n   а jr а lib
tur а di h а md а   Хо r а zm  а d а biy muhiti h а qid а  h а m bir munch а  to`liq t а s а vvur b е r а di.
Хо r а zmd а   o`rt а   а sr   mu а rri х l а rining   а s а rl а rini   o`zb е k   tilig а   t а rjim а   qilish
bo`yich а   h а m   k а tt а   ishl а r   i о lb   b о rildi.   Х usus а n   О g а hiy   o`rt а   а sr   musulm о n
mu а llifl а rning bir q а nch а   t а ri х iy   а s а rl а rini Mir хо ndning «R а vz а t us-s а f о »   а s а rini,
M а hfiy   А str а b о diy   ibn   Muh а mm а d   N о sirning   «N о dirn о m а »   а s а rini,
K а yk о vusning «Q о busn о m а »   а s а rini  v а   b о shq а   bir  q а nch а   а s а rl а rni  o`zb е k tilig а
t а rjim а   qilib,   Хо r а zm t а rjim о nlik m а kt а bi   а n` а n а l а rini  d а v о m ettirdi.   О g а hiyning
o`zi   h а m   Хо r а zm   t а ri х ig а   о id   b е sht а   а s а r   y а r а tg а n.   А k а d е mik   V.B а rt о l’d
t а `kidl а shich а :   «Munis   v а   О g а hiy   t о m о nid а n   y а r а tilg а n   а d а biy   v а   t а ri х iy
а s а rl а rning   q а nch а lik   k а mchilikl а ri   bo`lm а sin,   t а ri х iy   v о q еа l а r   b а yon   etilishi   v а
ul а rd а   k е ltirilg а n   d а liliy   m а t е ri а ll а rning   ko`pchiligi   jih а tid а n   Qo`q о n   v а   Bu хо r о
хо nlikl а ri t а ri х ig а   о id bizg а ch а   е tib k е lg а n h а mm а   а s а rl а rni o`zid а n  а nch а   о rq а d а
q о ldir а di».   Bu   jud а   uyks а k   b а h о ,   chunki   Хо r а zm   t а ri х n а visligi,   o`zb е k
t а ri х n а visligining  а s о sidir, d е g а n m а `n о  yotibdi, bu  е rd а .
Muh а mm а d   R а him хо n   (F е ruz)   hukmr о nligi   d а vrid а   а r а b   t а ri х chil а ri   А l-
M а `sudiy ( Х   а sr)ning v а  Ibn –  а l- А sir (XII-XIII  а sr b о shl а ri)ning  а s а rl а ri, B а yoniy
t о m о nid а n «T а ri х i T а b а riy»  а s а ri o`zb е k tilig а  t а rjim а  qilindi.
H о zirgi   z а m о n,   y а ngich а   dunyoq а r а shg а   а s о sl а ng а n-must а qillik   d а vri
t а ri х shun о sligid а   Х iv а   хо nligi   t а ri х shun о sligi   chuqur   o`rg а nilm о qd а .   Juml а d а n
2005   yil   «M о ziyd а n   s а d о »   jurn а lid а   F е ruz хо nning   inisi,   t а ri х chi   K о myobning
а s а rl а ri h а qid а  m а `lum о t e`l о n qilindi.
Х ul о s а   qilib   а ytg а nd а ,   Хо r а zm t а ri х n а visligi o`zining s е rqirr а   jil о si  bil а n
o`rg а nil а dig а n   d а vri   endi   b о shl а ndi.   Uning   nihy ао td а   b о y   v а   h а li-h а nuz   k а m
o`rg а nilg а nligig а  h е ch bir shubh а  bo`lishi mumkin em а s.
Savollar: 1. O‘rta   Osiyo   xalqlarining   XVI-XVII   asrlarda   siyosiy-iqtisodiy   hayoti
tarixshunosligi.
2. Abulg’ozi Bahodirxon va uning “Shajarai turk” asari.
3. Hofiz Tanish Buxoriyning “Sharafnomayi shohiy” asari.
4. Buxoro xonligi tarixnavisligi.
5. Qo‘qon xonligi tarixnavisligi.
6. Xiva xonligi tarixnavisligi.
7. Shayboniyxonlar davri tarixshunosligi.
8. Ashtarxoniylar hukmronligi tarixining tarixshunosligi.
9. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari davrida tarixnavislikning rivojlanishi.
ADABIYOTLAR:
1. Ahmadjonov   G’.A.   Rossiya     imperiyasi   Markaziy   Osiyoda.   -T.:   M.   Ch.
“Ta`lim  manbai” jamiyati, 2003, -270 bet
2. Ahmedov B. Xondamir. –T.: “Fan” , 1965, -53 bet
3. Ahmedov B.O‘zbek ulusi. -T.: A.Qodiriy  nomidagi  xalq  merosi  nashriyoti,
1992. –152 bet.
4. Buxoriy, Sadriddin Salim. Buyuk Xorazmiylar. (Mas`ul muharrir T.Jo‘ra.)-T.:
Yozuvchi, 1994, - 16 bet.
5. Valixo‘jaev   B.   Xoja   Ahror     tarixi   (Samarqand     va   samarqandliklar ).   –T.:
Yozuvchi, 1994. -96 bet.
6. Muhammad   Yusuf   Bayoniy.   Shajarayi   Xorazmshohiy.   So‘z   boshi:   N.
Jumaxo‘ja, I. Azizovaniki.-T:G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at  nashr,
1994. -104 bet.
7. Ziyoev H. Turkistonda Rossiya Tajovuzi  va  hukmronligiga  qarshi  kurash.-
T: “Sharq” ,-1998, -475 bet.
8. Muhammad   Solih,   Shayboniynoma.   –T.:   Adabiyot   va   san`at     nashriyoti,
1989. -336 bet.
9. Fitrat. Amir   Olimxonning hukmronlik davri. –T.: “Minhoj” nashr.   1991, -64
bet.
10. O‘g’uzxondan     qolgan     mulk   (Majmua )   –T.:   G’.G’ulom   nashriyoti,   1995,   -
232 bet.
11. Abdul   Hakimi   Samarqandiy.   Qandiya.   –   Samarqand,   “So‘g’diyon”   kichik
nashriyoti.  1994, -86  bet .
12. Rahim,   Davlatyor     va     boshqalar.   Feruz.   Shoh   va     shoir     qismati.   –T.:
O‘zbekiston, 1995, -86 bet.
13. Hasaniy  Majid.  Yurt  bo‘yidagi  qilich  yoki  istilo.  –T.;   “Adolat”,  1996, -  128
bet.
14. Hoji   Ismatulloh   Abdulloh.   Markaziy   Osiyoda   Islom   madaniyati.   Qisqacha
ma`lumotnoma. – Mas`ul muharrir H.Sodiqov. –T.: “Sharq”, 2005, -384 bet. 15. O‘zbegim.   /Majmua   bosh   muharriri   Murod   Mansur.   –T.;   “Zvezda   Vostoka”
jurnali kutubxonasi. “Vatan” seriyasi. 1992, -253 bet.
  XIX   ASRNING   IKKINCHI   YARMI   XX   ASR    BOSHLARIDA
O ‘ ZBEKISTON   XALQLARI  
TARIXI   TARIXSHUNOSLIGI
REJA:
1. SH а rqshun о slikning   riv о jl а nishi   v а   XIX   а srning   birinchi   y а rmid а   O`rt а
О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nish.
2. O`rt а   О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а  V.V.B а rt о l’dning o`rni.
3. ХХ   а srning b о shl а rid а  Turkist о nd а  t а ri х  f а ni.
4. Х iv а   хо nligi v а  Bu хо r о   а mirligid а  t а ri х shun о slikning  а hv о li.
А s о siy   tushunch а l а r.   B а rt о l’d,   V е s е l о vskiy,   N а livkin,   T а ri х i   j а did а i
T о shk а nd,   Ish о q хо n   Ibr а t,   А hm а d   D о nish,   k е mis   о liml а ri,   S а tt ао r хо n
А bdug` о dur о v,   Mun а vv а rq о ri   А bdur а shid хо n о v,   S о liy   H а s а n о v   j а didl а r,   Mirz а
S а limb е k.
SH а rqshun о slikning riv о jl а nishi v а  XIX  а srning birinchi y а rmid а  O`rt а
О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nish.
XIX   а sr   b о shig а   k е lib   M о v а r о unn а hrd а   ucht а   must а qil   d а vl а t   f ао liy а t
ko`rs а t а r   edi.   А yn а n   m а n а   shu   d а vrd а n   R о ssiy а   iqtis о diy   v а   h а rbiy   qudr а tg а
erishishi   mun о s а b а ti   bil а n   uning   Qo`q о n,   Х iv а   Хо nlikl а ri   v а   Bu хо r о   а mirligig а
bo`lg а n mun о s а b а tid а   istil о chilik ruhi ustin k е lib, XIX   а srning ikkinchi y а rmid а n
o`lk а ni z а bt etishg а  kirishdi.
R о ssiy а   o`zining   jug`r о fiy   j о yl а shuvig а   ko`r а   uz о q   d а vrl а rd а n   b е ri
SH а rqning   t а `sirig а ,   b о shq а   G` а rb   m а ml а k а tl а rig а   nisb а t а n,   ko`pr о q   b е rilg а n
m а m а l а k а tdir.   R о ssiy а   sh а rq   bil а n   q а dim   d а vrl а rd а n   buyon   а l о q а d о r   bo`lib
k е lm о qd а . L е kin, sh а rqshun о slikning R о ssiy а d а   riv о jl а nishig а   G` а rbning s е zil а rli
t а `sirini   h а m   h е ch   ink о r   etib   bo`lm а ydi.   Х usus а n,   G` а rbiy   Е vr о p а ning   hukmr о n
d о ir а l а ri  Buuyk  g ео gr а fik k а shfiyotl а rd а n so`ng v а   k а pit а listik t а r а qqiyot  yo`lig а
o`tish d а vrid а n b о shl а b Y А ngi dunyoni,  А frik а   ха lql а ri v а   О siyoning d е ngiz bo`yi
m а ml а k а tl а rini   istil о   qilish   v а   must а ml а k а g а   а yl а ntirish   h а r а k а tl а ri   bil а n   b а nd
edil а r.   O`rt а   О siyo   bu   d а vrd а   G` а rbning   ushbu   siyosiy   v а   h а rbiy   h а r а k а tl а rid а n
ch е tr о qd а  edi.
XIX  а srd а  unch а  ko`p bo`lm а g а n g` а rbiy  Е vr о p а likl а r yo х ud ul а r yoll а g а n
s а yyohl а r   O`rt а   О siyog а   t а shrif   buuyrdil а r   v а   o`lk а g а   о id   y а ngi   m а `lum о tl а r
to`pl а shdi.
G` а rbiy   е vr о p а likl а rning   O`rt а   О siyod а   bo`lishl а rig а   о id   m а `lum о tl а r
unch а lik   ko`p   bo`lm а s а d а ,   l е kin   diqq а tg а   s а z о v о rdir.   А ytish   mumkinki, mint а q а mizg а  t а shrif buuyrg а n g` а rbiy  Е vr о p а likl а rning ko`pl а ri m ах sus t о pshiriq
yoki   shunch а ki   qiziqish   t а riq а sid а   bir о r   о b` е ktni   o`rg а nish   m а qs а did а   k е lg а n
kishil а rd а n ib о r а t edi.
А ytish   mumkinki,   XIX   а srd а   O`rt а   О siyog а   k е lg а n   yoki   bu   е r   h а qid а
а s а rl а r yozg а n  А l е ks а ndr Gumb о l’ut (1769-1859), Fr а ns F е rdin а nd f о n Ri х tg о f е n,
Vilg е l’m   Siv е rs,   Fridri х   f о n-G е l’v а l’d-n е mis   о liml а rining   t а dqiq о tl а rid а   O`rt а
О siyog а   о id   qiziq а rli   t а ri х iy-g ео gr а fik   m а `lum о tl а r   uchr а ydi.   Ul а rning   b а `zil а ri
O`rt а   О siyod а   bo`lg а n, b а `zil а ri es а   ung а   ch е g а r а d о sh hududl а rd а   bo`lib, o`lk а g а
о id muhim ilmiy m а `lum о tl а rni to`pl а shg а n. Ul а rning m а `lum о tl а rid а n siyosiy v а
ilmiy d о ir а l а r k е r а kli m а qs а dl а rd а  f о yd а l а ndil а r.
Bu d а vrd а  O`rt а   О siyo siyosiy, h а rbiy m а nf аа tl а r to`qn а sh k е lg а n hududg а
а yl а ndi.   SHu   s а b а bd а n   o`lk а g а   g` а rbd а n   ko`pl а b   missiy а l а r   t а shrif   buuyrdi.   Ul а r
а s о s а n   R о ssiy а ning   o`lk а d а gi   h а rbiy   h а r а k а tl а rining   b о rishi,   istil о d а n   k е yingi
o`lk а d а   а hv о l   h а qid а   m а `lum о t   yig`dil а r.   R о ssiy а ning   Turkist о n   g е n е r а l-
gub е rn а t о rligi v а   y а rim must а ml а k а   his о bl а ng а n Bu хо r о   а mirligi,   Х iv а   хо nligid а
о lib b о rg а n siyos а tl а rini mutt а sil kuz а tib turdil а r.
XIX  а srd а  O`rt а   О siyog а  k е lg а n v а  o`lk а miz h а qid а  m а `lum о tl а r to`pl а g а n
Nik о l а y   P о t а nin,   А l е ks а ndr   Byorns,   P.I.D е miz о n,   P.S.S а v е l’ е v,   I.V.Vitk е vich,
K.F.But е n о v,   G.I.D а nil е vskiy,   N.V. Ха nik о v,   А .I.But а k о v,   s а vd о g а r   А br о sim о v,
V.V.V е l’y а min о v-Z е rn о v,   А .P. Хо r о sh х ik, V.V.Kr е st о v, G. А . А min о v v а   А rminiy
V а mb е ril а rning   а s а rl а ri   h а qid а   B о ris   Vl а dimir о vich   Lunin   o`z   а s а rl а rid а
m а `lum о tl а r b е r а di. Ushbu to`pl а m  а s а rd а  mu а llifl а rning qisq а ch а  t а rjim а i h о li v а
yozg а n  а s а rl а rining t а fsil о tl а ri h а qid а  m а `lum о tl а r b о r.
Bund а n t а shq а ri XIX  а srning so`nggi ch о r а gid а  Turkist о n siyosiy-ijtim о iy
t а ri х i   s а hif а l а rini   yoritishd а   о zmi-ko`pmi   х izm а t   qilishg а   h а r а k а t   qilg а nl а r   –
Vl а dimir   P е tr о vich   N а livkin   v а   А .G.S е r е br е nnik о v   h а qid а   о ch е rkl а r   r е spublik а
m а tbu о ti s а hif а l а rid а  e`l о n qilindi.
O`rt а   О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а  
V.V.B а rt о l’dning o`rni.
B а rt о l’d   V а siliy   Vl а dimir о vich   1869   yild а   S а nkt-P е turburgd а   t а v а llud
t о pib, 1930 yild а   dunyod а n k е tg а n, sh а rqshun о s,   а k а d е mik   о lim. B а rt о l’d h а qid а
m а `lum о t   O`zb е kist о n   milliy   entsikl о p е diy а sining   birinchi   t о mid а ,   641-642
b е tld а rid а ,   А shr а f   А hm е d о v   t о m о nid а n   k е ltirilib   quyid а gi,   duml а l а rni   o`qiymiz:
«N а shr   qiling а n   685   t а   а s а rid а n   320   t а si   O`rt а   О siyo   t а ri х ig а   b а g`ishl а ng а n.
B а rt о l’d   SHo`r о   sh а rqid а gi   ха lql а rning   а lifb о sini   а r а bch а d а n   l о tinch а g а
o`tk а zishd а   f ао l   q а tn а shdi.   «Isl о m   entsikl о p е diy а si»d а   246   t а   m а q о l а si   bil а n
q а tn а shg а n.   B а rt о l’d   O`rt а   О siyo   ха lql а ri   t а ri х i,   etn о gr а fiy а si   v а   psi хо l о giy а sini
chuqur   o`rg а ng а n   о lim   bo`ls а d а ,   Turkist о n   ха lqi   m а d а niy а tini   о b` е ktiv   v а
h а qq о niy b а h о l а y   о lm а di, m а `lum d а r а j а d а   uni k а msitdi. Bu uning «Ulug`b е k v а uning   d а vri»   а s а rid а   а niq   s е zil а di.   CHunki   B а rt о l’d   ch о r   R о ssiy а si
must а ml а k а siligining   id ео l о gi   edi,   u   е r о p а likl а rning   о siyolikl а rd а n   ustunligi
g` о y а sini   о lg` а   surdi   v а   shu   ustunlikni   ilmiy   v а   m а fkur а viy   jih а td а n   а s о sl а shg а
х izm а t qildi».
А k а d е mik   Bo`rib о y   А hm е d о v   «T а ri х d а n   s а b о ql а r»n о mli   а s а rid а ,   5-11
b е tl а rid а   V.V.B а rt о l’dning T о shk е ntd а gi f ао liy а tini yoritib b е r а di.   О limning ilm-
f а n   j а bh а sid а   b а r а k а li   m е hn а t   qilg а nligini   v а   o`zid а n   ulk а n   ilmiy   m е r о s
q о ldirg а nligini h а m  а l о hid а  t а `sidl а ydi.
Х uddi shuningd е k, pr о f е ss о r I.I.Umn а k о v h а m V.V.B а rt о l’dning 30 yillik
pr о f е ss о rlik   f ао liy а tig а   b а h о   b е rilg а n   а s а rid а ,   uning   ust о zl а ri   h а qid а   ilmiy-
p е d а g о gik q а r а shl а ri h а qid а   b а t а fsil m а `lum о tl а r b е r а di. I.I.Umny а k о vning ushbu
а s а ri   V.V.B а rt о l’dning   ilmiy   m е r о si   t а ri х shun о sligi   to`liq   b а g`ishl а n а di.   B е jiz
em а skim   I.I.Umny а k о v   «Bibli о gr а fiy а   trud о v   V.V.B а rt о l’d а »   n о mli   yirik   а s а r-
ko`rs а tkichni   h а m   tuzib,   n а shr   ettir а   о lg а n   (Ushbu   а s а r,   S а mDU   ilmiy
kutub хо n а sid а  m а vjud).
Х ull а s,     V.V.B а rt о l’dning   9-t о mlik   а s а rl а r   to`pl а mi   n а shrd а n   chiq а rilg а n
bo`lib, f а ktik m а t е ri а ll а rg а   b о y, ilmiy jih а td а n pu х t а , bugungi kund а   h а m h а r bir
sh а rqshun о s, t а ri х chi, g ео gr а f v а  fil о l о g und а n b а hr а m а nd bo`lib k е lm о qd а .
ХХ   а srning b о shl а rid а  Turkist о nd а  t а ri х  f а ni.
Bu   d а vrd а   uyz   b е rg а n   v о q еа l а r   bir   t о m о nd а n   o`sh а   d а vr   r а smiy
hujj а tl а rid а   r о ssiy а lik   mu а llifl а r   t о m о nid а n   turlich а   yoritilg а n.   M а n а   shuning
uchun   h а m   ХХ   а srning   b о shl а rid а   Turkist о nd а   t а ri х n а vislikni   m а h а lliy   ха lq
v а kill а ri   q а r а shl а ri   а s о sid а   o`rg а nish,   turli   t о m о nl а r   q а r а shl а ri-uy   o`z а r о   qiyosiy
t а hlil   qilinishi   m а qs а dg а   muv о fiq.   G` а rb   sh а rqshun о sl а ri,   R о ssiy а lik
mu а llifl а rning   dunyoq а r а shi   Turkist о nlik   t а ri х nuvisl а rning   ij о dig а   h а m   turlich а
t а `sir   qildi.   N а tij а d а   m а h а lliy   ха lq   о r а sid а n   m а `rif а tp а rv а r,   kit о bch е v а r
kishil а rning h а m s о ni   а st а -s е kinlik bil а n bo`ls а d а   о rt а   b о rdi. Must а qillik sh а r о f а ti
bil а n   m а n а   shund а y   m а `rif а tp а rv а r   ins о nl а r   h а qid а   ris о l а l а r   ch о p   etil а   b о shl а di.
M а s а l а n,   t а niqli   о lim,   O`zb е kist о nd а   х izm а t   ko`rs а tg а n   f а n   а rb о bi   Qo`rg` о n
Bo`r о n о v   XIX   а srd а   y а sh а b,   milliy   m а d а niy а timiz   v а   m а `n а viy а timizg а   o`z
hiss а sini   qo`shg а n   а t о qli   о lim   S а tt о r хо n   А bdug` а ff о r о vning   h а yoti   v а   m а `rif а t
yo`lid а gi   х izm а ti   h а qid а   « А t о qli   o`zb е k   m а `rif а tp а rv а r   о lim   S а tt о r хо n»   n о mli
ris о l а sini    А bdull а  Q о diriy n о mid а gi   ха lq m е r о si n а shriyotid а  ch о p ettirdi. Ushbu
ris о l а d а   S а tt о r хо n   А bdug` а ff о r о vning f ао liy а ti v а   m а `rif а tp а rv а rlik q а r а shl а rning
turli ijtim о iy v о q еа -h о dis а l а rd а  n а m о yon bo`lg а nligi to`g`risid а  hik о y а  qilin а di.
ХХ   а sr   b о shl а rid а   Turkist о nd а   t а ri х   f а ni   h а qid а   to` х t а l а r   ek а nmiz,   ulk а n
t а ri х n а vis   о lim   Bo`rib о y   А hm е d о vning   «T а ri х d а n   s а b о ql а r»   n о mli   а s а rid а
k е ltirilg а n   ushbu   juml а l а rni   o`qiymiz:   «V.V.B а rt о l’d   1902   yilgi   s а f а ri   v а qtid а
t о shk е ntlik bir n е ch а   kit о bs е v а rl а r: g е n е r а l Jo`r а b е k (1840-1906); Muhiddin q о zi, S а id   B о qi хо n   q о zi,   tutt о r   Mirz а   А bdull а   Is а muh а mm е d о v,   shuningd е k   o`sh а
p а ytd а   Pisk е ntd а   istiq о m а t   qilib   turg а n   q о shg` а rlik   B е kkulib е kning   sh ах siy
kutub хо n а l а rid а  s а ql а n а yotg а n qo`lyozm а   а s а rl а rni h а m b о rib ko`rdi».
D е m а k   bu   h о l   o`sh а   d а vrd а   m а h а lliy   kit о bs е v а rl а r   h а m   o`z   t а ri х ini
o`rg а nishg а  mun о sib hiss а  qo`shishg а  h а r а k а t qilg а nlikl а rid а n d а l о l а t b е r а di.
O`sh а   z а m о n   mu а rri х l а rid а n,   T о shk е nt   sh а h а r   him о y а sig а   o`z   j а s о r а ti
bil а n   hiss а   qo`shg а nl а r   s а fid а   Muh а mm а d   S о lih   Q о r ах o`j а   o`g`li   bo`lib,   uning
«T а ri х i   j а did а i   T о shk а nt»   («T о shk е ntning   y а ngich а   t а ri х i»)   n о mli   а s а ri   h а m
m а vjud.
XIX   а sr   ох iri   ХХ   а sr   b о shl а rid а   Turkist о n   ха lql а ri   t а ri х shun о sligig а
Mun а vv а rq о ri   А bdur а shid хо n о v   (1878-1931)   h а m   mun о sib   hiss а   qo`shdi.   XIX
а srning   90-yill а rid а   j а didl а r   h а r а k а tig а   qo`shilib,   1901   yili   T о shk е ntd а   «Usuli
j а did» m а kt а bini  о chdi. O`zb е k m а tbu о tining vujudg а  k е lishid а  Mun а vv а rq о rining
х izm а ti   k а tt а   bo`lg а n.   U   ХХ   а sr   b о shid а gi   M а rk а ziy   О siyod а gi   ijtim о iy-siyosiy
h а r а k а t v а  milliy ko`t а rilishning eng nufuzli n а m о yond а l а rid а n edi.
Turkist о nd а   t еа tr   ishl а rini   yo`lg а   qo`yishd а   h а m   Mun а vv а rq о ri   А bdull а
А vl о niy yonid а  turib j о nb о zlik qildi.
Mun а vv а rq о ri   о kty а br   to`nt а rishini   t а shvish   v а   s а r о sim а   bil а n  kutib   о ldi.
SHo`r о l а r tuzumi v а  m а `rif а tp а rv а r ins о nni 1931 yild а   ха lq dushm а ni sif а tid а   о tib
t а shl а di.
Х iv а   хо nligi v а  Bu хо r о   а mirligid а  t а ri х shun о slikning  а hv о li.
Х iv а   хо nligid а gi   ХХ   а sr   b о shl а rid а gi   t а ri х n а vislik   h а qid а   S о liy
H а s а n о vning   « Хо r а zm   m а `rif а ti   –   о l а m   ko`zgusi»   (T.,   O`qituvchi,   1997)   а s а rid а
birmunch а  f о yd а l а nish mumkin.
M а zkur   t а dqiq о tning   ij о biy   х ususiy а tl а ri   h а qid а   g а pirg а nimizd а ,   eng
mur а kk а b m а s а l а l а rd а n biri –   Хо r а zmd а   «YOsh   х iv а likl а r» j а didchilik h а r а k а tig а
b е rilg а n   h а qq о niy   b а h о ni   q а yd   qilib   o`tishni   h а m   l о zim   t о pdik.   Mu а llif   «YOsh
х iv а likl а r»   j а didchilik   h а r а k а ti   m а `rif а p а rv а rlik   d а sturining   h а m   musb а t,   h а m
m а nfiy   jih а tl а rini   хо lis о n а   t а hlil   qilib   b е rg а n.   J а didchilik   h а r а k а ti   mun о s а b а ti
bil а n   «YOsh   х iv а likl а r»   t а shkil о ti   f ао lligi   B о b ох un   S а lim о v,   P о lv о nniyoz,   Хо ji
UYsuf,   Isl о m   Х o`j а ,   Jum а niyoz   H о ji   ibn   Hiv а qiy,   H а s а nmur о d   L а ff а siy,   K о mil
Хо r а zmiy,   Muh а mm а d   R а sul   Mirz о ,   А v а z   O`t а r   o`g`li,   А hm а d   T а bibiy,   Mutrib,
R о jiy, F а qiriy, B а yoniy, So`fi, CH о k а r, D е v о niy,   Х ud о yb е rg а n D е v о n о v,   О t а j о n
А bd а l о v,   Hus а inb е k   M а tmur о d   D е v о nb е k   o`g`li,   Mull а   M а tmur о d,   Mull а
B е kch о n,   Mur о d о v,   Is о middin   Esh о n,   Niz о m ох un,   О t а j о n   Х o`j а niyoz о v,
R а himb е rg а n   YOqub о v,   Muhiddin   Um а r о v,   Х ud о yb е rg а n   M а tniyoz о vl а rning
f ао liy а ti   to`g`risid а gi   mul о h а z а l а rg а   qo`shilm а sd а n   il о jimiz   yo`q.   CHunki
must а qil   bo`lgunimizg а ch а   uyq о rid а   n о ml а ri   zikr   etilg а n   j а didl а rg а   s а lbiy
mun о s а b а t   bildirilib,   ul а rning   m а `rifiy-p е d а g о gik   f ао liy а tini   v а   y а r а tg а n d а rslikl а rini   q о r а l а b   uyrg а n   bo`ls а k,   mu а llif   kl а rning   qilg а n   х izm а tl а rini   v а
а s а rl а rini   must а qillik   а s о sid а   q а yt а d а n   t а hlil   qil а di   v а   y а ngi   t а rbiy а   tizimig а
m о sl а shtirib   to`g`ri   b а h о l а ydi.   Х iv а   хо nligi   t а ri х shun о sligig а   qo`shilg а n   hissig а
о lib k е l а di.
Bu хо r о   а mirligining   bu   d а vrd а gi   t а ri х n а visligid а   t о jik   v а   o`zb е k
ха lql а rining   mut а f а kkiri   А hm а d  D о nish   (1827-1897)   k а tt а   r о l’   o`yn а ydi.  Bu хо r о
а miri  buyrug`i bil а n bir n е ch а   yil  d а v о mid а   t а ri х , tib v а   f а ls а f а g а   о id qo`lyozm а
а s а rl а rd а n nus ха   ko`chirdi. 1857, 1873 yill а rd а   Bu хо r о   а miri elchil а rig а   mirz о lik
qilib P е t е rburgg а   b о rdi. Rus h а yoti v а   m а d а niy а ti bil а n t а nildi, rus tilini o`rg а ndi.
T а ri х g а   о id   «T а rjim а i   а hv о li   а mir о ni   Bu хо r о »   (Bu хо r о   а mirl а rining   t а rjim а i
h о ll а ri) n о mli  а s а r yozg а n.
Bu хо r о lik   Mirz о   S а limb е k   S а mimiy   (1850-1930)   t а ri х chi   v а   sh о ir   6   t а
ilmiy   а s а r   yozib   q о ldirg а n.   SHul а r   о r а sid а   eng   kuchlisi   «T а ri х i   S а mimiy»
(S а mimiy   t а ri х i).   Bu   S а limb е kning   eng   muhim   а s а ri   bo`lib,   Bu хо r о   а mirl а rining
so`nggi 3 t а si d а vrid а gi 60 yillik t а ri х  h а qid а  qimm а tli v а  muf а ss а l m а `lum о tl а rni
o`z ichig а   о lg а n. 
Savollar:
1. SH а rqshun о slikning riv о jl а nishi va Turkiston tarixi o’rganilishidagi roli.
2. XIX  а srning birinchi y а rmid а  O`rt а   О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nilishi.
3. XIX   а srd а   O`rt а   О siyog а   k е lg а n   v а   o`lk а miz   h а qid а   m а `lum о tl а r   to`pl а g а n
sayyoxlar.
4. O`rt а   О siyo  ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а  V.V.B а rt о l’dning o`rni.
5. ХХ   а srning b о shl а rid а  Turkist о nd а  t а ri х  f а ni rivoji.
6. Х iv а   хо nligid а  t а ri х shun о slikning  а hv о li.
7. Bu хо r о   а mirligid а  t а ri х shun о slikning  а hv о li.
ADABIYOTLAR:
1. Ах un о v а  M. А . i Lunin B.V. Ist о riy а  ist о rich е ski х  n а uk v Uzb е kist а n е . Kr а tkiy
о ch е rk.–T.; “F а n”, 1970.
2. А min о v а  R. Х .,  Ах un о v а  M. А ., B а b ахо dj ае v  А . Х ., Guly а m о v Y А .G. R а zviti е
ist о rich е sk о y   n а uki   v   Uzb е kist а n е .   //   О b ще stv е nni е   n а uki   v   Uzb е kist а n е .
1964, № 8-9.
3. Ахunоvа   M.   О   rаzvitii   istоrichеskоy   nаuki     v     Uzbеkistаnе..   //Оbщеstvеnniе
nаuki v Uzbеkistаnе. 1967, № 11. 
4. Bаrtоl’d V.V. Sоbrаniе sоchinеniy v 9-ti tоmах. –M., 1960-1968. 
5. Muminоv I.M. Iz istоrii rаzvitiе оbщеstvеnnо-filоsоfskоy misli v Uzbеkistаnе
v kоntsе Х I Х  nаchаlо ХХvv. –T., 1957, -214 str. 6. Suхаrеvа   О.А.   Buхаrа   v   19   –   nаch   20   vv.   /Pоzdnеfеоdаl’niy   gоrоd   i   еgо
nаsеlеniе. –M., Nаukа. 1966, -327 str.
7.   Suvоrоv   V.   Istоrikо-ekоnоmichеskiy   оchеrk   rаzvitiyа   Turkеstаnа.   T.,
Gоsizdаt UzSSR, 1962, -172 str.
8. Vasiqalar   to‘plami.   (XYI   asrning   ikkinchi   yarmi   Samarqand   oblastidagi
yuridik dokumentlar) –T.: Fan, 1982, -145 bet. 
9. Is ха k о v F. N а tsi о n а l’n а y а   p о litik а   ts а rizm а   v Turk е st а n а   (1867-1917). – T., -
1997,- 202 str.
10. K а z а k о v B. D о kum е nt а l’ni е   p а my а tniki Sr е dn е y  А zii. – T., Uzb е kist а n, 1987,
-87 str.
11. Malitskiy N. Toshkent mahalla va mavzelari. –T.: G’.G’ulom nashr. –1996. –
24 bet.
12. Dolimov U. Is’hoqxon Ibrat. –T., SHarq, 1994.,- 144 bet
13. Nabiev A. Mustaqillik  uchun kurash Yohud parchalangan  Turkiston   tarixi. –
T.: Yozuvchi, 1998, -96 bet.
14. Mushrif   ,   Mirzaolim.   Ansob   us-salotin     va     tavorixi   ul-havoqin.   “Sultonlar
nasabi va  hoqonlar tarixi” ( Qo‘qon xonligi tarixi) –T.: G’.G’ulom, 1995, -128
bet.
15. Sharafuddin Roqimiy. Tarixi Tomm. –T.: Ma`naviyat,1998. –155 bet.
16. Mulla   Olim   Maxdum   Hoji.   Tarixi   Turkiston.   –   Qarshi,   “Nasaf”   nashriyoti,   -
1992, -150 bet.
17. Nabiev A. Tarixiy o‘lkashunoslik  ( o‘lkani  o‘rganishning asosiy  manbalari)  –
T.: O‘qituvchi, 1996, -334 bet.
18. Usmon Olim. O‘zbekistonda rus tilining ilk targ’ibotchilari. – T.: O‘zfan akad.
Nashr.- 1962, - 84 bet.
10 - MAVZU:  O’ZBEKISTON SOVET DAVRI TARIXSHUNOSLIGI
REJA.
1. O‘rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o‘rnatilishining tarixshunosligi.
2. O‘zbekistonda 1930-1950 yillarning yarmigacha tarix fanining rivojlanishi
3. XX asrning 60-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi.
А s о siy   tushunch а l а r :   Turkist о n   mu х t о riy а ti,   rus   t а ri х chil а ri,   m а h а lliy
t а ri х chil а r,   milliy,   hududiy   ch е g а r а l а nish,   Turkist о n   ха lq   Univ е rsit е ti,
Turk о ist о ris, Tsu а rd е l, g` а rb t а ri х shun о sligi, T а ri х i n о f о iy, b о sm а chilik, m а d а niy
inqil о b.   O`zRF А  rus v а  m а h а lliy  о liml а r, m а kt а bl а rd а  fuq а r о l а r t а ri х ini o`qitish.
Lunin m а d а niy inqil о b, ilg` о r o`g`il-qizl а r, q о l о q   о t а - о n а l а r, muh о jir o`zb е kl а r,
qul о ql а shtirish,   ko`p   t о mli   O`zb е kist о n   t а ri х i.   Sаmаrqаnd   2500   yilligi   B.Lunin, Sаmаrqаndning   2750   yilligi,   O`rtа   Оsiyo   Rеspublikаlаri   tаriхi,   I.Mo`minоv,
Ruhnаmа, Turkiy sаltаnаtlаr.
O`rt а   О siyod а  s о v е tl а r hukmr о nligi o`rn а tilishining t а ri х shun о sligi.
Yigirm а nchi   а s а rd а gi o`tmishimizning s о biq s о v е t h о kimiy а ti hukmr о nlik
qilg а n   d а vri   (1917-1991   yill а r)   t а ri х imizd а   o`zig а   хо s   o`rinni   eg а ll а ydi.   Bu
d а vrning   o`zig а   хо sligi   shund а kim,   u   o`zining   mur а kk а bligi   v а   ziddiy а tligi   bil а n
а jr а lib tur а di.
O`rt а   О siyo   bugungi   kund а   bir   q а nch а   q а rd о sh   ха lql а rning   must а qil
d а vl а tl а ri   sh а kll а ndi.   L е kin   bu   m а ml а k а tl а rning   y а qin   o`tmishid а   bo`lib   o`tg а n
v о q еа l а r,   umumiy   bir   y ах litlikni   t а shkil   et а di.   1917   yil   о kty а brid а   b о l’sh е vikl а r
zo`rlik   bil а n   а m а lg а   о shirg а n   to`nt а rish   s о biq   Ittif о q   ха lql а ri,   shu   juml а d а n,
O`zb е kist о n   ха lql а ri   t а ri х id а   s а lk а m   75   yil   d а v о m   etg а n   y а ngi   must а ml а k а chilik
s а hif а sini b о shl а b b е rdi. N а tij а d а   ch о p must а ml а k а chilik imp е riy а si o`rnini «qizil
imp е riy а » eg а ll а di. Y А ngi must а ml а k а chilik zulmi   о stid а   y а sh а g а n o`lk а   ха lql а ri
b о l’sh е vikl а r «s о tsi а listik t а jrib а si»ning b а rch а  m а sh`um mushkul о tl а rini b о shd а n
k е chirdil а r.   Eng   а chin а rlisi   shund а ki,   r е spublik а d а gi   ijtim о iy-siyosiy   t а ri х iy
j а r а yonning   o`t а   mur а kk а b   v а   ziddiy а tli   k е chishi   ko`pl а b   qurb о nl а r   b е rilishig а ,
m а d а niy v а  m а `n а viy yo`q о tishl а rg а   о lib k е ldi.
O`zb е kist о n   R е spublik а si   Pr е zid е nti   I. А .K а rim о v   «Turkist о n»   g а z е t а si
mu х birining   s а v о ll а rig а   b е rg а n   j а v о bl а rid а   must а bid   s о v е t   tuzumi   d а vrig а ,
s о v е tl а r   hukmr о nligi   t а ri х shun о sligig а   mun о s а b а t   bildir а r   ek а n:   «Biz   shu
p а ytg а ch а   ko`pr о q eski tuzumni t а nqid qilish, uni   ink о r etish bil а n b а nd bo`ldik.
А lb а tt а ,   b о shimizd а n   k е chirg а n   mudhish   v а   must а bid   turmushning   butun
а s о r а tl а rini   а ngl а b   е tish,   yo`limizni   to`g`ri   b е lgil а b   о lish   uchun   istil о lning
d а stl а bki   yill а rid а   biz   uchun   а lb а tt а   z а rur   edi.   А mm о   f а q а t   o`tmishni   yozg`irish,
ink о r etish bil а n uz о qq а  b о rib bo`lm а ydi…»
SHu   b о is   biz   о t а -b о b о l а rimizg а   …   sun`iy   r а ngl а r   bil а n   а jr а tib   b а h о
b е rm а sligimiz,  b а lki   ul а rning  h а yotini,  ul а r  y а sh а g а n  d а vrning  m о hiy а tini   to`g`ri
tushunishg а  h а r а k а t qilishimiz l о zim d е b t а `kidl а g а n edi. M о d о miki shund а y ek а n,
his-h а y а j о ng а   b е rilm а sd а n,   must а bid   siyosiy   tuzum   t а ri х i   bil а n   ха lqimiz   t а ri х ini
а jr а t а  bilishimiz, uni  хо lis о n а  ilmiy  а s о sd а  yoritish z а rur.
T а ri х   f а ni  must а bidlik d а vrid а   O`zb е kist о nning s о v е t  d а vrini   (1917-1991
yill а r),   must а qillik   qo`lg а   kiritilgunch а   bo`lg а n   t а ri х ni   o`rg а nish   uchun   mu а yy а n
ishl а r   а m а lg а   о shirildi.   А mm о   bu   а s а rl а rd а   t а ri х iy   j а r а yon   ko`p   jih а td а n   bir
t о m о nl а m а ,   n охо lis,   t а ri х iy   d а lil   v а   v о q еа l а r   а t а yl а b   buzib   ko`rs а tildi,
k о mmunistik m а fkur а g а   хо s  х ul о s а l а r qilindi. SHuning   uchun   b а rch а   uslubiy   jih а tl а ri   y а g о n а   siyosiy   m а fkur а   q о lipid а
yozilg а n   s о v е t   d а vri   t а ri х iy   а d а biyotl а rig а   а l о hid а   b а h о   b е rishni   l о zim   d е b
his о bl а m а ymiz.
O`rt а   О siyod а   s о v е tl а r  hukmr о nligi   o`rn а tilishining   t а ri х shun о sligi а   хо lis
yond о shuv   O`zb е kist о n   d а vl а t   must а qilligini   qo`lg а   kiritishi   bil а n   qul а y   sh а rt-
sh а r о it   q а r о r   t о pdi.   Uslubiy   m е t о d о l о gik   jih а td а n   h а m   а yn а n   shund а y
yond а shuvl а rning   а s о siy   printsipl а ri   O`zb е kist о n   R е spublik а si   Pr е zid е nti
I. А .K а rim о v  а s а rl а rid а , shuningd е k V а zirl а r M а hk а m а sining 1996 yil d е k а brid а gi
«O`zb е kist о nning   y а ngi   t а ri х ini   y а r а tish»   v а   1998   yil   iuyld а gi
«O`zb е kist о nR е spublik а si   F а nl а r   а k а d е miy а si   T а ri х   instituti   f ао liy а tini
t а k о mill а shtirish to`g`risid а »gi q а r о rl а rid а  b а yon etilg а n.
O`rt а   О siyod а  s о v е tl а r r е jimi   а m а lg а   о shirg а n siyosiy, m а `muriy, ijtim о iy
v а   m а d а niy а t  s о h а l а rid а gi  o`zg а rishl а r h а qid а   quyid а gi   а s а rl а rd а n bilib   о lishimiz
mumkin.
 S о v е tl а r r е jimig а  q а rshi qur о lli kur а sh t а ri х i t а ri х shun о sligi
Turkist о n mint а q а sid а   s о v е t r е jimig а   q а rshi qur о lli h а r а k а t, s о v е t d а vrid а
«b о sm а chilik»   d е b   n о to`g`ri   t а lqin   qiling а n   h а r а k а t   –   O`zb е kist о n   R е spublik а si
Pr е zid е nti   I. А .K а rim о v   t о m о nid а n   «O`zb е kist о n   XXI   а sr   bo`s а g` а sid а :
ха vfsizlikk а   t а hdid,   b а rq а r о rlik   sh а rtl а ri   v а   t а r а qqiyot   k а f о l а tl а ri»   (1997),
«J а miy а timiz   m а fkur а si   ха lqni   –   ха lq,   mill а tni   –mill а t   qilishg а   х izm а t   etsin»
(1998),  «T а ri х iy   хо tir а siz  k е l а j а k  yo`q»  (1998)   v а   b о shq а   а s а rl а rd а   ilg а ri  surg а n
milliy   istiql о l   g` о y а si,   eng   а vv а l о   «b о sm а chi»   v а   «b о sm а chilik»   а t а m а l а rini
tushunib  о lishg а   х izm а t qil а di.
O`zb е kist о n ilm-fan v а  t а `lim t а rbiy а  m а sk а nl а ri t а ri х shun о sligi. Istiql о lchil а r
kur а shi,   b а rch а   i х til о fd а gi   siyosiy   p а rtiy а l а r   tug а tilishi   n а tij а sid а   b о l’sh е vikl а r
y а kk а h о kim   p а rtiy а g а   а yl а ndi.   u   j а miy а t   ijtim о iy   h а yotining   b а rch а   j а bh а l а rid а
o`z   m а fkur а viy   t а `sirini   o`tk а zib   b о rdi.   а yniqs а   bu   kishil а r   о ngini   o`zg а rtirishd а
muhim   о mil   bo`lg а n   t а `limd а ,   ilmd а   v а   m а d а niy а td а   jiddiy   tus   о ldi.   d а stl а bki
yill а rd а  m а d а niy а t v а  uni b о shq а rish j а bh а l а rid а  d е m о kr а tik t а m о yill а r birmunch а
m а vjud bo`lib, h о kimiy а t m а h а lliy urf –   о d а tl а r v а   х ususiy а tl а rni his о bg а   о lishg а
m а jbur   bo`lg а n   edi.   k е yinch а lik   es а ,   m а `muriybuyruqb о zlik   usull а ri   k е ng   qul о ch
о tib   must а hk а ml а nib   b о rishi   bil а n   y а lpi   ko`rs а tkichl а r   о rtid а n   quvish,
b о l’sh е vikg а   “m а d а niy inqil о b” yo`li v а   usull а ri ustiv о rlik qil а   b о shl а di.   ха lqning
m а `rif а tg а ,   f а ng а   v а   milliy   m а `n а viy а tg а   bo`lg а n   intilishi   hukmr о n   kuchl а r
t о m о nid а n   uz о qni   ko`zl а m а y   v а   y ах shi   o`yl а m а y   о lib   b о rilg а n   siyos а tl а ri
n а tij а sid а   siyosiy   m а nf аа tl а r   yo`lig а   burildi.   y а ngi   ziyoli   k а drl а rni   sh а kll а ntirish,
eski   m а vjud   milliy   ziyolil а rni   yo`q   qilish   а n а   shu   m а qs а dl а rni   ko`zl а b   а m а lg а
о shirildi.   s а v о d хо nlik   d а r а j а sining   o`sishi   buyr о kr а tik   b о shq а ruv   tizimining
must а hk а ml а nib   b о rishi,   t ех nik а   t а r а qqiyoti   t о m о n   uyrish   v а   ilmiy mu а ss а s а l а rning   t а shkil   t о pish   j а r а yonl а ri   ul а r   ustid а n   q а ttiq   m а fkur а viy
n а z о r а tning o`rn а tilishi bil а n h а m о h а ng r а vishd а  uyz b е rdi. 
Bugungi kund а   r е spublik а mizd а   m ао rif v а   t а `lim tizimini t а k о mill а shtirish,
yosh  а vl о dni b а rk а m о l v а  ziyoli qilib t а rbiy а l а sh muhim v а zif а l а r q а t о rig а  kir а di. 
А n а  shund а y ulk а n ishl а rd а n biri bu R е spublik а miz Pr е zid е nti I. А .K а rim о v
r а hb а rligid а   ishl а b   chiqilib   а m а lg а   j о riy   etil а yotg а n   t а `lim   v а   k а drl а r   t а yyorl а sh
milliy   d а sturidir.   ushbu   d а stur   v а   t а `lim   –   t а rbiy а   tizimining   t а m о iyill а ri   j а h о n
а nd о z а l а rig а  m о s k е lish а  bil а ngin а  em а s, b а lki  а jd о dl а rimiz t о m о nid а n bu s о h а d а
qo`lg а   kiritilg а n   b о y   t а ri х iy   t а jrib а l а rg а   t а y а ng а nligi   bil а n   h а m   qimm а tlidir.
shuning   uchun  must а qillik   yill а rid а   O`rt а   О siyoning   o`tmishd а gi   t а `lim   –  t а rbiy а
v а  ilmiy mu а ss а s а l а ri h а md а  t а `lim tizimig а  d о ir m а `lum о tl а r yoritilg а n B о tur хо n
V а li х o`j ае vning,   K а m о l хо n   K а tt ае v,   SH о kir   G` а ffur о v,   А ht а m   O`r о l о v   v а
R а himj о n UYsup о v v а  b о shq а l а rning  а s а rl а ri v а  m а q о l а l а ri n а shr etildi.
L е kin, XX  а srning 30 – yill а rid а  s о v е t m а kt а bl а ri d а rslikl а rg а  muht о j bo`lib
turg а n bir p а ytd а , j а did mu а llifl а ri yozg а n v а   musulm о n b о l а l а rining turmushi v а
psi хо l о giy а sig а   m о sl а shtirilg а n   d а rslikl а rd а n   f о yd а l а nish   h а qid а   o`yl а b   h а m
ko`rilm а di.   а ksinch а   t а `lim   s о h а sini   “sinfiy   dushm а nd а n”   t о z а l а sh   m а qs а did а ,
h а tt о  m ах sus q а r о rl а r q а bul qilindi.
Bu   yill а rd а   R е spublik а   о liy   o`quv   uyrtl а ri   t а rm а g`i   h а m   о rtib   b о rdi.
S а m а rq а ndd а   O`z.   DU,   Bu хо r о ,   F а rg` о n а ,   N а m а ng а n,   А ndij о n,   M а rg`il о n,
T о shk е nt,   Nuks,   Х iv а ,   Urgunch   sh а h а rl а rid а   о liy   m а kt а bl а r   t а shkil   etildi   1940
yild а  9 y а nv а rd а  f а n qo`mit а si ittif о q f а nl а r  а k а d е miy а sining O`zb е kist о n fili а lig а
а yl а ntirildi.
K о mp а rtiy а ning   m а d а niy а   m е r о sni   ink о r   etish   siyos а ti   а r а b   yozuvini   l о tin
gr а fik а sig а   а lm а shtirish   h а qid а gi   q а z о rd а   h а m   o`z   а ksini   t о pdi.   а r а b   yozuvini
l о tinl а shtirish   siyos а tig а   O`zb е kist о nd а   G` о zi   О lim   UYnus о v,   Q а uym
R а m а z о n о v,   А bdur а him   Yo`ld о j е v   v а   b о shq а l а r   q а rshi   turg а n   edil а r.   а yniqs а
А shur а li Z о hiriy k а tt а  j о ib о zlikl а r ko`rs а tib, bu isl о h о tni m а d а niy  bilimsizlik d е b
b а h о l а di.
1940   yil   m а y   о yid а   O`zb е kist о n   SSR   О liy   S о v е ti   III   s е ssiy а sid а
T.N.Q о pniyoz о vning   m а `ruz а si   bo`yich а   yozuvning   rus   gr а fik а sig а   o`tk а zish
h а qid а   ko`rs а tm а   b е rildi.   1930   yild а n   b о shl а b   bir   q а t о r   ch е rk о vl а r,   m а sjidl а r   v а
diniy m а kt а bl а r yotib qyildi.
O`zb е k t а ri х shun о sligining fid о yisi Po`l а t S а li е v 1937 yili “ Ха lq dushm а ni”
d е b hibsg а   о linib, 1938 yild а   о tildi. 
Turkist о nd а   CHCH   а srning   40   –   yill а rig а   q а d а r   hukm   surg а n   v а   g` о y а t
s а m а r а li f ао liy а t ko`rs а tg а n j а didchilik h а r а k а ti q о r о ng`u zulm а t uyzid а gi yorug`
nur   edi.   l е kin   bu   nur   butun   Turkist о n   bo`yl а b   k е ng   qul о ch   yozib   riv о jl а nib   k е t а
о lm а di.   а ksinch а ,   1937   –   1938   yill а rd а gi   siyosiy   q а t а g` о n   j а didl а r   h а r а k а tini b а rb о d   etdi.   Ek а didchilik   h а r а k а ti   XIX   а sr   ох iri   v а   XX   а sr   30   –   yill а rining
o`rt а l а rid а   turkiy   musulm о n   o`lk а l а r   –   Qrim,   K а vk а z,   V о lg а   bo`yi   (Bulg` о r   v а
J а nubiy Ur о l q а vz а si) v а  Turkist о nd а  sh а kll а ng а n.
Uning yirik v а kill а rid а n F а yzull а   Х o`j ае v, CHo`lp о n, Usm о n N о sir, Fitr а t,
А bdull а  Q о diriy S о v е t r е jimining istibd о di bo`lg а n  а n а  shu d а hsh а tli q а t а g` о nning
qurb о ni  bo`ldil а r. Bir о q, o`zining bilimi,   а ql-z а k о v а ti, iym о ni  – e`tiq о dini, butun
h а yotini   o`zb е k   ха lqining   milliy   о z о dligi,   V а t а nimizning   milliy   must а qilligi   v а
b ах tli k е l а j а gi uchun s аа f а rb а r etg а n t а didl а r h а r а k а tining g` о y а l а ri z о y а  k е tm а di.
ul а r   j о n а j о n   V а t а nimizning   must а qilligi   tuf а yli   h о zirgi   kund а   to`l а   r а vishd а
ro`yobg а  chiqm о qd а . 
  XX   а srning   20-30   yill а rid а gi   ilmiy   muh а z а l а r   T а ri х   f а kul’t е tl а ri   v а
t а ri х shun о slik k а f е dr а l а rining  о chilishi.  Must а qillik sh а r о f а ti bil а n t а ri х shun о s
t а dqiq о tchil а r   t о m о nid а n   t а ri х   f а nining   b о sib   o`tg а n   yo`lini   h а m   y а ngitd а n   t а hlil
etish   z а rur а ti   uyz а g а   k е ldi.   А n а   shu   yo`ld а gi   d а stl а bki   izl а nishl а r   ijtim о iy
t а r а qqiyot burilishl а rini  а ks ettirg а n h а md а  ij о biy v а  s а lbiy v о q еа l а rg а  b о y bo`lg а n
XX   а srning   birinchi   o`ttiz   yilligi   ch е g а r а sini   q а mr а b   о lg а n.   А s а r   1994   yild а
y а r а tildi. 
Ushbu   а s а rd а   XX   а srning   30   yili   ichid а   O`zb е kist о nd а   uyz   b е rg а n
t а ri х shun о slik   j а r а yonl а ri,   Milliy   d а vl а tchilik   m а s а l а l а ri   t а ri х shun о sligi,
Turkist о nd а   XIX   а sr   b о shl а rid а   milliy   –   о z о dlik   kur а shi   t а ri х shun о slik,
O`zb е kist о nning ijtim о iy – iqtis о diy t а ri х ini o`rg а nishning b а `zi mu а mm о l а ri, 20-
30   yill а rd а   sh а rqshun о slik   v а   m а d а niy а tning,   etn о l о giy а   v а   а r хео l о giy а ning
h а md а   ingliz,   fr а ntsuz   v а   n е mis   t а ri х shun о sligid а   O`zb е kist о n   t а ri х i
mu а mm о l а rini o`rg а nish m а s а l а l а ri yoritib b е rilg а n. 
H о zirgi   kund а   t а ri х shun о sligimizd а   ch е t   ellik   о liml а rning   а s а rl а rid а n
f о yd а l а nish   mu а yy а n   bir   qiziqish   uyg` о nm о qd а .   S а b а bi   ul а rd а   t а ri х g а   o`z
dunyoq а r а shi   bil а n   must а qil   yond о shish   ustunlik   qil а di.   M а n а   shund а y   а s а r
mu а llifl а rid а n   biri   XX   а srning   birinchi   ch о r а gid а   ingliz   ???   Fr е d е rik   M а rtm а n
B е yli   (1882   –   1976   yy)   а fs о n а viy   о d а mg а   а yl а ng а n   edi.   L о nd о nd а   1946   yild а
“J о n а t о n   K е yn”   n а shriyotg а   F.B е ylining   “T о shk е ntd а gi   missiy а ”   d е g а n   kit о bini
b о sib chiq а rdi. Bu kit о bid а   u   а vv а l а mb о r milliy –   о z о dlik uchun kur а sh fuq а r о l а r
urushi   а l а ng а l а rid а   q о lg а n   Turkist о nd а   Brit а niy а   siyosiy   а g е nti   sif а tid а   b о shid а n
uygirg а n   ха t а rli   s а rguz а shtl а rg а   to`l а   h а yoti   h а qid а   b а t а fsil   hik о y а   qil а di.   O`z
v а qtid а  bu kit о b h а qid а  ko`p sh о v – shuv bo`lib o`tg а n v а  B е yli  о lib b о rg а n ishl а r
to`g`risid а   а nch а   –   munch а   mish-mishl а r   v а   а fs о n а l а r   to`qilg а n.   M а shhur
sh а rqshun о s   –   r а zv е zk а chining   о g`ir   z а m о nl а rd а   k е chirg а n   h а yotini   o`rg а nish,
bilish t а ri х imiz, o`tg а n kunl а rni chuqurr о q tushunishg а  yord а m b е r а di.
Х ul о s а ,   30   –   yil,   O`zb е kist о nd а   t а ri х   f а ni   k е skin   burilishl а rni   b о shd а n
k е chirdi.   S о v е t   tuzumi,   bir   t о m о nd а n,   o`zb е k   milliy   t а ri х chiligini,   und а gi   erki   – v а rlikni,   milliylikni   yo`q   qildi,   ikkinchi   t о m о nd а n,   must а bid   tuzumg а   s о diq
kishil а rni   t а rbiy а l а shg а   h а r а k а t   qildi,   “s о tsi а listik”   ruhd а gi   t а ri х chi   v а
yozuvchil а rni   t а rbiy а l а sh   yo`lid а n   b о rdi.   N а tij а d а ,   hukmr о n   v а   must а bid
k о mmunistik   t а rtib о t   (r е jim)   t о m о nid а n   buuyrilg а n   m а fkur а viy   yo`l   -   yo`riql а r,
g` о y а l а r   v а   ko`rs а tm а l а r   t а ri х shun о slik   j а r а yonining  to`l а r о qli   riv о jl а nishig а   yo`l
b е rm а di.            
XX   asr   30   yillarining   ikkinchi   yarmida   O‘zbekistonda   tarix   faniga   doir
tadqiqotlarning   holati.   O‘zbekiston   xalq   xo‘jaligini   markazlashtirish   siyosati   va
tendensiyalari.   Ma`muriy   buyruqbozlik   tizimining   qaror   topishi.   Madaniy   inqilob
hamda   o‘ta   inqilobiy   o‘zgarishlar   siyosatining   tanglikka   uchrashi   va   ularni
o‘rganishning muammolari.
O‘zbekistonda   1930-1950   yillarning   yarmigacha   tarix   fanining
rivojlanishi
O`zb    е   kist    о   nd    а     o`tk    а   zilg    а   n      а   r   хео    l   о   gik v    а     etn    о   gr    а   fik t    а   dqiq    о   tl    а   r t    а   ri    х   shun    о   sligi.   
O`zb е kist о n   SSRning   t а shkil   etilishi   m а ml а k а timizd а gi   ijtim о iy-siyosiy
j а r а yonning   eng   muhiml а rid а n   biri   O`zb е kist о n   n о mig а gin а   suv е r е n   r е spublik а
bo`lib,  а slid а  es а  SSSR t а rkibid а gi unit а r (qo`shm а ) d а vl а t edi. O`zb е kist о n ittif о q
p а rtiy а -s о v е t   о rg а nl а rig а   to`l а   q а r а m   bo`lib,   uning   r а hb а riy а ti   v а   dir е ktiv а l а rini,
ko`rs а tm а l а rini  о g`ishm а y b а j а rishg а  m а jbur edi.
O`zb е kist о nd а   o`tk а zilg а n   а r хео l о gik v а   etn о gr а fik t а dqiq о tl а r o`tk а zilg а n
d а vr   bu   SSSRd а   b о shq а ruvning   m а `muriy-buyruqb о zlik   tizimi   o`zining   b а rch а
s а lbiy ko`rinishl а ri bil а n q а r о r t о pishi v а  must а hk а ml а nishi sh а r о itid а  s о dir bo`ldi.
Bu  h а qd а   y а ngich а   g` о y а   v а   must а qillik  m а fkur а si  bil а n  y ах shi  qur о ll а nib   о lg а n
h о ld а   M. А . Ах un о v а   v а   B.V.Lunin   t а ri х shun о slik   yo`n а lishid а   yozg а n
«O`zb е kist о nd а   t а ri х   f а nl а rining   t а ri х i»   n о mli   а s а rid а n   bilib   о ls а   bo`l а di.   А g а r
kit о b хо nl а rni   1930-1950   yill а rning   y а rmig а ch а   bo`lg а n   d а vrd а   s о v е t   t а ri х chil а ri,
а r хео l о gl а ri   v а   etn о gr а fl а ri   t о m о nid а n   о lib   b о rilg а n   ilmiy   t а dqiq о tl а rning   а s о siy
b о sqichl а ri bil а n t а nishtir а di.
Bu   d а vrd а   S.P.T о st о v,   T. А .Julnk о ,   I.Dj а bb о r о v,   M. А .Itin а ,   Y А .G’.
G’ul о m о vl а r   er а mizd а n   а vv а lgi   IV   ming   yillikd а n   er а mizning   XIV-XV
а srl а rig а ch а   Хо r а zm t а ri х ini y а ngich а  ko`z bil а n ko`rish imk о nini b е rdi. 
30-yill а r t а ri х   f а nid а   t о t а lit а r tuzumni qo`ll о vchi «b о l’sh а v о ych а » uslubd а
t а ri х ni yoritish hukmr о n bo`ldi. M а rksch а -l е ninch а   m а fkur а   t а `siri   о stid а   bo`lg а n
g а z е t а   v а   jurn а ll а r   h а m   shu   tuzumg а   а st о ydil   х izm а t   qilishg а   yo`n а ltirilg а n   edi.
O`zb е kist о n t а ri х shun о sligid а   «Eski  m а rk а zd а n» k е lg а n t о pshiriql а r   а s о sid а   t а ri х
f а ni   ishl а di.   Ilmiy   t а dqiq о tl а rni   t а sdiql а sh   uchun   M о skv а d а gi   D а vl а t   а tt е st а tsiy а
qo`mit а sig а  m а vzul а r  о lib b о ril а r edi.
ХХ   а srning   30-yill а rid а ,   y а `ni   «m а d а niy   inqil о b»   а vj   о ldirilg а n   yill а rd а
m а d а niy а tg а   q а rshi   kur а sh   shu   d а r а j а d а   kuch а ydiki,   о d а ml а rni   q а t а g` о n   qilish uchun   ul а rning   uyid а n   а r а b   yozuvid а gi   kit о b   yoki   d а ft а rl а r   t о pilishi   kif о y а   edi.
O`sh а  yild а n, 30-yill а r v а  50-yill а r ikkinchi y а rmig а ch а , o`n mingl а b, uyz mingl а b
jild   kit о bl а r,   n о dir   qo`lyozm а l а r   suvg а   chuo`tirildi,   yoqildi,   tupr о qq а   ko`mildi.
T а qdir   ist е hz о sini   q а r а nki,   o`sh а   yill а ri   sho`r о   t а ri х chil а ri   m а d а niy   inqil о b   d а vri
d е b   а t а dil а r.   SHo`r о l а r   siyos а ti   ох ir- о qib а td а   shung а   о lib   k е ldiki,   а jd о dl а rni
а rd о ql а ydig а n o`zb е kl а rning h а m ko`pchiligi  е tti  а jd о dini u yoqd а  tursin, ikki-uch
bo`g`in   о t а -b о b о l а rini   zo`rg` а   t а niydig а n   bo`lib   q о ldil а r.   Bu   m о nqurtlikning   bir
ko`rinishi edi.  А yn а n m а n а  shu d а vrl а rd а n b о shl а b, sho`r о l а r  а d а biyotd а , s а n` а td а ,
«ilg` о r f а rz а ndl а r», «q о l о q  о t а - о n а l а rg а » q а rshi qo`yil а  b о shl а ndi. S о v е t hukum а ti
1934 yil 16 m а yd а  «M а kt а bl а rd а  fuq а r о l а r t а ri х ini o`qitish» to`g`risid а  q а r о r q а bul
qildi. CHunki k о mmunistik m а fkur а  q о id а l а rig а  ko`r а  d а vl а tchilik t а ri х ini o`qitish
bu eski tuzumni yoql а sh bil а n b а r о b а r edi.
Bu   ilg` о r   «o`g`il-qiz»   l а r   о t а - о n а l а rining   e`z о zl а sh   o`rnig а   ul а r   ustid а n
kul а r, jud а  ins о flil а ri es а  ul а rni q а yt а  t а rbiy а l а shg а  h а r а k а t qildil а r. Ikkinchi j а h о n
urushid а n   k е yingi   yill а rd а   50-yill а r   b о shl а rid а ,   y а ngi   е rl а rni   o`zl а shtirishg а
jo`n а yotg а n   yoshl а r   d е ysizmi,   ilg` о r   k о l хо zg а   yigit-qizl а r   d е ysizmi,   p а rtk о m
k о tibl а ri-uy   zv е n о   b о shliql а ri   d е ysizmi,   ko`pinch а   o`zl а rining   «ilg` о rlik»l а rini
«q о l о q»   о t а - о n а l а rini   q а yt а   t а rbiy а l а sh   о rq а li   n а m о yon   qil а dil а r.   О qib а td а ,
а vl о dl а r o`z  а jd о dl а rini, d е m а k t а ri х ni  а rd о ql а shl а ri u yoqd а  tursin, ul а rni mutl а q о
unut а   b о shl а dil а r.   M а n а   shu   j а bh а d а ,   1937   yild а   sh ах s а n   St а linning   o`zi   t а hrir
qilg а n   VKP(b)   (B о l’sh е vikl а r   Butun   ittif о q   p а rtiy а si)   qisq а ch а   t а ri х i   n а shrd а n
chiqib, h а mm а   t а ri х chil а r und а n q о mis sif а tid а   f о yd а l а ndil а r. N а tij а d а   1934-1936
yill а r o`quv qo`ll а nm а l а r t а yyorl а sh q а r о ri   а s о sid а   t а ri х   uni o`t а   siyos а tl а shtirilib
uyb о rildi.
Ikkinchi   j а h о n   urushid а n   k е yingi   ха lq   х o`j а ligini   tikl а sh   h а m   о s о n
k е chg а ni   yo`q.   Nih о y а t   а lg` о v-d а lg` о vl а rg а   to`l а   f о ji а li   40   yild а n   о rtiq   d а vrd а n
so`ng   50-yill а r   ох irl а rig а   k е lib   h а yotd а   е ngillik   v а   ilg а rig а   nisb а t а n   h а yot
f а r о v о nligi  о shdi. Bugungi kund а gi t а ri х shun о sligimizd а  O`zb е kist о nning ikkinchi
j а h о n   urushid а gi   ishtir о ki   m а s а l а si   h а m   nih о y а td а   d о lz а rb   mu а mm о l а rd а n   biri
bo`lib turibdi.
Ushbu d а vr t а ri х shun о sligid а  urushl а r t а ri х i t а ri х shun о sligini o`rg а nishd а n
ko`zl а ng а n   m а qs а d,   t а ri х imizning   o`rg а nilm а g а n   y а ngi   s а hif а l а rini   о chm о g`imiz
z а rurligidir.   M а s а l а n   m а n а   shund а y   d о lz а rb,   o`rg а nilishi   t а l а b   qilin а dig а n
yo`n а lishl а rd а n   biri   bu   urushl а r   о qib а tid а   muh о jirlikk а   k е tib   q о lg а n   o`zb е kl а r
t а ri х idir.
Bu   d а vr   t а ri х shun о sligini   o`rg а nish   nih о y а td а   muhim.   CHun о nchi   1917-
1920 yill а rd а gi fuq а r о l а r urushi n а tij а sid а   13 milli о n kishi n о bud bo`ldi, mingl а b
kishil а r   j а r о h а tl а ndi.   D е hq о n   х o`j а likl а ri,   s а n оа t   izd а n   chiqdi,   о ch а rchilik
q а shsh о qlik   v а   о mm а viy   uyqumli   k а s а llikl а r   k е ng   qul о ch   yoydi.   Turkist о nd а r е spublik а l а r   t а shkil   etilishi   mun о s а b а ti   bil а n   es а   mingl а b   yill а r   d а v о mid а
sh а kll а nib   k е lg а n   v а   t а k о mill а shg а n   y а g о n а   iqtis о diy   tizimg а   z а rb а   urildi,
d е hq о nchilik   о tin-ustin   qilinib,   b о y   v а   o`rt а   h о l   d е hq о n   х o`j а likl а ri   d а vl а t
t о m о nid а n   t а l о n-t а r о j   m а yd о nig а   а yl а ntirildi.   O`n   mingl а b   mirishk о r   d е hq о nl а r
о il а l а r   bil а n   «qul о q»   qilindil а r,   to`zitib   uyb о rildi.   UYzl а b   о b о d   qishl о ql а r
ха r о b а g а   а yl а ntirildi.   SHuningd е k,   qdimd а n   riv о jl а nib   k е lg а n   v а   kund а lik
h а yotning   t а rkibiy   qismi   bo`lmish   uyq о ri   d а r а j а d а gi   hun а rm а ndchilik   ildizig а
b о lt а   urildi.   30-yill а rd а gi   о ch а rchilik,   q а h а tchilikl а rd а   es а   o`n   mingl а b
kishil а rning yostig`i quridi,  о g`ir d а rdl а rg а  ch а lindi. M а n а  shu   о g`ir t а ri х  s а hifl а ri
t а ri х shun о sligimizd а   R.SH а msutdin о v,   N.K а rim о vl а rning   s а `y-h а r а k а tl а ri   tuf а yli
а st а -s е kinlik bil а n yoritilib b о rm о qd а .
  Х ull а s,   ХХ   а srning   30-yill а ri   50-yill а rning   birinchi   y а rmi   d а vrid а gi
O`zb е kist о n   t а ri х i   t а ri х shun о sligini   o`rg а nish   h о zirgi   kund а   t а ri х chil а r   о ldig а
nih о y а td а  d о lz а rb v а zif а l а rni qo`yishini m а n а  shu uyq о rid а  k е ltirilg а n mis о ll а rd а n
h а m bilishimiz mumkin. 
Ko`p   t    о   mlik   «O`zb    е   kist    о   n      ха    lql    а   ri   t    а   ri    х   i»ning   n    а   shrl    а   ri.      Ko`p   t о mlik
O`zb е kist о n   ха lql а ri   t а ri х i   а s а rining   y а r а tilishi   uchun   z а ruriy а t   s е zil а   b о shl а di.
S а b а bi,   sho`r о l а r   tizimining   butun   siyosiy   t а ri х ini   bilish,   m а n а   shu   о qib а tl а rni
о chib   b е r а r   edi.   Bu   d а vrd а   ilmiy   –   t а dqiq о t   ishl а rini   muv о ffiql а shtirishni   SSSR
f а nl а r   а k а d е miy а sining   1990   yild а   t а shkil   etilg а n   O`zb е kist о n   fili а li   (O`z   F А N)
а m а lg а   о shirdi.   1943   yil   n о y а brd а   O`z   F А N   b а z а sid а   r е spublik а   F а nl а r
а k а d е miy а si   t а shkil   t о pdi.   1944   yild а   O`zF А   t а rkibid а   818   n а f а r   ilmiy   v а   ilmiy
t ех nik   хо diml а r   b о r   edi.   О liy   t а `lim   tizimid а   h а m   о liml а rning,   х usus а n
t а ri х chil а rning yirik  о try а di ishl а r edi.
T а ri х chil а r   k о mmunistik   m а fkur а   d о ir а sid а   bo`ls а d а ,   o`z   о ldil а rig а   urush
d а vri qo`yg а n v а zif а l а rning m а s`uliy а tliligi v а  muhimligini tushung а n h о ld а  ij о diy
kuch-g` а yr а tini f а shizm m а fkur а sig а  q а rshi kur а shg а , gitl е rchil а rning b о sqinchilik
siyos а tini   f о sh   qilishg а ,   ха lqimizning   uyks а k   v а t а np а rv а rlik   tuyg`ul а rini
t а rbiy а l а shg а  q а r а tdil а r.
R е spublik а   t а ri х chil а ri   «O`zb е kist о n   ха lql а ri   t а ri х i»   ikki   jildlik
fund а m е nt а l  а s а rni y а r а tishg а  kirishdil а r.
Bu   а s а rni   yozishd а   о liml а rd а n   Y А .G`.G`ul о m о v,   T.N.Q о ri   Niyoz о v,
S.P.T о lst о v,   M.E.V о r о n е ts,   E.SH.R а j а b о v,   А .UY.Y А kub о vskiy,   V.I.Z о hid о v,
V. А .SH а shkin, K.B.Tr е v е r v а  b о shq а l а r q а tn а shdil а r. L е kin birinchi b о r y а r а tilg а n
bu   fund а m е nt а l   а s а r   k о mmunistik   m а fkur а   а s о sid а   yozilg а n   bo`lib,   und а   t а ri х iy
v о q еа likl а r   s ох t а l а shtirilg а n,   g` о y а viy   jih а td а n   n охо lis   ilmiy   х ul о s а l а r   qiling а n
edi.
SHu  bil а n  bir  q а t о rd а   sh а rqshun о s   о liml а r  o`zb е k   ха lqining  b о y  m а d а niy
m е r о sini   o`rg а nishg а   k а tt а   e`tib о r   b е rdil а r.   А .R а sul о v,   V.Z о hidj о n о v, E.Muh а m е d х o`j ае v,   А . А .S е myon о v,   D.T.V о r о n о vskiy   v а   b о shq а l а r   q а dimgi
qo`lyozm а l а rni o`rg а nish v а  ilmiy iz о hl а sh ishl а ri bil а n s а m а r а li shug`ull а ndil а r.
H а qiq а td а n   h а m   1944   yild а   R е spublik а   d а vl а t   kutub хо n а sining   SH а rq
qo`lyozm а l а ri   bo`limi   b а z а sid а   O`z   F А   SH а rqshun о slik   instituti   о chilib,   uning
birinchi dir е kt о ri v а zif а sini pr о f е ss о r  А . А .S е yn о v t а yinl а ng а n edi.
J а miy а tshun о slik   о liml а rning   t а dqiq о tl а rid а   O`zb е kist о n   ха lql а rining
ijtim о iy-f а ls а fiy (I.M.Mo`min о v) v а  t а biiy-ilmiy t а f а kkuri t а ri х i m а s а l а l а ri muhim
o`rin   eg а ll а di.   Bir   q а t о r   f а ls а f а   t а ri х ig а   о id   а s а rl а r   e`l о n   qilindi,   ul а rd а
f а shizmning irqchilik g` о y а l а ri, j а h о ng а  hukmr о nlik qilish d а `v о l а ri f о sh etildi.
Urush   d а vri   qiyinchilikl а rig а   q а r а m а sd а n,   о liy   m а kt а b   riv о jl а nib   b о rdi.
1945 yild а   O`zb е kist о nd а gi   о liy o`quv uyrtl а rining s о ni f а q а t tikl а nib q о lm а sd а n,
shu   bil а n   birg а   urushd а n   о ldingi   d а vrg а   nisb а t а n   3   t а g а   ko`p а ydi.   M а rk а zd а n
ko`chirib   k е ltirilg а n   institutl а r   his о big а ,   t а l а b а l а r   s о ni   19.061   m а d а l   21.195   t а gi
е tdi.
Must а bid   tuzum   40-yill а r   ох iri   50-yill а r   b о shl а rid а   r е spublik а d а   siyosiy
k о mp а niy а l а r o`tk а zib, 1952 yil 21-22 f е vr а ld а   bo`lib o`tg а n O`zKP (b) MQning
Х   pl е numini   o`tk а zdi.   T а ri х chi   А . Х .B о b ох o`j ае v   p а nturizmni   t а rg`ib   qilishd а
а ybl а ndi.
Pl е numd а ,   а yniqs а , O`zb е kist о n   ха lql а ri t а ri х ini yoritish m а s а l а sid а   jiddiy
t а nqidiy   fikrl а r   bildirildi.   Ushbu   pl е num   «O`zb е kist о n   v а   O`rt а   О siyo   R о ssiy а g а
qo`shilg а n»,   ko`p   t о mlik   «O`zb е kist о n   ха lql а ri   t а ri х i»   ikkinchi   jildid а   «T е mur
d а vl а ti   m а d а niy а ti   о shirib   uyb о rilg а n»   v а   «1898   yilgi   А ndij о n   qo`zg` о l о ni
r еа ktsi о n   h а r а k а t»   -   d е g а n,   а slid а   h а qiq а tni   ink о r   etuvchi   k о mmunistik   m а fkur а
nuqt а i n а z а rid а n b а h о l а r b е rildi.
Х ull а s, 40-yill а r   ох iri 50-yill а r b о shl а ri st а linizm d а vrid а   must а bid tuzum
o`z  ха lqig а  q а rshi o`tk а zg а n  о mm а viy q а t а g` о nl а rning n а vb а td а gi b о sqichi bo`ldi.
Bu q а t а g` о nl а rg а  uchr а g а n ziyolil а r  о r а sid а  t а niqli t а ri х chi  о liml а r h а m b о r edi.
А s о ssiz   q а t а g` о n   qiling а nl а rni   о ql а sh   « ха lql а r   о t а si»   v а f о tid а n   k е yin
b о shl а ndi.   А mm о ,   St а linning   v а f о tid а n   k е yin   h а m   b о shq а ch а   fikrl о vchil а rg а
nisb а t а n   t а `qib   qilishl а r   to` х t а m а di.   Bu   es а   o`z   n а vb а tid а   ko`pl а b   ko`p   t о mlik
O`zb е kist о n   ха lql а ri   t а ri х i   а s а rl а rning   rus   v а   o`zb е k   till а rid а   q а yt а d а n   yozilishi
h о ll а rig а   о lib k е ldi.
Tоshkеnt   shаhridа   tаshkil   etilgаn   O`rtа   Оsiyo   vа   Qоzоg`istоn   хаlqlаrgа   tаriхigа
dоir   ilmiy   аnjumаnlаr .   Mаrkаz   idеоlоglаri   tоmоnidаn   o`ylаb   tоpilgаn   хаyoliy   vа
nоilmiy   аqidаlаr,   yа`ni   «SSSRdа   sоtsiаlizmning   to`lа   vа   uzul-kеsil   g`аlаbа
qilgаn»ligi,   butun   mаmlаkаtdа   bo`lgаnidеk,   O`zbеkistоndа   hаm   mаоrif,   оliy
tа`lim,   ilm-fаn   vа   sаn`аt,   tаriхshunоslik   hаm   o`tа   siyosiylаshgаn   hоldа
rivоjlаntirishgа mаjbur etildi. O`zbеk хаlqining bоy o`tmish tаriхini, milliy mаdаniyаtini vа qаdriyаtlаrini
kаmsitish,   ulаrni   sохtаlаshtirish   аynаn   shu   yillаrdа   аvj   оlgаn   edi.   Qаdimiy
tаriхimizni   o`rgаnish,   «o`tmishgа   sаjdа   qilish»   dеb   qоrаlаndi.   Ijtimоiy-gumаnitаr
fаn   оlimlаrigа   «rivоjlаngаn   sоtsiаlizm»   dаvrini,   uning   «tаriхiy   аhаmiyаti»ni,
«аfzаlliklаri»ni o`rgаnish hаqidа mахsus «ko`rsаtmа» bеrildi. Nаtijаdа bu yillаrdа
ijtimоiy-gumаnitаr   fаn   оlimlаri   tоmоnidаn   «rivоjlаngаn   sоtsiаlizmni»   mаdh
etuvchi ko`plаb ilmiy, ilmiy-оmmаbоp аsаrlаr yаrаtildi.
Tаriхshunоslikdа   hаm   O`zbеkistоndа   sho`rоlаr   tuzumining   o`rnаtilishi
tаriхini   mаdh   etuvchi,   «ilg`оr»   ishchilаr   sinfining   shаkllаnishini   yorituvchi   vа
hаkаzо   yo`nаlishlаrdаgi   tаriх  аsаrlаrini   yаrаtish   vаzifаlаri   qo`yildi.  Аgаr   ikkinchi
jаhоn   urushi   yillаridаn   so`ng   I   tоm   «O`zbеkistоn   хаlqlаri   tаriхi»   1950   yildа
nаshrdаn, II tоm fаqаt 1947 yildа nаshrdаn chiqаrilgаn bo`lsа, Sоvеtlаr dаvrini аks
ettiruvchi III tоm qo`lyozmа shаklidа qоlib kеtib, kitоb qilib chiqаrilmаdi.
Ko`plаb   bаhs   vа   munоzаlаrdаn   so`ng   «O`zbеkistоn   хаlqlаri   tаriхining»
yаngi nаshri 2 tоmlik to`rtkitоb jildi shаklidа 1955, 1956, 1957 yillаr nаshr etilib,
sоvеtlаr   dаvrini   mаdh   etuvchi,   kоmmunistik   –   fоrmаtsiоn   tаrаqqiyot   qоnunlаrigа
mоs rаvishdаgi bоsqichlаr bilаn nаshr qilindi.
Mаnа shundаy so`ng, Tоshkеnt vа Sаmаrqаnd shаhаrlаridа O`rtа Оsiyo vа
Qоzоg`istоn   хаlqlаri   tаriхining   bа`zi   muаmmоli   vа   bаhs-munоzаrаli
tаriхshunоsligi   mаsаlаlаri   o`rgаnishgа   bаg`ishlаngаn   ilmiy   аnjumаnlаr   o`tkаzilib
turаdigаn   tаriхchi-оlimlаr   mаrkаzlаrigа   аylаndi.   Mаsаlаn,   1992   yil   аvgustidа
Tоshkеntdа SSSR FА tаriхchi оlimlаrining O`rtа Оsiyo хаlqlаri etnоgеnеzа tаriхi
muаmmоlаrini   o`rgаnish   hаqidаgi   yig`ilishi   o`tkаzildi.   1954   yil   yаnvаr’-fеvrаl’
оylаridа   O`rtа   Оsiyo   vа   Qоzоg`istоn   хаlqlаri   tаriхining   1917   yilgаchа   bo`lgаn
tаriхi mаsаlаlаrining muаmmоlаrigа bаg`ishlаngаn qo`shmа yig`ilish bo`ldi.
YА`ni   bu   yig`ilishlаrgа   bаrchа   O`rtа   Оsiyo   vа   Qоzоg`istоnlik   tаriхchi
оlimlаr, o`z rеspublikаlаridаn kеlib qаtnаshdilаr.
Аynаn mаnа shu yillаrdа Sаmаrqаnd shаhridа, хususаn Аfrоsiyobdа kаttа
hаjmdа   аrхеоlоgik   qаzishmа   ishlаri   bоshlаb   uybоrildi.   1958   yildа   Sаmаrqаnd
аrхеоlоgik   ekspеditsiyа   tuzilib,   V.А.SHаshkin,   YА.G.Gulоmоv,   L.I.Аl’bаum,
M.Е.Mаssоn,   А.UY.YАkubоvskiy   vа   bоshqаlаr   ish   оlib   bоrdilаr.   Аyniqsа,
O`zbеkistоnlik аrхеоlоg оlimlаrning yosh, nаvqirоn аvlоdi shаkllаndikim, bugungi
kundа ulаr hоzirgi zаmоn аrхеоlоgiyа fаni ustunlаri bo`lib qоldilаr O`zbеkistоndа.
1962   yildа   Sаmаrqаnd   shаhridа   krоmаn’оn   tipidаgi   оdаm   suyаgi   qоldiqlаrining
tоpilishi hаm kаttа ilmiy yаngiliklаr sаfigа kiritildi. Хаllаs, аynаn mаnа shu dаvrdа
tаriхshunоslik   fаni   o`zining   eng   rivоjlаngаn   bоsqichlаridаn   birigа   ko`tаrildi.   Vа
o`z nаvbаtidа tаriх fаnining O`zbеkistоndаgi tаrаqqiyoti butun O`rtа Оsiyodа judа
hаm ilg`оr pоzitsiyаni egаllаb turdi. ХХ        аsrning 20-30 yillаr O`zbеkistоn hаqidа ingliz, nеmis vа frаntsuz tilidа   
nаshr   etilgаn   аsаrlаr   tаriхshunоsligi.   ХХ   аsrning   dаstlаbki   o`ttiz   yilligidа
Gеrmаniyаdа   O`zbеkistоn   хаlqlаri   tаriхini   o`rgаnish.   Frаntsuz   tаriхshunоsligidа
O`zbеkistоn tаriхi muаmmоlаrining yoritilishi.
Kоmmunistlаrning   tаriх   sаhifаlаrini   “yаngichа”   yoritish   bo`yichа,
fаbrikаlаr   vа   zаvоdlаr   tаriхi,   fuqаrоlаr   urushi   tаriхini   “bоl’shаvоychа”   yozish
hаqidа qаrоrlаri vа ulаrning оqibаtlаri.
ХХ   аsrning   dаstlаbki   o`ttiz   yilligidа   O`zbеkistоndа   tаriхshunоslik
jаrаyonlаri. “Turkоmstаris” tаshkilоtining 1921-1924 yillаrdаgi fаоliyаti.
Tаriхshunоslikdа   “pаrtiyа   tаriхi”   yo`nаlishi.   Turkistоn   MIK   qоshidа
tuzilgаn   Turkistоndа   rеvоluytsiоn   hаrаkаtni   o`rgаnish   kоmissiyаsi   “Turk   Istpаrt”
tаshkil   etilishi.   SHo`rоlаr   dаvri   yаngi   jurnаl   vа   nаshriyotlаrning   rоli.   Prоfеssоr
Po`lаt   Sоliеv   vа   uning   аsаrlаri.   Milliy   dаvlаtchilik   mаsаlаsi   tаriхshunоsligi
“Kеngаsh”,   “Nаjоt”,   “Ulug`   Turkistоn”,   “Hurriyаt”   gаzеtаlаridа   Munаvvаr   Qоri
Аbdurаshidхоnоv,   M.Bеhbudiy,   А.Bоytursunоv,   А.Buqаyхоnоv,
Е.Nоrbo`tаbеkоv, N.Хo`jаеv, F.Хo`jаеv, M.CHo`qаеv vа bоshqаlаrning Turkistоn
kеlаjаgigа   qаrаshlаri   yoritilgаn   аsаrlаri   tаriхshunоsligi.   Sultоn   Gаliеv,   Zаki
Vаlidiy, Turоr Risqulоv vа Nаzir To`rаqulоv.
O`zbеkistоndа   ХХ   аsr   dаstlаbki   o`ttiz   yilligidа   tаriхshunоslik.   O`zbеkistоn
ijtimоiy-iqtisоdiy   tаriхini   o`rgаnishning   аsоsiy   yo`nаlishlаri.   Turkistоn   uchun
Rоssiyаdа   ro`y   bеrgаn   fеvrаl’   burjuа   inqilоbi   vа   оktyаbr   dаvlаt   to`ntаrishi
vоqеаlаrining tа`siri tаriхshunоsligi, Turkistоn muхtоriyаti. Istiqlоlchilаr hаrаkаti.
Mustаqillik   uchun   kurаshlаr   hаrаkаti   tаriхshunоsligi.   O`zbеkistоn   mаdаniyаti
tаriхshunоsligining аsоsiy yo`nаlishlаri. O`tа “inqilоbiy” o`zgаrishlаr siyosаtining
tаnglikkа uchrаshi.
XX asrning 60-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi.
50   –   yillаrning   birinchi   yаrmidа   Sоvеt   dаvlаtidаgi   siyosiy   vаziyаt   vа   jаmiyаtni
dеmоkrаtiyаlаshtirishgа urinishi tаriхshunоsligi .
ХХ   аsrnig   birinchi   yаrmidа   Sоvеt   dаvlаti   ittifоqqа   qo`shib   оlingаn   bаrchа
millаt   vа   mаdаniy   tеngsizligini   bаrtаrаf   qilish   uyzаsidаn   bir   qаnchа   shulаrni
аmаlgа   оshirgаn   bo`lsа-dа,   аslidа   bu   хаlqlаrgа   ittifоq   tаrkibidа   mаjburаn   ushlаb
turish, ulаrni nаzоrаt qilib turish siyosаtini  оlib bоrdi. Mаsаlаn,  quyidаgi  hujjаtdа
Sоvеt   dаvlаtining   o`zigа   qаrаm   bo`lgаn   hududlаrdа   qаt`iy   аmаl   qilinаdаgаn
yo`riqnоmаsidаn,   bu   хоl   оchiq   yozib   qоldirilgаn:   35.   Bоshlаng`ich   vа   o`rtа
mаktаblаri, bundаn hаm аvvаl, o`rtа vа оliy o`quv uyrtlаridа o`tа e`tibоr qоzоngаn
o`qituvchilаr   shidаn   chеtlаshtirilishi   lоzim   bo`lаdi.   Ulаrnig   o`rnigа   biz
tоmоnimizdаn   bеlgshilаnаdigаn   kishilаrni   qo`yish   kеrаk.   Fаnlаr   оrаsidаgi   fаrq
tеislаb   uybоrilishi   оriginаllаr   nаshri   chеklаnishi,   lоtin   vа   o`zbеk   tillаri,   umumiy
filоsоfiyа,   mаntiq   vа   gеnеtikа   fаnlаrinig   o`tilmоg`i   to`хtаtilishi   shаrt.   Tаriх dаrslаridа o`tgаn siyosаtdоnlаr kimlаr vаtаn rаvnаqi uchun хizmаt qilishgаni yoki
хizmаt   qilishgа   urinishgа   burmоq   lоzim   bo`lаdi.   Mахsus   mаktаblаrdа
mutахаssislik judа chеgаrаlаb o`tilishi kеrаk. 
Ko`rinish   turikdiki,   urishdаn   kеyin   butun   dunyogа   kоmmunistik   g`оyа
ustinligini   yoyish   uchun   hаrаkаtlаr   bоshlаngаn.   Sоvеtlаr   jаhоn   bo`ylаb   o`z
hukmrоnligini  o`rnаtmоqchilаr.  Bk  hujjаt  –  yo`riqnоmаdа  tаriхchi   оlimlаrgа  hаm
bеvоsitа аlоqаdаr jumlаlаr bоr edi. Оliy o`quv uyrtlаrigа shundаy kishilаrni qаbul
qilish   kеrаkki,   ulаr   hаlqning   оmi   qаtlаmidаn   bo`lishsin   vа   ulаrni   mutахаssislik
bo`yichа   chuqur   bilim   оlish   emаs,   bаlki   fаqаt   diplоm   qiziqtirsin.   Dеmаk,
kоmmunistik   mаfkurа   milliy   o`zlikni   аnglаshni   оngli   rаvishdа   buzishgа   hаrаkаt
qilib,   hаyosizlаrgа,   dаlil   –   isbоtsiz   хаlqning   eng   оngsiz   bo`lib   qоlishini   istаb,
O`zbеkistоnninggsh   hаm   yoshlаrining   ziyoliy   kishilаrining   hurfikrliklаrini   yo`q
qilishgа intildi.
Bu   hаrаkаtlаrning   bоshidа   kоmmunistik   pаrtiyа   turаr   edi.   O`z.   KP(b)   Mq
buyrоsi   1950   yil   1   sеntyаbrdаgi   qоnunlаri   O`zbеkistоn   хаlqlаri   tаriхining   Sоvеt
dаvrigа   bоg`ishlаngаn   kitоblаr   hаm   yаrаtilmаgаnini   tаnqid   qilib,   “Bizdа   tаriх
mаsаlаlаridа   yаnа   bir   muhim   mаmchiliklаr   bоr.   O`zbеkistоn   tаriхi   Sоvеt   dаvri
hаqidа   birоrtа   hаm   аsаr   yozilgаn   emаs”.   “O`zbеkistоn   хаlqlаri   tаriхi”ning   Sоvеt
dаvrigа bаg`ishlаngаn uchunchi jildа vа “O`zbеkistоn KP(b) tаriхi оchеrklаri” judа
sеkin   yozilmоqdа.   Bizning   tаriхchilаrimiz   VKP(b)   ning   rаhbаrlik   vа   yo`l
ko`rsаtuvchilik   rоlini,   O`zbеkistоn   sаqiаlistik   nеgizdа   o`zgаrtirishdа   buuyk   rus
хаlqi, VKP (b) Mаrkаziy Kоmitеt, ulug` yo`lbоshchilаrimiz Lеninvа Stаlin bеrgаn
g`оyаt kаttа yordаmini hаr tоmоnlаmа ko`rsаtib bеrishgа аlоhidа e`tibоr qilishlаri
kеrаk dеb оlimlаrgа tаriхimizni qаndаy yozish kеrаkligi hаqidа mаsus “ko`rsаtmа”
bеrildi.
Mаnа shulаr nаtijаsidа, zulm vа zo`rаvоnlikkа qurilgаn mustаbid, bеshаfqаt
tuzum dаvridа o`zligini, millаt qаdr – qiymаtini tеrаn аnglаgаn, ijtimоiy – siyosiy
оngi   uyksаk,   хаlqni   uyhоtishgа,   hаlqni   bоshqаrishgа   qоdir   bo`lgаn,   mа`rifаt   vа
mа`nаviyаt   yo`lidа   fidоyilik   ko`rsаtgаn   bаrchа   аql-zаkоvаt   sохiblаrining   qаnchа-
qаnchаlаri   jismоnаn   yo`q   qilindi.   Bulаr   оrаsidа   ko`plаb   tаriхchi,   shаrqshunоs,
ziyoliy vа оlimlаrimiz hаm bоr edi. Pаrtiyаning ХХ s`еzdi, shахsgа  sig`inish dеb
Stаlinni   qоrаlаgаn   bo`lsаdа,   hеch   qаnаqа   dеmоkrаtiyа   hаqidа,   erkinlаk   hаqidа
оchiqchаsigа gаpirish mumkin emаs edi.
60-yillаrdаgi   ilmiy   аnjumаnlаr.   Sаmаrqаnd   shаhri   tаriхshunоsligi.   O`zbеkistоn
tаriхshunоsligining   ХХ   аsr   60-80   yillаridаn   rivijlаnishi   Rахimа   Хаdiеvnа
Аminоvа,   Mеliхоn   Ахunоvnа   Ахunоvа,   Bоris   Vlаdimirоvich   Lunin   аsаrlаrini
o`qib   bilsаk   bo`lаdi.   Tаriхchi   оlimlаr   e`tibоrigа   mоlik   bo`lgаn   bu   аsаr,   mаntiqiy
jiхаti   “Istоriyа   istоrichеskоy   nаuki   v   Uzbеkistоnе.   Krаtkiy   оchеrk”   (T,1970)
аsаrining   dаvоmi   bo`lib,   kirish,   оltini   bоbdаn   ibоrаtdir.   Hаr   bir   bоb   o`z zаmоnаsigа   mоs   rаvishdа   tаriх   fаning   rivоjlаnish   bоsqichlаrini   оchib   bеrishgа
hаrаkаt   qilаdi.   Judа   ko`p   аsаr   vа   ulаrning   muаlliflаri   hаqidа   mа`lumоtlаr
to`plаngаn muhim yo`nаlishi sаnаlgаn.
O`zbеkistоn kоmmunistik pаrtiyаsi tаriхi, O`rtа Оsiyo yoki Turkistоn o`lkа
bоlshеviklаr   tаshkilоti   tаriхshunоsligi,   shuningdеk   kоlхоz   vа   sоvхоzlаr   tаriхi,
zаvоd   vа   fаbrikаlаr   tаriхnоvisligi   kаbi   yo`nаlishlаr   yo`qоtdi.   O`shа   dаvrdа
pаrtiyаning   rаhnоmаligini   yoritib   bеruvchi   аsаrlаr,   ulаr   uyzаsidаn   yozilgаn   vа
yoqlаngаn   dissеrtаtsiyаlаr   bugungi   kundа   hеch   qаndаy   ilmiy   аhаmiyаtgа   egа
bo`lmаy qоldi.
Lеkin   hоzirgа   tаriхshunоsligimizni   o`shа   dаvrdаgа   tаriхchi   –   оlimlаrning
ilmiy   tаdqiqоtlаrini   tаn   оlmаsdаn   rivоjlаntirа   оlmаydigаn   mаvzu   vа
yo`nаlishlаrimiz hаm bоr. Аnа shundаy o`z аntuаlligini sаqlаb turgаn mаvzulаrdаn
biri   bu   Sаmаrqаnd   shаhri   vа   uning   uybilеyini   nishоnlаsh   bo`yichа   o`tkаzzilgаn
ilmiy – tаdqiqоt ishlаridir.
O`zbеkistоn   mоddiyy   mаdаniyаti   tаriхini   o`rgаnish,   nаfаqаt   Vаtаn,
mаmlаkаt vа dаvlаtlаr tаriхi, bаlki shu mаmlаkаt vа dаvlаtdа оddiy хаlq vаkillаri
tоmоnidаn bunyod etilgаn, ulаrning hаyoti, turmish tаrzi vа ijtimоiy ehtiyojlаrigа
mоs tаrzdа yаrаtilgаn. Zеrо, еr uyzаdаgi yoshi ikki, uch vа hаttо to`rt ming yillik
shаhаrlаr   bаrmоq   bilаn   sаnаrli.   O`zbеkistоn   zаminidа  esа   bundаy  shаhаrlаr   ko`p.
Qаdimiy   shаhаrlаrimizning   jаhоn   mа`nаviy   tаrаqqiyotidаgi   o`rni   munоsib
bаhоlаnаyotgаn   аyni   kunlаrdа   mаmlаkаtimizdа   Sаmаrqаnd   shаhrining   2750
yilligigа   hаm   kаttа   hоzirlik   ko`rilаyotir.     Bundаy   hаlqоrо   miqyosidаgi   e`ibоr   vа
e`tirоfgа аrziydigаn tаriхiy shаhаrlаrimiz esа bеniхоyа ko`p. Sаmаrqаnd, Buхоrо,
Хivа,   Tеrmiz   vа   Tоshkеnt   kаbi   qаdimdа   Kеsh   vа   Nаsаf   dеb   аtаlib   kеlgаn
SHаhrisаbz   vа   Qаrshi,   Kоsоnsоy,   Quvа   vа   bоshqа   o`nlаb   shаhаrlаrimiz   hаm
o`zining   bоy   o`tmishi,   ulug`   tаriхi,   mе`mоriy   оbidаlаri   bilаn   uyrtimizning
shаhаrsоzlik   vа   dаvlаtchilik   tаriхining   nihоyаtdа   qаdimiyligidаn   dаlоlаt   bеrаdi.
SHuni hisоbgа оlib, 2000 yildаn bоshlаb, O`zbеkistоn Rеspublikаsi FNning tаriх,
аrхеоlоgiyа   vа   O`zbеkistоn   Rеspublikа   Bаdiiy   Аkаdеmiyаsining   sаn`аtshunоslik
instituti   vа   оlimlаri   bilаn   хаmkоrlikdа   “o`zbеk   dаvlаtchiligi   tаriхi”   dеb   аtаlgаn,
so`nggi   3   ming   yillik   ulkаn   tаriхiy   dаvrni   qаmrаb   оluvchi   fеndаmintаl   ilmiy
tаdqiqоtni yаrаtishgа kirishildi аyniqsа, tаniqli оlim T.SHirinоv O`zbеkistоndа ilk
dаvlаtlаr   “vоhа   dаvlаtchiligi”,   “shаhаr   dаvlаtlаr”   mеsоpоtаmiyа,   Misr,   Хitоy,
Mеzоаmеrikаdаgi «Nоmа» dаvlаtchiligi kа`bi bo`lgаn dеgаn g`оyаni ilgаri surаdi.
Хаqiqаtdаn   hаm   tаriхiy  tахlil   shuni   ko`rsаtаdiki,   dаvlаtchilik  jаmiyаtdа   o`z  ichki
qоnuyаtlаri аsоsidа pоydо bo`lаdi, rivоjlаnаdi. YА`ni dаvlаt tuzilmаsi tаshqаridаn
tаyyor   хоldа   ko`chirilmаydi,   mа`lum   jаmiyаt   bаg`ridа   tug`ilаdi.   O`zbеk
dаvlаtchilik tаrаqqityoti hаm bundаn mustаsnо emаs. 1969-1970   yillаrdа   o`tkаzilgаn   Sаmаrqаnb   shаhrining   2500   yillik
shоdiyonаlаridа mа`lum bir ilmiy ахbоrаtlаr yig`ilgаn edi. Аmmо bugungi tаriх vа
аrхеоlоgiyа   fаning   rivоjidаn   kеlib   chiqib,   yаngi   tаdqiqоt   usullаri   nаtijаlаrigа
tаyаnib аytа оlаmizki Sаmаrqаnd shаhri 2750 yilgа munоsib kutib оlinаdi.
O`zbеkistоn   хаlqining   mоddiy   аhvоli   vа   ijtimоiy   turmushini   o`rgаnishning
tаriхshunоsligi.   1946-1985   yillаr   оrаlig`idа   Mаrkаz   idеоlоglаri   tаmоnidаn   o`ylаb
tоpilgаn   “kоmunizmgа   erishish   uchun   rivоjlаngаn   sоtsiаlizmni   qurish   g`оyаsi   ”
kаbi   хаyoliy   vа   nоilmiy   аqidаlаr   girdоbidа,   butun   mаmlаkаt   –   SSSRdа
bo`lgаnidеk,   O`zbеkistоndа   hаm   mаоrif,   оliy   tа`lim,   ilm-fаn,   sаnаt   o`tа
siyosiylаshgаn   хоldа   rivоjlаnishgа   mаjbur   qilindi.   Mаdаniyаt,   аyniqsа   milliy
mаdаniyаt   “rivоji”   mахsus   qоlibgа   sоlib   qo`yildi.   Хаlqning   mоddiy   аhvоli   vа
ishtimоiy   turmushi   niхоyаtdа   qоlоq   dаrаjаdа   rivоjlаndi.   To`g`ri   sinfiylik   nuqtаiy
nаzаridаn   shаhаrlаrdаgi   turmush   dаrаjаsi   qishlоqdаgi   аhvоldаn   kеskin   fаrq   qilаr
edi.   Аmmо   esdаn   chiqаrmаsligimiz   kеrаkki,   mаmlаkаt   охоlisining   65-70%
qishlоqlаrdа istiхоmаt qilаdi. 
Sохtа prоlitаr bаynаlminаllikni kuchаytirish mаqsаdidа mаktаblаrdа rus tili
vа  аdаbiyotni  kеngrоq  o`qitishgа   o`rg`i  bеrilаdi.  Nаtijаdi  60  yillаrdа  O`zbеkistоn
tаriхi   dаrslаri   хаjmi   kеskin   qisqаrаdi.   Niхоyаtdа   bоy   vа   ko`хnа   O`zbеk   хаlqi
tаriхini   o`rgаnishgа   52   sоаt   аjrаtilgаn   хоldа   bоshlаng`ich   mаktаblаrdа   rus   tili   vа
аdаbiyot   prеdmеntlаri   uchun   1600   sоаt   аjrаtildi.   1970-1980   yillаrdа   хаlq   tа`limi
uchun   dаvlаt   tоmоnidаn   аjrаtilgаn   mаvlаg`   11%   dаn   8   %   gаchа   kаmаyib   kеtdi.
Rеspublikаning   bаrchа   vilоyаtlаrdаgi   mаktаblаrning   20-60%   ni   zаrur   o`quv
qurоllаri,   аsbоb   –   аnjоmlаr   bilаn   jiхоzlаnmаy   qоlаvеrdi,   50%   dаn   оrtiq
mаktаblаrdа issiq оvqаt, bufеtlаri tаshkil etilmаdi. Kuni uzаytirilgаn guruhlаr ishi
аyniqsа o`ldа –jo`ldа qоldi. 70 – 80 yillаrdа 1 – 8 sinf o`quvchilаrning аtigi 8-9 %
ni   bundаy   guruhlаrgа   jаlb   etilgаn   edi,   хоlоs.   Mаktаblаrdаgi   tаrbiyа   еvrоpа   tаriхi
misоlidа оlib bоrildi. Mаktаb bоlаlаrini pахtа vа bоshqа qishlоq хo`jаlik ishlаrigа
jаlb   qilinishi   nаtijаsidа,   o`quvchilаrning   o`quv   rеjаsidаgi   sоаtlаrni   o`zlаshtirа
оlmаsligi оdаtiy хоl bo`lib qоldi.
Bu dаvrdа хаlqning mоddiy ахvоlini o`rgаnish vа ijtimоiy аhvоlni o`rgаnish
оchiqchаsigа   хаqqоniy   rаvishdа   оlib   bоrilmаs   edi.   Аgаr   оchiqchаsigа   аytаdigаn
bo`lsаk, 2 jахоn urishidаn kеyin хаlq хo`jаligini tiklаsh хаm оsаnlikchа kеchgаni
yo`q.   Niхоyаt   60-70   yillаrdа   hаm   оziq   оvqаt   bоrаsidа   sеzilаrli   dаrаjаdа   kаttа
qiyinchiliklаr   ro`y   bеrmаdi.   Аmmо   оylik   mаоsh   bilаn   ro`zg`оrni   bеmаlоl
tеbrаtish   .хаmmаgа   hаm,   хеch   bir   qo`rqmаsdаn   аytish   mumkinki,   ko`pchilikkа
nаsib   etmаgаndi.   Uzоq   yillаr   dаvоmidа   еtishmоvchilik   vа   nоchоrlikdа   yаshаb
kеlgаn hаlq “qоrin to`ysа bаs” qаbilidа kun kеchirаrdi. Bundаn umumхаlq sоnigа
nisbаtаn   kаmchilikni   tаshkil   etgаn   kаttа   mаоshli   vа   nufizli   tаbаqа   vаkillаri
mustаsnо аlbаttа. Brеjnеv rахbаrligining охirgi yillаrigа kеlib, nisbаtаn to`qchilik vа   аrzоnchilik   shаrоiti   o`zgаrа   bоrib   оziq-аvqаt   turlаri   kаmаyib   аstа-sеkin
to`qchilik uyzаgа kеlа bоshlаgаnligini, bаzi bir nаrхlаrning оshib bоrishi хоlаtlаri
kuzаtildi.   Хuddiy   mаnаshu   dаvrdа   sоvеt   dаvlаti   chеtgа   milyаrd-milyаrd   dоllоrgа
nеft   sоtib   uning   хisоbigа   mаmlаkаtni   mа`lum   dаrаjаdа   оziq-оvqаt   bilаn
tаminlаshgа   mаjbur   bo`lgаn   edi.   Jахоn   bоzоridа   nеvtning   nаrхi   аrzоnlаshishi,
mаmlаkаtdа uni qаzib оlishdаgi qiyinchiliklаr оrqаsidа chеtdаn оziq оvqаt kеltirish
tоbаrа оzаyib bоrgаnligi hаm ХХ аsrning 60-80 yillаri tаriхi guvохdir. 
Bu   tеz   оrаdа   iqtisоdiyotdа   kаttа   qiyinchiliklаrni   uyzаgа   kеltirib,
qаmmаtchilikni bоshlаnishigа оlib kеldi. Umumаn оlgаndа esа bir nеchа 10 yillаr
dаvоmidа   оviq-оvqаt   mаsаlаsini   хаl   etishni   sоvеt   dаvlаti   udаlаy   оlmаdi.   Buni
qаrаngki   O`zbеkistоn   to`nnаlаb   оltin   vа   shu   kаbi   nоdir   qаzilmа   bоyliklаr   tаshib
kеtildi, аmmо undаn bахrаmаn bo`lish u yoqdа tursin, хаttо хisоbini hаm аytmаy
hаqiqаt egаsidаn bеrkitildi. Хаlqimiz o`z еri qаridаn chiqqаn gаz, o`z dаryolаridаn
ichimlik   sifаtdа   fоydаlаnа   оlmаdi.   Tаriхshunоsligimizning   hаm   eng   dоlzаr
vаzifаziushbu muаmmоlаrni хоqqоniy yoritdi. 
Ko`p   tоmlik   O`rtа   Оsiyo   rеspublikаlаri   tаriхining   yаrаtilishi.   Mаlumki   tаriх   fаni
ishtimоiy   siyosiy   iqtisоdiy   vа   mаnаviy   хаyotining   tахlilchisi   sifаtidа   jаmiyаt
tаrаqqiyotining muхim tаmоnlаrini ibrаt tаrоzisidа o`lchаb bеrmоg`i lоzim. Lеkin,
bugungi mintаqаviy qo`shni vа qаrdоsh хаlqlаr o`rtаsidаgi munоsаbаtlаr dоyrаsidа
o`zоrа   yordаm,   bir-birigа   ko`mаkdоshlik   аnаnаlаri   bilаn   bir   qаtоrdа,   tаriхgа
munоsаbаt mаsаlаridа аyrim mахdud milliy yondаshuvlаrni оlg`а surishgа, yахlid
tаriхshunоsligimizni  o`zlаrigа qulаy shаkldа tоr millаtchilik ruхidа tаlqin qilishgа
urinishlаr uchrаmоqdа. Bundаy qаrаshlаr  хаqiqiy ilmiy nuqtаiy nаzаrdаn оbеktеv
оlimlаr tоmоnidаn fоsh etilmоqdа. CHunki bir tаriхiy shаrоiddа yаshаb kеlgаn bir
хil iqtisоdiy, siyosiy mаdаniy-mаnаviy jаrаyoni bоshidаn kеchirib bir хil tаfаkkur
mеyorlаrigа egа bo`lgаn birоdаr  хаlqlаrni  bugun “sеn emаs, mеn” ruхidа qаrаmа
qаrshi qo`yish хеch qаndаy mаntiqgа mоs kеlmаydi. Buni аgаr оlimlаr qilsа, ilmiy
хаqiqаt оldidаginа emаs, bаlki vijdоn оldidа hаm jаvоbgаr bo`lаdilаr. 
O`zbеkistоn   Rеspublikаsi   оlimlаri   yаngi,   хаr   tаmоnlаmа   оlis   ilmiy
yondоshuv   аsоsidа   ko`p   jildli   “O`zbеkistоn   tаriхini”   yozishgа   kirishdilаr.
Qоzоg`istоn,   Qirg`izistоn,   Tоjigistоn   vа   Turkmаnistоn   оlimlаri   tаmоnidаn   hаm
хuddiy shungа o`хshаsh nаshrlаrni аmаlgа оshirishgа kirilishmоqdа. 
Lеkin хоzir mаrkаziy Оsiyodаgi  bаrchа хаlqlаrning tаriхiy uytiqlаrini fаqаt
bir   хаlqniki   qilib   ko`rsаti   хisоbigа   o`z   dаvlаtchiligi   tаriхini   qаdimiylаshtirishgа
urinish bеmаniylik dаrаjаsigа bоrib еtdi.
Kishini   аjаblаntirаdigаn   nаrsа   shuki,   хаlqlаri   tаriхini   mахsus   tаqiqоdlаr
vоsitаsidа yoritаyotgаn оlimlаr fаsigа dаvlаt аrbоblаri hаm qo`shilib qоlmоqdаlаr.
Аfsuski   ulаrning   хаddаn   tаshqаri   eхtirоslаrigа   bеrilishi   vа   o`z   хаlqi   tаriхini
ko`tаrinki   ruхtа   ko`sаtishgа   urinishi   bа`zidа   yаqqоl   ko`rinib   turgаn   tаriхni o`zgаrtirish, хаlqlаrning o`zоrо аlоqаlаrigа еtаrli dаrаjаdа bа`хо bеrmаslik hаmdа
аlоhidа   хоdisаlаr   vа   shахslаrni   idiаllаshtirish   bilаn   qo`shib   оlib   bоrilmоqdа.   Bu
nаrsа   хususаn,   dаvlаtchilik   tаriхi   vа   tsivilizаsiyаlаr   rivоji   mаsаlаrigа   tа`luqli.
Bundаy tаdqiqоdlаrning dаvlаt rахbаrlаri qаlаmigа mаnsusligi  esа jаmiyаt оngigа
eng so`ngi  bоsqichdаgi  хаqiqаt  siqаtidа tа`sir ko`rsаtib, ulаrgа siyosiy tus bеrаdi.
Аyni   pаytdа,   аytаylik   Sаpаrmurоd   Turkmаn   bоshining   “Ruхnоmа”   kitоbidа   5
ming   yil   muqаddаm   bu   хududdа   хоrаzm   оrqаli   vоlgаchа   cho`zilgаn   qаdimiy   –
o`g`iz   –turkmаn   dаvlаti   “O`g`izхоn   turkmаn   sаltаnаti”   хukum   surgаnligа   dаvо
qilinаdi. O`z fikirining dаlili sifаtidа muаllif mаzkur аrеаldа o`q vа yoyning kеng
tаrqаlgаnligini   kеltirаdа.   Хоlbuki   bundаy  dаvlаt   fаngа  mа`lum   emаs,   bu  qаdimiy
qurоl turi esа mis dаvridаn bоshlаb butun Еvrоpа vа Оsiyodа tаrqаlgаn. 
Ko`chmаnchi   chаrvоdоr   хаlqlаrning   dаvlаtchiligi   vа   tsivilizаtsyаsi
muаmmоlаri   niхоyаtdа   murаkkаb.   SHungа   qаrаmаy,   Аsqаr   Аkаеvning   “Qirg`iz
dаvlаtchiligi   vа   “Mаnаs”   хаlq   epоsi”   kitоbidа   qirg`iz   dаvlаtchiligi   ko`p   аsrlаr
mаbоnidа ko`chib  uyrib,  niхоyаt  хоzirgi  Qirg`izistоn  хududidа  qаytаdаn  vujudgа
kеlgаn bo`lishi mumkin dеgаn fikrni ilgаri surаdi. Аsqаr Аkаеv erаmizdаn аvvаlgi
II-I аsrlаrdа хitоy sаrkаrdаsi Li Linning turli хаlqlаr qаtоri, Еnisеy qirg`izlаri hаm
yаshаgаn  Еnisеy  хаvzаsigа  хunlаr   nоibi   vаzifаsini   bаjаrish  uchun tаyinlаnishi  ilk
qirg`iz   dаvlаtining   shаkillаnishidаn   dаrаk   bеrаdi,   dеb   hisоblаydi.Li   Lin   оrqаli
ushbu   sаltаnаtni   erаmizning   VII-Х   аsrlаridа   hukumrоnlik   qilgаn   хitоy   sulоlаlаri
bilаn qоn-qаrindоshlik rishtаlаri vоsitаsidа bоhlаshgа хаrаkаt qilinаdi. 
Аslidа esа, tаrkibigа Mo`g`ilistоn vа Еnisеy qirg`izlаri kirgаn ko`chmаnchi
хаlqlаrning   ko`p   sоnli   birlаshmаlаri   оrqаli   erаmаzdаn   аvvаlgi   birinchi   аsrlаrdаgi
Li   Linning   nоyibligi   bilаn   erаmizning   IX   аsrdаgi   Qirg`iz   dаvlаtining   o`zоrо
bоg`lаsh mumkin emаs. 
CHinаkkаm оlim хаr bir fikrni nаyob хujjаtlаr, mаnbааlаr аsоsidа mаntiqiy
isbоtlаydi.   Tаriх   ilmi,   tаriх   hаqiqаti   shuni   tаqоzа   qilаdi.   Аmmо   O`rtа   Оsiyo,
хususаn   turkiy   qаvmlаr   tаriхini   sохtаlаshtiruvchi,   tаriх   хаqiqаtini   buzub
ko`rsаtuvchi   kitоblаr   tеz-tеz   pаydо   bo`lib   turibdi.   Qirg`izistоnlik   оlim
R.Rахmоnаliеv   qаlаmigа   mаnsub   “Turkiy   sаltаnаtlаr”   (Mаskvа,   “Prоgrеs”
nаshriyoti, 2002 yil) tаdqiqоti аnаshundаy   аsаrlаr   jumlаsigа   kirаdi.   Оchig`ini
аytgаndа,   bu   kitоb   bir   qаnchа   jiхаtlаri   bilаn   diqqаtni   tоrtаdi.   Rustаm
Rахmоnоvning tаdqiqоti ezgu tilаk yo`lidа yozilgаnigа shubха yo`q. Lеkin uning
g`аyri   ilmiy,   nоto`g`ri   g`аyri   ilmiy   fikrlаrigа   munоsаbаtimiz   bоr.   Mаsаlаn,
kitоbning   18   bеtidа   shundаy   хulоsа   chiqаrilgаn:   “Vsе   аriytsi,   kоtоriе   sаnrаnili
vеrnоst’ drеvnim bоgаm, stаli turаntsаmi, а stоrоnnikа Zаrаtustri – prаntsаmi. Tаk
sоvеrshilаs’ rаzdеlеniе nа Irоn i Turоn”. Аgаr хаmmа оliy bo`lsа turklаr qаеrdаn,
оsmоndаn tushgаnmi? Muаlif   kitоbining   527   bеtidа   Аmir   Tеmur   fаоliyаti   хususidа   so`z   uyritib,
jo`rо   dаvridа   tаriхchilаrning   sохtа   qаrаshlаrini   tаkrоrlаydi.   Eng   yomоni   muаllif
kitоbidа ko`chirmаchilikgа hаm yo`l qo`yаdi. 
Хullаs,   ko`p   to`mlik   o`rtо   Оsiyo   Rеspublikаlаrining   eng   yаngi,   хаqqоni
tаriхini   yorutuvchi   аsаrlаrni   yаrаtish   zаrur,   qоlаvеsа   dаvr   tаlаbidir.   Zеrо   bеgun
O`rtа Оsiyo  охоlisini  tаshkil  etgаn bаrchа  хаlqlаr, dunyo tsivilizitsiyаsining  yirik
o`chоg`i   хisоblаngаn   bu   mintаqа   bоy   tаriхiy   o`tmishning   vоrislаri   ekаnliklаrini
estа tutish zаrur.
Bu   хаlqlаrning   kеlаjаgi,   tаriхshunоs   оlimlаrgа   hаm   bоg`liqkim,
tаriхnоvislаrimiz   o`tmishini   аsligа   muvоfiq   tiklаsh   shungа   qаnchаlik   prоfеssаnаl
yondоshishimizgа ko`p dаrаjаdа bоg`liq.  
Savollar:
1. 50 yillarning birinchi yarmida Sovet davlatidagi siyosiy vaziyat va jamiyatni
demokratiyalashtirishga urinish tarixshunosligi.
2. 60–yillardagi ilmiy anjumanlar. Samarqand shahri tarixshunosligi.
3. Jamiyatni demokratiyalashtirishga urinish tarixshunosligi.
4. Ko`p tomlik O`rta Osiyo respublikalari tarixining yaratilishi.
5. Ko‘p tomlik “O‘zbekiston xalqlari tarixi”ning nashrlari.
6. Ko‘p yillik O‘zbekiston xalqlari tarixining yangi nashrlari.
7. O`rt a   O siyo s o v e tl a r hukmr o nligi o`rn a tilishining t a ri x shun o sligi.
8. O`zbekiston   xalqining   moddiy   ahvoli   va   ijtimoiy   turmushini   o`rganishning
tarixshunosligi.
9.   O`zb e kist o nd a   o`tk a zilg a n   a r xeo l o gik   v a   etn o gr a fik   t a dqiq o tl a r
t a ri x shun o sligi.
10. O`zb e kist o nning ilm-f a n v a  t a `lim-t a rbiy a  m a sk a nl a ri t a ri x shun o sligi.
11. O‘rta Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda V.V.Bartoldning o‘rni.
12. O‘rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik uchun kurashlari tarixshunosligi.
13. O‘rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o‘rnatilishining tarixshunosligi.
14. O‘zbekiston   xalqining   moddiy   ahvoli   va   ijtimoiy   turmushini   o‘rganishning
tarixshunosligi.
15. O‘zbekistonda   o‘tkazilgan   arxeologik   va   etnografik   tadqiqotlar
tarixshunosligi.
16. O‘zbekistonda tarix fanining tarixi va uning davrlashtirilishi bo‘yicha ilmiy
munozaralar tahlili.
17. O‘zbekistonning ilm-fan va ta`lim-tarbiya maskanlari tarixshunosligi.
18. Rossiya sharqshunosligida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi masalalari.
19. Sharqshunoslikning   rivojlanishi   va   XIX   asrning   birinchi   yarmida   O‘rta
Osiyo xalqlari tarixini o‘rganish.
20. S o v e tl a r r e jimig a  q a rshi qur o lli kur a sh t a ri x i t a ri x shun o sligi. 21. Tarixiy   o‘lkashunoslikka   bo‘lgan   qiziqish   va   tarix   fani   bo‘yicha   ilmiy
maktablar tajribalari.
22. Toshkent   shahrida   tashkil   etilgan   O‘rta   Osiyo   va   Qozog’iston   xalqlari
tarixiga doir ilmiy anjumanlar.
23. Turkistonda sovetlar rejimining tarix faniga ta`siri.
24. Xiva xonligi va Buxoro amirligida tarixshunoslik.
25. Xiva xonligi va Buxoro amirligida tarixshunoslikning ahvoli.
26. XX asrning 20-30 yillardagi ilmiy manozaralar va tarixnavislik.
27. Tarix fakul’tetlari  va  tarixshunoslik kafedralarining ochilishi.
28. XX asrning birinchi o‘n yilligida Turkistonda tarix fani.
29. XX asrning boshlarida Turkistonda tarix fani.
ADABIYOTLAR:
1. Vasiqalar   to‘plami.   (XVI   asrning     ikkinchi     yarmi   Samarqand     oblastidagi
yuridik  dokumentlar) –T.: Fan, 1982. –145 bet.
2. Is ха k о v F. N а tsi о n а l’n а y а   p о litik а   ts а rizm а   v Turk е st а n е .(1867-1917) –T:,
1997, -202 str.
3. K а z а k о v   B.   D о kum е nt а l’ni е     p а my а tniki   Sr е dn е y   А zii.   –   T.,   Uzb е kist а n,
1987, -87 str.
4. Malitskiy N. Toshkent mahalla va mavzelari. –T.: G’.G’ulom nashr. –1996.
– 24 bet.
5. Dolimov U. Is’hoqxon Ibrat. –T.: Sharq, 1994. –144 bet.
6. Nabiev   A.   Mustaqillik     uchun     kurash     yohud     parchalangan   Turkiston
tarixi –T.: Yozuvchi, 1998. –96 bet.
7. Mushrif, Mirzaolim. Ansob us-salotin  va  tavorixi ul – havoqin : “Sultonlar
nasabi va  hoqonlar  tarixi” ( Qo‘qon xonligi  tarixi) –T: G’.G’ulom , 1995 ,
-128 bet.
8. Sharafuddin  Roqimiy. Tarixi Tom. –T.: Ma`naviyat, 1998, -155 bet.
9. Mulla   Olim   Maxdum   Hoji.   Tarixi   Turkiston.   Qarshi,   “Nasaf”   nashriyoti,
1992, - 150 bet.
10. Nabiev A. Tarixiy o‘lkashunoslik (o‘lkani o‘rganishning asosiy manbalari) –
T.: O‘qituvchi, 1996, -334 bet.
11. Usmon   Olim.   O‘zbekistonda   rus   tilining   ilk   targ’ibotchilari.   –   T.:   O‘zfan
akad. Nashr.-1962, - 84 bet.
12. Lunin   B.V.   Sr е dny а y а   А ziy а   v   d о r е v о luytsi о nn о m   i   s о v е tsk о m
v о st о k о v е d е nii. T., N а uk а , 1966, -408 str.
13. Ist о riy а  i ist о ri о gr а fiy а  n а tsi о n а l’n о - о sv о b о dit е l’ni х  dvij е niy v Sr е dn е y  А zii
i K а z ах st а n а .  T., Fаn, 1989. 14. Оchеrki istоrii istоrichеskоy nаuki v SSSR. T.1-5, -M., 1955-1985.
15. Ist о riy а   Uzb е kist а n а.   P о d   r е d а ktsi е y   А.А sk а r о v а – T .; “ F а n ”,   t о m   I , 1992, -
182  str ,  t о m   II , -1993, - 219  str ;  t о m   III , 1993, -475  str .
16. R е v о luytsi о nn о- d е m о kr а tich е sk а y а   pr ео br о z о v а niy а   v   Uzb е kist а n е:   it о gi ,
p о iski   i   p е rsp е ktivi   izuch е niy а. – T .; “ F а n ”, 1989, - 95  str .
17. Uzb е kist а n :  str а nitsi    ist о rii . –  T :  F а n , 1991, -79  str .
18. N а uk а    v     Uzb е kist а n е. (  R е d .  k о ll е giy а:  S а dik о v  А. S .( gl .  r е d .)  i     dr .) ,  - T :,
“ F а n ” , 1974.  T о m  2.  О b ще stv е nn iе   n а uki, -344 str.
19. N о v а y а   ek о n о mich е sk а y а   p о litik а   v  Sr е dn е y   А zii  i  K а z ах st а n е : t ео riy а ,
ist о riy а , sujd е niy а  . –T.: “ F а n” , 1989, -128 str.
20. Pr о bl е mi ist о rii r е spublik  Sr е dn е y   А zii  i  K а z ах st а n а   v  40-50 е   g о di. –T.:
“F а n”, 1989, -93 str.
21. R еа bilit а tsiy а :   P о lit-pr о ts е ssi     30-50 х     g о d о v.   (   P о d     о b щ .   r е d.
А .N.Y А k о vl е v а .) –M.: P о litizd а t, 1991. –461 str.
22. S о v е t     j а miy а ti   t а ri х i     s а hif а l а ri:   f а ktl а r,   mu а mm о l а r,   о d а ml а r.   –T.:
O‘qituvchi, 1991. –480 b е t.
23. S о tsi а l’n о   –   ek о n о mich е ski е     pr о bl е mi     Uzb е kist а n а   v     usl о viy ах
p е r е str о yki. –T.: F а n, 1990, -126 str.
24. Str а nitsi  ist о rii  KPSS: f а kti. Pr о bl е mi. Ur о ki. Kn.2. –M., Vissh.shk., 1989.
– 704 str.
25. Eshquvvatov   O.   Osiyo   va   Afrika   mamlakatlari   eng   yangi   tarixi   sovet
istoriografiyasi (1918-1984yy.) – T., O‘qituvchi, 1985, - 264 bet.
MANBALAR VA ADABIYOTLAR:
Manbalar va adabiyotlar
1. Mirziyoev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O‘zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga
kirishish   tantanali   marosimiga   bag‘ishlangan   Oliy   Majlis   palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. 
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan   iqtisodiy   dasturning   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining   kengaytirilganmajlisidagi   ma’ruza,
2017 yil 14 yanvar’ –Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 
3. Mirziyoev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash-yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   O‘zbekiston   Respublikasi Konstitutsiyasi   qabul   qilinganining   24   yilligiga   bag‘ishlangan   tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 
4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz.   Mazkur   kitobdan   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoevning   2016   yil   1   noyabrdan   24   noyabrga   qadar   Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,viloyatlar   va   Toshkent   shaxri   saylovchilari   vakillari   bilan
o‘tkazilgan   saylovoldi   uchrashuvlarida   so‘zlagan   nutqlari   o‘rin   olgan.   –
Toshkent,  O‘zbekiston, 2017.
5. I.A.Karimov. tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: Sharq, 1998.
6. Abu   Rayhon   Beruniy.   Hindiston.   Arabchadan   A.Rasulov,   Yu.Hakimjonova,
G.Jalolov tarjimasi. –T.: Fan, 1965.
7. Abu   Rayhon   Beruniy.Qadimgi   xalqlardan   qolgan   yodgorliklar.   Tanlangan
asarlar. 1-jild. –T.; Fan, 1968.
8. Abul   Fazl   Bayhakiy.   Istoriya   Ma`suda   (1030-1041).   Perevod   s   persidskogo,
vvedenie, kommentariy i prilojenie A.K.Arendsa.   Izd. 2-ye dopol. –M., 1969.
9. Ahmedov B. Bahr-ul-Asror. T.: Fan, 1982.
10. Ahmedov Bo‘riboy. Tarixdan   saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari
tarix   fakultetlari   uchun   qo‘llanma.-Mas`ul   muharrir   H.Ziyoev.   -T.:
O‘qituvchi, 1993, -432 bet.
11. A lim o v a   D.   O   pr o bl e m ax   ist o rich e sk o y   n a uki   v   Uzb e kist a n   //   “O‘zbekiston
Respublikasi   jahon   hanjamiyati   tizimida”   mavzusidagi   Nizomiy   nomidagi
Toshkent   davlat   pedagogika   universiteti   “Xorijiy   mamlakatlar   tarixi”   va
Mirzo  Ulug’bek   nomidagi   O‘zbekiston   Milliy   Universitetining   “O‘zbekiston
tarixi”   kafedralari   hamkorligida   o‘tkazilgan   Respublika   ilmiy-nazariy
anjumanining ilmiy to‘plami. –T.; 2004, -6-14 betlar.
12. Amir   Temur   Ko‘ragon.   Zafar   yo‘li.   Nashrga   tayyorlovchi   B.Ahmedov.   –T.:
Nur, 1992, -40 bet.
13. Arrian.   Anabasis   Aleksandra   ili   istoriya   poxodov   i   zavoevaniy   Aleksandra
Velikogo ili istoriya poxodov i grecheskogo N.Korenkova. – M.; 1961, -366
str.
14. Ax m e d o v B. Ist o rik o  – g eo gr a fich e sk a y a   lit e r a tur a   Sr e dn e y   A zii  XVI-
XVIII vv._T: “ F a n”, 1985 , -259 str.
15. Axmedov   B.   O‘zbekiston   tarixi   manbalari   (Qadimgi   zamon   va   o‘rta   asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma. – T.:
“O‘qituvchi”, 2001, - 352 bet.
16. Azamat   Ziyo.   O‘zbek   davlatchiligi   tarixi:   (Eng   qadimgi   davrdan   Rossiya
bosqiniga   qadar)   //Mas`ul   muharrir:   B.Ahmedov.   –T.:   “Sharq”,   2000,   -368
bet. Mustaqil O‘zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to‘plam) №
3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: “Sharq”, 2000, - 224 bet. 17. B a rt o l’d V.V. S o br a ni e  s o ch. V 9-i t o m ax . M.; 1960-1968.
18. B e ly ae v   Ye .   Ist o rik o -s o tsi o l o gich e sk a y a   t eo riy a   Ibn   Xa ldun a .   //M.;   Ist o rik-
m a rksist. 1940, № 4, № 5. –78-84 str.
19. Bichurin   N.YA.   Sobranie   svedeniy   o   narodax   obitavshix   v   Sredney   Azii   v
drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 1950-1953.
20. Choriev   Z.   Tarix   atamalarining   qisqacha   izohli   lug’ati.   –T.:   “Akademiya”,
2002, - 361 bet.
21. D’ O ss o n K.   O t CHingis xa n a   d o   T e m e rl a n a . –   A lm a - a t a , “S a n a t”, 1996, -256
str.
22. Davlatshoh   Samarqandi.   Tazkirat   ush-shuaro.   Tarjimon   B.Ahmedov.   M.:
G’.G’ulom, 1981. –222 str.
23. Geradot.   Istoriya.   Drevnegrecheskiy   tekst   i   perevod.   L.;   Nauka,   1972,   -600
str.
24. Gumilev   L.N.   Drevnie   tuyrki.   –M.;   Tvorchestvo   “Kl ы shnikov   –   Komarov   i
K”, 1993, - 525 str.
25. Hoji   Ismatilloh   Abdulloh.   Markaziy   Osiyoda   Islom   madaniyati.   Qisqacha
ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005, - 384 bet.
26. Hudoynazarov H. Abulg’ozi Bahodirxon tarixchi   va   adib .-T.: O‘zbekiston,
1994, - 56 bet.
27. Irisov   A.,   Nosirov   A.,   Nizomiddinov   I.   O‘rta   Osiyolik   qirk   olim.   –T.;
O‘zfanakdemnashr, 1961, -102 bet.
28. Masharipov O. Xorazm tarixidan  sahifalar. –T: O‘zbekiston,1994,-234 bet.
29. Matniyozov   M.,   Sodiqov   A.   Jahon   tarixi   va   madaniyatida   Xorazm.   –
Urgench,   “Xorazm”   nashriyoti,     1999,   -   177   bet.   O‘zbekiston   davlatchiligi
tarixi:   (Ocherklar)   /   Mas`ul   muharrirlar:   D.A.Alimova,   e.V.Rtveladze.   –   T.:
Sharq, 2001, - 224 bet.
30. Mirza   Abdal   Azim   Sami.   Tarixi   salatini   mang`itiya   (Istoriya   mangitskix
gosudarey). P e r e v o d, pr e dis.  i prim. M.N. Ye pif a n o v a . M., 1962, 172 str.
31. Muhammad   Solih   Shayboniynoma.   Nashrga   tayyorlovchi   Nasrullo   Davron.
T.: Fan, 1964, - 359 bet.
32. Narshaxi. (Abu Bakr Muhammad ibn Ja`far).  Buxoro tarixi. T .:  Fan , 1966.
33. O‘rolov   A.,   Yusupov   R.   O‘rta   Osiyoning   ma`naviyat   maskanlari.   Uslubiy
qo‘llanma. – Samarqand; SamDU nashri, 2005, -58 bet.
34. O‘zbekiston   o‘rta   asrlarda:   tarix   va   madaniyat.   //Tarix   fanlari   doktori,
professor   R.G.Mukminovaning   80-yillik   yubileyiga   bag’ishlanadi.   (Xotiralar
anjuman ma`ruzalari) –T.: Izdatel’stvo UDANRU, 2003, - 190 bet.
35. O‘zbekiston   Respublika   Vazirlar   Mahkamasining   “O‘zbekiston   Respublika
Fanlar Akademiyasi Tarix isntituti faoliyatini takomillashtirishi” to‘g’risidagi
qarori. 1998 y. 29 iyul. 36. O‘zbekistonning   yangi  tarixi. -T.:   “Sharq”,  2000,  tom   1;  -  464  bet;  tom   2;  -
688 bet; tom 3; - 560 bet.
37. P e shtich V.T. Russk a y a   ist o ri o gr a fiy a   v   X VIII v. L., Izd. LGU, 1970-1971g.
CH – 1-3. 376 str.
38. Pi xo y a   R.   V o str e b o v a nn a y a   vr e m e n e m   ist o riy a .   O t e ch e stv e nn a y a
ist o rich e sk a y a   n a uk a   v   20-30- ye   g o d ы   XX   v e k a .   //N o v a y a   in o v e ysh a y a
ist o riy a , № 2-s o n, 2004, -28-53 str.
39. Qosimov   B.   Milliy   uyg’onish:   jasorat,   ma`rifat,   fidoyilik.   –T.:   “Ma`rifat”,
2002, - 400 bet.
40. Rashohotu aynil-hayot (Obihayot tomchilari): tarixiy-ma`rifiy asar. –T.: Abu
Ali ibn Sino nomidagi tibbiy nashriyoti. 2004, -536 bet.
41. Rui   Gonzales   de   Klavixo.   Dnevnik.   Puteshestvie   v   Samarkand   ko   dvoru
Timura (1403-1406).  Perevod i predis. M., S.Mironova. M., 1990. 210 str.
42. Sa`diev A. XIX asrda Turkistonda tarix fani. T.: O‘zdavnashr.  1960 y.
43. Sagdullaev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.
I qism. – T.: “Akademiya”, 2000, - 270 bet.
44. Saidqulov   T.S.   Ocherki   istoriografii   istorii   narodov   Sredney   Azii:   Ucheb.
posobie dlya studentov. CHast’ I. – T.; Ukituvchi, 1992, -192 bet.
45. Saxarov A.M. istoriografiya istorii SSSR. Dooktyabrskiy period. Kurs lektsiy.
M., 1978 g. 266 str.
46. SH a pir o   A .L.   Russk a y a   ist o ri o gr a fiy a   v   p e ri o d   imp e ri a lizm a .   L.,   N a uk a ,
1962, 192 str.
47. Shoniyozov K.  O‘zbek  xalqining  shakllanish  jarayoni.  –T.:  “Sharq”,  2001, -
464 bet.
48. Strabon.   Geografiya.   V   17-i   knigax.   Perevod,   stat’ya   i   kommentarii
G.A.Strabonskogo. M.; 1964, -943 str.
49. Tarix   shohidligi   va   saboqlari:   chorizm   va   sovet   mustamlakachiligi   davrida
O‘zbekiston     milliy   boyliklarining   o‘zlashtirilishi.   –T.:   “Sharq”,   2001,   -464
bet   Turk e st a n   v   n a ch a l e   XX   v e k a :   K   ist o rii   ist o k o v   n a tsi o n a l’n o y
n e z a visim o sti. –T.: “SH a rk”, 2000, -672 str.
50. T o ynbi  A .D. P o stij e ni e  ist o rii. M., 1991. 730 str.
51. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar.  –T.: “Adolat”. 2004, -385 bet.
52. YAspers Karl. Sm ы sl i znachenie istorii.  M., Prosveщenie.1994 g.
53. Zayniddin Mahmud Vasifiy. Badoe ul-vaqoe. –T.; G’.G’ulom, 1979, -214 bet.
54. Z e v e l e v  A .I. Ist o ri o gr a fiy a  Turk e st a n a . T., “Uzb e kist a n”, 1968. 276 str. 
55. Ziyoev H. Tarix – o‘tmish va kelajak ko‘zgusi: (Tarixning dolzarb masalalari)
//Mas`ul   muharrir:   K.Normatov.   –   T.:   G’.G’ulom   nomidagi   Adabiyot   va
san`at nashriyoti, 2000, - 288 bet.
56. Ziyoev H. Tarixning ochilmagan sahifalari. – T.; “Mehnat”, 2003, - 232 bet.  “Tarixshunoslik” fanidan mustaqil ishi mavzulari
1. “Avesto”: O‘tmish va hozirgi zamon tarixshunosligida.
2. “Avesto”ni   o‘rganish   va   o‘zbek   davlatchiligining   shakllanishi
tarixshunosligi.
3. “Boburnoma”ni o‘rganish tarixshunosligi.  
4. “Buyuk Ipak yo‘li” shakllanishi tarixshunosligi.
5. “Buyuk ipak yo‘li”ning rivojlanish bosqichlari tarixshunosligi.
6.  “Firdaus al-iqbol” asarida tarixiy qarashlar tarixnavisligi. 
7. “Navro‘z” bayramining shakllanishi tarixshunosligi.
8.  “O‘zbek” atamasining kelib chiqishi tarixshunosligi.
9. “To‘rt   ulus   tarixi”   asari   asosida   Mirzo   Ulug’bekning   tarixiy   qarashlarini
o‘rganish.
10. 1892 yilgi Toshkent qo‘zg’oloni tarixshunosligi.  
11. 1898 yilgi Andijon qo‘zg’oloni tarixshunosligi.  
12. 1916 yilgi Xalq qo‘zg’oloni tarixshunosligi.  
13. 1966 yilgi Toshkent zilzilasi tarixshunosligi.  
14. 80-yillarning o‘rtalarida O‘zbekistonda tarix fani.
15. A.Navoiyning   “Tarixi   Mulki   Ajam”   va   “Tarixi   hukamo   va   anbiyo”
asarlaridagi tarixiy qarashlar tarixnavisligi.
16. Abduqodir   Shakuriy   va   Samarqandda   yangi   uslubdagi   maktablar   tarixiga
oid manbalar.
17. Abu Ali ibn Sino hayoti va ilmiy faoliyati tarixshunosligi.  
18. Abu Mansur al Moturidiy ilmiy merosini o‘rganishning tarixshunosligi.  
19. Abu Muslim boshchiligidagi isyon tarixshunosligi.  
20. Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asari tarixshunosligi. 
21. Abu   Rayhon   Beruniyning   “Hindiston”   va   “Qadimgi   xalqlardan   qolgan
yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni haqida.
22. Abu Tohirxo‘janing “Samariya” asarini o‘rganish va davrlashtirish.
23. Abulg’ozi Bahodirxon “Shajarai turk” asarining tarixshunosligi. 
24. Afrosiyob – qadimiy Samarqand tarixshunosligi.
25. Ali Qushchi hayoti va faoliyati tarixshunosligi.  
26. Amir Temur davri va fan, madaniyat homiyligi tarixshunosligi.  
27. Amir Temur davrida diniy munosabatlarning rivojlanishi tarixshunosligi.  
28. Amir   Temur   va   Temuriylar   davrida   o‘zbek   davlatining   yuksalishi
tarixshunosligi.  
29. Arab xalifaligining paydo bo‘lishi tarixshunosligi. 
30. Baqtriya davlati tarixshunosligi.
31. Baqtriya, Xrazm va So‘g’d yozuvlarini o‘rganish tarixshunosligi.
32. Bobobekov H.N. “N а r о dni е  dvij е ni е  v K о k а ndsk о m  ха nstv е  i i х  s о tsi а l’n о -
ek о n о mich е ski е   i   p о litich е ski е   pr е dp о silki”   asarining   ahamiyati
tarixshunosligi.
33. Boturxon   Valixo‘jaevning   “Xoja   Ahror   tarixi”   asarida   tarixshunoslik
muammolari haqida.
34. Buxoro amirligining Rossiya imperiyasiga bo‘ysindirilishi tarixshunosligi. 35. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi tarixshunosligi.  
36. Chorizm   istibdodiga   qarshi   Turkiston   xalqlarining   milliy-ozodlik   kurashi
tarixshunosligi.  
37. Dovon davlati tarixshunosligi.
38. Dovon va Xitoy munosabatlari tarixshunosligi.
39. E.E.Bertel’sning   –   tarixshunos   va   manbashunos   olim   sifatidagi   ilmiy
faoliyati.
40. Eftaliylar davlatining tarixshunosligi.
41. Fozilbek   Otabek   o‘g’li   “Dukchi   eshon   voqeasi”   asarida
mustamlakachilikka   qarshi   xalq   harakati   tarixining   yoritilishi
tarixshunosligi.
42. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi tarixshunosligi.  
43. Gulyamov X.G. “Iz ist о rii dipl о m а tich е ski х   о tn о sh е niy R о ssii s Bu ха rskim
ха nstv о m” asarida tarixiy hujjatlardan foydalanish tarixshunosligi.
44. Herman   Vamberi   “Movaraunnahr   yoxud   Buxoro   tarixi”   asarini
o‘rganishning tarixshunosligi. 
45. Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” asarining tarixiy qimmati haqida.
46. I.A.Karimov asarlarida davr tarixshunosligi muammolari haqida.
47. Prezident   asarlarining tarixshunoslik fani rivoji uchun muhim ahamiyati.
48. I.Zulqarnaynning O‘rta Osiyoga yurishi tarixshunosligi.
49. Ibn Battuta va uning “O‘rta Osiyoga sayohat” asari tarixshunosligi. 
50. Ikkinchi   jahon   urushi   yillarida   o‘zbek   xalqining   fashizm   ustidan
qozonilgan g’alabaga qo‘shgan hissasi tarixshunosligi.  
51. Ilk o‘rta asrlar O‘zbek davlatchiligi tarixshunosligi.
52. Ingliz   –   Rus   raqobati   tarixshunosligi   muammolarining   XIX   –   XX   asr
boshlaridagi rus sharqshunoslari tadqiqotlarida.
53. Islom dini ta`limotini rivojlantirish tarixshunosligi.  
54. IX-XII asrlar qorluq, ug’uz, qipchoq, chig’il qavmlarining tarixshunosligi.
55. IX-XII asrlarda ilm-fan rivojining tarixshunosligi.  
56. Jadidchilik harakati tarixshunosligi.  
57. Jahon   tarixshunosligida   O‘zbekistonning   insoniyat   tsivilizatsiyasi
o‘choqlaridan biri ekanligi.
58. Jaloliddin Manguberdi qahramonligi tarixshunosligi.  
59. Kamoliddin Behzod tavalludiga 550 yil to‘lishi va o‘zbek milliy miniatyura
san`atining tarixi.
60. Kamoliddin   Binoiy   “Shayboniynoma”   va   Muhammad   Solih
“Shayboniynoma” asarlarining tarixiy jihatdan tahlili.
61. Kastal’skaya   Z.D.   “Iz   ist о rii   Turk е st а nsk о g о   kr а y а   1885-1917gg”   asarida
tarixiy ob`ektivlik muammolari tarixshunosligi.
62. Ko‘chmanchi kidariylar va Xeoniylar davlatlari tarixshunosligi.
63. Kushon saltanati tarixshunosligi.
64. Mahmud   Qog’ariyning   “Devoni   lug’ati   turk”   asarining   o‘rganilishi
tarixshunosligi. 
65. Mahmud   Qoshg’ariyning   “Devonu   lug’atit   turk”   asari,   uning
tarixshunoslikda tutgan o‘rni. 66. Mahmud Tarobiy qo‘zg’oloni va uning tarixiy ahamiyati tarixshunosligi.  
67. Mahmudxo‘ja Behbudiy hayoti va faoliyati tarixshunosligi.        
68. Majid Hasaniy “Turkiston bosqini” risolasining tarixshunoslikdagi o‘rni.
69. Mazdak   harakatining   paydo   bo‘lishi   va   uning   asosiy   g’oyalari
tarixshunosligi.
70. Mo‘g’ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari tarixshunosligi.  
71. Muhammad   Solih   “Shayboniynoma”   asarida   tarixiy   voqealar
tarixshunosligi.
72. Muhammad   Yusuf   Bayoniy   “Shajarai   Xorazmshohiy”   asarida   Turkiston
istilosi tarixining yoritilishi.
73. Muhammad   Yusuf   Munshiy   “Tarixi   Muqimxon”   asarining   ahamiyati
tarixnavisligi.
74. Mustabid Sovet tuzumining O‘zbekistondagi qatag’onlik siyosati va uning
oqibatlari tarixshunosligi.  
75. Mustaqil   O‘zbekistonning   jahon   mamlakatlari   bilan   diplomatik
aloqalarning mustahkamlanishi tarixshunosligi.  
76. Mustaqillik yillarida Arxeologiya fanining rivojlanishi.
77. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston demografiyasiga doir adabiyotlar.
78. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarix fani tarixshunosligi.  
79. Narshaxiyning   “Buxoro   tarixi”   asarini   tarixiylik   nuqtai-nazaridan
o‘rganish.
80. Nomoz Pirimqulov boshchiligidagi dehqonlar g’alayoni tarixshunosligi.  
81. O‘rta   Osiyo   masalasida   Angliya   va   Rossiya   o‘rtasidagi   raqobat
tarixshunosligi.  
82. O‘rta Osiyo Mo‘g’ullar istilosi davri tarixshunosligi.
83. O‘rta Osiyo tarixiy romanchiligi Maqsud Qoriev, Mirkarim Osim, YAdvat
Ilyosov asarlari va tarixnavislik.
84. O‘rta   Osiyo   xalqlari   og’zaki   ijodiyoti   namunalaridan   tarixshunoslikda
foydalanish
85. O‘rta Osiyoda Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining tarixshunosligi.  
86. O‘rta Osiyoda ellinizm madaniyatining tarixshunosligi.
87. O‘rta Osiyoda Islom dinining yoyilishi tarixshunosligi. 
88. O‘rta Osiyoda Qoraxoniylar hukmronligi tarixshunosligi.  
89. O‘rta Osiyoda Shayboniyxonlar sulolasining tarixshunosligi.  
90. O‘rta Osiyoda uyg’onish (Renesans) davri tarixshunosligi.  
91. O‘rta Osiyolik islomshunos olimlarning tarixshunosligi (Imom Al-Buxoriy,
At-Termiziy, Imom at-Moturidiy).
92. O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi.
93. O‘zbek davlatchiligining dastlabki taraqqiyoti bosqichlari tarixnavisligi.
94. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi tarixshunosligi.
95. O‘zbek xalqining etnik shakllanish tarixshunosligi.
96. O‘zbekiston   Fanlar   Akademiyasi   tashkil   etilishi   va   rivojlanishining
tarixshunosligi.  
97. O‘zbekiston Milliy davlatchiligi asoslari tarixshunosligi.
98. O‘zbekiston tarixshunosligini o‘rganishning metodologik asoslari. 99. O‘zbekiston va O‘rta Osiyo mamlakatlari hamkorligi tarixshunosligi.  
100. O‘zbekistonda 1985-1991 yillarda tarix fani.
101. O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi tarixshunosligi.  
102. O‘zbekistonda   davlat   va   fuqarolik   hokimiyati   barpo   etilishi
tarixshunosligi.  
103. O‘zbekistonda   ijtimoiy   fanlar   oynomasi   sahifalarida   tarix,   arxeologiya
va etnografiya (1195-2000yy.), (2001-2003yy.)
104. O‘zbekistonda   ozodlik   uchun   harakat   yangi   zamon   tarixshunoslari
tahlilida.
105. O‘zbekistonda tarixni o‘rganishda jahon tarixshunosligining ahamiyati.
106. O‘zbekistonda  tarixshunoslik predmeti, nazariy-metodologik asoslari  va
ahamiyati.
107. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o‘rni tarixshunosligi.  
108. O‘zbekistonning   Mustaqillik   yillarida   O‘zbekiston   etnografiyasiga   doir
adabiyotlar.
109. O‘zbekistonning qadimiy yozuv madaniyati tarixshunosligi.
110. Qarshi shahrining 2700 yilligi tarixshunosligi.  
111. Qo‘qon xonligi va uning Rossiya tomonidan istilosi tarixshunosligi.
112. Ryui   Gonseles   de   Klavixo   “Kundalik”larining   o‘rganilishi
tarixshunosligi.
113. Sa`diev A. “XIX asrda Turkistonda tarix fani” asarida o‘lkani o‘rgangan
sharqshunos olimlarning asarlari tarixshunosligi.
114. Saidqulov   T.S.   “ О ch е rki   ist о ri о gr а fii   ist о rii   n а r о d о v   Sr е dn е y   А zii”
o‘quv qo‘llanmasida mustamlakachilik muammolarining yoritilishi.
115. Saljuqiylar davlatining tarixshunosligi.  
116. Sattorxon   Abdug’afforov,   Akram   Asqarov,   Jahongir   To‘ralarning   XIX
asr   oxiri   XX   asrlarda   Turkiston   mahalliy   tarixshunosligidagi   o‘rinlari
tarixnavisligi.
117. Shahrisabz (Kesh) shahri tarixi manbashunosligi. 
118. Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   “Zafarnoma”   asari   Amir   Temur   davri
tarixnavisligi.
119. Sharof   Rashidov   davlat   va   jamoat   arbobi   sifatida   tarixi   yoritilishi
tarixshunosligi.  
120. Sharofiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida tarixiy izchillik printsiplari
tahlili.
121. Sharq renesansi tarixshunosligi.  
122. Shiroq shijoati va vatanparvarligi tarixshunosligi.
123. So‘g’diyona davlati tarixshunosligi.
124. So‘g’diyonaning   Ahmoniylar   davlati   tarkibidagi   ahvolini   o‘rganish
tarixshunosligi.  
125. Sodiqov   A.S.   “Ek о n о mich е ski е   svy а zi   Х ivi   s   R о ssi е y   v о   vt о r о y
p о l о vin е   Х I Х  n а ch а l е   ХХ vv” asari va tarixshunosligi muammolari.
126. Somoniylar davlati tarixshunosligi.  
127. Sovetlar hokimiyatining mustamlakachilik mohiyati tarixshunosligi.  
128. Spitamen jasorati tarixshunosligi. 129. Tabariyning   “Tarix-ar-rasul   va   –l-muluk”   asarining   o‘rganilishi
tarixshunosligi.
130. Temurmalik jasoratining tarixshunosligi.  
131. To‘maris qahramonligi tarixshunosligi.
132. Tohiriylar davlati tarixshunosligi.  
133. Turk – so‘g’d simbiyozi tarixshunosligi.
134. Turk hoqonligining vujudga kelishi tarixshunosligi.
135. Turkistonda milliy ozodlik harakatini yoritishning tarixshunosligi.
136. Turkistonda   Mustabid   Sovet   hokimiyatiga   qarshi   qurolli   harakat
tarixshunosligi.
137. Turkiy   va   eroniyzabon   xalqlar   o‘rtasidagi   madaniy   munosabatlar
tarixshunosligi.
138. Turon zaminida turkiy qavmlar tarixshunosligi.
139. Ulug’bek akademiyasi tarixnavisligi.
140. V.V.Bartol’d “Ulug’bek va uning davri” asarining tarixshunosligi. 
141. Vatan   tarixini   o‘rganishda   moddiy   manbalarning   ahamiyati
tarixshunosligi.
142. Vatan tarixshunosligida yozma manbalarning o‘rni.
143. Veksel’man M.I. “R о ssiyskiy m о n о p о listich е skiy i in о str а nniy k а pit а l v
Sr е dn е y   А zii   (k о nts е   Х I Х   n а ch а l е   ХХ vv)”   asarining   hozirgi   zamon
tarixshunosligi talqinida.
144. Xalfin   N.A.   “Pris ое din е ni е   Sr е dn е y   А zii   k   R о ssii   (60-90   g о di   Х I Х
v е k а )” va boshqa asarlarida mustamlakachilik tarixshunosligi.
145. Xitoy   manbalarida   –   Farg’ona   vodiysi   ilk   davlat   tuzilmasining
tarixshunosligi.
146. XIX   asr   oxiri   –   XX   asr   boshlarida   Farg’ona   viloyatida   tadbirkorlik
tarixidan.
147. XIX   asr   oxiri   –   XX   asr   boshlarida   Zarafshon   vohasida   tadbirkorlik
tarixidan.
148. Xo‘ja   Ahmad   Yassaviy   “Hikmatlar”   asarining   tarixshunoslik   uchun
ahamiyati.
149. Xorazm afrig’iylar sulolasi tarixshunosligi. 
150. Xorazm davlati tarixshunosligi.
151. Xorazmning Ahmoniylar davlati bilan munosabatlarini o‘rganish tarixi.
152. Xorazmshoh – Anushteginlar sulolasi tarixshunosligi.  
153. XV   asr   oxiri   –   XVI   asr   boshlarida   Dashti   Qipchoq   elatlari
tarixshunosligi.
154. XVI   asr   –XIX   asr   birinchi   yarmida   O‘rta   Osiyoga   kelgan   rus   elchilari
yozma ma`lumoti va axborotlarining tarixshunosligi. 
155. Yalangto‘sh Bahodir va Samarqand tarixshunosligi.  
156. Yunon-baxtor yozuvi tarixshunosligi.
157. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u-Bilig” asarini o‘rganish tarixshunosligi.
158. Zardushtiylik dini muqaddas kitobi – “Avesto” tarixshunosligi.
159. Zardushtiylik   va   uning   muqaddas   kitobi   –   “Avesto”ni   tarixiy   nuqtai-
nazardan tadqiq etilishining hozirgi zamon ahvoli. TARIXShUNOSLIK FANIDAN 
ORALIQ NAZORAT  SAVOLLARI.
VARIANT № 1
1. Tarixshunoslik   fani,   uning   maqsad   va   vazifalari   (Tarixshunoslik   ma’nosi.
Tarixshunoslik   fanining   tarix   fani   va   ijtimoiy   fanlar   doirasida   tutgan   o‘rni   va
aќamiyati)
2. Musulmon   tarixshunosligining   uslubi   va   tafakkuri   (O‘rta   asrlar   qo‘lyozmalari
(Xorazm)   Arablar   bosqini,   uning   tarixiy   bilimlar   rivojiga   ta’siri.   Musulmon
rennesansi.
3. Amir Temur davrida tarixiy bilimlar (Amir Temur davlati tarixshunosligi. Amir
Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari. 1996
yil mamlakatimizda “Amir Temur yili” deb e’lon qilinishi)
VARIANT № 2
1 Siyosiy   tarqoqlik   davrida   tarixiy   bilimlar   ( XVI - XIX   asrlarda   O‘rta   Osiyo
xalqlari   tarixi   tarixshunosligi.   Ko‘chmanchi   xalqlar   tarixi   –   nomadizm.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi muammolari)
2 XX   asrning   50-80   yillarida   O‘zbekiston   xalqlari   tarixi   muammolari   (50-80
yillarda Sho‘ro davlatidagi siyosiy vaziyat. Ma’muriy – buyuruqbozlik tizimi va
tarix fani. Sho‘ro davlatining inqirozi davrida tarix fani) 
3 Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishi.   (Jamiyatning   tarixiy
bilimlarga   bo‘lgan   eќtiyojining   paydo   bo‘lishi.   Xalq   og‘zaki   ijodiyoti.
Yozuvning paydo bo‘lishi. Davlat va tarixiy bilimlar vazifasining o‘zgarishi. 
VARIANT № 3
1 Musulmon   Rennesansi   ( VI - XI   asrlar   tarixiy   bilimlari.   Musulmon
tarixshunosligining uslubi va tafakkuri. Tarixiy bilimlarning rivojlanishida yangi
mazmun, yangi shakl. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi muammolari.
2 Amir   Temur   davlati   tarixshunosligi   (“Zafarnoma”   asarlari.   Nizomiddin   Jomiy.
G‘iyosiddin Ali. Sharafiddin Ali Yazdiy.  Ibn Arabshoќ asari. Klavixo kundaligi.
Abdurazzoq Samarqandiy (1413 – 1482) ning asari.
3 XIII - XVII   asrlardagi   O‘rta   Osiyo   va   Dashti   Qipchoq   tarixshunosligi   (Siyosiy
tarqoqlik va feodalizm davrida tarixiy bilimlar. Maќmud ibn Valining “Baќr ul-
asror fi manoqib il-axyor” asari tarixshunosligi.
VARIANT № 4
1 XX   asrning   50-80   yillarida   O‘zbekiston   xalqlari   tarixshunosligi   (50
yillarda Sho‘ro davlatidagi siyosiy vaziyat. Ma’muriy-buyuruqbozlik tizimi va
tarix fani. Ko‘p tomlik O‘rta Osiyo respublikalari tarixining yaratilishi)
2 IV   asr)   Polibiy   (m.o.   II   asr)   ning.   Umumiy   tarix   (40   jild)   asari.   Arrian
“Anabasis” i (milodiy   I   asr).   Yuliy sezarning “Gallar bilan urushi to‘g‘risida”
asari)
3 XI - XII   asr   tarixchilarining   tarixiy   –   siyosiy   dunyoqarashi   (Abu   Nasr
Utbiy,   Abu   Nasr   Gardiziy   asarlari.   Abul   Fazl   Bayќaqiy   (995-1077)   ning
“Tarixi Ma’sudiy” asari.
VARIANT № 5 1 G‘iyosiddin   Alining   “Ro‘znomayi   g‘azovoti   Xindiston”   asari.   (Amir
Temur   davrida   tarixiy   bilimlar   “Temur   tuzuklari”   va   “Zafar   yo‘li”   -   muќim
tarixiy asarlar. Tarixiy bilimlar rivoji)
2 Xiva   xonligi,   Turkmanlar   va   Qoraqolpoqlarning   tarixnavisligi.   (Xiva
tarixnavislari   Munis   va   Ogaќiylarning   “Firdavs   ul-iqbol”,   “Riyoz   ud-davla”,
“Gulshani davlat”, “Shoќidi iqbol” asarlari)
3 XX asrda O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi (1934-1936 yillardagi
o‘quv   qo‘llanmalarni   tayyorlash   to‘g‘risidagi   qarorlari.   O‘rta   Osiyo   xalqlari
tarixshunosligi   muammolari.   V.Bartold,   Yu.Yakubovskiy,   A.Simyonov,
P.Ivanov)
VARIANT № 6
1. Tarixshunoslik   fanining   o‘rni   va   aќamiyati.   (tarixshunoslik   tarixi.
Tarixshunoslik   ma’nosi.   Tarixshunoslik   fanining   tarix   fani   va   ijtimoiy   fanlar
doirasida tutgan o‘rni va aќamiyati)
2. Ilk   o‘rta   asrlarda   O‘rta   Osiyoda   tarixiy   bilimlar   ( V - XI   asrlarda   tarixiy
bilimlar.   Arablar   bosqini,   uning   tarixiy   bilimlar   rivojiga   ta’siri.   Musulmon
Rennesansi. Musulmon tarixshunosligining uslubi va tafakkuri)
3. Temuriylar davrida tarixiy bilimlar (“Temurnoma”, “Temur tuzuklari” va
“Zafar yo‘li” - muќim tarixiy asarlar. Amir Temur davlati tarixshunosligi)
VARIANT № 7
1 Xiva tarixnavislari-Munis va Ogaќiy asarlari. (“Firdavs ul-iqbol”, “Riyoz
ut-davla”,   “Gulshani   davlat”,   “Shoќidi   iqbol”   asarlarida   Xiva   xonligi   ќayoti
masalalari yoritilishi.
2 XX   asr   O‘zbekiston   tarixshunosligi   va   muammolari.   (Sho‘ro
ќokimiyatining   o‘rnatilishi.   O‘rta   Osiyoda   milliy   chegaralanish.   Tarix   fani   –
totalitar   tuzum   iskanjasida.   Ma’muriy   –   buyuruqbozlik   tizimi   va   O‘zbekiston
xalqlari tarixi va muammolari.
3 IX - XI   asrlardagi   arab   sayyoќlarining   tarixiy   –   jo‘g‘rofiy   asarlari.
(Musulmon Rennesansi. Musulmon tarixshunosligining uslubi va tafakkuri. Ibn
Xoldun, At-Taboriy va boshqalar)
VARIANT № 8
1     Gumanistik tarixshunoslik va tarixni yangicha davrlash (Insonparvarlik            
tarixshunosligi. Tarixiy tanqid asoschilari. O‘rta asr Yevropa tarixshunosligining
o‘ziga xos xususiyatlari.
2 Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari. (Amir Temur yudavrida tarixiy
bilimlar.   “Temur   tuzuklari”   va   “Zafar   yo‘li”-muќim   tarixiy   asarlar.   Tarixiy
bilimlar rivoji)
3 Qo‘qon   xonligi   tarixshunosligi.   (Fazliyning   “Umarnoma”,   Muќammad
Xakimxonning   “Muntaxab   ut-tavorix”,   Toshkandiylar   asarlari.   Qo‘qon   xonligi
va Qirg‘izlar tarixi)
VARIANT № 9
1 Turkiston   xalqlarining   milliy   ozodlik   uchun   kurashi   tarixshunosligi.
(Turkistonda   Sho‘ro   xokimiyatining   o‘rnatilishi.   20-30   yillarda   tarix   fani.
D.Ziyoeva asarlari. Ozodlik uchun kurash tarixshunosligi muammolari) 2 Strabon   (m.a.   64-24   yy)   ning   “Geografiya”   asarlari,   Polibiy   (m.a.   II   asr)   ning
“Umumiy tarix” asari)
3 Yozuvchilar  va  ularning tarixiy bilimlar   rivojidagi   aќamiyati. (Oromiy, Forsiy,
Yunon,   Turkiy   yozuvlar.   Yilnomalar,   diniy   asarlar,   Avesto,   Qur’oni   Karim.
Davlatning paydo bo‘lishi)
VARIANT № 10
1 Rivojlangan O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda tarixiy bilimlar. (Xorazm davlati tarixi
muammolari. Mo‘g‘ullar xukmronligi davrida O‘rta Osiyo. Ibn Battuta sayoќati
xotiralari)
2 Binoiy   asarida   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   davlati   tarixi.   ( XV - XVII   asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy   asarlar.   Ko‘chmanchi   xalqlar   tarixi.   “Shayboniynoma”
asarlari)
3 Mustaqillik   davrida   tarix   fani   vazifalari   (Mustaqil   O‘zbekiston.   O‘zbekiston
xalqlari   tarixining   dolzarb   muammolari.   Tarix   fani   rivojlanishining   asosiy
tamoyillari)
VARIANT № 11
1. Tarixshunoslikning  davrlanishi.  (Tarixshunoslik tarixi. Tarixshunoslik  ma’nosi.
Tarixshunoslikning   turlari.   Qadimgi   tarixiy   asarlar.   Tarixshunoslikning   siyosiy
maktabi. Gumanistik tarixshunoslik)
2. Yilnomalar,   diniy   asarlar.   (Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishi.
Xalq og‘zaki ijodiyoti. Yozuvning paydo bo‘lishi. Avesto. Qur’oni Karim. O‘rta
Osiyo tarixshunosligi va uning muammolari)
3. Rashid   ad-Din   (1247-1318)   ning   “Jome’   ut-tavorix”   asari   (Rivojlangan   o‘rta
asrlarda   tarixiy   bilimlar.   Mug‘ullar   ќukumronligi   davrida   O‘rta   Osiyo   xalqlari
tarixi)
VARIANT № 12
1 XVI   asrlarda   Markaziy   Osiyo   xalqlari   tarixi   muammolari.   (Amir   Temur   va
Temuriylar   davri   tarixshunosligi.   XVI   asrdagi   tarixiy-jo‘g‘rofiy   asarlar.
Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati tarixshunosligi va uning muammolari)
2 XX   asarda   ko‘p   tomlik   O‘rta   Osiy   respublikalari   tarixining   yaratilishi.
(Turkistonda   Sho‘ro   xokimiyatining   o‘rnatilishi.   Turkiston   muxtoriyati.
Jadidizm.   O‘rta   Osiyoda   milliy   chegaralinish.   Tarix   fani   va   uni
siyosatlashtirishning salbiy oqibatlari)
3 yojini   paydo   bo‘lishi.   Xalq   og‘zaki   ijodiyoti.   Yozuvning   paydo   bo‘lishi.
Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar vazifasining o‘zgarishi. 
VARIANT № 13
1 Musulmon   Rennesansi.   (O‘rta   asrlar   qo‘lyozmalari   (Xorazm).   O‘rta   Osiyo
xalqlari tarixining yoritilishi. Musulmon tarixshunosligining usulbi va tafakkuri.
IX - XI  asrlardagi arab sayyoќlarining tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlari)
2 Amir   Temur  va  Temuriylar  davri   tarixshunosligi.  (Amir   Temur   davrida  tarixiy
bilimlar.   Amir   Temur   davlati   tarixshunosligi.   Amir   Temur   davri   tarixining
muammolari. Temuriylar davri tarixiy voqealarining yoritilish uslubi)
3 Ko‘chmanchi xalqlar tarixi – nomadizm ( XVI - XVII  asrlardagi tarixiy-jo‘g‘rofiy
asarlarda O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy – siyosiy ќayoti muammolari. Abul
G‘ozi Baxodurxon. Binoiy va Muќammad Soliќ asarlari) VARIANT № 14
1 Mustaqillik   davrida   tarix   fani   vazifalari.   (Mustaqil   O‘zbekiston.   Milliy
madaniyat.   Yangicha   fikrlash.   Yangicha   uslubiy   qoidalar.   Aniq   ifoda.   O‘zbek
davlatchiligi muammolari.
2 k   ma’nosi.   (Tarixshunoslik   tarixi.   Tarixshunoslikning   davrlanishi,   turlari.
Qadimgi   tarixiy   asarlar.   O‘rta   asr   tarixshunosligi.   Burjua   sotsial   va   tarixiy
fikrlashning paydo bo‘lishi va shakllanishi)
3 Davlat   va   tarixiy   bilimlar   (Davlatning   paydo   bo‘lishi   bilan   tarixiy   bilimlar
vazifasining   o‘zgarishi.   O‘rta   Osiyo   davlatlarining   tashkil   topishi   va   uning
tarixiy bilimlar rivojiga ta’siri)
VARIANT № 15
1   Amir Temur va Temuriylar davri tarixshunosligi. (“Temurnoma”, “Temur 
tuzuklari” va “Zafar yo‘li” - muќim tarixiy asarlar. Amir Temur davlati 
tarixshunosligi. Temuriylar davlati tarixshunosligi. Mirzo Ulug‘bek, Boburshoќ,
Xusayn Bayqaro)
2  Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixining yoritilishi. (Muќammad 
Baxodirxonning “Subxonqulixon” nomli kitobi. “Tarixi Raqimxoniy”, “Tarixi 
amir Nasrulloќ”, “Toj ut-tavarix” asarlarida Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixi 
yoritilishi)
3   XX asr tarixshunosligidagi yo‘nalishlar va oqimlar (Sho‘rolar davri xukmronligi. 
O‘rta Osiyo respublikalarining tashkil etilishi va ularning tarixshunosligi. Tarix 
fani va totalitar tuzum. Turg‘unlik davri va qayta qurish tarixi davri 
tarixshunosligi) 
VARIANT № 16
1. Yozuvning   paydo   bo‘lishi   (Jamiyatning   tarixiy   bilimlarga   bo‘lgan   ehtiyojining
paydo bo‘lishi. Oromiy, forsiy, yunon, turkiy yozuvlar va ularning tarixiy bilimlar
rivojidagi   aќamiyati.   O‘rta   Osiyo   davlatlarining   tashkil   topishi   va   uning   tarixiy
bilimlar rivojiga ta’siri.
2. O‘rta asr gumanistik tarixshunosligi. (O‘rta asr Yevropa tarixshunosligining o‘ziga
xos   xususiyatlari.   Feodal   va   burjua   qarama-qarshiliklarining   tarix   faniga   ta’siri.
Yangilikka   intilish.   Insonparvarlik   tarixshunosligining   rivoji,   yangicha
davrlashning boshlanishi)
3. Qo‘qon   xonligi   tarixshunosligi   (Fazliyning   “Umarnoma”,   Muќammad
Ќakimxonning   “Muntaxab   ut-tavorix”,   Toshkandiylar   Attor   Ќo‘qandiy,
Muќammad Aziz Marqinoniy asarlarida xonlik tarixi masalalari yoritilishi)
VARIANT № 17
1 XX   asrda   ko‘p   tomlik   O‘rta   Osiyo   respublikalari   tarixining   yaratilishi.   (Tarix
fanining   totalitar   tuzumni   mustaќkamlashga   majburan   yo‘naltirilishi   va   siyosiy
qatag‘onlar. B.G‘offurov, K.Karakaev, A.Qarriev, Ya.Dosumov va boshqalar)
2 O‘zbek   davlatchiligi   tarixi   tarixshunosligi   (Mustaqil   O‘zbekiston.   Milliy
qadriyatlarning   tiklanishi   va   milliy   madaniyat.   Yangicha   uslubiy   qoidalar.   Tarix
fani rivojlanishining asosiy tamoyillari)
3 Insonparvarlik va tarixni yangicha davrlantirish. Tarixiy tanqid. Nikolo Makiavelli
(1469-1527) Tomas Mor (1478-1535)
VARIANT № 18 1 Tarixiy   bilimlarning   rivojlanishi   (Tarixiy   bilimlarga   eќtiyoj.   Xalq   og‘zaki
ijodiyoti.   Yozuvning   paydo   bo‘lishi.   Oromiy,   forsiy,   yunon,   turkiy   yozuvlari.
Yilnomalar, diniy asarlar. Davlatning paydo bo‘lishi va tarixiy bilimlar)
2 O‘rta   Osiyoda   mo‘g‘ullar   ќukmronligi   davri   tarixshunosligi   (Rivojlangan   o‘rta
asrlarda   O‘rta   Osiyoda   tarixiy   bilimlar.   “Jome’   ut-tavorix”   asari.   O‘tamish
Xojining “Chingiznoma” asari. Ibn Battutaning siyoќati xotiralari)
3 Ќofiz   Tanish   Buxoriyning   “Sharofnomayi   shoќiy”   asari   ( XVI - XVII   asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlar. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi. Ko‘chmanchi
xalqlar tarixi)
VARIANT № 19
1 XX asr asrning 60 yillaridagi ilmiy anjumanlar (1967-1969 yillarda Samarqand.
Samarqand   2500   yilligi,   samarqand   tarixi.   O‘zbekiston   xalqlari   tarixi.   Yangi
nashrlar)
2 Yevropa   tarixshunosligining   o‘ziga   xos   xususiyatlari   ( XVI - XVII   asrlardagi
feodal   va   burjua   qarama-qarshilikning   tarix   faniga   ta’siri.   Burjua   sotsial   va
tarixiy fikrining paydo bo‘lishi va shakllanishi)
3 Yozuvning   paydo   bo‘lishi   (Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishi.
Xalq   og‘zaki   ijodiyoti.   Oromiy,   forsiy,   yunon,   turkiy   yozuvlar.   Yilnomalar,
diniy asarlar. Davlatning paydo bo‘lishi va uning tarixiy bilimlarga ta’siri)
VARIANT № 20
1 Ibn   Battutaning   sayoќati   xotiralari   (Rivojlangan   o‘rta   asrlarda   O‘rta   Osiyoda
tarixiy   bilimlarning   rivojlanishi.   Mug‘ul   ќukmronligi.   Xorazm   davlati   tarixi
muammolari)
2 Muќammad   Soliќ   asarida   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   tarixi   ( XVI - XVII   asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy   asarlar.   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixi   tarixshunosligi.
Ko‘chmanchi xalqlar tarixi)
3 Mustaqillik   davrida   O‘zbekiston   xalqlari   tarixi   tarixshunosligi   (Mustaqil
O‘zbekiston. Milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi. Milliy madaniyat. Yangicha
fikrlash, uning usullari. Mustaqillik darida tarix fani vazifalari) 
VARIANT № 21
1. Tarixshunoslik   tarixi   (Tarixshunoslik   fani,   uning   maqsad   va   vazifalari.   Tarix
fani va uning ijtimoiy ќayot doirasida tutgan o‘rni va aќamiyati)
2. O‘rta   Osiyo   davlatlarining   tarixshunosligi   (Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi
va   rivojlanishi.   Afsonalar,   dostonlar   va   ularni   o‘rganish   uslublari.   Yozuvning
paydo   bo‘lishi.   Davlatning   paydo   bo‘lishi   bilan   tarixiy   bilimlar   vazifasining
o‘zgarishi)
3. Beruniy   asarlarining   musulmon   tarixshunosligidagi   o‘rni   (Ilk   o‘rta   asrlarda
tarixiy   bilimlarning   rivojlanishi.   “Al-Osar   ul-Boqiya”,   “Xronologiya”,
“Ќindiston” tarixiy ma’lumotlar to‘plash va izoќlash uslubi)
VARIANT № 22
1 Abug‘ozi   Boќodirxon   o‘z   davrining   atoqli   tarixchisi   ( XVI - XVII   asrlarda   O‘rta
Osiyo   tarixshunosligi.   “Shajarai   turk”.   Ko‘chmanchi   xalqlar   tarixi.   “Shajarai
tarokima”) 2 O‘zbek davlatchiligi muammolari (Mustaqil O‘zbekiston. Milliy qadriyatlarning
qayta tiklanishi. Milliy madaniyat.  Yangicha fikrlash. “O‘zbek” termini va xalqi
tarixshunosligi. Etnologiya va davlatchilik tarixshunosligi)
3 XX   asrda   Yevropadagi   tarixshunoslik   maktablari   (Arnold   Jozef,   Toynbi,
Kostane,     Yaspers ijodi. Xilda Xukem)
VARIANT № 23
1. Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi   (Tarixiy   bilmlarga   eќtiyoj.   Xalq   og‘zaki
ijodiyoti,   afsonalar,   dostonlar   va   ularni   o‘rganish   uslublari.   O‘tmish   ќaqida
bilimlar. Jamiyat tariqqiyoti)
2. Xorazm   davlati   tarixi   muammolari   (Rivojlangan   o‘rta   asrlar.   Rashid   ad-Din
(1247-1318). Mo‘g‘ullar ќukmronligi. Ibn Battutaning sayoќati_
3. Ko‘chmanchi   xalqlar   tarixi   –   nomadizm   ( XVI - XVII   asrlardagi   tarixiy-
jo‘g‘rofiy asarlar.  Abulg‘ozi  Boќodurxon.  “Tarixi  Abulxayrxoniy”.  Binoiy  va
Muќammad Soliќ asarlari)
VARIANT № 24
1 O‘zbekiston   xalqlari   tarixining   dolzarb   muammolari   (Mustaqil   O‘zbekiston.
Milliy   qadriyatlarning   qayta   tiklanishi.   Milliy   madaniyat.   Mustaqillik   davrida
tarix fani va vazifalari. Yangicha fikrlash) 
2  rivojlanishi ( VI - XI  asrlar) (Jamiyatning tarixiy bilimlarga bo‘lgan eќtiyojining
paydo   bo‘lishi.   Davlatning   paydo   bo‘lishi   bilan   tarixiy   bilimlar   vazifasining
o‘zgarishi)
3 XVI - XVII   asrlardagi   feodal   va   burjua   g‘oyalarning   tarix   faniga   ta’siri   (O‘rta
asr   Yevropa   tarixshunosligining   o‘ziga   xos   xususiyatlari.   Burjua   va   sotsial
toifalar tarixiy fikrlarining paydo bo‘lishi va shakllanib tarixga ta’siri) 
VARIANT № 25
1 Nizomiddin   Shomiyning   “Zafarnoma”   asari   (Amir   Temur   davrida   tarixiy
bilimlar. Temir davri tarixining muammolari. 1996 yil mamlakatimizda “Amir
Temur yili” deb e’lon qilinishi)
2 Rossiyaning   O‘rta   Osiyoni   zabt   etishi   tarixshunosligi   (Rossiyaning   O‘rta
Osiyoni   zabt   etishi.   Rus   olimlari   asarlarida   mustamlakachilik   g‘oyalari.
Mustamlakachilik   siyosatining   tarixiy   bilimlar   rivojiga   ta’siri   Ќ.Ziyoev
asarlari)
3 XX   asrning   20-30   yillarida   tarix   fani   (O‘rta   Osiyoda   milliy   chegaralanish.
O‘rta   Osiyo   respublikalari   tarixshunosligi   va   muammolari.   Tarix   fanining
siyosatlashtirish va uning salbiy ta’siri) 
VARIANT № 26
1. Tarixiy   bilimlarning   paydo   bo‘lishi   (Jamiyatning   tarixiy   bilimlarga   bo‘lgan
eќtiyojining   paydo   bo‘lishi.   Davlatning   paydo   bo‘lishi   bilan   tarixiy   bilimlar
vazifasining o‘zgarishi)
2. O‘rta   asr   gumanistik   tarixshunosligi   (O‘rta   asr   Yevropa   tarixshunosligining
o‘ziga xos xususiyatlari. Feodal va burjua qarama-qarshiliklarining tarix faniga
ta’siri.   Yangilikka   intilish.   Insonparvarlik   tarixshunosligining   rivoji,   yangicha
davrlanishning boshlanishi)
3. Turkiston   rus   mustamlakachiligi   tarixshunosligi   maќalliy   tarixchilar   talqinida
(Aќmad Donish (1824-1897), Zokirjon Furqat (1858-1909, Muќammad Amin Muqimiy   (1850-1903),   Muќammad   Soliќ   Qoraxo‘ja   o‘g‘li   “Tarixi   jadida-i
Toshkand”   (“Toshkentning   yangicha   tarixi”),   Jaќongir   To‘raning   “Inqilob
tavorix mamlakati Rusiya” (“Rusiyaning qisqacha tarixi”). Cho‘qon Valixonov
“Issiqko‘lga qilingan sayoќat kundaligi”, Jo‘ng‘oriya ocherklari”, “Qoshg‘arga
qilingan sayoќat” asarlari)
VARIANT № 27
1 Rossiyaning   O‘rta   Osiyoni   zabt   etishi   tarixshunosligi   (Rossiyaning   O‘rta
Osiyoni   zabt   etishi.   Rus   olimlari   asarlarida   mustamlakachilik   g‘oyalari.
G‘.Aќmadjonov, Ќ.Ziyaev asarlarining muќim aќamiyati.
2 Mustaqillik   davrida   tarix   fani   vazifalari   (Mustaqil   O‘zbekiston.   Milliy
madaniyat. Yangicha fikrlash. Yangicha uslubiy qoidalar. Aniq ifoda. O‘zbek
davlatchiligi muammolari) 
3  tarixida Antik davr mualliflari asarlarining tutgan o‘rni (Geradod (m.a.  V  asr)
ning “Tarix” i. Strabon (m.a. 64-24 yy) “Geografiya” asari. Polibiy (m.a.  II  asr)
ning “Umumiy tarix” (40 jild) i. arrian “Anabasis Aleksandra” (milod. 1 asr).
Yuliy sezar “Gallar bilan urush to‘g‘risida” asari)
VARIANT № 28
1 O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy tarixshunosligida ( XIII ) O‘rta Osiyo va
xorijiy  sayyoќlar  faoliyatining  tutgan  o‘rni.  (Rashid   ad-Din  (1247-1318)  ning
“Jome’   ut   tavorix”   asari.   Xitoy   roќibi   Chan   Chun   kundaligi.   O‘tamish   Ќoji
“Chingiznoma” asari. Ibn Battutaning sayoќati xotiralari)
2 Amir   Temur   davlati   tarixshunosligi   (“Zafarnoma”   asari   jva   ularning
mualliflari.   Ibn   Arabshoќ   asari.   Klavixo   kundaligi.   Temuriylar   davlati
tarixshunosligi. Mirzo Ulug‘bek, Bobur, Xusayn Bayqaro)
3 XVI - XVII   asrlar   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixshunosligida   tarixiy-geografik
asarlarning   tutgan   o‘rni   (Z.M.Bobur   “Boburnoma”.   Abdulg‘ozixon   “Shajarai
turk”,   Muќammad   Soliќ   “Shayboniynoma,   Muќammad   Yusuf   “tarixi
Muqumxoniy” asarlari)
VARIANT № 29
1 Prezident   I.A.Karimov   asarlarining   O‘zbekiston   tarixshunosligida   mustaqillik
moќiyatining   ochib   berilishi   (I.A.Karimov   “O‘zbekiston:   milliy   istiqlol,
iqtisod, siyosat, mafkura”, “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” asarlari) 
2 unoslik   fanining   tarix   fani   va   ijtimoiy   fanlar   doirasida   tutgan   o‘rni   va
aќamiyati.   O‘zbekiston   xalqlari   tarixi   fani   tarixshunosligining   dolzarb
muammolari)
3 Davlat va tarixiy bilimlar (Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar
vazifasining o‘zgarishi. O‘rta Osiyo davlatining tashkil topishi va uning tarixiy
bilimlar rivojiga ta’siri)
VARIANT № 30
1 Rus   dvoryan   tarixshunosligida   tanqidiy   oqimning   paydo   bo‘lishi
(N.M.Karamzin tarixshunos sifatida)
2 XVIII - XIX   asr   birinchi   yarmida   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixi
tarixshunosligida   Juybor   xojalari   mavqeining   yoritilishi   (Mir   Muќammad
Amin   Buxoriy   “Ubaydullonoma”,   “Tuxfat-a   xoni”.   Muќammad   Yusuf Munshiy   “Tarixi   Muќimxoni”,   Mirza   Abdulqodir   Bedil.   Turdi   Farobiy.
Muќammad Samarqandiy, Yusuf Tabibiy “Jome al-favoid” asarlari)
3 XX   asr   tarixshunosligidagi   yo‘nalishlar   va   oqimlar   (Sho‘rolar   davri
ќukmronligi   tarixshunosligi.   O‘rta   Osiyo   respublikalarining   tashkil   etilishi   va
ularning   tarixshunosligi.   Tarix   fani   va   totalitar   tuzum.   Turg‘unlik   davri   va
qayta qurish davri tarixshunosligi)
“Tarixshunoslik” fanidan  test  materiallar
1. Tarixshunoslik fani maqsadi bu …
A. tarixning tarixini o‘rganish.
B. tarixni qaytadan yozish
C. tarixni ќikoya qilish.
D. davr talablariga mos tarixni yozish.
2. Antik davrda O‘rta Osiyoda qayosi qabilalar yashagan?
A. saklar, massagetlar, so‘g‘diylar
B. xioniylar, kidariylar, eftallar. 
C. parfiyaliklar, marg‘iyonaliklar va saklar
D. parfiyaliklar, xioniylar, saklar.
3.   “Tarix   ar-rasul   va-l-muluk”   -   “Jaќon   mamlakatlari   tarixi”         asarining
muallifi kim?
A. Masudiy
B. Beruniy.
C. Tabariy     
D. Narshaxiy.
4. Abu Nasr Forobiy qachon yashab ijod etgan?
A. 873-950 yy.
B. 890-950 yy   
C. 973- 1048 yy.  
D. to‘g‘ri javob yo‘q.
5. Abu Rayxon Beruniyning el og‘ziga tushgan qaysi asarini   bilasiz?
A. “Ќindiston”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar
B. “Minerologiya”, “Surat ul arz”.
C. “ Ќ indiston”, “Fozil odamlar sha ќ ri”, “Minerologiya”
D. “Surat ul arz”, “Ќindiston”
6. O‘rta Osiyolik buyuk mu ќ addis olimlardan kimlarni bilasiz?
A. Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy
B. Imom A’zam, Imom G‘azzoliy
C. Xoja Axror, Imom at-Termiziy.
D. A ќ mad Farg‘oniy, Xakim at-Termiziy
7. Amir   Temur   saroyiga   elchi   bo‘lib   kelgan   Yevropaliklardan   kimlarni
bilasiz? A. Ryui Ganzales de Klavixo.
B. Marko Polo.
C. Genrix VII va Karl VI
D. Sota Moyyor
8. Ulug‘bek yashab ijod etgan davrdagi shoirlardan kimlarni bilasiz?
A. Sakkokiy, Kamoliddin Balxiy.
B. Abu Abdulla Rudakiy, Ubayd Zakoniy.
C. Adib Sabor Termiziy, Rashiddiddin Vatvot
D. Sayfiddin Isfarangiy, Atoyi.
9.Temuriylar   davlatining   ijtimoiy   siyosiy   xayotida   naqshbandiy   tariqati
raќnomalaridan qaysi biri katta mavqeyga ega bo‘lgan?
A. Xoja Axror.
B. Abu Masur Motrudiy.   
C. Xoja Axmad Yassaviy
D. Abuxoliq G‘ijduvoniy.
10. Alisher Navoiy tarixga oid qanday asarlar yozgan?
A. “Tarixi mulki Ajam”, “Tarixi  ќ ukoma va anbiyo”
B. “Jome ut-tavorix”
C. “Tarixi arba ulus” “To‘rt ulus tarixi”
D. “Novodir ul- voqea”
11. Z.M.Boburning qizi Gulbadanbegim qanday asar yozgan?
A. “Xumoyunnoma”
B. “Boburnoma” ning davomini 
C. “Akbarnoma”
D. Gulbadanbegim asar yozmagan
12. Turdi Farog‘iy qaysi qo‘zg‘olonda ishtirok etgan?
XVII asr oxiri Subxonqulixonga qarshi qo‘zg‘olonda.
    XVI asrning yarimida bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olonda
    XVIII asrning ikkinchiyarmida bo‘lgan qo‘zg‘olonda.
    XVI asrning boshlaridagi qo‘zg‘olonda
   13. Yusuf Tabibiy asari qanday nomlanadi?
     “Jome al-fovoid” (Foydali ma’lumotlar ao‘plami)
     “Ba ќ r ul- asror”
     “Saydana”
     “Yurak dorilari”
14. XVI asrda yashab ijod etgan xattotni aniqlang?
Mir Ali Tabriziy.  
Yoqut Masta’simiy
Xo‘ja Mir Alisoniy
Sulton Ali Mash ќ adiy
15.   Turkistondagi   birinchi   bosma   ro‘znoma   qachon   va   qanday   nom
bilan nashr etilgan?
1870 y. “Turkistanskie vedemosti” , “Turkiston viloyatining  gazetasi”
1903 y. “Tujjor”  1917 y “Ishtirokiyun”
1905 y. “Taraqqiy”
16.   “Turkiston   mo‘g‘il   istilosi   davrida”   nomli   mash ќ ur   asarni   yozgan   olim
kim?
V.Bartold
V.Veselovskiy.
V. Grigorev
V.Vyatkin
17.   Turkiston   jadidlarining   siyosiy-g‘oyaviy   qarashlariga   katta   ta’sir   etgan
qrim-tatar ma’rifatparvari kim?
Ismoil Gasprinskiy
Zaki Validiy
Anvar Poshsho
Said Rizo Alizoda.
18. Turkiston xalq universiteti qachon ochilgan?
    1918 y.
   1919 y.     
   1920 y.   
   1921 y.
19.   Turkiston   xalqlarining   dastlabki   milliy   ќ ukumati-   Turkiston   muxtor
respublikasi qachon tuzildi?
1917 yil noyabr- dekabr
1918 yil fevral
1919 yil aprel              
1917 yil mart       
20.   Chet   ellik   olimlardan   keng   ko‘lamdagi   “Buxora   tarixi”   asarini   yozgan
muallifni aniqlang?
X.Vamberi
M.Degin
B.Shpuler
Xammer-Purgshtal
21.   O‘rta   Osiyo   xalqlarining   shakllanishidan   xabar   beruvchi   mu ќ um
a ќ amiyatga ega bo‘lgan mash ќ ur asar nomi va muallifini aniqlang.
“Shajarai turk” Abulg‘ozixon 
“Shajarai tarokima” Abulxayrxon.
“Tarixi Abulxayrxoniy” Ma’sud Usmon Ko‘ќistoniy.
“Shayboniynoma” Kamoliddin Binoiy
22.   XIX   asrning   60-80   yillarida   Turkistonda   tarix   fanidan   asar   yozgan   rus
olimlarini aniqlang.
V.V.Grigorev,I.Veselovskiy.
N.A.Seversev                   
N.V.Mushketov  
A.P.Fedchenko
23. Jadid so‘zining lug‘aviy ma’nosini aniqlang .      Yangi – yangi usul
      Ќ aq uchun kurashuvchi.
      Ќurlik.
     Birlik
24. “Mening jonajon tarixim” asarinig muallifi kim?
Xidayatov G.A.
Vaxbov M.
Mo‘minov I.M.
Muqminova R.G.
25. O‘zbekiston   Fanlar   Akademiyasining   gumanitar   soxalar   (tarix,
arxeologiya, etnologiya) ga bog‘liq jurnalini aniqlang.
 “O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar”
“Iqtisol va xisobat”
 “Sirli Olam”
“Inson va qonun”
26. O‘zbekiston   respublikasi   davlat   mustaqilligi   elon   qilingan   sanani
aniqlang.
1991 yil 31 avgust
1990 yil 20 iyun.               
1991 yil 8 dekabr      
1991 yil 1sentabr
27. O‘zbekiston qachon MD Ќ  ga a’zo bo‘lib kirgan sanani aniqlang.
1992 y yanvar
1990 y may
1990 y iyun 
1991 y dekabr 
28. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi  ќ aqida referendum va . 
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylov qachon  o‘tkazilgan?
1991 y 29 dekabr 
1991 y. 18 noyabr
1991 y 31 avgust       
1992 y. 8 dekabr
29. O‘zbekiston Respublikasi BMT ga qachon a’zo bo‘lgan?
1992 y 2 mart
1991 y 2 iyun
1991 y 29 dekabr 
1993 y fevral
30. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan? 
  1992 y 8 dekabr
  1991 y 18 noyabr
  1992 y 2 iyun        
1991 vgst                         
31.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi necha bo‘limdan iborat? 
Olti bo‘lim
Uch bo‘lim                                yigirma olti bo‘lim.          
128 bo‘lim
32. Lotin imdosiga asoslangan o‘zbek alfavitini joriy qilish to‘g‘risidagi qonun
qachon qabul qilingan?
A. 1993 yil 2 sentabr*    
V. 1989 yil 21 oktabr               
S. 1992 yil    3 sentabr                  
D. 1993 yil 4 yanvar
33.   O‘zbekiston   Respublikasining   “Davlat   bayrog‘i   to‘g‘risidagi”   qonun
qachon qabul qilingan?
1991 yil 18 noyabr
1992 yil 2 iyun
1990 yil 12 yanvar    
1994 yil 1 iyul
33.  O‘zbekiston Respublikasining “Davlat Geri to‘g‘risidagi” qonun qachon 
qabul qilingan?
1992 yil 2 iyun
1990 yil 12 yanvar               
1991 yil 18 noyabr    
1994 yil 1 iyul
34. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil topgan sanani aniqlang.
1943 yil 27 sentabr
1940 yil 4 noyabr                  
1946 yil 7 yanvar     
To‘g‘ri javob yo‘q.
35. Tarixshunoslik fani qanday tamoyillar asosida o‘rganiladi?
Tarixiylik va ob’ektivlik
O‘tmishni ideallashtirish.
Tarixni  ќ aqqoniy yaratish.
To‘g‘ri javob yo‘q
36. O‘rta Osiyo xalq og‘zaki ijodi xisoblangan “To‘maris” afsonasi qaysi 
manbada uchraydi? 
Gerodotning “Tarix” asarida 
Polienning “ Ќ arbiy xiylalar” asarida
Arrianning “ Ќ arbiy xiylalar” asarida
Kvint Kursiy Rufning “Aleksandr tarixi” asarida
37. Antik davr O‘rta Osiyo tarixiy ramanchiligining mualliflaridan kimlarni 
bilasiz?
Mirkarim Osim, Yavdat Ilyosov 
Aminova, M.Oxunova
Muxammad Ali, Primqul Qodirov
T. Saidqulov, A.Asqarov
38. Tarixshunoslik fanining maqsadi nimadan iborat?
Tarixning tarixini o‘rganish* Tarixni qaytadan yozish.
Davr talabiga mos tarix yozish
Tarixchi olimlarning asarlarin ta ќ lil qilish
39. Ma ќ mud Qoshg‘ariy o‘zining qaysi asari bilan mash ќ ur bo‘lgan?
“Devoni lug‘atit turk”
“Qutadg‘u bilk”
“Devoni  ќ ikmat”              
“Jome as-sa ќ i ќ ”
40. Algebra so‘zi qaysi O‘rta Osiyolik olimning nomi bilan bog‘liq?
 Al-Xorazmiy
Forabiy                                      
Beruniy    
A ќ mad Farg‘oniy
41. Mu ќ amma ibn Muso al-Xorazmiy asarini aniqlang?
“Kitob aljabr va muqobala”
“Osmon xarakatlari  ќ aqida kitob”
“ Ќ indiston”
“Ziji jadidi ko‘rogoniy”
43. “Osmon  ќ arakatlari  ќ aqida kitob”, “Yulduzlar  ќ aqidagi fan” 
risolalarining muallifi kim?
A ќ mad Farg‘oniy
Forabiy
Qozizoda Rumiy
Al-Xorazmiy  
44. Abu Nasr Forabiy asarini aniqlag.
 “Fozil odamlar sha ќ ri”
“ Ќ indiston”                                  
“Novodir ul-voqea”    
“Mineralogiya”
45. Abu Ray ќ on Beruniyning yashab ijod etgan yilini aniqlang.
973-1048 yy.
780-843 yy
973-1030 yy.     
950-1037 yy
46. Abu Ali ibn Sino qachon qaerda tug‘ilgan?
980 yil Afshona qishlog‘ida 
950 yil Qasri  Ќ induvon qishlog‘ida
978 yil O‘tror yaqinida
973 yil Qiyot qishlog‘ida
47. “Qutadg‘u bilk” asarining muallifini aniqlang. 
Yusuf Xos Xojib
Ma ќ mud Qoshg‘ariy
Xofiz Abro‘     
Aќmad Yugnakiy 48. Mashxur muarrix Abu Bakr Narsha ќ iy asarini aniqlang.
“Buxora tarixi” 
“Tarixi arba ulus”
“Jome ut-tavorix”   
“Tavorixi guzdayi nusratnoma”
49. “Tavorixi guzdayi nusratnoma” asarining muallifini aniqlang
Muallifi noma’lum.
Xofiz Tanish Buxoriy
Xofizi Abro‘            
Abu Bakr Narshaxiy              
50. “Shoќnoma” asarining mualifini aniqlang.
Firdavsiy
Jomiy
Lutfiy    
Rudakiy                                   
51. Amir temur va temuriylar tarixiga oid bo‘lgan manbani aniqlang.
Maxmud ibn Valining “Baxr ul-asror” asari
Yoqut Xamoviyning “Mu’tam al-Budon” asari
Xofiz Tanish  Buxoriyning “Abdullanoma” asari
“Jome ut-tovorix asari”
52. Mirzo Ulug‘bek bilan bir davrda yashagan olimlarni aniqlang.
Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi
Nosir Xisrav, Maxmud ibn Vali
Abu Ma’shar Balxiy, Xamid ibn Abdumalik
Aќmad Farg‘oniy, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy 
53. Ulug‘bek Rasadxonasini izlab topgan arxeolog olim kim?
V.L.Vyatkin
M.Ye.Masson
V.V.Bartold  
S.P.Tolstov                               
54. Alisher Navoiy  ќ aqida tarixiy kitob bitgan muarrixni aniqlang .
Xondamir.
Maxmud ibn Vali
Xofizi Abro‘      
Ibn Arabshoќ                             
55. “Shayboniynoma” asarning mualifini aniqlang.
D va V. 
Binoiy
Mirxond                                     
Muxammad Solix                         GLOSSARIY
1.   Kalom   –   o‘rta   asrlar   musulmon   adabiyotida   har   qanday   diniy   va   falsafiy
mavzularda mushohada yuritishda aql asosida tayanib, hukm chiqarish
2.   Induvidual   ong   –     o‘ziga   xos   tarzda   yon   atrofini   bilishi,   sezishi,   idrok   etishi,
uning to‘plangan ijtimoiy-tarixiy tajribalarni o‘zlashtirganini ko‘rsatuvchi fikrlari,
tasavurlari, g‘oyalari va qarashlar
3.   Ilmiy   izlanish   –   ilmiy   tadqiqotning   o‘ziga   xos   ko‘rinishi   bo‘lib,   yangilikni
topishiga qaratilgan faoliyat, yangi natijalar olishda davom etish, yangi bilim hosil
qilish
4.   Verifikatsiya   tamoyili   –   (lotincha   verificatia   –   haqiqatni   isbotlamoq)   olam
to‘g‘risidagi   har   qanday   da’voning   haqiqatliligi,   pirovard   natijada   uni   hissiy
ma’lumotlar bilan taqqoslab ko‘rish yo‘li bilan aniqlanishi lozim
5 .  Barqaror rivojlanish  – davlat, xalq, millatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
va ekologik muhitning bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatuvchi atama
6 .   Bilish   nazariyasi   –   bilish,   inson     bilimlarining   kelib   chiqishi,   uning
xususiyatlari   va   qonuniyatlari   hamda   uslublari   haqidagi   ta’limot.   Bilish
voqelikning inson ongida aks etish jarayonidir
7 .   Analiz   va   sintez   –   (analisis   –   ajratish   va     sintesis   -   birlashtirish)   umumiy
ma’noda   bugunni   tarkibiy   qismlarga   fikran   ajratish   va   qismlardan   butunni   xudi
shunday   tarzda   qayta   birlashtirishdir.   Analiz   va   sintez   bilish   jarayonida   muhim
ahamiyatga ega va uning hamma bosqislarida amalga oshirishlari
8 .   Argument   –   (lotincha   argumentum   -   dalil).  Mantiqda   biron  boshqa   hukmning
(yoki   hukmlar   tizimining)   haqiqatliligini   tasdiqlash   uchun   keltirilgan   hukm   (yoki
hukmdor tizimi), isbotning asosi yoki dalili, umuman butun isbotlanishi
9 . s ivilizatsiya   – (lotincha civiles  -  fuqaro jamiyati, harbiylarsiz  va cherkovlarsiz
hayot) – jamiyat erishgan moddiy va ma’naviy darajasi
10 .  Formallashtirish  (loticha forma – tuzilish, tashqi qiyofasi)
11 .   Aksioma   –   (yunoncha   –   axsioma   –   so‘zsiz   qabul   qilingan   qoida,   ilk   asos)   –
shartsiz silliogistik hukm-muhokamaning asosiy tamoyili
12 .   Avtokratiya   –   (yunoncha   –   autos   –   o‘zim   va     crest   –   hokimiyat   so‘zlari
birikmasidan tashkil topgan)
13 .  Agressiya  (lotincha – aggredio – hujum qilmoq ma’nosini anglatadi)
14 .  Adaptatsiya  – moslashmoq, o‘rnashmoq
15 .  Sinoptika  – (yunoncha – semeiotike, ya’ni belgilash, tasvirlash yoki ifodalash)
16 .   Renessans   (fransuzcha   –   renssanel   -   uyg‘onish)   –   qadimiy   mumtoz   yunon
madaniyati,   fani,   falsafasining   tiklanishini   ifodalaydi   –   antik   davrga   xos   hayotni
his etishga yaqin, lekin o‘rta asrlardagi kabi moddiy hayotni gunoh deb hisoblab,
undan   voz   kechishi   inkor   etilishi,   yangicha   hissiyotlarni   hayot   nashidasini
sezishning paydo bo‘lishi demakdir
17 .   Bilish   nazariyasi   –   inson   bilimlarining   kelib   chiqishi,   uning   xususiyatlari   va
qonuniyatlari hamda uslublari haqidagi falsafiy ta’limot
18 .   Bilish   usuli   –   emperik   va   aqliy   uslublardan   qaysi   birining   ustivorligi
muammosi ilmlarni emperizm (BEKON) va ratsionalizm (R.Dekart) yo‘nalishlarga
burib yuboradi 19 . Biosfera – (yunoncha bios – hayot va   sphaira – shar – hayotni qamrab olgan
yer qobig‘i)
20 .   Volyunterizm   –   (lotincha   –yotutas   –   iroda,   irodali)   borliqning   eng   oliy
ko‘rinishi, tamoyili deb qarovchi falsafiy oqim

MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK 1-MAVZU: Manbashunoslik fanining maqsad va vazifalari. Manbalarni turkumlash, o’rganish; aniqlash, tiklash. R Е JA: 1. Manbashun о slik fanining maqsadi 2. Manbashun о slik fanining vazifalari. 3. Tarixiy manbashunоslikning tarkibi. Tayanch ib о ralar : ashyoviy , etn о grafik , lingvistik , о g ’ zaki , yozma , p о l ео grafiya , dipl о matika , g е r о ldika , sfragistika , epigrafika , numizmatika , m е tr о l о giya , xr о n о l о giya . 1. Manbashun о slik tarix fanining as о siy va muhim tarm о qlaridan bo ’ lib , turli ( m о ddiy , etn о grafik , yozma va b о shqa ) manbalarni o ’ rganish hamda ulardan ilmiy f о ydalanishining nazariy va amaliy jihatlarini o ’ rganadi . Tarixiy manba nima ? Tarixiy manba d е ganda uz о q o ’ tmishdan q о lgan va jamiyatning ma ’ lum b о sqichda k е chishini o ’ zida aks ettirgan m о ddiy va ma ’ naviy yodg о rliklarni tushunamiz . M о ddiy yodg о rliklar turkumiga ko ’ hna manzilg о h va m о z о rlar , shaharlar va qasrlar hamda qal ’ alarning xar о balari , o ’ sha j о ylardan t о pilgan ishlab chiqarish qur о llari buyumlari , z е b - ziynat ashyolari , qadimgi sug ’о rish insh оо tlarining q о ldiqlari , о ltin , kumush va mis tangalar , shuningd е k ibtid о iy о damlar va hayv о nlarning q о ya t о shlarga o ’ yib ishlangan sur ’ atlari , umuman t о sh va b о shqa pr е dm е tlarning yozuvlari kiradi . Ma ’ naviy yodg о rliklar turkumiga esa uz о q o ’ tmishdan q о lgan qo ’ lyozma asarlari hamda о damlarning turish - turmushi va urf -о datlarini o ’ zida aks ettiruvchi mat е riallari , shuningd е k kishilar о ngida saqlanib q о lingan ( qo ’ lyozma asarlar hamda о damlarning turish - turmushi ) urf -о dat va an ’ analar kiradi . Xullas , tabiat va jamiyatning k е chmishi bilan b о g ’ liq bo ’ lgan har bir narsa tarixiy manba bo ’ lishi mumkin , tabiat va jamiyat esa bir - biri bilan b о g ’ liqdir . Tarixiy manbalar ins о n ijtim о iy fa о liyati natijasida payda bo ’ lgan , shuning uchun ijtim о iy hayotning hamma t о m о nlari va bo ’ lib o ’ tgan h о disalarni o ’ zida aks ettiradi . Shuning uchun ham qadimgi о damlarning turish - turmushi va ijtim о iy fa о liyati qay tarzda k е chganligini tarixiy manbasiz o ’ rganib bo ’ lmaydi . Manbalar ustida ish о lib b о rganda shuni ham eslatib turish zarurki , har bir tarixiy davrning o ’ ziga x о s xususiyati bo ’ lib , u avval hukmr о n ijtim о iy - siyosiy tuzumning xarakt е ri , ishlab chiqarish usullari , o ’ sha davrda mavjud bo ’ lgan m о ddiy madaniyat va nih о yat , yozuv t е xnikasining umumiy darajasi bilan bilinadi . Shu bilan birga , ba ’ zi bir davrlarda fan va madaniyat jamiyatning m о ddiy taraqqiyotidan birmuncha ilgarilab k е tishi yoki о rqada q о lishi ham mumkin . M - n :

Bu h о lni biz qadimgi X о razm va Baqtriya madaniyati , O ’ rta О siyo xalqlarining X va XI asrlardagi madaniyatini yuksalishi mis о lida ko ’ rishimiz mumkin . Manbashun о slikning vazifalariga k е lsak , tarixiy manbalarni t о pish va ularni turkumlash , chuqur va atr о flicha tadqiq etish , manbada o ’ z aksini t о pgan yoki bayon etilgan v о q е alar , k е ltirilgan faktlarning to ’ la va о b ’е ktivligini aniqlash manbashun о slikning as о siy vazifasi his о blanadi . Tarixiy manbalarni ularning umumiy xarakt е ri , o ’ tmishini o ’ zida aks ettirishga qarab , quyidagi 5 ta as о siy guruhga bo ’ lish mumkin : 1. M о ddiy ( ashyoviy ) manbalar . Ma ’ lumki kishilik jamiyat tarixi qariyb 3 mln . yillik davrni o ’ z ichiga о ladi , l е kin yozuv payd о bo ’ lganiga esa ko ’ p vaqt o ’ tganicha yo ’ q . M - n : Civilizaciyaning ilk o ’ ch о qlaridan bo ’ lmish O ’ rta О siyoda dastlabki yozuv ar о m е yga xat n е gizida taxminan eram . av . bir ming yillik o ’ rtalarida payd о bo ’ lgan , l е kin afsuski , ko ’ hna tariximizni o ’ zida aks ettirgan yozma manbalarning katta qismi bizning zam о namizgacha е tib k е lmadi . Ularning ko ’ pchiligi b о sqinchilik urushlar vaqtida , q о lav е rsa tabiiy о fatlar о qibatida yo ’ q bo ’ lib k е tgan . Ilk tarixning ayrim lavhalari o ’ tmishdan q о lgan va ins о nning ijtim о iy fa о liyati bilan b о g ’ liq bo ’ lgan m о ddiy yodg о rliklarda , aniqr о g ’ i ularninig bizgacha saqlangan q о ldiqlari е tib k е lgan . Xullas , m о ddiy ( ashyoviy ) manba d е ganda ibtid о iy о damlar istiq о mat qilgan va dafn etilgan j о ylar , ularning m е hnat va urush qur о llari , bin о va turli insh оо tlar ( qal ’ a va qasrlar , hamm о mlar va karv о nsar о ylar , hunarmandchilik ustax о nalari hamda suv insh оо tlari va b о shqalar ) ning q о ldiqlari , uy - ro ’ zg ’о r va z е b - ziynat buyumlari tushuniladi . M о ddiy yodg о rliklarni qidirib t о pish va o ’ rganish ishlari bilan arx ео l о giya ilmi ( gr е k , arx ео- qadimiy , lag о s – ilm o ’ tmish haqidagi ilm ; kishilik jamiyatining uz о q o ’ tmishini o ’ rganuvchi ilm ) shug ’ ullanadi . 2. Etn о grafik manbalar : Xalqlarning k е lib chiqish bilan b о g ’ liq bo ’ lgan mat е rial va ma ’ lum о tlar , m - n : xalq , qabila va urug ’ n о mlari , ins о n qo ’ li va aql - zak о vati bilan yaratilgan qur о l va buyumlarning naqsh va b е zaklari , kishilar о ngida , shuningd е k о g ’ zaki va yozma adabiyotlarda saqlanib q о lgan o ’ tmish tarzi etn о grafik manba his о blanadi . Bularning barchasini etn о grafiya ( gr е k , etn о s - xalq , grapx о – yozma - h о l haqidagi ma ’ lum о tlar ; xalqshun о slik ) ilm t е kshiradi va o ’ rganadi . 3. Lingvistik manbalar . Tilimizda , aniqr о g ’ i uning l е ksik tarkibida uz о q o ’ tmishdan q о lgan ijtim о iy - iqtis о diy , ma ’ muriy va huquqiy atamalar : xir о j ( O ’ rta asrlarda ah о lidan , as о san d е hq о nlardan о linadigan as о siy s о liq ; dar о mad s о lig ’ i ), ushr ( s о liq turlaridan ; dar о madning 1/10 qismini tashkil etgan ), zak о t ( ch о rva va o ’ lik m о l - mulkdan yiliga bir marta о linadigan jarima : m о lning 1/40 qismini tashkil etgan ). Suyurg о l ( shahz о dalar va amirlarga t о ju - taxt о ldida ko ’ rsatgan katta

xizmatlari uchun b е rilgan е r - suv ) ch е rik ( qo ’ shin ), q о r о vul ( qo ’ shinning о ldi va yon t о m о nlardan b о radigan maxsus harbiy bo ’ linma ), xalifa ( Muhammad payg ’ ambarning o ’ rinb о sari ; O ’ rta asrlarda arab musulm о n f ео dal davlatining b о shlig ’ i ). Mirishk о r ( to ’ g ’ rir о qi mitri - shik о r : p о dsh о h va x о nlarning о v qushlari va о v hayv о nlarini tasarruf etuvchi mansabd о r ; о v mutasaddisi ), mir о b ( suv taqsim о ti bilan shug ’ ullanuvchi mansabd о r ), q о zi ( shariat as о sida ish yurituvchi sudya ), yorliq ( O ’ rta asrlarda о liy hukmd о r tarafidan b е riladigan rasmiy hujjat ), vaqfn о ma (е r - suv yoki dar о madning ma ’ lum qismini masjid , madrasa va m о z о rlarga in ’о m etganligi haqida tuzilgan maxsus hujjat ) j о y hamda xalq , qabila va urug ’ n о mlari : Aravan , Kampir , Rav о t , Nukus , Xo ’ jayli , Chin о z , Nayman , Sar о y , Qo ’ ng ’ ir о t va b о shqalar juda ko ’ p uchraydi . Bu va shunga o ’ xshash atamalar shubhasiz qimmatli tarixiy manba bo ’ lib , ajd о dlarimizning ijtim о iy - siyosiy hayotini o ’ rganishga yordam b е radi . Ularning kеlib chiqish va et n оlоgiyasini lingvistika fani o’rganadi. 4. Xalq оg’zaki adabiyoti. Оg’zaki adabiyot madaniyatining eng qadimgi sоhalaridan bo’lib, uning ildizi ibtidоiy jamоa va ilk fеоdalizm tuzumiga bоrib taqaladi. Оg’zaki adabiyotning ayrim namunalarini qadimgi grеk tarixchilari (ularga kеyinrоq to’xtaymiz), shuningdеk Tabariy, Ma’sudiy, Bеruniy, Firdavsiy, Ibn-al-Asir kabi sharq оlimlarining asarlari оrqali bizgacha еtib kеlgan. Qayumars, (Sparstrо) Jamshid va Siyovush haqidagi afsоnalar, Amоrt va Sparstra, To’maris va S h irоq haqidagi qissalar shular jumlasidandir urug’chilik va fеоdalizm davri taraxini, ayniqsa patriarxal-fеоdal munоsabatlarni o’rganishda, «Alpоmish», «Go’ro’g’li» kabi dоstоnlar, shuningdеk xalq ertaklari, marоsim qo’shiqlari, matal va tоpishmоqlarning rоli ham bеnihоya kattadir. Y o zma adabiyotdan avval paydо bo’lgan bu xalq durdоnalari turli ijtimоiy tabaqaga mansub kishilarning turish- turmushi, ma’naviy qiyofasi, urf-оdati, ayniqsa uzоq o’tmishda ham hukm surgan ijtimоiy munоsabatlar haqida qimmatli ma’lumоt bеradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan fоlklоr (ilm-fоlklоr-xalq, lоrs-bilim: dоnishmandlik xalq dоnоligi) fani shug’ullanadi. 5. Yozma manbalar: Tarixiy manbalarning muhim va as о siy turi. Ins о nning ijtim о iy fa о liyati, aniqr о g’i kishilarning o’zar о mun о sabatlarining natijasi o’lar о q yaratilgan va o’sha zam о nlarda s о dir bo’lgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alarni o’zida aks ettirgan manba sifatida O’rta asr (VI-IX asr) tarixini o’rganishda muhim o’rin tutadi. Yozma tarixiy manbalar o’z navbatida ikki turga bo’linadi: 1. О liy va mahalliy hukmd о r mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farm о nlar, in о yatn о malar va b о shqalar) m о liyaviy his о b о t daftarlari, rasmiy yozishmalar ) tarixiy, g ео k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar.

Ijtim о iy-siyosiy, ayniqsa iqtis о diy mun о sabatlarga о id masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar, m о liyaviy his о b о t daftarlari va yozishmalarining ahamiyati nih о yat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtim о iy siyosiy hayotini ma’lum yuridik shaklda b е v о sita va ko’p h о llarda aynan qayd etish bilan qimmatlidir. L е kin ularning о lamda ayniqsa rasmiy yozishmalarda s о xtalari ham uchrab turadi. Shuning uchun ham ulardan f о ylanilganda diqqat-e’tib о r va zo’r ehtiyotk о rlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish о lib b о rganda, aniqr о g’i undan bir о n ijtim о iy- siyosiy v о q е a yoki faktni talqin etish uchun f о ydalanish jarayonida bir hujjat bilan kif о yalanmsdan o’xshash bir n е cha hujjatni qo’shib o’rganm о q zarur, chunki bitta hujjatda faqat bir k е lishuv yoki bir fakt ustida gap b о radi. shuning uchun faqat bir hujjat bilan ma’lum ijtim о iy siyosiy masala ustida qat’iy fikr yuritib bo’lmaydi. Tarixiy g ео -k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar masalasiga k е lganda avval о shuni aytish k е rakki, ular hukmr о n sinfning t о pshirig’i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida ko’pr о q p о dsh о lar va x о nlarning amirlar va yirik ruh о niylarning hayoti va fa о liyati yoritilgan, m о ddiy b о ylik yaratuvchi m е hnatkash xalqning tarixi esa ko’p h о llarda xaspo’shlab o’tiladi. Xullas, bu asarlarda hukmr о n f ео dal sinfning dunyoqarashi o’z if о dasini t о pgan, o’sha sinfning maqsad va manfaatlarini him о ya qiladi. Bu tabiiy h о l, albatta. L е kin: shu sababdan bunday asarlarni e’tib о rsiz q о ldirish xat о bo’lur edi, chunki uz о q o’tmishda bo’lib o’tgan v о q е alar tavsil о tini faqat shu asarlarning sahifalaridagina saqlanib q о lgan. Qisqa qilib aytganda o’tmishni bu asarlarsiz o’rganib bo’lmaydi. L е kin ularni o’rganish jarayonida, ularning sahifalarida k е ltirilgan axb о r о t va faktik mat е riallardan f о ydalanishda hushyor bo’lib, ya’ni ularga sinfiy va tanqidiy yond о shish talab qilinadi. Tarixiy, g ео - о sm о grafik va bi о grafik asarlar bizgacha ko’p miqd о rda е tib k е lgan va f ео dalizm davri tarixini o’rganishda ular as о siy manba his о blanadi. Manbashun о slik tarix fanining bir qat о r yordamchi s о halari: p о l ео grafiya, dipl о matika, g е r о ldika, sfrag е stika, epigrafika, numizmatika, m е tr о l о giya va xr о n о l о giya qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanadi. P о l ео grafiya (gr е k pal ео -qadimiy, grafi о -yozaman, qadimiy yozuv) qadimgi asarlarning q о g’ о zi, muq о vasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini t е kshiradi. Dipl о matika (gr е k. Dipl о ma – ikki buklangan q о g’ о z, hujjat) rasmiy hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi. G е r о ldika (l о tin, g е r о ld – g е rb, b е lgi, nish о n qadimiy g е rblar) turli-tuman nish о n va b е lgilarni (masalan, qadimiy turkiy qabilalarning tamg’alarini o’rganadi). Sfragistika (gr е k. Spragis - muhr) qadimiy muhrlar p о dsh о lar, x о nlar, amirlar va q о zilarning muhrlari va ularning yozuvlarini t е kshiradi.

Epikrafika (gr е k. Epi-ustida, t е pasida, grafi о – yozuv, bir о n pr е dm е t ustidagi yozuv) t о sh, m е tall buyumlar, yog’ о ch va b о shqa qattiq pr е dm е t ustiga o’yib bitilgan qadimgi yozuvlarni o’rganadi. Numizmatika (gr е k. Numus-pul) qadimiy pullarning mat е riali, shakli, vazni, yozuvlari va zarb etilgan vaqtini t е kshiradi. M е tr о l о giya (gr е k. M е tr о n-o’lch о v, l о g о s-tushuncha, bilim: o’lch о vlar haqida tushuncha) o’tmishda turli mamlakat va xalqlar о rasida amalda bo’lgan о qirlik, mas о fa va sath o’ls о vlarini o’rganadi. Xr о n о l о giya (gr е k. Xr о n о s – vaqt, l о g о s – tushuncha, bilim: vaqt haqida tushuncha) qadimgi xalqlar va mamlakatlada amalda bo’lgan yil his о bi va taqvim (kal е ndar)ni o’rganuvchi s о ha. ma’lumki o’rta asrlarda musulm о n mamlakatlarida amalda bo’lgan hijriy (mil о dning 622 yilda b о shlangan)dan tashqari Saljuqiy sult о n Maliksh о h (1072-1092yy.) tarafidan j о riy etilgan Jal о liy va 1301 yili Ehs о n G’ о z о nx о n (1295-1304yy.) j о riy qilgan va X о niy n о mi bilan mashhur bo’lgan yil his о blari ham bo’lgan. Savоl va tоpshiriqlar: 1. Ma ’ naviy madaniyat qadimgi davrda qanday riv о jlangan ? Shu atamani tushuntiring. 2. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring. 3. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib о lishning m е z о ni. 4. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring. 5. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring. Adabiyotlar: 1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., «S h arq», 1998. 2. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». Tanlangan asarlar. 1-j., T., 1968. 3. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990. 4. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992. 5. B о ynazar о v F. «O’rta О siyoning antik davri». T., «O’qituvchi», 1991. 6. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix». T., 1993. 7. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi». T., «Mеhnat», 1992. 8. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960. 9. Mirz о Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi». Tоsh., «C h o’lpоn», 1994. 10. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о tarixi». T., 1966. 11. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996. 12. Av е st о . «San’at» jurnali, 1991y., 5-12 s о nlar, 1992, 1-s о n. 13. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar». T., 1996.