Mavzu: Markaziy Osiyo va Xitoy munosabatlari Reja Kirish 1Markaziy Osiyo Xitoy munosabatlari 2 Xitoy va Qozog iston munosabatlariʻ 3 Xitoy O'zbekiston munosabatlari Xulosa Foydalangan adabiyotlar

Bugungi kunda Xitoydagi ilmiy-industrial sivilizatsiyaning fantastik ravishda o‘sishi kishini lol qoldiradi. Jahondagi maishiy texnikaning yarmisini ishlab chiqaradigan dunyo fabrikasiga aylangan mamlakat boshqa davlatlar iqtisodiyotiga ham ta’sir o‘tkazib kelmoqda. “Daryo” kolumnisti, rossiyalik siyosatshunos Mixail Magid Xitoy va uning kelajagiga bog‘liq dunyo iqtisodiyoti haqida fikr yuritadi. So‘nggi 20 yil ichida bu mamlakatda ulkan shaharlar barpo qilindi. Lekin gap faqat yirik osmono‘par binolar va tezkor trassalarda ham emas. XXR so‘nggi 40 yil mobaynida o‘sish sur’atlarini yiliga sakkiz foizdan pasaytirmay kelayapti (oxirgi yillarda o‘sish sekinlashdi) va u jahondagi maishiy texnikaning yarmisini ishlab chiqaradigan dunyo fabrikasiga aylandiBugungi kunda tomonlar o rtasida harʻ tomonlama strategik sheriklik munosabatlarini uzluksiz va izchil rivojlantirishga erishish maqsadida “Bir makon, bir yo l“ tashabbusini amalga oshirish bo yicha ʻ ʻ hamkorlikni chuqurlashtirishga ustuvor ahamiyat qaratilmoqda. Tashabbus doirasida ikki va ko p tomonlama iqtisodiy munosabatlarni yanada ravnaq ʻ toptirish, transport, logistika, tranzitga oid yangi imkoniyatlarni ishga solishga erishilmoqda. Bugungi global davrda yaqin hamkorlik mamlakatlarning yanada taraqqiy etishi, ijtimoiy barqarorlik, tinchlik sari keng yo l ochadi. ʻ Forumda xitoylik mutaxassislar, olimlar, ekspertlar bilan birga, Qozog iston, ʻ Qirg iziston, Tojikiston, Turkmaniston, O zbekiston, shuningdek, Ozarbayjon, ʻ ʻ Armaniston, Gruziya, Singapur, Tailand, SHHT va Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasining tegishli soha vakillari ishtirok etdi. Forum doirasidagi yig ilishlarda ko p tomonlama sa y-harakatlarni birlashtirgan ʻ ʻ ʼ holda o zaro hamkorlikning hozirgi holati, kelgusidagi istiqbollari, rejalar ʻ muhokama etildi. Yer usti va dengiz yo li bo ylab transchegaraviy logistika, ʻ ʻ elektron tijorat, “Aqlli shaharlar“ni rivojlantirish, sun iy yo ldoshli navigatsiya ʼ ʻ tizimida birgalikdagi hamkorlikni yo lga qo yish, “Bir makon, bir yo l“ loyihasi ʻ ʻ ʻ

doirasidagi bunyodkorlikka xotin-qizlar sa y-harakatlarini ham birlashtirish kabiʼ masalalar xususida batafsil so z yuritildi. ʻ Bir so z bilan aytganda, “Xitoy – Markaziy Osiyo“ VII xalqaro hamkorlik forumi ʻ innovatsiyalarni rivojlantirish, tranzit salohiyatini oshirish, bu yo nalishda yangi ʻ imkoniyatlarni ishga solish, Xitoy va Markaziy Osiyo, SHHT, ASEAN mamlakatlari o rtasida mustahkam munosabatlar o rnatish, uni tobora rivojlantirish ʻ ʻ uchun samarali platforma yaratish imkonini bergani bilan ahamiyatli bo ldi. ʻ 1 Markaziy Osiyo Xitoy munosabatlari Markaziy Osiyoning energetik resurslari Xitoy uchun ochiqligi kafolatlanishini istaydi. Energiya manbalari – bu Markaziy Osiyoda ta sir uchun ʼ raqobatlashayotgan Xitoy va boshqa mamlakatlarning bosh qiziqishi. O zining energetik manfaatlarini amalga oshirish uchun Xitoy eng avvalo, ʻ mintaqaning energetik resurslariga kirib borishni ta minlashni xohlaydi. Garchi ʼ Pekin bu resurslar ustidan nazoratni o rnatishga intilmasada, u energetik ʻ zaxiralarni qazib chiqarish va uning eksporti ustidan tashqi yirik davlatlarning monopoliyasini o rnatishga qaratilgan har qanday urinishlariga qarshi chiqadi. ʻ Xitoyning maqsadi normal raqobat va boshqa davlatlar bilan hamkorlik jarayonida Markaziy Osiyo energetik tarmog ini rivojlantirishda ishtirok etish. ʻ Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan do stona aloqalarni rivojlantirish ham ustuvor ʻ maqsadlar sirasiga kiradi. Mintaqadagi barcha davlatlar bilan yaxshi ikki tomonlama munosabatlar Xitoyning mintaqadagi manfaat va maqsadlarini amalga oshirishning bevosita sharti hisoblanadi. Bu maqsadlarga erishish uchun Xitoy do stona uslubda xavfsizlik va chegaralar demarkatsiyasi masalalarini hal qilishi ʻ kerak edi va shunday qildi ham. Bundan tashqari, Xitoy Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan munosabatlarda samimiyat va adolat ruhini namoyon etmog i ʻ lozim. U shuningdek, bu mintaqa davlatlari uchun maqbul qiziqishlarga e tiborni ʼ

qaratmog i maqsadga muvofiq. Bu shartlarning ijrosi Pekin va mintaqaʻ davlatlarining yaxshi munosabatlari o rnatilishiga omil bo lmoqda. ʻ ʻ Mintaqaviy barqarorlikni dastaklash. Xitoy mintaqaviy barqarorlikni yuqori baholaydi. Xitoy nuqtayi nazaridan barqarorlik normal hamda mintaqa bilan muqarrar siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning zaruriy sharti sanaladi. Mintaqadagi har qanday beqarorlik Xitoyning manfaatlariga ziyon va tartibsizlik xatarini yaratadi. Shuning uchun Markaziy Osiyo buyuk davlatlarning jang maydoniga aylanishiga yo l qo ymaslik darkor. Buyuk davlatlarning mintaqadagi qarama-qarshiligi Xitoy ʻ ʻ uchun maqbul emas. Bu bevosita Xitoy bilan qo shni bo lgan mintaqani strategik ʻ ʻ keskinlik manbaiga aylantirishi mumkin. Albatta, shu kabi raqobat Chin manfaatlariga zid ravishda mintaqani beqarorlashtirishga qodir. Garchi Pekin mintaqada boshqa yirik davlatlar hozirligi va manfaatlari borligini tan olsa-da, u mintaqaning qandaydir buyuk davlat nazorat etishini istamaydi.O‘zbekiston– Qirg‘iziston–Xitoy temiryo‘li qurilishining tarixiy ahamiyati nimada? Uyg‘urlar masalasida Markaziy Osiyo davlatlari qanday yo‘l tutishi kerak? Kun.uz mintaqamiz va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlarning shu va boshqa dolzarb jihatlarini xitoyshunos olim va siyosatshunoslar bilan muhokama qildi.26-27 yanvar kunlari O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev davlat tashrifi bilan Qirg‘izistonga bordi. Tashrif davomida «Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston» temiryo‘lini qurish borasidagi harakatlarni tezlashtirishga kelishib olindi.Bu qadimgi Ipak yo‘lining magistral yo‘li o‘tgan yo‘nalish. G‘arb va Sharq o‘rtasidagi eng xavfsiz yo‘l. Bu yo‘l tarixda o‘zini to‘la oqlagan. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston tomonidan Buyuk ipak yo‘lining yo‘nalishida temiryo‘l va avtomobil yo‘llarini o‘tkazish masalasi ko‘tarilgan edi. Bu taklifga Xitoy hukumati ijobiy javob berdi. Shundan so‘ng doim bu masala muhokamada bo‘ldi. Asosiy xarajatlarni Xitoy tomoni ko‘taradigan bo‘ldi va bu yo‘l 2005 yilda bitishi kerak

edi. Ammo Rossiya va Xitoy manfaatlari mos tushmagani sababli yo‘l ochilishi ortga surildi. Nihoyat, 5 yil o‘tgach, Xitoy hukumati to‘xtab qolgan loyihani qayta tasdiqladi va oldingidan 500 km uzunroq bo‘lishi ko‘zda tutildi. Tog‘ hududidan o‘tadigan joylarda 14 ta tunnel qazish kerak bo‘ldi. Avvalgi yo‘nalishdan shimolroqqa surilishiga ham to‘g‘ri keldi. Ammo ba’zi sabablarga ko‘ra, yana yo‘l qurilishi to‘xtab qoldi. Shuning uchun ham mutaxassislar loyiha haqida gapirganda, yo‘l Xitoy va Rossiya muzokaralar qilib, kelishuvga erishgandan keyingina quriladi, degan fikrni bildirishadi. Agar yo‘l qurilmasa, Xitoy juda ko‘p aylanma yo‘llardan foydalanishiga to‘g‘ri kelardi va bu qimmatga tushar edi. Rossiyaning qarshilik qilishiga sabab esa hozirda Xitoyni G‘arb bilan bog‘lovchi yo‘l aynan Rossiya hududidan o‘tadi va Rossiya tranzitdan katta daromad oladi. Bundan tashqari, yuk olib o‘tiruvchilar yo‘l egasi bo‘lgan Rossiyaga ma’lum darajada bog‘liq bo‘lib qolgan. Hozir qurilishi kerak bo‘lgan yo‘limizda esa katta mablag‘ tejaladi; Markaziy Osiyo davlatlariga daromad keltiradi; xalqaro yuk tashishda Rossiyaga bog‘liq tomonlar kamayadi. O‘zini imperiya deb hisoblaydigan Rossiya esa bunga rozi bo‘lmasligi tabiiy. 2. Xitoy va Qozog iston munosabatlariʻ Olmaota – Xitoy Kommunistik partiyasi nazorati ostidagi ommaviy axborot vositalarining Markaziy Osiyo davlatlari Xitoyga “qaytish” uchun harakat qilayotgani haqidagi doimiy da volari, ularning suverenitetiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ʼ tahdid va mintaqa uchun xavotirli tendensiyadir, deb ta kidlamoqda tahlilchilar. ʼ Baxorda Qozog‘iston va Qirg‘iziston koronavirus avj olishi bilan kurashayotgan vaqtda, Xitoy saytlari mazkur davlatlar rasmiylari g‘azabiga sabab bo‘lgan provokatsion bayonotlar berishdi.