logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. MARKAZIY ASAB TIZIMINING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI

MARKAZIY ASAB TIZIMINING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

550.77734375 KB
Ko'chirib olish
MARKAZIY ASAB TIZIMINING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Orqa miyaning funksiyasi. Uzunchoq miya, uning reflektor va vegetativ asab markazlari; 2. Miyacha va uning funksiyasi. O‘rta miya funksiyasi. 3. Oraliq miyaning morfo-fiziologik tuzilishi; 4. Bosh miya kata yarim sharlar po‘stlog‘i – markaziy asab tizimining oliy bo‘limidir; 5. Bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining sensor va harakat markazlari. 1. Orqa miyaning funksiyasi Katta odamlarda orqa miya oldindan orqaga qarab bir oz yassilangan 45 sm chamasi uzunlikdagi chilvirdir. U yuqori tomonda uzunchoq miya bilan tutashadi, pastda belning birinchi umurtqasi sathida konus shaklida tugaydi (13.1.1-rasm). Orqa miya ikkita asosiy funksiyani: reflektor funksiya va o’tkazuvchi yo’l funksiyasini bajaradi. Orqa miyaga teri yuzasidagi eksteroreseptorlardan, tana bilan qo’l-oyoqning proprioreseptorlaridan va ichki a’zolarning visseroreseptorlaridan impulslar kelib turadi. Orqa miya barcha skelet mushaklarini innervasiyalaydi. Orqa miya tanadagi barcha murakkab harakat reaksiyalarini yuzaga chiqarishda qatnashadi. Ulardan ko’plari orqa miyaning reflektor funksiyani bajarish natijasi bo’lishi mumkin, boshqa reaksiyalar esa, markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlari yuzaga chiqaradigan reflekslar natijasida kelib chiqadi. Bu holda orqa miya faqat impulslarni o’tkazuvchi yo’l hisoblanadi. Reseptorlardan orqa miyaga keluvchi axborot orqa miyaning orqa va yon qismlaridagi ko’pgina o’tkazuvchi yo’llar orqali miya ustunining markazlariga o’tadi va miyacha hamda katta yarim sharlar po’stlog’iga yetib boradi. Markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlaridan orqa miyaga esa impulslar oldingi va yon ustunlarning o’tkazuvchi yo’llari orqali keladi; bu asab impulslar orqa miyaning oraliq va motor neyronlarini qo’zg’atadi yoki tormozlaydi, natijada skelet mushaklari va ichki a’zolarning faoliyati o’zgaradi. Orqa miyaning o’tkazuvchi yo’l funksiyasi muhim funksiya bo’lib, periferik (atrofiy) reseptorlardan bosh miyaga va undan effektor a’zolarga (mushaklarga, bezlarga, qon tomirlariga) impuls o’tkazishda katta rol o’ynaydi. 13.1.1-Markaziy asab tizimining ko’rinishi. 1-bosh miya; 2-orqa miya Orqa miyaning ko’ndalang kesimiga qarasak, bir-biridan katta farq qiladigan turli rangdagi ikki qavatni: kul rang va oq moddani ko’ramiz. Kul rang modda o’rtada bo’lib, shaklan kapalakka o’xshaydi; kul rang moddaning atrofida oq modda joylashgan bo’ladi. Kul rang moddaning oldingi «qanotlari» oldingi shoxlar, orqadagi «qanotlari» esa orqadagi shoxlar deb ataladi. Oldingi shoxlardan-orqa miyaning oldingi ildizlari, orqadagi shoxlardan esa orqadagi ildizlari boshlanadi/ Kul rang modda-asosan asab hujayralarining tanasi (soma) dan iborat bo’lsa, oq modda asosan o’siqlardan, ya’ni asab tolalaridan tuzilgandir. Bu tolalarning ayrim tutamlari turli funksiyalarni o’taydi, shunga ko’ra, ularni uch guruhga bo’lishi mumkin: 1) yuqoriga ko’tariluvchi yoki markazga intiluvchi yo’llar (afferent tolalar). Bu tolalar orqali qo’zg’alish tanamizning turli qismlaridan bosh miyaga yetib boradi; 2) Pastga tushuvchi yoki markazdan qochuvchi yo’llar (efferent tolalar). Bu yo’llar orqali quzg’alish bosh miyadan periferiyaga o’tadi; 3) bir tuda kalta tolalar; ular orqa miyaning ikki–uch segmentidan o’tib, ularni bir-biri bilan bog’laydi (13.1.2-rasm). Orqadagi va oldingi ildizlardan turli asablar o’tishini fiziologlardan Ch.Bell va B.Majandi tajribada aniqlaganlar. Ular orqa miyaning bir tomondagi oldingi ildizlarini qirqib qo’yganlarida o’sha tomondagi qo’l-oyoq tamomila falaj bo’lgani holda, sezuvchanlik bekami-ko’st saqlangan. Orqadagi ildizlar kesib qo’yilganda sezuvchanlik yo’qolgan va shu bilan birga harakat andak bo’lsada buzilgan emas. Bu kuzatishlar orqadagi ildizlar sezuvchi ildizlardir , ulardan markazga intiluvchi (afferent) tolalar o’tadi, oldingi ildizlar esa harakatlanuvchi ildizlar bo’lib, ulardan markazdan qochuvchi (efferent) tolalar o’tadi degan xulosani chiqarishga asos bo’ldi. 13.1.2.-rasm. Orqa miyaning ko’ndalang kesimi. 1-oq modda; 2-kulrang modda; 3-orqa shoxdan chiqqan sezuchi asab; 4-oldingi shoxdan chiqqan harakatlantiruvchi asab; 5- sezuvchi va harakatlantiruvchi asablarning qo’shilishidan hosil bo’lgan aralash asab tolalari. Bundan tashqari, ba’zi asab tolalar orqa miyaning birinchi yarmidan ikkinchi yarmiga o’tadi va uning ikkala yarmini bir-biri bilan birlashtiradi. Shunday qilib, orqa miyaning asosiy funksiyalaridan biri – qo’zg’alishni o’tkazishdir . Orqa miya qirqib qo’yilsa, bu muhim funksiya buzilib, bir qancha jiddiy o’zgarishlar kelib chiqadi/ Odamning orqa miyasi uzilgach bir necha vaqtdan keyin bukish reflekslaridan tashqari, tizza refleksi va Axill refleksi yaqqol ko’rinadi. Tizza refleksi shundan iboratki, son to’rt boshli mushakning payiga urilganda oyoq tizza bug’imidan yoziladi, Axill refleksi shundan iboratki, Axill payiga urilganda oyoq boldir-panja bug’imidan yoziladi. Bu reflekslar «spinal» odamda ayniqsa kuchaygan bo’ladi. Odam orqa miyasi to’la uzilgandan bir necha vaqt o’tgach siydik chiqarish va defekasiya refleklari tiklanadi, qovuq va to’g’ri ichak ma’lum darajada cho’zilgach shu reflekslar yuzaga chiqadi. Orqa miya markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlari (miya ustuni) miyacha va katta yarim sharlar)ga ko’tariluvchi va tushuvchi o’tkazuvchi yo’llar orqali bog’lanadi. Reseptorlar oladigan axborot ko’tariluvchi yo’llar orqali o’tadi. Orqa miyaning tushuvchi yo’llari orqali unga yuqoriroqdagi effektor markazlardan impulslar kelib turadi. Orqa miya bosh miya markazlaridan tushuvchi yo’llar orqali impulslar olib va ularni ishlovchi a’zolarga o’tkazib turadi,shu tariqa o’tkazish-ijro etish vazifasini bajaradi. 2. Uzunchoq miya uning reflektor va vegetativ asab markazlari Odam va umurtqali hayvonlarda orqa miyaning davomi uzunchoq miya hisoblanadi. Uzunchoq miya va miyaning ko’prigi (Varoliy ko’prigi) hamda o’rta va oraliq miya birgalashib miya ustunini hosil qiladi. Miya ustuni tarkibiga talaygina yadrolar, ko’tariluvchi va tushuvchi yo’llar kiradi. Lekin, miyaning tursimon tuzilmasi (retikulyar formasiyasi) o’z funksiyalari bo’yicha bularning ichida alohida o’rin egalaydi (13.1.3.-rasm). Uzunchoq miyadagi tuzilmalar bilan Varoliy ko’prig keyingi miyani tashkil qiladi. Uzunchoq miyadagi ba’zi asab hujayralarining o’siqlari orqa miyaning turli bo’limlariga boradi va uzunchoq miya bilan oraliq miyani bir-biriga bog’laydi. Boshqa asab hujayralarining o’siqlari esa, uzunchoq miyadan chiqib, bosh miya asablarini hosil qiladi. Keyingi miyada neyronlarning to’plamidan vujudga keladigan markazlar muhim reflektor reaksiyalarni yuzaga chiqaradi. Masalan, uzunchoq miyada hayot uchun muhim bir qancha markazlar bor. Jumladan, nafas markazi, yurak faoliyati markazi, tomir harakatlantiruvchi markaz, hazm markazi va modda almashinuvini idora etadigan markaz uzunchoq miyadadir. 13.1.3-rasm. Uzunchoq miyada bosh miya asablari yadrolarining joylanishi. 1-qo’shimcha asab (XI juft), 2-til osti asabi (XII juft), 3-eshituv asabi (XIII juft), uzoqlashtiruvchi asab (VI juft), 5-g’altak asabi (IV juft), 6-ko’zni harakatlantiruvchi asab (III juft), 7-uch shoxli asab (V juft), 8-yuz asabi (VII juft), 9-til-xalqum asabi (IX juft), 10- adashgan (sayyor) asab (X juft). Uzunchoq miyada oddiy va murakkab reflekslarining markazlari bor, bu reflekslarning yuazaga chiqishida har xil mushak guruhlari, tomirlar va ko’pgina ichki a’zolar qatnashadi. Bu reflekslar orqa miyadan, shuningdek til-xalqum, eshituv, vestibulyar asab, uchlik asab va adashgan asabning reseptor tizimlaridan keluvchi impulslarga javoban kelib chiqadi. Yoylari keyingi miya orqali o’tadigan reflekslar orqa miya reflekslariga nisbatan mukammalroq va murakkabroq uyg’unlashtirilgan reflekslardir. Bunga, masalan, tana vaziyatining tonik reflekslari kiradi. Keyingi miyaning ko’pgina murakkab reflektor faoliyatini bajarishda turli neyronlar muayyan tartibda qo’zg’alib qatnashadi. Yutish va aksa urish reflekslari bunday reflekslarga misol bo’la oladi. 13.1.4-rasm. Bosh miya asablarining umumiy ko’rinishi . Uzunchoq miya neyronlarining markazlari-nafas, yurak, tomir harakatlantiruvchi markazlarning xususiyati shuki, ular periferiyadan keluvchi asab impulslari ham markazlarga bevosita ta’sir etuvchi kimyoviy ta’sirlovchilar ham refleks yo’li bilan qo’zg’atadi. Bu yerda biz asosan skelet mushaklarining faoliyati bilan bog’langan uzunchoq miya markazlari va reflekslarini ko’zdan kechiramiz. Vegetativ asab tizimidan innervasiya oladigan ichki a’zolar va tomirlarning boshqarilishida uzunchoq miyaning qanday rol o’ynashini ko’rib o’tamiz. Nafas markazi uzunchoq miyaning turli qismlaridagi neyronlarning bir necha guruhidan vujudga kelib, yagona funksional tizim hisoblanadi. Nafas markazi Varoliy ko’prigining yuqori chegarasi bilan uzunchoq miyaning pastki qismi o’rtasida to’rsimon formasiyaga tegishli sohada joylashgan. Nafas markazini ayrim yadroga o’xshash mustaqil anatomik tuzilma deb hisoblash kerakmi yoki nafas harakatlarini idora etishga ixtisoslashgan to’rsimon formasiya bo’lagi deb qarash kerakmi, bu to’g’rida hanuz aniq fikr yo’q. Umuman olganda, nafas markazining eng muhim qismlari pnevmotaksis, ekspirator va inspirator markazlardir. Impulslar nafas markazidan orqa miyaning diafragmani va qovurg’a aro mushaklarni innervasiyalovchi motoneyronlariga keladi. Xuddi shuning uchun ham orqa miyani 4-bo’yin segmentining yuqorisidan qirqib qo’yish natijasida nafas olish to’xtaydi. Nafas markazining ritmik faoliyati uzunchoq miya bilan orqa miyadagi boshqa markazlar holatiga ta’sir etadi. Yurak faoliyatini idora etuvchi markaz bilan nafas markazi o’rtasidagi bog’lanish ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Nafas-olish yurak refleksi , yoki nafas aritmiyasi shu bog’lanish natijasidir. Uzunchoq miya yadrolari ovqat chaynash, emish (so’rish), yutish, qo’sish, aksa urish, yo’talish, ko’zni o’chirish va boshqa reflekslarni bajarishda qatnashadi. Bu reflekslar bosh miyasining katta qismi bo’lmay turib tug’ilgan bolalar (anensefallar) da ham kuzatiladi. Emish (so’rish) harakatlari yangi tug’ilgan bolaning labiga tegilganda namoyon bo’ladi. Bu refleks uchlik asabning sezuvchi oxirlari ta’sirlanganda yuzaga chiqadi, qo’zg’alish uchlik asabdan uzunchoq miyada yuz asabi bilan til osti asabining motor yadrolariga o’tadi. Ovqat chaynash og’iz bo’shlig’idagi reseptorlarning ta’sirlanishiga javoban refleks yo’l bilan yuzaga chiqadigan harakat reaksiyasidan iborat. Nemis olimi R.Magnusning ma’lumotlariga ko’ra, ovqat chaynash markazi uzunchoq miyada joylashgan. Ovqat yutish jarayonini ikki fazadan iborat: 1) ovqat luqmasi shakllanib, halqum bo’shlig’iga yaqinlashtiriladi; 2) ovqat yutilib, xalqum mushaklari qisqaradi, ayni vaqtda tanglay pardasi ko’tariladi, hiqildoq usti tog’ayi esa pastga tushadi. Bu mexanizmning birinchi qismi ixtiyoriy, ikkinchi qismi- ixtiyorsiz - shartli refleksi yo’li bilan boshqariladi. Ovqat yutish vaqtida uchlik asab, til-xalqum asabi va adashgan asabning afferent tizimlari qatnashadi. Bu refleksni yuzaga chiqishi uchun ko’pgina yadrolarning funksional birlashmasi ishtirok etadi. Qusish refleksi -xalqum, me’da reseptorlari va vestibuloreseptorlar ta’sirlanganda yuzaga chiqadi. Qusish vaqtida me’daning kirish yo’li ochiladi, ichak mushaklari va me’da devorlari qisqaradi, qorin pressi va diafragma mushaklari, xalqum, hiqildoq, til va og’iz mushaklari ham qisqaradi, so’lak va ko’z yoshi chiqadi. Shu reseptorlardan afferent tolalar orqali uzunchoq miyaga keluvchi impulslar uzunchoq miyadagi shuningdek orqa miyadagi ko’pgina effektorlarga borib, qusish refleksini yuzaga chiqaradi. Aksa urish refleks yo’li bilan nafas chiqarishdan iborat murakkab reaksiya bo’lib, uchlik asabning burundagi reseptorlari ta’sirlanganda kelib chiqadi. Yo’tal ham himoyaviy refleks yo’li bo’lib, hiqildoq, kekirdak (traxeya) va bronxlarning shilliq pardasi ta’sirlanganda kelib chiqadi. Aksa urishga qarama- qarshi o’laroq, yo’talda burun teshigi berkilmaydi, balki ovoz yorig’i yumiladi. Yo’talishda, aksa urish reaksiyasiga kabi, efferent tolalar qatnashadi, afferent siganllar esa adashgan asab tolalari tarkibida o’tadi. Ko’zni uchirish ham himoya refleksi bo’lib, ko’zning shox pardasi bilan kon’yunktivasi ta’sirlanganda kelib chiqadi, bu pardalar uchlik asabning afferent tolalaridan innervasiyalanadi. Ulardan keluvchi impulslar uzunchoq miyada yuz asabining harakatlantiruvchi yadrosiga o’tadi, natijada ko’z qovoqlari yumiladi. Yuqorida sanab o’tilgan barcha reflekslardan tashqari, uzunchoq miya tevarak-atrofdagi olamda yo’l topishga va mushaklar tonusini boshqarishga imkon beradigan reflektor mexanizmlarda qatnashadi. Tegishli reflekslarni yuzaga chiqaradigan afferent impulslar V-XII miya asablar (jumladan, vestibulyar asablar) orqali, shuningdek, yuz, bo’yin, qo’l-oyoq va tana mushaklarining reseptorlaridan impuls o’tkazuvchi orqa miya asablari orqali keladi. Shunday qilib, uzunchoq miya bilan Varoliy ko’prigi murakkab reaksiyalarni yuzaga chiqara oladi. 2. Miyacha va uning funksiyasi. O‘rta miya funksiyasi Miyacha o’ng va chap yarim sharlardan iborat bo’lib, ular chuvalchangsimon qism bilan birikkan. Miyacha bosh miya yarim sharlari bilan parallel rivojlanadi, u odamda yaxshi rivojlangan bo’ladi. Uning vazni 150-160 g ga teng, 3 juft: yuqorigi, o’rta va pastki oyoqchalari bo’ladi. Yuqorigi oyoqchasi miyachani to’rt tepalik va miya yarim sharlari bilan, o’rta oyoqchasi ko’prik bilan, pastki oyoqchasi esa uzunchoq miya va orqa miya bilan bog’laydi. Agar miyacha kesilsa, uning ustki qismi yupqa kulrang moddadan tuzilganligi va 2 qavat (donali va yulduzsimon) hujayralari ko’rinadi (13.2.1-rasm). Kulrang modda tagida oq modda joylashgan, uning asab tolalari daraxt bargining tomirlari kabi tarqalgan. U «hayot daraxti» deb ataladi. Oq modda orasida to’rt juft tana-tarqoq holdagi kul rang modda uchraydi: 1) eng chetda yirik tishli yadro bo’lib, u muvozanatni saqlash funksiyasini bajaradi; 2) probkasimon yadro; 3) sharsimon yadro; 4) miyachaning cho’qqi (tepa) yadrolari bor. Miyacha o’tkazuvchi yo’llar orqali markaziy asabning deyarli hamma bo’limlari bilan bog’langandir (13.2.2-rasm). Miyacha funksiyalarini tekshirish uchun hayvonlarning miyachasi tamomila yoki qisman olib tashlanadi. Miyachani olib tashlash yoki unga zarar yetkazish hayvonning harakatlariga va tana vaziyatiga ta’sir etadi. Miyachaning faqat yarmi olib tashlanganda hayvonning o’sha tomondagi oyoqlari cho’ziladi, hayvon tura olmaydi va miyachasi zararlangan tomonga qarab yiqilib tushadi. Oradan bir necha kun o’tgach bu hodisalar ancha kamayib, hayvon o’rnidan turishi, yurishi va anchagina murakkab harakatlarni bajarishi mumkin (Karamyan, 1970) Buyuk nemis olimi R.Magnus xilma-xil tonik reflekslarning jami yig’indisini ikkita guruhga bo’ladi: 1) tananing fazodagi muayyan vaziyatini taqozo qiladigan statik reflekslar va 2) tananing surilishi bilan yuzaga chiqadigan stato-kinetik reflekslar. Statik reflekslarning o’zi ikkita katta guruhga ajratiladi. Birinchi guruhi tananing muayyan vaziyatini yoki pozasini ta’minlaydi va vaziyat reflekslari yoki poza tonik reflekslar deb ataladi. Ikkinchi guruhga tananing g’ayri tabiiy vaziyatdan mu’tadil vaziyatga qaytishini ta’minlaydi va ustanovka , yoki rostlash reflekslari deb ataladi. Vaziyat reflekslarida mushak tonusi qayta taqsimlanadi, masalan, qo’l yoki oyoqning yozuvchi mushaklar tonusi kamayib, bukuvchi mushaklar tonusi oshadi. Bunday reflekslarni uzunchoq miya markazlari yuzaga chiqaradi. Tana vaziyati reflekslarining kelib chiqishida vestibulyar apparat reseptorlaridan va bo’yin mushaklarining proprioreseptorlaridan keluvchi afferent impulslar katta ahamiyatga ega. 13.2.1.-rasm. Miyachaning tuzilishi. A-miyacha bo’limlari; B-miyacha po’stlog’ida neyronlarning tuzilishi. I-X-miyacha bo’limlari (Larsel bo’yicha) 1-oldingi bo’lim; 2-orqadagi bo’lim; 3- paraflokulyar bo’lim; 4-flokkulondula bo’limi; 5- noksimon hujayralar; 6- Purkinye hujayralari; 7-sudraluvchi tolalar; 8-donsimon hujayra; 9-miyacha ichki yadro neyronlari; 10-Goldji hujayralari; 11-ko’tariluvchi tolalar; A-da qora rang bilan qadimiy miyacha tuzilmasi tasvir etgan yashil rang bilan eski va sariq rang bilan miyachaning yangi tuzilmasi ko’rsatilgan . 13.2.2-rasm. Miyachaning markaziy asab tizimidagi boshqa tizimlari bilan morfo-funksional aloqalari. Ko’k rang bilan ko’tariluvchi yo’llar va qizil rang bilan tushuvchi yo’llar ko’rsatilgan. Miyachani olib tashlash natijasida hayvonning harakatlarida kelib chiqadigan o’zgarishlar quyidagi to’rt guruhga bo’linadi: 1. Mushaklar tonusining o’zgarishi (atoniya) . Bunda mushaklar tonusi keskin kamayib ketadi, natijada mushaklar ilvillab qoladi. Ammo bir necha kundan keyin yozuvchi mushaklar tonusi oshadi, qo’l-oyoq yoziladi, bosh orqaga qayriladi. Miyacha olib tashlaganda mushaklar tonusi yo’qolishdan ko’ra, tonus taqsimotini idora etishning ko’proq buzilishi bir qancha tekshirishlarda isbot etilgan. Miyacha shikastlangandan keyin ikki hafta o’tgach, tonus sekin-asta avvalgi asliga keladi va hayvon birmuncha beo’xshov harakat qilsa ham, har qalay anchagina harakatlarni bajaradigan bo’lib qoladi. 2. Tez charchab qolish (asteniya) . Hayvon juda tez charchaydi. Sog’lom va nozik harakatlarni bemalol bajarsa ham, miyachasi olib tashlangan it shunday harakat qilish natijasida tez charchab qoladi, yotib dam oladi. 3. Qo’l-oyoq va boshning titarishi (astaziya) . Miyachasi olib tashlangan hayvon titramasdan turaolmaydi va boshini tutaolmaydi. Oyog’ini darrov ko’tara olmaydi. U oyog’ini ko’tarishdan oldin bir qancha tebranma harakatlar qiladi. Agar bunday it turg’azib qo’yilsa, tanasi va boshi hamisha tebranib turadi, ovqatni yeya olmaydi,chunki boshini tebranishdan to’xtata olmaydi. Miyachasi olib tashlangan it birdaniga to’xtata olmaydigan va ko’p marta takrorlaydigan bunday uzluksiz harakatlar ketma-ket keluvchi bir qancha reflekslardan iborat. Bunday reflekslarda har bir harakat tamom bo’lishi bilan navbatdagi harakat boshlanadi. 4. Harakatlar uyg’unligining buzilishi (ataksiya). Miyachasi olib tashlangan it aniq, chaqqon, uyg’un harakatlar qila olmaydi. U oyoqlarini kerib, qoqilib-surilib va yiqilib yuradi. Yurganda oyoqlarini yuqori ko’tarib tashlaydi, shu sababli bunday yurish «xo’roz» yurish deb ataladi. Odamning miyachasi zararlanganda ham shunday o’zgarishlar kelib chiqadi (3.11.3-rasm). Miyachaning asosiy funksiyasi - bu harakatlarni uyg’unlashtirish va mushaklar tonusini mu’tadil ravishda taqsimlashdan iborat ekanligi ko’pgina tekshirishlar bilan aniqlangan. Miyacha harakatlar uyg’unlashishini amalga oshirish bilangina qolmay, organizmdagi vegetativ jarayonlarga ham ta’sir etadi. Masalan, simpatik asab tizimi orqali miyaning barcha bo’limlariga adaptasion- trofik ta’sir ko’rsatadi. Boshqacha aytganda, miyacha asab tizimida modda almashinuviga ta’sir etadi va uning o’zgarib turadigan sharoitga qarab moslashuviga imkon beradi. Shunday qilib, miyacha harakatlarni boshqaradigan tizimning juda muhim qismi bo’lib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) mushak tonusi va vaziyatni boshqarish; 2)maqsadga erishishga qaratilgan vaziyat va harakatlarni uyg’unlashtirish; 3) miya po’stlog’i yuzaga chiqaradigan harakatlarni uyg’unlashtirish. Miyachani olib tashlash (130-rasm) yoki shikastlash eng avvalo mushaklar tonusining o’zgarishiga va harakatlarning buzilishiga olib keladi. L.Lyuchiani miyacha butunlay olib tashlangandan keyin ro’y beradigan hodisalarni uch davrga bo’ldi: 1) jarohatlanish davri; 2) funksiyalarni yo’qotish davri; 3) funksiyalarning tiklanish davri. Birinchi davrda hayvon butunlay ojiz bo’ladi, oyoqlarida tura olmaydi. Ikkinchi davr funksiyalarni yo’qotish davrida to’rta simptom: atoniya, asteniya, asteziya, ataksiya namoyon bo’ladi. Uchinchi davrda – buzilgan funksiyalarinin tiklanishi kuzatiladi. 13.2.3-rasm. Miyachasi olib tashlangan itning yurishi. Yurishdagi turli paytlar ko’rsatilgan. 13.2.4-rasm. Miyacha zararlanganda harakatning buzilishi. 3. O‘rta miya funksiyasi O’rta miyada to’rt tepalik yadrolari (ular Silviy suv yo’lining ustida qopqoq- tectum sohasida joylashadi), qizil yadro, ko’zni harakatlantiruvchi va g’altak asablarning yadrolari va qoramtir modda (substantia nigra) bor. Talamusga, katta yarim sharlarga va miyachaga impuls olib boradigan barcha ko’tariluvchi yo’llar va uzunchoq miya bilan orqa miyaga impuls yetkazib beradigan tushuvchi yo’llar o’rta miya orqali o’tadi. Uzunchoq miyadagi kabi, o’rta miyada ham to’rsimon formasiya neyronlari bor. O’rta miya yadrolari bir qancha muhim reflektor funksiyalarni bajaradi. To’rt tepalikning oldingi do’mboqlari birlamchi ko’ruv markazlari bo’lib, yorug’lik ta’siriga javoban ba’zi reflekslarning yuzaga chiqishida qatnashadi. Bu reflekslarga ko’rish – chamalash (oriyentirovka) reflekslari kiradi. Bu reflekslar shundan iboratki, hatto yarim sharlardan mahrum bo’lgan, ammo o’rta miyasi butun qolgan hayvon yorug’lik ta’siriga javoban ko’z va tana harakatlari bilan reaksiya ko’rsatadi. To’rt tepalikning oldingi do’mboqlari qorachiq (ko’z ichiga tushadigan hamma yorug’lik nurlarini rangdor parda markazidagi teshik o’tkazadi, shu teshik qorachiq deb ataladi) refleksining yuzaga chiqishida qatnashadi. O’rta miyaning birlamchi ko’ruv markazlari bilan aloqador reflekslarga ko’z akkomadasiyasi (turli masofada to’r pardaning moslashuvi) va ko’ruv o’qlarining bir nuqtaga qo’shilishi – konvergensiya kiradi. To’rt tepalikning orqa do’mboqlari birlamchi eshituv markazlari bo’lib, tovush kelayotgan tomonni chamalab bilish reflekslarining yuzaga chiqishida, hayvonlarning qulog’ini ding qilishida, boshi va tanasini tovush kelayotgan tomonga burishida qatnashadi. O’rta miyaning qizil yadrosi tushuvchi rubrospinal yo’l boshlanadigan joy hisoblanadi. Bu yo’l orqali orqa miya segmentlariga kelib turadigan impulslar skelet mushaklarining tonusini boshqaradi. Qizil yadrodagi yirik neyronlarni elektr toki bilan ta’sirlash orqa miyadagi bukuvchi alfa va gamma motoneyronlarni qo’zg’atib, yozuvchi motoneyronlarni tormozlaydi. 4. Oraliq miyaning morfo-fiziologik tuzilishi Oraliq miya morfo-fiziologik nutqai nazardan miya ustunining eng murakkab topgan bir bo’limi hisoblanadi. U embriogenez jarayonida miyaning oldingi pufagidan katta yarim sharlar bilan birga shakllanadi. Oraliq miyaning asosiy tizilmalari ko’ruv do’mboqlari (thalamus) va do’mboq ostidagi soha – hypothalamus - dan iborat. Talamus katta yarim sharlarga boruvchi barcha (hidlov yo’llaridan tashqari) afferent yo’llar darvozasi hisobalanadi. Talamus katta yarim sharlar po’stlog’iga boruvchi yo’lda bamisoli bir darvoza bo’lib, tashqi muhitdan va organizmning ichki muhitidan ta’sirot qabul qiluvchi tuzilma hisoblanadi. Reseptorlardan keladigan butun axborot o’sha darvoza orqali o’tadi. Talamusdagi yadrolar shikastlanganda katta yarim sharlar po’stlog’i biron (ko’ruv, eshituv, ta’m biluv, taktil va hokazo) axborotdan mahrum bo’lishi mumkin. Uolker talamusning barcha yadrolarini funksional jihatdan spesifik va nospesifik degan ikkita katta guruhga ajratilishini taklif etgan. Spesifik yadrolardan boshlanuvchi tolalar, ya’ni talamusning spesifik yo’llari katta yarim sharlar po’slog’ining proyeksion mintaqalariga borib, undan miya po’stlog’ning 3-4 chi qavatlarida kirib oladilar. Nospesifik yadrolardan boshlanuvchi tolalar talamusni nospesifik yo’llarini tashkil qiladilar. Bu yo’llar bosh miya po’stlog’ining turli qismlariga, ya’ni assosiativ mintaqalarga boradi. Talamusning spesifik yadrolari katta yarim sharlar po’stlog’ining muayyan qismlariga bevosita bog’langan bo’lsa, talamusning nospesifik yadrolari esa, signallarni dastlabki davrda po’stloq ostidagi yadrolarga o’tkazadi. Bu yadrolardan esa impulslar yarim sharlar po’stlog’ining turli qismlariga bir yo’lla kiradi. Talamus yadrolarining bu funksional tizimi ikkita guruhga – ko’chiriluvchi yadrolar va assosiativ yadrolarga bo’linadi. Bu guruhlar o’rtasidagi tafovut shundan iboratki, ko’chiriluvchi har bir yadro (rele) muayyan sensor yo’li (ko’ruv, eshituv, lemnisk, spinotalamik va boshqalar) dan impuls qabul qiladi. Assosiativ yadrolarga esa faqat talamusning ko’chiriluvchi yadrolaridan impulslar keladi. Shunday qilib, talamusning o’zida qayta ishlangan axborot assosiativ yadrolariga kiradi. Bular: 1. Lateral tizzasimon tana ko’ruv yo’lining ko’chiriluvchi yadrosidir. Bu yadro neyronlarining o’siqlari informasiyani katta yarim sharlar po’stlog’ining ko’ruv mintaqasiga yetkazib beradi. 2. Medial tizzasimon tana eshituv yo’lining ko’chiriluvchi yadrosidir. Bu yadro neyronlarining o’siqlari bosh miya po’stlog’ining eshituv mintaqasiga boradi. Talamusning assosiativ yadrolari uning oldingi qismida joylashgan bo’lib talamusning proyeksion yadrolaridan impulslar oladi va ularni miya po’stlog’ining assosiativ mintaqalariga o’tkazadi. Assosiativ yadrolarga lateral yadrolar, mediodorsal va yostiqsimon (pulvinar) yadrolar kiradi. Talamusning nospesifik yadrolariga ba’zi fiziologlar to’rsimon formasiyasining oraliq miyadagi qismi deb qarashadi. Ammo talamusning bu yadrolari morfo-fiziologik nuqtai nazaridan miya ustunining to’rsimon formasiyasidan keskin farq qiladi. Amerikalik olim Genri Djasper elektrofiziologik usuli bilan talamusning nospesifik tizimi yarim sharlar po’stlog’ining tez va qisqa muddatli faollantirishda ishtirok qiladiganini aniqlab berdi. Miya ustunining to’rsimon formasiyasi esa, sust va uzoq muddatli faollikni vujudga keltiradi. Gipotalamus – oraliq miyaning eng qadimiy filogenetik bo’limi hisoblanib, ichki muhit doimiyligini saqlab turadi, vegetativ va somatik tizimlar funksiyasini integrasiya qilib turadi. Hajmi uncha katta bo’lmagan, ammo muhim fiziologik ahamiyatga ega bo’lgan gipotalamus miyaning uchinchi qorinchasi tubida talamusdan pastroq joylashgan. Gipotalamusning tarkibiga organizm uchun eng kerakli tuzilmalar: voronka, kullarng tepa, so’rg’ichsimon va mamillyar tanalar kiradi. Gipotalamusning yuqori chegarasi oxirgi plastinka va ko’ruv asabining kesishmasini tashkil qiladi. Yon sohasidan gipotalamus ko’ruv yo’li va ichki kapsula bilan chegaralangan, orqa sohasidan esa o’rta miya bilan chegaradoshdir. Gipotalamusda topografiyalari turli bo’lgan besh guruh yadrolar mavjud: 1. Preoptik guruhi – oxirgi miya yaqinida joylashgan paraventrikulyar, medial va lateral preoptik yadrolardan tashkil topgan. 2. Oldingi sohasidagi guruhga supraxiazmatik, supraoptik va paraventrikulyar yadrolar kiradi. Bu yadrolarning neyronlari gipofizning oxirgi bo’lagi- neyrogipofizga boradi. 3. O’rta guruhdagi yadrolariga ventromedial va dorsomedial yadrolar kiradi. 4. Tashqi guruh yadrolariga gipotalamusning lateral yadrosi va kulrang tepaning yadrosi kiradi. 5. Orqa sohasidagi guruhga orqa gipotalamik yadro, perifornikal yadro va mamillyar yadrolar kiradi. Gipotalamus ko’pchilik yadrolarining chegaralari aniq emas, shu sababli uni mintaqalar va tumanlarga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Masalan, gipotalamus preoptik va oldingi sohasidagi yadrolarning ba’zilarini birlashtirib gipofizotrop bo’limi desak bo’ladi, chunki ular rilizing-gormonlar (liberinlar) va ingibitor omil (statinlar) ishlab chiqarib gipofizning oldingi bo’limi adenogipofiz faoliyatini boshqaradi. O’rta sohasida joylashgan gipotalamusning yadrolari medial gipotalamusni tashkil etadi. Bu bo’lim neyronlarida maxsus reseptorlar mavjud, ular organizm ichki muhitining o’zgarishlariga, qon harorati, plazmaning suv-elektrolit tarkibi, qonda gormonlarning miqdodoriga javob qaytaradi. Shunday qilib, medial gipotalamus asab va gumoral mexanizmlari orqali gipofiz faoliyatini boshqaradi. Lateral gipotalamus esa o’tkazuvchan elementlar joylashgan yadrosiz mintaqani tashkil etadi. Oldingi miyaning tutamini tashkil qilib, miya ustunining yuqori va pastki bo’limlariga yo’llar ochib beradi. Lateral gipotalamusda asab huyjaralari aralash (difuz shaklida) joylashgan. Umumiy qilib aytganda, gipotalamus juda ham murakkab integrativ tuzilma bo’lib, miyaning turli qismlari bilan boy afferent va efferent tolalar orqali morfo- fiziologik aloqadadir. Gipotalamus modda almashinuvi (oqsillar, yog’lar, karbonsuvlar, tuzlar va suv almashinuvi) da ishtirok etadi, issiqlik hosil bo’lishi va issiqlik chiqarish hamda uyqu va bedorlik jarayonlarini boshqaradi. Gipotalamus neyronlarida ba’zi bir gormonlar hosil bo’ladi, qaysiki neyrogipofizda zaxira bo’ladi. Gipotalamusning oldingi guruh yadrolari parasimpatik asab tizimining oliy markazlari va gipotalamusning orqa guruh yadrolari esa simpatik asab tizimining oliy markazlari hisoblandi. Shunday qilib lateral gipotalamus organizmda ko’p vegetativ jarayonlarni boshqaradi. Gipotalamusning orqa sohasidagi yadrolari ta’sirlanganda qorachiqlar va ko’z yorig’i kengayadi, yurak urushi tezlashadi, tomirlar torayadi va arterial bosim ko’tariladi, me’da va ichaklarning motor funksiyasi tormozlanadi, qonda adrenalin va noradrenalin ko’payadi, glyukoza konsentrasiyasi esa oshadi. Bu hodisalar simpatik asab qirqib qo’yilgach yo’qoladi. Gipotalamusning orqadagi yadrolarida simpatik asab tizimining oliy markazlari borligi shundan anglashiladi. Gipotalamusning oldingi sohasidagi yadrolari ta’sirlanganda qorachiqlar va ko’z yoriqlari torayadi, yurak urishi siyraklanadi, arteriyalar tonusi va arterial bosim pasayadi, me’da bezlarining sekresiyasi, me’da va ichaklarning motor faoliyati kuchayadi, insulin ko’proq ishlanib chiqadi, shuning natijasida qondagi glyukoza kamayadi, siydik ajraladi va defekasiya ro’y beradi. Yuqorida aytilgan hodisalarning hammasi gipotalamusning oldingi yadrolarida parasimpatik asab tizimining oliy markazlari borligiga aloqadordir. Gipotalamusning o’rta yadrolari (medial gipotalamus) - ta’sirlanganda yoki yemirilganda modda almashinuvi turlicha o’zgaradi. Kulrang do’mboq shikastlanganda butun tanani yog’ bosishi va jinsiy infantilizmi (jinsiy tizimining rivojlantirishdan to’xatishi, ushlanib qolishi) kelib chiqishi mumkin. Hayvonlarning kulrang do’mbog’i surunkasiga ta’sirlanganda qonda lipidlar ko’paygan va aoratada aterosklerotik o’zgarishlar ro’y bergan. Maymunlarda gipotalamusning ba’zi (paraventrikulyar, dorsomedail) yadrolari bir necha oy ta’sirlanganda me’da va o’n ikki barmoq ichagi yarasi paydo bo’ladi. Bu tajribalar trofik (oziqlanish) funksiyalarning boshqarilishida gipotalamus yadrolarining qatnashuvini ko’rsatadi. Gipotalamusning oldingi o’rta va orqa sohalardagi yadrolari termoregulyasiyada birgalikda qatnashadi. Gipotalamusi yemirilgan hayvon tana haroratini doimo bir darajada saqlab olmaydigan (poykiloterm) bo’lib qoladi. Kulrang dumboqqa mexanik kuch yoki elektr toki bilan ta’sir etilganda tana harorati ko’tarilib ancha vaqt tushmaydi. Gipotalamusning ko’p (supraoptik, paraventrikulyar, medial va mamillyar) yadrolari umurtaqali hayvonlarda oliy asab faoliyati jarayonlarida, uyqu va bedorlik siklida hamda qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiraning shakllanishida juda katta rol o’ynaydi. Uni olib tashlaganda yoki gippokampdan ajralib tashlaganda yuqorida zikr etilgan jarayonlar keskin buzilib ketadi. Qishki uyquga ketuvchi hayvonlarning gipotalamus orqa guruh yadrolarining yemirilishi natijasida qishki uyquga ketuvchi hayvonlar (tipratikon, yurmonqozik) da qishki uyqu buziladi va ular uyqudan bedor bo’lmaydi. Ayni holda, agar bu hayvonlarda gipotalamusning oldingi guruh yadrolari oldindan shikastlangan bo’lsa, ular qishki o’yquga ketmaydi (Nuritdinov, 2003). Shunday qilib, gipotalamus funksiyalari vegetativ asab tizimi, somatik asab tizimi, endokrin bezlar, qon aylanish va nafas olish hamda termoregulyasiya va oliy asab faoliyati bilan bog’liq bo’lishida hyech shubha qolmaydi. Gipotalamusning shikastlanishi ovqatdan voz kechishdan tashqari, kam harakatlik, ta’bxiralik, stresslarga chidamlilikning pasayishiga olib keladi. Bunday shikastlanishda ma’lum bir boshqaruv tizimining emas, balki bir nechta tizimlarning faoliyati buziladi. Gipotalamus miyaning boshqa qismlari bilan uyg’unlikda jinsiy axloq va ko’payishga aloqador boshqa hatti-harakatlarning shakllanishida ishtirok etadi. Hayvonlar hamjihatligida ko’p kuzatiladigan agressiya va tajovuzkorlik ham gipotalamusning oldingi sohalariga bog’liq. Orqa va lateral gipotalamusda neyronlar qo’zg’alganida ochlik holati uchun xos xatti-harakatlarni ruyobga chiqaradigan soha topilgan. U ta’sirlanganda hayvon ovqat qidira boshlaydi, so’lagi oqib, hazm tizimi a’zolari harakati kuchayadi. Lateral gipotalamusdagi bu soha « ochlik markazi » deyiladi. Maymunlarda, itlarda va boshqa hayvonlarda o’tkazilgan tajribalar va klinikada gipotalamus sohasida o’sma paydo bo’lgan bemorlarda olingan ma’lumotlar gipotalamusning supraxiazmatik yadrolari davriy (siklik) ritmlarni, xususan kechayu-kunduzgi uyquni boshqarishini ko’rsatadi (Karmanova, Nuritdinov, 1990). 5. Bosh miya kata yarim sharlar po‘stlog‘i markaziy asab tizimining oliy bo‘limidir Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i markaziy asab tizimining filogenetik eng yosh qismi hisoblanadi. Bosh miya katta yarim sharlarining kul rang moddasi bosh miyaning yuza qismida joylashgan bo’lib, u miya po’stlog’i deb nomlanadi. Miya po’stlog’i asab hujayralari tanasining to’plamidan tuzilgan. Miya po’stlog’ining yuzasi 2200 sm2, qalinligi 1,3-4,5 mm, umumiy hajmi 600 sm3. Undagi neyronlar soni taxminan 109-1010 (Shade, Ford, 1989). Po’stlog’dagi glial hujayralar soni neyronlar sonidan 5-6 marta ko’p. 13.5.1-rasm. Gipotalamus yadro guruhlarining joylanishi. 1-paraventrikulyar yadro; 2-oldingi birlashma; 3-gumbaz; 4-qadoq tana; 5-talamus; 6-epifiz; 7-suv yo’li (vodoprovod); 8-o’rta miya; 9-orqadagi yadro; 10-so’rg’ichsimon tanacha; 11- dorsomedial yadro; 12-lateral yadro; ventromedial yadro; 14-neyrogipofiz; 15-adenogipofiz; 16-ko’ruv asabining kesishmasi; 17-supraoptik yadro . O’rta yoshdagi odamlarda bosh miya og’irligi 1100 g dan 2000 g gacha, erkaklarga o’rta hisobda 1394 g ni, ayollarda esa 1245 gni tashkil etadi. Bosh miya og’irligi va hajmi katta odamlarda (20 yoshdan 60 yoshgacha) o’zgarmaydi, 60 yoshdan keyin kamaya boradi. Yangi tug’ilgan o’g’il bolalarda bosh miya og’irligi o’rta hisobda 390 g, qiz bolalarda esa 355 g bo’ladi. 9-10 oylik chaqaloqlarda miya og’irligi ikki baravar, 3-4 yoshga yetganda 3 baravar ko’payadi. 7 yoshdan keyin miya og’irligi va hajmi asta selcin oshaveradi. 20-29 yoshda u erkaklarda 1355 g, ayollarda esa 1220 g bo’ladi. Po’stloqda kadimiy ( paleokorteks ), eski ( arxikorteks ) va yangi ( neokorteks ) qismlar (po’stloqlar) mavjud. Paleokorteksga hidlov miya, arxikorteksga gunbaz (limbik) tizimi va uning eng rivojlanayotgan tuzilmasi- gippokamp kiradi, qolgan sohalar yangi po’stloq (neokorteks)ni tashkil qiladi. Bosh miya katta yarim sharlar po’stlog’i bosh miyaning boshqa bo’limlariga qaraganda evolyusion nuqtai nazardan kechroq rivojlangan bo’lsa ham, tuzilishi va funksiyalari jihatidan juda murakkab bo’limidir. Filogenezda bosh miya po’stlog’i ilk bor sudralib yuruvchi hayvonlar (reptiliylar)da paydo bo’lib, keyinchalik sut emizuvchilarda yaxshi rivojlangan. Bosh miya po’stlog’i paydo bo’lishi bilan funksiyalar kortikalizasiyasi voqye bo’ladi, ya’ni organizm funksiyalarini boshqarish asab tizimining qo’yi bo’limlaridan bosh miya po’stlog’iga o’tadi. Bosh miya po’stlog’i organizmdagi hamma jarayonlarni, shuningdek odamning butun faoliyatini nazorat qila boshlaydi. 13.5.2.-rasm. Odam bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining tashqi va ichki ko’rinishi . Buning sababi odamning katta yarim sharlar po’stlog’i shikastlanganda ayniqsa katta o’zgarishlar ro’y beradi. Odamning tanasini tikka tutishi va mehnat faoliyati bilan bog’langan murakkab harakatlarni yuzaga chiqarishi uchun asab jarayonlarining neokorteksa bog’liq bo’lgan g’oyat mukammal o’yg’unlanishi talab qilinadi. Taraqqiyot jarayonida neokorteks harakat apparatini-ko’ndalang targ’il mushaklarni, shuningdek vegetativ jarayonlarni nazorat qiladigan bo’lib qoladi. Po’stloqning molekulyar tuzilish xususiyati shuki, asab hujayralari ustma-ust bir necha qavat bo’lib yotadi. Miya po’stlog’idagi hujayralar joylashishi va shakliga qarab 6 qavat, ba’zi qismlarda undan ham ko’p (ensada 9 qavat) bo’ladi. Miya po’stlog’i mikroskopda tekshirilganda , undagi asab hujayralari quyidagi tartibda joylashganligi aniqlangan. Molekulyar qavat degan 1 qavvatda asab hujayralari kam bo’lib, u asosan asab tolalarning chigalidan tashkil topgan (13.4.2-rasm). II qavat - mikroskopik preparatlarda yumaloq, uchburchag va ko’p burchak donalar shaklidagi mayda (diametri 4-8 mk) hujayralar qalin joylashganidan tashqi donador qavat deb ataladi. III qavat - dastlabki ikki qavatga nisbatan qalinroq bo’lib, unda katta-kichik piramidasimon neyronlar mavjud. IV qavat - ichki donador qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, bu qavvat ham mayda hujayralardan tuzilgan. Voyaga yetgan organizm katta yarim sharlar po’stlog’ining ba’zi qismlarida bu qavat bo’lmasligi mumkin, masalan, yarim sharlar po’stlog’ining motor (harakat) zonasida bu qavat yo’q. V qavat - Besning katta piramidal hujayralaridan iborat. Bu hujayralarning yuqori qismidan yo’g’on o’siq-dendrit chiqib, po’stloqning yuza qavatlarida ko’p marta shoxlaydi. Ikkinchi uzun o’siq-akson katta piramidal hujayralardan oq modda ichiga kirib, po’stloq ostidagi yadrolarga yoki orqa miyaga yo’l oladi. VI qavat - multiform qavat bo’lib, uchburchak va dugsimon hujayralardan iborat. 13.5.3-rasm. Bosh miya po’stlog’ining hujayraviy tuzilishi: I- eng ustki qavat, asab hujayralarining kalta o’siqlaridan tashkil topgan; II- donador hujayralar; III-piramidasimon hujayralar. IV-yulduzsimon hujayralar; V- piramidasimon yirik hujayralar; VI-duksimon hujayralar. 6. Bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining sensor va harakat markazlari Miya po’stlog’ining turli qismlarida joylashgan neyronlarning funksiyasiga ko’ra, po’stloq sathi uchta mintaqaga bo’linadi: sensor (sezish), motor(harakat) va assosiativ mintaqalar. Afferent yo’llarning uchinchi neyronlaridan chiqadigan aksonlar qaysi neyronlarda tugasa, o’sha neyronlar birinchi guruhga kiradi. Bu neyronlar ko’ruv do’mboqlarining yadrolaridan katta yarim sharlar po’stlog’iga keluvchi afferent impulslarni qabul qilgani uchun sensor neyronlar deb ataladi. Sezish (sensor) mintaqalarda joylashgan neyronlar to’plami odam tanasining barcha sezish a’zolarining oliy markazi hisoblanadi. Bu markazlar teri, ko’rish, eshitish, hid va ta’m bilish kabi sezgi a’zolarining reseptorlaridan impulslar qabul qiladi. Asosan yulduzsimon neyronlar shunday funksiyani o’taydi, bunday neyronlar po’stloq sensor sohalarining III va IV qavatlarida ayniqsa ko’p. Afferent neyronlarning uchinchi neyronlari talamus yadrolari va unga taqilib turgan tuzilmalar (hidlov reseptorlaridan keluvchi impulslar bundan mustasno) orqali po’stloqga o’tib ketadi. Yarim sharlar po’stlog’ining asosan afferent impulslar keladigan qismlarini I.P.Pavlov analizatorlarning markaziy (po’stloqiy) bo’limlari deb atagan. Ko’pgina analizatorlarning, masalan, teri, bo’g’im-mushak (kinestetik), visseral analizatorlarning markaziy bo’limlari, ya’ni miya po’stlog’idagi vakilligi bir-birini qoplaydi. Analizatorlarning markaziy bo’limlari joylashgan po’stloq sohalarini katta yarim sharlar po’stlog’ining sensor mintaqalari deb atash rasm bo’lgan. Bu mintaqalar periferik reseptor maydonlarning yarim sharlar po’stlog’idagi proyeksiyasidan iborat. Shu sababli ularni proyeksion mintaqalar ham deyiladi. Bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ini juda ko’p olimlar tekshirib, miya po’stlog’ida ta’sirni qabul qilib olish, harakat va assosiativ funksiyalar bajarilishini aniqlanganlar. Hayvonlarda bosh miya po’stlog’i ayrim qismlarini olib tashlash va shartli refleks usuli bilan olingan ilmiy ma’lumotlar natijasida miya po’stlog’ida tashqi dunyodagi ta’sirotlarni qabul qiluvchi va organizmdagi turli funksiyalarning asab markazlari joylashganligi isbotlangan (13.6.1-rasm). 13.6.1-rasm. Bosh miya yarim sharlar po’stlog’ida oliy asab markazlarining joylashishi. 1-hid sezish; 2-yozuv (o’ng qo’l); 3-siypalash (o’ng qo’l); 4-eshitish; 5-gapirish; 6-hisoblash; 7- o’qish; 8-ko’rish; 9-siypalash (chap qo’l); 10-ohang musiqa; 11-o’zi turgan joyni aniqlash (oriyentirlash); 12-geometrik shakllarni aniqlash markazi Miya po’stlog’ida asab markazlari juda ko’p bo’lib, ular morfologik, fiziologik jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, uning ensa qismida (17,18,19, 20,21,22 maydonlar) ko’rish ta’sirlarini qabul qiladigan ko’rish markazi joylashgan. Chakka mintaqasida (41, 42 maydonlar) Kortiyev a’zodan kelayotgan ta’sirni qabul qiluvchi eshitish markazi, oldingi markaziy pushtada harakat asab markazlari (4, 6 maydonlar), keyingi markaziy pushtada sezishning oliy markazi joylashgan. Bulardan tashqari, miya yarim sharlarining 44, 45, 6, 39, 41, 42 maydonlari bilan bog’langan nutq-eshitish, nutq-harakat, nutq-ko’rish va boshqa analizatorlarning og’zaki va yozma nutq bilan bog’liq bo’lgan asab markazlari joylashgan. Miyaning pastroqdagi bo’limlariga-po’stloq ostidagi yadrolarga, miya ustuniga va orqa miyaga impuls yuboruvchi neyronlar ikkinchi guruhiga kiradi. Bu katta piramidal neyronlar bo’lib, ularni birinchi marta morfolog V.A.Bes 1874 yilda tasvir etgan. Ular yarim sharlar po’stlog’idagi motor (harakat) mintaqasining V qavatida to’plangan. Bu neyronlarni motor yoki efferent neyronlar deb hisoblashadi. Motor neyronlar odamning yurish, yugurish, tikka turish va boshqa murakkab harakatlarning shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Qadoqsimon tana bosh miya sopining ustida joylashgan bo’lib, uch qismdan: odingi biroz qayrilgan tizza, markaziy tana va qalinlashgan orqa qismlaridan iborat. Oldingi qismi ikkita yarim sharning frontal (peshona) qismlarini bog’laydi. Orqa qismi bosh miya yarim sharlarining ikkita ensa qismini bir-biriga bog’laydi. Katta yarim sharlar po’stlog’i hujayralar tarkibi va tuzilish xususiyatlariga qarab, po’stloq maydonlari degan bir qancha qismchalarga bo’linadi. Odamda 52 hujayra maydonchasini tasvir etgan nemis neyromorfologi K.Brodmanning sitoarxitektonik xaritasi xalqaro miqyosda keng e’tirof etiladi (13.6.2.-rasm.) 13.6.2-rasm. Odam katta yarim sharlar po’stlog’ining tashqi yuzasidagi sitoarxitektonik maydonchalar tasviri. Miya po’stlog’ining yuzasidan shakli, amplitudasi va chastotasi turlicha bo’lgan uzluksiz tebranishlarini qayd qilish mumkin. Bu tebranishlar yozuvi elektroensefalogramma (EEG) deb nom olgan. EEGni birinchi marta 1925 yilda V.V.Pravdig-Neminskiy va keyinchalik G.Berger (1929) qayd qilganlar. Elektr tebranishlarni ikki usul orqali: bipolyar va monopolyar usullari bilan qayd qilinadi. Monopolyar usulida bir elektrod (faol elektrod) po’stloq sohasida qo’yiladi, ikkinchi elektrod (indifferent) esa odam qulog’ining yumshog’iga qo’yiladi. Odam bosh terisidan ajratib olinadigan potensiallar amplitudasi 5-10 dan 200-300 mkV gacha, chastotasi bir soniyaga 0,5 dan 70 tebranishgacha va undan ham ortiq bo’ladi. EEG da to’rta asosiy tipdagi ritmlar aniqlanadi: alfa-ritm, beta ritm, teta- ritm va delta-ritm (13.5.1-jadval) 13.6.1-jadval Ritmning nomi Chastota (Gs hisobiga) Amplituda (mkV hisobiga) Alfa-ritm 8-13 50 Beta-ritm 14-30 25 Teta-ritm 4-7 100-150 Delta-ritm 0,5-3,5 250-300 EEGning asosiy alfa-ritm xotirjam va ko’zlari yumilgan katta yoshli odamlarda kuzatiladi, uni sinxronlashgan EEG deyishadi. Ko’zlar ochilsa yoki boshqa a’zolardan miyaga signallar kelsa, yoxud aqliy faoliyat boshlansa, alfa-ritm yo’qolib, beta-ritmning paydo bo’lishi EEGning desinxronlashishi deyiladi. Agar katta yoshli odam uxlab yotgan bo’lsa, teta va delta ritmidagi EEG qayd qilinishi mumkin. Shunday qilib, EEG dagi to’lqinlar chastotasiga qarab po’stloqning funksional holati to’g’risida aniq ma’lumotlar olish mumkin. Shu sababli elektroensefalografiya usuli klinikada keng qullanib kelmoqda (13.6.3- rasm) 13.6.3- racm . Odam miyasi po ’ stlog ’ ining asosiy EEG ritmlari : 1-alfa ritm; 2-beta-ritm; 3-delta-ritm; 4-teta-ritm; 5-duk; yuqorida vaqt belgisi Adabiyot 1. Almatov K.T., Allamurodov SH. Odam fiziologiyasi. – T., 2004. 2 . Qodirov U.Z. Odam fiziologiyasi. – T., 2004. 3. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 4. Nuritdinov E.N., Kamolova D.O. Odam fiziologiyasi. Samarqand, 2014. 5. Nuritdinov E.N., Nurmetova G.N. Odam fiziologiyasi (muammo leksiyalar kursi). – Samarqand, SamDU, ch.1, 2003 6. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka.- Moskva, «Sport», 2015. 7. Raff G. Sekret ы fiziologii. M., 2001. 8. CHufistova O.N. Osnov ы neyrofiziologii i v ы sshey nervnoy deyatelnosti (tekst): uchebnoe posobie. Tomsk., TGPU, 2009. 9. Semenov E.V. Osnov ы fiziologii i anatomii. – M.: 1997. 10. Sapin M.R., Sivoglazov V.I. Anatomiya i fiziologiya cheloveka. M., «Akademiya», 1999. 11. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001. 12. Ananin V.F, Problem ы nevrologii XX veka. M., 1992. 13. Agadjanyan N.A. i dr. Fiziologiya cheloveka. – Spb., 1998. 14. Best, Taylor. Physiolohical Basis of Medical practice. USA , 1990. 15. Chatterill. Human physiolohical. Medical alied agensy. – Yndia, Calcutta, 1993, 510 s. 16. Shepard Y. Neurobiology. Okxford, 1982. 17. Whitchous Y.H., Worthington B.S. Techniques in diagnostic imaging. 2 nd Ed. Oxford: Blackwell Science, 1996. 18. Ellis H., Lodan B., Dixon A. Human cross – sectional anatomi: Atlas of bodi sections, CT and MRJI nages. Oxford, 1999.

MARKAZIY ASAB TIZIMINING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Orqa miyaning funksiyasi. Uzunchoq miya, uning reflektor va vegetativ asab markazlari; 2. Miyacha va uning funksiyasi. O‘rta miya funksiyasi. 3. Oraliq miyaning morfo-fiziologik tuzilishi; 4. Bosh miya kata yarim sharlar po‘stlog‘i – markaziy asab tizimining oliy bo‘limidir; 5. Bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining sensor va harakat markazlari.

1. Orqa miyaning funksiyasi Katta odamlarda orqa miya oldindan orqaga qarab bir oz yassilangan 45 sm chamasi uzunlikdagi chilvirdir. U yuqori tomonda uzunchoq miya bilan tutashadi, pastda belning birinchi umurtqasi sathida konus shaklida tugaydi (13.1.1-rasm). Orqa miya ikkita asosiy funksiyani: reflektor funksiya va o’tkazuvchi yo’l funksiyasini bajaradi. Orqa miyaga teri yuzasidagi eksteroreseptorlardan, tana bilan qo’l-oyoqning proprioreseptorlaridan va ichki a’zolarning visseroreseptorlaridan impulslar kelib turadi. Orqa miya barcha skelet mushaklarini innervasiyalaydi. Orqa miya tanadagi barcha murakkab harakat reaksiyalarini yuzaga chiqarishda qatnashadi. Ulardan ko’plari orqa miyaning reflektor funksiyani bajarish natijasi bo’lishi mumkin, boshqa reaksiyalar esa, markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlari yuzaga chiqaradigan reflekslar natijasida kelib chiqadi. Bu holda orqa miya faqat impulslarni o’tkazuvchi yo’l hisoblanadi. Reseptorlardan orqa miyaga keluvchi axborot orqa miyaning orqa va yon qismlaridagi ko’pgina o’tkazuvchi yo’llar orqali miya ustunining markazlariga o’tadi va miyacha hamda katta yarim sharlar po’stlog’iga yetib boradi. Markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlaridan orqa miyaga esa impulslar oldingi va yon ustunlarning o’tkazuvchi yo’llari orqali keladi; bu asab impulslar orqa miyaning oraliq va motor neyronlarini qo’zg’atadi yoki tormozlaydi, natijada skelet mushaklari va ichki a’zolarning faoliyati o’zgaradi. Orqa miyaning o’tkazuvchi yo’l funksiyasi muhim funksiya bo’lib, periferik (atrofiy) reseptorlardan bosh miyaga va undan effektor a’zolarga (mushaklarga, bezlarga, qon tomirlariga) impuls o’tkazishda katta rol o’ynaydi.

13.1.1-Markaziy asab tizimining ko’rinishi. 1-bosh miya; 2-orqa miya Orqa miyaning ko’ndalang kesimiga qarasak, bir-biridan katta farq qiladigan turli rangdagi ikki qavatni: kul rang va oq moddani ko’ramiz. Kul rang modda o’rtada bo’lib, shaklan kapalakka o’xshaydi; kul rang moddaning atrofida oq modda joylashgan bo’ladi. Kul rang moddaning oldingi «qanotlari» oldingi shoxlar, orqadagi «qanotlari» esa orqadagi shoxlar deb ataladi. Oldingi shoxlardan-orqa miyaning oldingi ildizlari, orqadagi shoxlardan esa orqadagi ildizlari boshlanadi/ Kul rang modda-asosan asab hujayralarining tanasi (soma) dan iborat bo’lsa, oq modda asosan o’siqlardan, ya’ni asab tolalaridan tuzilgandir. Bu tolalarning ayrim tutamlari turli funksiyalarni o’taydi, shunga ko’ra, ularni uch guruhga bo’lishi mumkin: 1) yuqoriga ko’tariluvchi yoki markazga intiluvchi yo’llar (afferent tolalar). Bu tolalar orqali qo’zg’alish tanamizning turli qismlaridan bosh miyaga yetib boradi; 2) Pastga tushuvchi yoki markazdan qochuvchi yo’llar (efferent tolalar). Bu yo’llar orqali quzg’alish bosh miyadan periferiyaga o’tadi; 3) bir tuda kalta tolalar; ular orqa miyaning ikki–uch segmentidan o’tib, ularni bir-biri bilan bog’laydi (13.1.2-rasm). Orqadagi va oldingi ildizlardan turli asablar o’tishini fiziologlardan Ch.Bell va B.Majandi tajribada aniqlaganlar. Ular orqa miyaning bir tomondagi oldingi

ildizlarini qirqib qo’yganlarida o’sha tomondagi qo’l-oyoq tamomila falaj bo’lgani holda, sezuvchanlik bekami-ko’st saqlangan. Orqadagi ildizlar kesib qo’yilganda sezuvchanlik yo’qolgan va shu bilan birga harakat andak bo’lsada buzilgan emas. Bu kuzatishlar orqadagi ildizlar sezuvchi ildizlardir , ulardan markazga intiluvchi (afferent) tolalar o’tadi, oldingi ildizlar esa harakatlanuvchi ildizlar bo’lib, ulardan markazdan qochuvchi (efferent) tolalar o’tadi degan xulosani chiqarishga asos bo’ldi. 13.1.2.-rasm. Orqa miyaning ko’ndalang kesimi. 1-oq modda; 2-kulrang modda; 3-orqa shoxdan chiqqan sezuchi asab; 4-oldingi shoxdan chiqqan harakatlantiruvchi asab; 5- sezuvchi va harakatlantiruvchi asablarning qo’shilishidan hosil bo’lgan aralash asab tolalari. Bundan tashqari, ba’zi asab tolalar orqa miyaning birinchi yarmidan ikkinchi yarmiga o’tadi va uning ikkala yarmini bir-biri bilan birlashtiradi. Shunday qilib, orqa miyaning asosiy funksiyalaridan biri – qo’zg’alishni o’tkazishdir . Orqa miya qirqib qo’yilsa, bu muhim funksiya buzilib, bir qancha jiddiy o’zgarishlar kelib chiqadi/ Odamning orqa miyasi uzilgach bir necha vaqtdan keyin bukish reflekslaridan tashqari, tizza refleksi va Axill refleksi yaqqol ko’rinadi. Tizza refleksi shundan iboratki, son to’rt boshli mushakning payiga urilganda oyoq tizza bug’imidan yoziladi, Axill refleksi shundan iboratki, Axill payiga urilganda oyoq boldir-panja bug’imidan yoziladi. Bu reflekslar «spinal» odamda ayniqsa kuchaygan bo’ladi. Odam orqa miyasi to’la uzilgandan bir necha vaqt o’tgach siydik chiqarish va

defekasiya refleklari tiklanadi, qovuq va to’g’ri ichak ma’lum darajada cho’zilgach shu reflekslar yuzaga chiqadi. Orqa miya markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo’limlari (miya ustuni) miyacha va katta yarim sharlar)ga ko’tariluvchi va tushuvchi o’tkazuvchi yo’llar orqali bog’lanadi. Reseptorlar oladigan axborot ko’tariluvchi yo’llar orqali o’tadi. Orqa miyaning tushuvchi yo’llari orqali unga yuqoriroqdagi effektor markazlardan impulslar kelib turadi. Orqa miya bosh miya markazlaridan tushuvchi yo’llar orqali impulslar olib va ularni ishlovchi a’zolarga o’tkazib turadi,shu tariqa o’tkazish-ijro etish vazifasini bajaradi. 2. Uzunchoq miya uning reflektor va vegetativ asab markazlari Odam va umurtqali hayvonlarda orqa miyaning davomi uzunchoq miya hisoblanadi. Uzunchoq miya va miyaning ko’prigi (Varoliy ko’prigi) hamda o’rta va oraliq miya birgalashib miya ustunini hosil qiladi. Miya ustuni tarkibiga talaygina yadrolar, ko’tariluvchi va tushuvchi yo’llar kiradi. Lekin, miyaning tursimon tuzilmasi (retikulyar formasiyasi) o’z funksiyalari bo’yicha bularning ichida alohida o’rin egalaydi (13.1.3.-rasm). Uzunchoq miyadagi tuzilmalar bilan Varoliy ko’prig keyingi miyani tashkil qiladi. Uzunchoq miyadagi ba’zi asab hujayralarining o’siqlari orqa miyaning turli bo’limlariga boradi va uzunchoq miya bilan oraliq miyani bir-biriga bog’laydi. Boshqa asab hujayralarining o’siqlari esa, uzunchoq miyadan chiqib, bosh miya asablarini hosil qiladi. Keyingi miyada neyronlarning to’plamidan vujudga keladigan markazlar muhim reflektor reaksiyalarni yuzaga chiqaradi. Masalan, uzunchoq miyada hayot uchun muhim bir qancha markazlar bor. Jumladan, nafas markazi, yurak faoliyati markazi, tomir harakatlantiruvchi markaz, hazm markazi va modda almashinuvini idora etadigan markaz uzunchoq miyadadir.

O'xshashlar

Markaziy asab tizimining umumiy va xususiy fiziologiyasi
MARKAZIY ASAB TIZIMINING UMUMIY FIZIOLOGIYASI
OLIY ASAB FAOLIYATI FIZIOLOGIYASI
JISMONIY MASHQLAR BILAN SHUG‘ULLANISHDA MARKAZIY ASAB TIZIMINING UYG‘UNLASHTIRUVCHI AHAMIYATI
ASAB TIZIMINING ADAPTATSION – TROFIK FUNKSIYASI VA VEGETATIV FUNKSIYALARINING BOSHQARILISHI