METAMORFIZM JARAYONI
METAMORFIZM JARAYONI Reja: 1. Magnit maydoni haqida tushuncha 2. Geomagnit qutblari. 3. Magnit ekvator va magnit qutblari, magnit enkayishi. 4. Alohida-alohida magnit anamaliyalari. Magnit bo‘ronlari.
Magnit maydoni haqida tushuncha Yerning magnit maydoni qadimdan xitoylik, arablar, yunonlar va boshqa xalqlarga eramizdan avvalgi davrlardayoq ma’lum bo‘lgan. Qandaydir "sirli tosh" temir parchasini o‘ziga tortishini bilganlar. Bu toshni Gerkules toshi, keyinchalik lidiy toshi, siderit, Mangus toshi va boshqa nom bilan atashgan. Oxirida bu atamalarning o‘rnini "magnit" (Kichik Osiyodagi qadimgi shahar Magnesi shahri nomidan olingan bo‘lib, yunoncha magnitli tosh yoki magnesi toshi degan ma’noni bildiradi) tushunchasi egalladi. Dastlab magnitning xususiyatlarini XIII asrda fransuz olimi Petr Peregin o‘rgandi, "shimoliy va janubiy" qutb tushunchalarini fanga kiritdi va kompasni takomillashtirdi. Magnit o‘qi Yerning aylanish o‘qiga nisbatan 11,5 0 qiyadir. Magnit o‘qi kesib o‘tgan joyda geomagnit qutblari o‘rnashgan. E’tibor bering, hakiqatdan ham olimlar shimoliy yarimsharda janubiy geomagnit qutbi, janubiy yarim sharda esa shimoliy magnit qutbi joylashgan deb hisoblaydilar. Lekin unga e’tibor bermasdan geografik qutblar singari magnit qutblari ham nomlanib kelinmoqda. Geomagnit maydon magnitosfera deb, uning tashqi chegarasi magni- topauza deb ataladi. Geomagnit maydoni 60 ming km uzoqlikda Quyoshning magnit maydoni va Quyosh shamoliga (tezligi 400 km/sek) duch keladi. Quyosh shamolining ta’sir tufayli magnitosferaning Quyoshga qaragan tomonining uzunligi 8-14 Yer radiusiga, qarama-qarshi, ya’ni soya tomoni esa 16 Yer radiusiga teng. Magnitosferada ichki va tashqi, shuningdek Yerning ham ichki va tashqi radiatsion mintaqalari joylashgan. Bu yerda zaryadlangan zarrachalar (proton va elektronlar) ushlab qolinadi. Ichki radiatsion mintaqa ancha zich bo‘lib (asosan protonlar), ekvatordan balandligi (3... 4) • 10 3 km, tashqisi 22 • 10 3 km ga boradi. Radiatsion mintaqalardagi zarrachalar murakkab trayektoriyalar bo‘yicha Shimoliy yarimshardan Janubiy yarimsharga va qayta harakatlanadi. Geomagnit maydonining paydo bo‘lishi haqida ko‘plab g‘oyalar aytilgan. Ferromagnit g‘oyasi bo‘yicha Yer po‘sti, mantiya va yadroda ferromagnit
moddalari bor. Demak geomagnit maydoni elektr toklari bilan bog‘liq bo‘lmasdan Yerning magnitizmi bilan bog‘liq. Yerda temirning bir xil tarqalmaganligi magnit maydonining bir xil emasligi va magnit anomaliyalarining paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lgan. Bu g‘oya ikkita masalaga binoan asossiz deb topildi. Birinchidan, 1820 yilda daniya fizigi Ereted tomonidan simdagi elektr toki atrofida magnit maydoni borligi kashf etilgandan so‘ng va1827 yilda Fransuz fizigi Amper tomonidan Yerning ichki qismida elektr tokining sirkulyatsiyasi magnit maydonini hosil qilishini kashf etdi. Ikkinchidan, magnit moddalari yer yuzasiga yaqin (30 km) joylarda ekanligi, magnit po‘sti yo‘qligi isbotlandi. Elektr zaryadlarining harakati g‘oyasi Yer o‘z o‘qi atrofida aylanishida elektr zaryadlari harakatlanishiga va natijada elektr tokini hosil qilishiga asoslangan. Bu g‘oya tarafdorlari ko‘pchilikni tashkil etadi. XX asrning 60 yillaridan boshlab gidrodinamik g‘oyani fiziklardan Ya.I.Frenkel (Rossiya), Elzassar (AQSH) va Bullard (Angliya) tomonidan ishlab chiqildi. Ularning fikricha geomagnit maydoni dinamo-mexanizmidagidek paydo bo‘ladi va saqlanib turadi. Xuddi dinomo- mashinaga o‘xshab Yer yadrosida magnit maydonining hosil bo‘lishi o‘zining magnit g‘alayonlari Yerning aylanma harakati bilan bog‘liq. Keyinchalik aniqlanishicha geomagnit maydoni Yer yadrosida elektr tokining paydo bo‘lishi bilan ibotlandi. Gidromagnit dinamoni ta’minlab turadigan energiya qayoqdan paydo bo‘ladi degan masalaga ham turlicha fikr bildirilmoqda. Yerning radioaktiv moddalarining parchalanish g‘oyasi, gravitatsion konveksiya g‘oyalari . Gravitatsion konveksiya gipotezasining ikki yo‘nalishi mavjud. Birinchisiga ko‘ra amerikalik geoximik Yuri mantiyadan temir ajralib yadroga o‘tishi hisobiga energiya ajralib chiqadi va u gidromagnit dinamoni ta’minlaydi. Ikkinchi yo‘nalishni rossiyalik geofizik S.I.Bragin (1967 yil) bildirdi. Uningcha suyuq yadro temir va kremniy eritmalaridan tashkil topgan. Kremniyning temir qotishmasida erishi bosim oshishi bilan susayadi. Natijada kremniyning qattiq kristallari eritmasidan ajralgan moddalar tepaga harakatlanadi va zich-og‘ir
moddalar cho‘ka boshlaydi. Oqibatda konveksion harakat yadro moddalarida kuzatiladi va buning energiyasi gidromagnit dinamo energiyasiga aylanadi. Geomagnit qutblari. Yer katta magnitdan iborat. Uning magnit maydoni tabiatda ko‘p narsalar hozircha nomalumdir. Oy bilan Marsning yadrosi bo‘lmaganlgidan ularning magnit maydonlari yo‘q. Venera o‘z o‘qi atrofida sekin aylanganligidan u katta magnit maydoniga ega emas. Binobarin, yer magnit maydoni unda yadroning mavjudligi, planetaning aylanishi va yadroning ichki qismida moddalarning harakatlanishi tufayli vujudga keladi. Bu harakatlar juda katta elektr tokini hosil qiladi va bu tok magnit maydonini, yani magnit kuchlari kamoyon bo‘ladigan makoni vujudga keltiradi. Yer doirasida ro‘y beradigan jarayonlar bir hil magnit maydonini, yani o‘zgarmas maydonni vujudga keltiradi. Bu maydon juda katta hajmli fazoni egallab. Yer yuzasidan 80-90 ming km masofaga tarqaladi. Uning qutblari geogmagnit qutblari deyiladi. Shimoliy magnit qutbi Grenlandiyaning shimolida 78,50 janubiy kenglik bilan 690 g‘arbiy uzoqlikda, janubiy qutbi esa Antarktitada 78,50 janubiy kengilk bilan 1110 sharqiy uzoqlikda joylashgan. Yerning magnit o‘qi geografik o‘qiga nisbatan 11,50 og‘gan. Atmosferaning yuqori qismidagi elektr toklari, qutb shafaqlari va boshqa jarayonlar bir xil magnitlangan maydon bilan bog‘liqdir. Yer yuzasida va quyi atmosferada Yer magnit maydoning yer po‘sti va uning magnit massalari bilan bog‘liq bo‘lgan har qismilari namoyon bo‘ladi. Bu maydonning qutblari esa magnit qutblari deb yuritiladi. Magnit qutblarining o‘rni yil sayin o‘zgarib turadi. Hozirgi vaqtda Shimoliy magnit qutbi Kanadada Butiya yarim orolidan sharqroqda(74 0 shimoliy kenglik va 92 0 g‘arbiy uzoqlik) janubiy qutbi esa Antarktitada Tasmaniya yarim oroli merdianida (69 0 janubiy kenglik va144 0 g‘arbiy uzoqlikda) joylashgan. Magnit ekvator va magnit qutblari, magnit enkayishi. Yer yuzasi yaqinidagi magnit maydoni yer magnitizimining uch elementi- Magnit enkayishi va magnit og‘ishi, Magnitizm kuchlanishi bilan harakterlanadi.