logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘simliklar mineral oziqlanishining fiziologik ahamiyati

O‘simliklar mineral oziqlanishining fiziologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.9326171875 KB
Ko'chirib olish
O‘simliklar m ineral oziqlanish i ning fiziologik ahamiyati REJA: 1. Mineral oziqlanishning o‘simlik hayotidagi ahamiyati. 2. Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori. 3. Ionlarning membranalar orqali transport mexanizmi. 4. Ildizlarda ionlarning yaqin masofaga va u zoqqa tashiluvi. Mineral oziqlanishning o‘simlik hayotidagi ahamiyati. O‘simliklarning oziqlanishi ikki shakldan iborat bo‘lib, havodan va tuproqdan oziqlanish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu ikki jarayon-fotosintez va mineral elementlarni tuproqdan yutish – birgalikda o‘simliklarning avtotroflik xususiyatlarini belgilaydi. Mana shu uzviy bog‘liqlik natijasida o‘simliklarning organik asosga ega to‘qimalari, organlari va umumiy tanasi hosil bo‘ladi. Ularning o‘sishi va rivojlanishini to‘la ta’minlash uchun tuproqdan juda ko‘p mineral elementlar yutiladi. Shuning uchun ham bunga o‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishi deyiladi. O‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishida tuproq xususiyatlari va unumdorligi, ayniqsa tuproqning suv o‘tkazuvchanlik, havo o‘tkazuvchanlik xossalari, tarkibidagi organik moddalar va o‘simliklar uchun muhim oziq elementlarni to‘plash qobiliyati katta ahamiyatga ega. O‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi. Qadimgi zamonlardayoq (yangi er. av. 600-500 yillarda) dehqonchilik bilan shug‘ullangan odamlar kul va chirindilarga boy tuproqda hosilning ko‘proq bo‘lishini bilganlar va bundan foydalanganlar. Keyinchalik o‘simliklarni oziqlantirish to‘g‘risidagi tushunchalar rivojlanib bordi. O‘rta asrlarda yashagan gollandiyalik tabiatshunos Y.V.Van-Gelmont tajribalari ayniqsa dikkatga sazovor. U sopol idishga 91 kg quruq tuproq solib og‘irligi 2,25 kg ga teng tol shoxchasini ekadi va yomg‘ir suvi bilan sug‘orib turadi. 5 yildan so‘ng tolning og‘irligi 77 kg ga yetadi. Idishdagi tuproqning og‘irligi esa faqat 56,6 g ga kamayadi. Van-Gelmontning fikricha agar o‘simliklar o‘z tanasini tuproq hisobiga tuzadigan bo‘lsa, u holda tol shoxchasi qancha ko‘paysa, idishdagi tuproq shuncha kamayishi kerak edi. Lekin bu holat sodir bo‘lmaydi. Shuning uchun ham u o‘simliklar o‘z gavdasini suvdan tuzadi degan xulosaga keladi. Shu tarika o‘simliklar oziqlanishining «suv nazariyasi» vujudga keladi va uzoq muddat davomida e’tirof etildi. Lekin bundan ancha avval Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) o‘simliklar tuproqdan murakkab moddalarni surib oladi va ushalar hisobiga o‘z tanasini tuzadi degan edi. Bu tushunchani XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teyer yanada rivojlantirdi. U «gumus nazariyasi» ni yaratdi. Unga ko‘ra o‘simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziqlanadi. Tuproqda chirindi moddalar qancha ko‘p bo‘lsa, o‘simliklar shuncha faol o‘sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘simliklar uchun mineral tuzlarning ahamiyati fransuz agroximigi J.B.Bussengo (1837) ishlarida yanada aniqrok ko‘rsatildi. Uning tasdiqlashicha toza qumda ham (suv, kul va mineral tuzlar solinganda) o‘simliklar yaxshi o‘sishi mumkin. Buni isbotlash uchun u vegetasion tajribalar o‘tkazadi va birinchilar qatorida o‘simliklar atmosfera azotini o‘zlashtirolmaydi, balki boshqa elementlar qatorida ildiz orqali o‘zlashtiradi, degan xulosaga keldi. O‘simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini har tomonlama rivojlantirgan olimlardan nemis ximigi Y.Libix bo‘ldi. 1840 yil Y.Libix o‘simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini rivojlantirish bilan bir qatorda gumus nazariyasini inkor qildi. Libix fikricha, tuproq unumdorligi faqat mineral moddalarga bog‘liq. Y.Libix birinchi bo‘lib tuproqqa o‘g‘itlar sifatida toza tuzlarni solishni taklif etdi. U mineral elementlarning ahamiyatini to‘g‘ri baholadi, lekin o‘simliklar azotni havodan ammiak holida qabul qiladi, deb oylaydi. Keyinchalik u bu fikr xatoligini tushundi va o‘simliklar azotni ildiz orqali nitratlar holida qabul qiladi degan fikrga qo‘shildi. Biroq, shu bilan birga Libix tuproqdagi organik moddalarning ahamiyatini inkor qildi. Holbuki tuproq tarkibidagi gumus o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi, tuproq mikroflorasini rivojlantirish va boshqalarda katta ahamiyatga ega. Y.Libix « minimum qonuni » va « qaytarilish qonunlari »ni taklif etdi. Bu qonunlar boyicha tuproqda o‘simliklarga zarur mineral elementlar minimumga yetmasa, ularning foydasi ham bo‘lmaydi. Qaytarilish qonunida esa o‘simliklar o‘z hosili bilan tuproqdan qancha mineral modda olsa, o‘rniga shuncha qaytarish zarur, deb tushuntiriladi. Aks holda yildan yilga tuproq unumdorligi, demak hosildorlik ham kamayib boradi. Libixning fikrlari umuman to‘g‘ri. Agrotexnik tadbirlarni to‘g‘ri o‘tkazish va tuproqni mineral elementlar bilan o‘z vaqtida ta’minlash natijasida hosildorlikni oshirib borish mumkin. I.Knop va Y.Sakslarning 1859 yilda o‘tkazgan tajribalari ham «gumus nazariyasi» ni inkor qildi. Ularning fikricha faqat 7 ta element: azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy va temir bo‘lsa, o‘simliklarni suvda ham o‘stirish mumkin. Shunday qilib, ular o‘simliklarni vegetasion usullar bilan (tuproq, suv, kum) o‘stirish mumkinligini isbotladilar va mineral oziqlanish nazariyasini tasdiqladilar. O‘simliklarni ildiz orqali oziqlanish g‘oyasini P.A.Kostichev, V.V.Dokuchayev, K.K.Gedroys, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar yanada rivojlantirdilar. Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori. O‘simliklar tabiiy muhitdan oz yoki ko‘p miqdorda, davriy jadvalda ko‘rsatilgan elementlarning hammasini yutish qobiliyatiga ega. Lekin shu elementlardan hozirgacha faqat 19 tasining o‘simliklar uchun ahamiyati kattaligi, ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo‘lmasligi aniqlangan. Bular uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy, temir, marganes, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy va kobalt. Shulardan 16 tasi mineral elementlar gruppasiga kiradi. Chunki uglerod, vodorod va kislorod o‘simlikka CO 2 , O 2 va H 2 O holida qabul qilinadi. O‘simliklar suv va barcha mineral elementlarni ildiz orqali tuproqdan qabul qiladilar. Mineral moddalar tuproq eritmasida, chirindida, organik va anorganik birikmalar tarkibida va tuproq kolloidlariga adsorbsiyalangan holatda uchraydi. Ionlarning o‘zlashtirilishi faqat o‘simliklarga bog‘liq bo‘lmay, balki shu ionning tuproqdagi konsentrasiyasiga, uning tuproqdagi siljishiga va tuproq reaksiyalariga bog‘liq. O‘simliklar tanasidagi elementlarning 95% ni to‘rtta element: uglerod, vodorod, kislorod va azot tashkil etadi. Bu elementlar organogenlar ham deyiladi. Chunki ular o‘simlik tanasidagi organik moddalarning (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar) asosini tashkil etadi. Qolgan barcha elementlar- 5% ni tashkil etadi va ular o‘simlik kuli tarkibiga kiradi. Ya’ni o‘simliklar kuydirilganda ma’lum miqdorda kul holida qoldiq qoladi. Bu mineral elementlardan iborat. Uning miqdori o‘simlik turiga va organlariga bog‘liq. Masalan, o‘tchil o‘simliklarda, (% hisobida): donlarida – 3%, poyasida – 4%, ildizida – 5%, barglarida – 15%; yog‘ochchil o‘simliklarda, (% hisobida): poyada – 3%, yog‘ochlik qismida – 1%, tana po‘stlogida – 7%, barglarida – 11%; bo‘lishi mumkin. Modda almashinuv jarayoni faol bo‘lgan barglarda kul miqdori eng ko‘p (2-15%) bo‘lishi mumkin. Kulning mineral tarkibi ham murakkab xarakterga ega ( jadval, %): O‘simliklar K 2 O Na 2 O Ca O Mg O Fe 2 O 3 P 2 O 5 CO 2 Si 2 O Cl Makkaj o‘ xori d onlari 29,8 1,1 2,2 15,5 0,8 45,6 0,8 2,1 0,9 Poyasi 27,2 0,8 5,7 11,4 0,8 9,1 - 40,2 - Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori asosida uch guruhga bo‘linadi : 1) makroelementlar , 2) mikroelementlar , 3) ultramikroelementlar . Makroelementlarga - o‘simliklar tarkibidlagi miqdori 10 -2 % va undan ko‘p bo‘lgan barcha elementlar ( N , P , K , Ca , Na , Mg , va boshqalar ) kiradi . Mikroelementlarga - o‘simliklar tarkibidagi miqdori 10 -3 -10 -5 % bo‘lgan elementlar ( Mn , B , Cu , Zn , Mo va boshqalar ) kiradi . Ultramikroelementlarga - o‘simlik tarkibidagi miqdori juda oz (10 -6 % va undan kam ) elementlar kiradi ( Cs , Se , Hg , Ag , Au , Li , Ra ). O‘simliklar tanasidagi har bir mineral element ma ’ lum fiziologik funksiyani bajaradi . Ionlarning membranalar orqali transport mexanizmi. Fanda ancha vaqt o‘simlik ildizlariga tuproqdan mineral moddalarning kirishi transpirasiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq, ya’ni transpirasiya kuchi ta’sirida suvning o‘simlik ildizlariga va so‘ngra tana orqali barglarga qarab harakat qilish jarayonida juda suyuq tuproq eritmasi ham deyarli o‘zgarmasdan o‘simlik ildizlariga kiradi, degan fikr hukm so‘rgan. Keyingi yillardagi tekshirishlar, bu jarayonning ancha murakkab ekanligini va o‘simlikka kirib unda to‘planayotgan mineral moddalarning miqdoriga mo‘tanosib bo‘lganligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, o‘simlik ildizlariga mineral tuzlar uzluksiz so‘riladigan suv bilan passiv ravishda kiradi, deyilgan tushunchaning asossiz ekanligi aniqlandi. Lekin bundan mineral tuzlarning o‘zlashtirilishida transpirasiya oqimi hech qanday ahamiyatga ega emas degan ma’no chiqmaydi. Chunki ildiz hujayralari orqali traxeya va naylarga o‘tgan mineral moddalar, ksilema shirasi holatida o‘simliklarninng boshqa organlariga transpirasiya kuchi orqali taqsimlanadi. Mineral elementlarning hujayraga yutilishi dastavval hujayra po‘stidan boshlanadi va so‘ngra membranada davom etadi . Hujayra po‘sti asosan sellyuloza , gemisellyuloza va pektin moddadan iborat . Pektin moddasi o‘z tarkibida karboksil gruppalarni saqlaydi va kation almashinuv xususiyatiga ega bo‘ladi . Bu esa musbat zaryadlangan moddalarni to‘plash sharoitini yaratadi . Natijada ionlar tuproq eritmasidan hujayra po‘stiga diffuziyalanadi . Diffuziyalanish jarayonida po‘stdagi erkin bo‘shliqlar to‘lib , ionlar konsentrasiyasi tashqi eritmaning konsentrasiyasiga tenglashguncha davom etadi . Hujayra po‘stidagi erkin bo‘shliqlar o‘rtacha 5-10 hajmga ega bo‘lib , po‘stdagi molekulalararo , plazmalemma hamda po‘st o‘rtasidagi bo‘shliqlar yig‘indisidan iborat . Erkin bo‘shliqlarning mineral ionlar bilan to‘lishi oddiy diffuziyaga asoslangan . Uning konsentrasiyasi tashqi eritma konsentrasiyasiga bog‘liq . Tuproq eritmasining konsentrasiyasi o‘zgarishi erkin bo‘shliqdagi elementlar miqdoriga ham ta ’ sir etadi . Masalan , ildizlar toza suvga solinsa erkin bo‘shliqdagi ionlar suvga qaytib chiqadi . Ionlarning po‘stdagi erkin bo‘shliqlardan sitoplazmaga o‘tkazilishi almashinuv adsorbsiyasiga asoslangan . ya ’ ni sitoplazmadagi nafas olish jarayonida hosil bo‘lgan H + kationlarga va HCO 3 - ( OH - ) yoki organik kislotalarning anionlari mineral moddalarning anionlariga almashinadi . Ildizning suruvchi qismi bilan tuproq zarrachalari umumiy kolloid tizimni hosil qiladi va u moddalarning adsorbsiyalanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi . Ildiz tukchalari odatda tuproq zarrachalariga mahkam yopishadi va shu tufayli o‘simlik ildizlarida almashinish reaksiyalari ancha yengil bo‘ladi . Sitoplazmaga o‘tgan ionlar metabolizm jarayonida ishtirok etadi. 1. Agar moddalar lipidlarda eruvchan bo‘lsa, u holda ular membrananing lipid fazasida oddiy diffo‘zlanadi. 2. Lipofil tashuvchilar yordamida gidrofil moddalarning diffuziyasi. 3. Ion kanallari orqali oddiy diffuziY. 4. Moddalarni aktiv tashuvchilar (nasoslar) yordamida o‘tkazish. 5. Moddalarni ekzositoz va endositoz yo‘llari bilan o‘tkazish. Moddalarni membranalar orqali bunday harakatlari faol va sust xarakterga ega bo‘ladi. Moddalarning (yoki ionlarning) gradiyentga asosan oddiy diffuziyalanish yo‘li bilan yoki tashuvchilik vazifasini bajaruvchi maxsus oqsillar ishtirokida o‘tishiga sust transport (tashish) deyiladi. U tashqi sharoitda ionlarning konsentrasiyasi hujayradagi miqdordan ko‘p bo‘lganda sodir bo‘ladi. Faol transport. Bunda moddalarning membrana orqali tashilishi gradiyentga qarama-qarshi sodir bo‘ladi. Ya’ni hujayradagi moddalarning konsentrasiyasi tashqi sharoitdagiga nisbatan bir necha baravar ko‘p bo‘lganda ham ionlarning membrana orqali tashilishi davom etadi. Bu jarayon energiya (ATF) sarflanishi bilan bog‘liq. Faol transport: H + ATFaza, Na + va K + - ATFaza, Ca + - ATFaza, anion ATFaza ion nasoslari misol bo‘ladi. Tashuvchilik vazifasini bajaruvchi oqsillar membranada bitta erigan moddani o‘tkazsa bunga unkport deyiladi. Birinchi erigan moddaning o‘tkazilishi ikkinchi moddaning o‘tkazilishiga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ya’ni ularning ikkalasi ham bir tomonga (simport) yoki qarama-qarshi tomonga (antiport) o‘tkazilishi mumkin. Mineral elementlarning radial transporti ikki yo‘l bilan sodir bo‘ladi: 1) apoplast, 2) simplast. Ildizlarda ionlarning yaqin masofaga va u zoqqa tashiluvi. Apoplast harakat. Hujayraning po‘stiga diffuziya va almashinuv adsorbsiyasi bilan to‘plangan ionlar eritmaning gradiyenti asosida harakat qiladi va bu harakat suv yordamida tezlashadi. Po‘stdan-po‘stga adsorbsiyalanish yo‘li bilan ionlarning so‘rilishi ildizning to ichki endoderma qavatigacha davom etadi va sitoplazmaga o‘tib, simplast yo‘li bilan harakat qiladi. Chunki endodermadagi Kaspari belbog‘i deb ataluvchi suberin moddasi bo‘lgan qalin po‘st oziqa moddalarini o‘tkazmaydi. Bu yo‘l qisqa bo‘lsa ham ildizlarning tashqi muhit bilan aloqa sathini ko‘p marta oshiradi. Simplast harakat mineral moddalar transportining asosiy yo‘lidir. Ya’ni sitoplazmaga o‘tgan moddalar sitoplazmaning harakati va sitoplazmatik tur kanallari orqali hujayradan – hujayraga plazmodesmalar yordamida o‘tadi. Bu harakat tezligiga moddalarning konsentrasiya gradiyenti ham ta’sir qilishi mumkin. yuqorida aytilgandek endoderma qavatida bunga apoplast yo‘li bilan tashilayotgan ionlar ham qo‘shiladi va yagona simplast yo‘li bilan davom etadi. Bu harakat natijasida oziqa moddalar traxeid va ksilema naylariga o‘tkaziladi. Bu naylardagi shiralar transpirasiya kuchi va ildiz bosimi asosida o‘simlikning boshqa qismlariga tarqaladi. O‘simliklarda moddalarning tashiluvini ikkita asosiy jarayon taminlaydi. Bulardan birinchisi transpiratsion oqim, ya’ni suv va unda erigan moddalarning ildizdan o‘simlikning yer ustki qismlariga tashilishi. Ikkinchisi esa assimilyatlar oqimi bo‘lib bu fotosintez jarayonida barglarda hosil bo‘lgan moddalarning o‘simlikning yer ostki va yer usti vegetativ hamda generativ organlariga tashilishidir. Moddalarning o‘simlik tanasi bo‘ylab tashilishi ikki bo‘limga bo‘lib qaraladi ya’ni yaqinga va uzoqqa tashish. Yaqinga tashish - bu hujayra va to‘qimalar o‘rtasida bo‘lib, ionlar, metabolitlar va suvning harakatlanishidir. Uzoqga tashish - bu butun o‘simlik organizm bo‘ylab uning organlari o‘rtasidagi moddalarning tashilishidir. O‘z navbatida suv va unda erigan moddalarning harakati bar bir to‘qimalarda apoplast bo‘yicha, ya’ni hujayra devorlari orqali hamda simplast bo‘yicha, ya’ni plazmodesmalar bilan bog‘langan hujayralar sitoplazmalari orqali bo‘lishi mumkin. Shuningdek moddalarning tashilishi plazmodesmalar ishtirokida endoplazmatik retikulum bo‘yicha ham sodir bo‘lishi mumkin. Shuni aytib o‘tish lozimki, simplast tashiluv bo‘yicha mineral va organik moddalarning harakati, apoplast tashilishda esa suv va anorganik ionlar tashiluvi ustunlik qiladi. Vakuolalar sistemasida faqatgina suv tashilishi ro‘y beradi. Simplast bo‘yicha moddalarning tashilishi diffuziyaga nisbatan jadalroq bo‘ladi va uning tezligi 1-6 sm/soat atrofida bo‘ladi. Moddalarning tashilishining ushbu tipi energiya sarflanishini talab qilmaydi. Moddalarning uzoq masofalarga tashilishi uchun evolyutsiya jarayonida o‘simliklarda maxsus o‘tkazuvchi to‘qimalar shakllangandir. Masalan, transpiratsion oqim uchun ksilemadagi nay va traxeidlar, assimilyatlar oqimi uchun esa floemadagi elaksimon naychalardir. Elaksimon naychalar sitoplazmaga boy bo‘lgan metabolitik faol, yo‘ldosh hujayra bilan tutashgan bo‘ladi. Yo‘ldosh hujayralar elaksimon naychalar bilan ko‘p sonli plazmodesmalar yordamida bog‘lagandir. Oqsillar va ATF sintezi mana shu yo‘ldosh hujayralarda bo‘ladi deb taxmin qilinadi. Elaksimon naychalardan ajratilgan shiraning kontsetratsiyasi 10-25% atrofida bo‘lib deyarli konsentrlangan eritmani tashkil qiladi. O‘simlik hujayrasi shirasining miqdori va konsentratsiyasi sutkaning kunduzgi qismida kechasiga nisbatan yuqori bo‘ladi. Hujayra shirasida erigan moddalarning -90% uglevodlardan iborat bo‘lib, tashiluvchi qand asosan saxaroza holatida bo‘ladi. Ammo, ayrim o‘simliklarda saxarozaga nisbatan, rafinoza miqdor jihatidan ustunlik qilishi mumkin. Bundan tashqari shirada turli xil aminokislotalar, nukleotidlar, organik kislotalar, gormonlar va boshqa moddalar uchraydi. Shuningdek shirada qisman bo‘lsada ATF mavjud. O‘simlik barglaridagi fotosintezlovchi hujayralarning xloroplastlaridagi birlamchi assimilyatlar tezlikda barglardan o‘simlikning boshqa organlariga uzatiladi. Assimilyatlarning harakati xloroplastlarda boshlanib, floemaning maxsus o‘tkazuvchi hujayralarida davom etadi. Bargning mayda tomirlarining uchki qismlarini floema tufayli doimiy ravishda fotosintez mahsulotlari bilan to‘ldirilib turiladi. Fotosintez natijasida, barglarda sintezlangan organik moddalar floema orqali to‘qimalarga yetib borib metabolizm jarayonlariga sarf bo‘ladi yoki zahiraga yig‘iladi. Organik moddalar poya bo‘ylab yuqori o‘suvchi qismlarga, pishayotgan mevalarga va bargdan poyaga, u yerdan o‘suvchi ildizlarga va yer ostki zahiralovchi organlarga tashiladi. Barg plastikasining fotosintezlovchi va o‘tkazuvchi hujayralari orasidagi erkin bo‘shliq assimilyatlar oqimidagi oraliq zonani egallaydi. Barg plastinkasining mezofilida hosil bo‘luvchi assimilyatlar tezda erkin bo‘shliqda paydo bo‘ladi. Ularning harakatlanishi o‘tkazuvchi tutamlar to‘ri orqali amalga oshiriladi. Xloroplastlarda hosil bo‘luvchi triozofosfatlar sitoplazmaga o‘tganidan so‘ng ulardan saxaroza sintezlanadi va shu ko‘rinishda o‘simlikning barcha organlariga tashiladi. O‘simlikning boshqa barcha organlarda bargga nisbatan saxarozaning miqdori kam bo‘ladi. Ushbu tashiluv hamma moddalar uchun xos emas. Masalan azotli birikmalar asosan aminokislotalar va amid formasida konsentratsiyalar gradienti bo‘yicha tashiladi. O‘simliklar mevalarining pishishi davrida oziqa moddalarning vegetativ organlardan reproduktiv organlarga tashilishi kuzatiladi. Zahiralovchi organlarda qand va aminokislotalardan biopolimerlar ya’ni polisaxaridlar, yog‘lar va oqsillar hosil bo‘ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, floema bo‘yicha eritmalarning harakati donordan aktseptorga qarab yo‘nalgandir. Floemali tashish mexanizmi nemis olimi Myunx tomonidan taklif qilingan bo‘lib, uning asosida oqimni bosim ostidagi harakatlanishi nazariyasi yotadi. Bu nazariya o‘simliklarda moddalarning harakatlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Myunx nazariyasiga asosan floemada tashiluvchi moddalarning harakatlantiruvchi kuchning kattaligi o‘tkazuvchi to‘qimalarning qarama-qarshi tomonlarining uchlaridagi osmotik va turgor bosimlarining farqi bilan o‘lchanadi. Myunx fikriga ko‘ra, qandlar va boshqa harakatlanuvchi moddalarning eritmasi elaksimon naychalar bo‘ylab tashiladi va plazmodesmadan o‘tib, simplastning plazmodesma kanallarini to‘ldiruvchi sitoplazma orqali filtrlanadi. Fandagi keyingi izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘simliklarda fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan qandlar, mayda barg tomirlarining elaksimon naylariga faol beriladi. Ushbu jarzyonni floemani to‘ldirish deb ataladi va u konsentratsiyalar gradientiga qarama qarshi ravishda sodir bo‘ladi. Floema bo‘yicha saxarozaning tashilishi hujayraning faol metabolizmi bilan bog‘langan. Chunki, saxaroza bilan birga vodorod ionlari ham harakatlanadi. Ularning harakatlanishi elaksimon naylarning plazmolemmasidagi maxsus ferment orqali, hamda pH gradienti va elektrokimyoviy gradient bo‘yicha bo‘ladi. Plazmodesmalarning soni to‘rlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, bug‘doyning 1 sm2 barg plastinkasida mezoflll hujayralari bilan floema o‘rtasida 2-108 dona atrofida plazmodesmalar bo‘ladi va barglardagi assimilyatlarning tashilishi plazmodesmalar orqali diffuziya yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Plastik moddalarining floemaning o‘tkazuvchi to‘qimalarida harakatlanishi, sitoplazmada, molekulalarning tashilishi natijasida amalga oshiriladi va ular plazmodesmalar orqali uzluksiz oqimni hosil qiladi. Akademik A.L. Kursanovning. nazariyasiga ko‘ra, floemada organik moddalarning harakatlanishi nafas olish energiyasining (ATF) sarflanishi bilan bog‘liq. Bunda isbotlanganki, elaksimon naychalar orqali organik moddalarning tez tashilishi jadal nafas olish bilan ko‘zatiladi. O‘simliklar ontogenezida, o‘suvchi va g‘amlovchi to‘qimalar, assimilyatlarning barglardagi oqimini yo‘naltirishda muhim o‘rin tutadi. Shuni aytib o‘tish lozimki, o‘simliklarda bir qancha iste’mol qiluvchi (attragirlovchi) zonalar ham mavjud. Masalan, novdaning uchki meristemasi, ildiz uchlari, interkalyar o‘sishning qismlari, mevalar va g‘amlovchi parenximatik to‘qimalar shular jumlasidandir. Yuqoridagi zonalar, o‘simliklar ontogenezida ma’lum bir ketma-ketlikda paydo bo‘ladi va ularda assimilyatlarga bo‘lgan talab ham har xildir. Moddalarning o‘simliklarda tashiluvi ulardagi maxsus to‘qimalar o‘tkazuvchi suv naychalari tutamlari orqali ro‘y beradi. O‘z navbatida barcha to‘qimalardagi suv va unda erigan moddalarning harakati ikki tipda, ya’ni hujayra devorlari orqali (apoplast bo‘yicha) hamda bir biri bilan plazmodesmalar orqali tutashgan hujayra sitoplazmalari orqali (simplast bo‘yicha) bo‘lishi mumkin. Suv va unda erigan moddalarning o‘tkazuvchi naychalar tutamlari orqali tashiluvi ham ikki tipda ya’ni ksilema to‘qimalari bo‘ylab (ildizlardan poya organlarigacha bo‘lgan «yuqoriga ko‘tariluvchi oqim») va floema to‘qimalari bo‘ylab tashiluv (barglarda biosintez bo‘lgan organik birikmalarning o‘simlikning geterotrof oziqlanuvchi boshqa organlariga yoki zahiralovchi qismiga tashiluvi «pastga harakatlanuvchi oqim») ko‘rinishida bo‘ladi. Shuningdek floema bo‘ylab zahira moddalar metabolitlari ham tashilishi mumkin. Ko‘p hujayrali suv o‘tlarida metabolitlarning harakati simplast orqali ro‘y beradi. Faqatgina qung‘ir suv o‘tlaridan bo‘lgan laminariyalarda ularning tallomlari to‘qimalarga ajralganligi sababli suv o‘tkazuvchi naychalar tutamlari poya’ning o‘rtasida shakllangandir. Suv va unda erigan moddalarning butun o‘simlik tanasi bo‘ylab harakati moxlarga ham xosdir. Ammo qolgan barchayer o‘stki yuksak o‘simliklarida trexeidlardan yoki ksilema naychalaridan tashkil topgan o‘tqazuvchi to‘qimalar hamda elaksimon to‘qimalar va yo‘ldosh hujayra floemalari mavjud. Shuningdek suv va unda erigan moddalarni o‘tkazishga moslashgan parenxima va boshqa maxsus hujayralar mavjud. O‘tkazuvchi nay tutamlari suv va unda erigan moddalarni bir necha ditsemetrdan bir necha o‘n metrgacha tashishi tufayli o‘simlikning barcha organlarini tutashtirib turadi. Yuksak o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar mavjudligi sababli moddalarning hujayra devorlari va sitoplazma bo‘ylab tashiluvi bir necha millimetr atrofida bo‘ladi xolos. Ildizlar va poyadagi moddalarning radial tashiluvi va barg mezofili bo‘ylab moddalarning harakati bunga yaqqol misoldir. Ionlar antogonizmi . Bir valentli va ikki valentli ionlarning har xil, hatto qarama-qarshi fiziologik ta’sirlari mavjudligi aniqlangan. Masalan, natriy va kaliy (Na + , K + ) kationlari sitoplazmaning kuchliroq gidrotasiyaga uchrashiga va shu tufayli uning zarrachalarining faollashuviga hamda qovushqoqligi kamayishiga sabab bo‘ladi. Bu sitoplazmaning ko‘proq suv bilan ta’minlanishiga olib keladi. Kaliy eritmasida sitoplazma tezlikda qavariq plazmolizga o‘tadi. Kalsiy kationi (Ca + ) esa sitoplazmaning qovushqoqligini oshiradi. Kalsiy ioni ta’sirida hosil bo‘lgan plazmoliz uzoq vaqtgacha qirrali shaklda (qalpoqchali) bo‘ladi. Bir va ikki valentli kationlarning bunday har xil va hatto qarama-qarshi fiziologik ta’siri – antogonizm deyiladi. Metallarning toza tuzlari (boshqa tuzlar aralashmasi bo‘lmaganda) o‘simliklarga zaharli ta’sir etadi. Faqat boshqa tuzlarning aralashmasigina oziqa sifatida ishlatilishi mumkin. X1X asrning oxirlaridayoq yaxshi tozalangan NaC1 tuzining zaharli ta’sir etishi aniqlangan edi. Bu eritmaga ozroq kalsiy va magniy tuzlari aralashtirilganda esa darhol natriyning zaharli ta’siri yo‘qoladi. Fiziologik tenglashtirilgan eritmalar – o‘simliklarni oziqali eritmada o‘stirish uchun eng qulay hisoblanadi. Chunki, bu eritmalarda o‘simlik juda yaxshi rivojlanadi. Agar shu eritmadan birorta ion chiqarilsa o‘simlikning o‘sish va rivojlanishi keskin pasayadi. Ayrim elementlar boshqa elementlarning fiziologik ta’sirini kuchaytirishi ham mumkin. Bunday jarayonlarga sinergizm deyiladi. Masalan, g‘o‘zaga azot, fosfor va kaliy o‘g‘itlarini birgalikda berish natijasida olingan hosil, har doim ularni alohida-alohida berilganda olingan hosil yig‘indisidan ko‘p bo‘ladi. Adabiyotlar: 1. Ivanov P I. Zufarova M E. Umumiy psixologiya. – T.: 2018. 2. Mirashirova.N A. Umumiy psixologiya. – T.: 2016. 3. Davletshin M.G., T о ‘ychiyeva SM. Umumiy psixologiya. - T.: TDPU, 2002.- 202 б . 4. Karimova V.M. Psixologiya. - T.: Sharq, 2000. 5. G’oziyev E. Umumiy psixologiya. -T.: Faylasuflar. 2010. 6. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув қўлланма 5140900 – Касб таълими йўналишлари бакалаврлари учун. -Т.: Мухаррир, 2010. -118 б. 7. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув қўлланма. 5811100 – Корхоналар сервизи (корхоналар турлари бўйича) таълими йўналишлари талабалари учун. –Т.: Фан ва технология. 2010, - 248 8. Салаева М.С., Халилова Ш.Т. Ўспиринларда креатив фикрлашни ривожлантиришнинг психологик жиҳатлари / “Психологияни ўқитишда замонавий инновацион ёндашув: психологлар фаолиятини ташкил этишда илғор технологиялар” номли Республика илмий-амалий анжумани мақолалар тўплами. Низомий номидаги ТДПУ “Психология” ўқув-илмий маркази. 2019 йил 24 декабрь. – Б.13-16. 9. Салаева М.С. О личностном характере проблемы профессионального сознания / «Узлуксиз таълим тизимида маънавий-касбий баркамол шахс тарбияси» Республика илмий-назарий конференция, ГулДУ. 2007 йил 16-17- ноябрь . – Б . 208-209. 10. Salayeva, M. S., & Abduhakimova, M. (2023). Psixodiagnostik tadqiqotlarni amalga oshirish jarayonidagi muammolar // Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 69–79. Retrieved from https://academicsresearch.com/index.php/rnsr/article/view/1470

O‘simliklar m ineral oziqlanish i ning fiziologik ahamiyati REJA: 1. Mineral oziqlanishning o‘simlik hayotidagi ahamiyati. 2. Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori. 3. Ionlarning membranalar orqali transport mexanizmi. 4. Ildizlarda ionlarning yaqin masofaga va u zoqqa tashiluvi.

Mineral oziqlanishning o‘simlik hayotidagi ahamiyati. O‘simliklarning oziqlanishi ikki shakldan iborat bo‘lib, havodan va tuproqdan oziqlanish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu ikki jarayon-fotosintez va mineral elementlarni tuproqdan yutish – birgalikda o‘simliklarning avtotroflik xususiyatlarini belgilaydi. Mana shu uzviy bog‘liqlik natijasida o‘simliklarning organik asosga ega to‘qimalari, organlari va umumiy tanasi hosil bo‘ladi. Ularning o‘sishi va rivojlanishini to‘la ta’minlash uchun tuproqdan juda ko‘p mineral elementlar yutiladi. Shuning uchun ham bunga o‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishi deyiladi. O‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishida tuproq xususiyatlari va unumdorligi, ayniqsa tuproqning suv o‘tkazuvchanlik, havo o‘tkazuvchanlik xossalari, tarkibidagi organik moddalar va o‘simliklar uchun muhim oziq elementlarni to‘plash qobiliyati katta ahamiyatga ega. O‘simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi. Qadimgi zamonlardayoq (yangi er. av. 600-500 yillarda) dehqonchilik bilan shug‘ullangan odamlar kul va chirindilarga boy tuproqda hosilning ko‘proq bo‘lishini bilganlar va bundan foydalanganlar. Keyinchalik o‘simliklarni oziqlantirish to‘g‘risidagi tushunchalar rivojlanib bordi. O‘rta asrlarda yashagan gollandiyalik tabiatshunos Y.V.Van-Gelmont tajribalari ayniqsa dikkatga sazovor. U sopol idishga 91 kg quruq tuproq solib og‘irligi 2,25 kg ga teng tol shoxchasini ekadi va yomg‘ir suvi bilan sug‘orib turadi. 5 yildan so‘ng tolning og‘irligi 77 kg ga yetadi. Idishdagi tuproqning og‘irligi esa faqat 56,6 g ga kamayadi. Van-Gelmontning fikricha agar o‘simliklar o‘z tanasini tuproq hisobiga tuzadigan bo‘lsa, u holda tol shoxchasi qancha ko‘paysa, idishdagi tuproq shuncha kamayishi kerak edi. Lekin bu holat sodir bo‘lmaydi. Shuning uchun ham u o‘simliklar o‘z gavdasini suvdan tuzadi degan xulosaga keladi. Shu tarika o‘simliklar oziqlanishining «suv nazariyasi» vujudga keladi va uzoq muddat davomida e’tirof etildi.

Lekin bundan ancha avval Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) o‘simliklar tuproqdan murakkab moddalarni surib oladi va ushalar hisobiga o‘z tanasini tuzadi degan edi. Bu tushunchani XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teyer yanada rivojlantirdi. U «gumus nazariyasi» ni yaratdi. Unga ko‘ra o‘simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziqlanadi. Tuproqda chirindi moddalar qancha ko‘p bo‘lsa, o‘simliklar shuncha faol o‘sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘simliklar uchun mineral tuzlarning ahamiyati fransuz agroximigi J.B.Bussengo (1837) ishlarida yanada aniqrok ko‘rsatildi. Uning tasdiqlashicha toza qumda ham (suv, kul va mineral tuzlar solinganda) o‘simliklar yaxshi o‘sishi mumkin. Buni isbotlash uchun u vegetasion tajribalar o‘tkazadi va birinchilar qatorida o‘simliklar atmosfera azotini o‘zlashtirolmaydi, balki boshqa elementlar qatorida ildiz orqali o‘zlashtiradi, degan xulosaga keldi. O‘simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini har tomonlama rivojlantirgan olimlardan nemis ximigi Y.Libix bo‘ldi. 1840 yil Y.Libix o‘simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini rivojlantirish bilan bir qatorda gumus nazariyasini inkor qildi. Libix fikricha, tuproq unumdorligi faqat mineral moddalarga bog‘liq. Y.Libix birinchi bo‘lib tuproqqa o‘g‘itlar sifatida toza tuzlarni solishni taklif etdi. U mineral elementlarning ahamiyatini to‘g‘ri baholadi, lekin o‘simliklar azotni havodan ammiak holida qabul qiladi, deb oylaydi. Keyinchalik u bu fikr xatoligini tushundi va o‘simliklar azotni ildiz orqali nitratlar holida qabul qiladi degan fikrga qo‘shildi. Biroq, shu bilan birga Libix tuproqdagi organik moddalarning ahamiyatini inkor qildi. Holbuki tuproq tarkibidagi gumus o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi, tuproq mikroflorasini rivojlantirish va boshqalarda katta ahamiyatga ega. Y.Libix « minimum qonuni » va « qaytarilish qonunlari »ni taklif etdi. Bu qonunlar boyicha tuproqda o‘simliklarga zarur mineral elementlar minimumga yetmasa, ularning foydasi ham bo‘lmaydi. Qaytarilish qonunida esa o‘simliklar o‘z hosili bilan tuproqdan qancha mineral modda olsa, o‘rniga shuncha qaytarish zarur, deb tushuntiriladi. Aks holda yildan yilga tuproq

unumdorligi, demak hosildorlik ham kamayib boradi. Libixning fikrlari umuman to‘g‘ri. Agrotexnik tadbirlarni to‘g‘ri o‘tkazish va tuproqni mineral elementlar bilan o‘z vaqtida ta’minlash natijasida hosildorlikni oshirib borish mumkin. I.Knop va Y.Sakslarning 1859 yilda o‘tkazgan tajribalari ham «gumus nazariyasi» ni inkor qildi. Ularning fikricha faqat 7 ta element: azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy va temir bo‘lsa, o‘simliklarni suvda ham o‘stirish mumkin. Shunday qilib, ular o‘simliklarni vegetasion usullar bilan (tuproq, suv, kum) o‘stirish mumkinligini isbotladilar va mineral oziqlanish nazariyasini tasdiqladilar. O‘simliklarni ildiz orqali oziqlanish g‘oyasini P.A.Kostichev, V.V.Dokuchayev, K.K.Gedroys, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar yanada rivojlantirdilar. Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori. O‘simliklar tabiiy muhitdan oz yoki ko‘p miqdorda, davriy jadvalda ko‘rsatilgan elementlarning hammasini yutish qobiliyatiga ega. Lekin shu elementlardan hozirgacha faqat 19 tasining o‘simliklar uchun ahamiyati kattaligi, ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo‘lmasligi aniqlangan. Bular uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy, temir, marganes, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy va kobalt. Shulardan 16 tasi mineral elementlar gruppasiga kiradi. Chunki uglerod, vodorod va kislorod o‘simlikka CO 2 , O 2 va H 2 O holida qabul qilinadi. O‘simliklar suv va barcha mineral elementlarni ildiz orqali tuproqdan qabul qiladilar. Mineral moddalar tuproq eritmasida, chirindida, organik va anorganik birikmalar tarkibida va tuproq kolloidlariga adsorbsiyalangan holatda uchraydi. Ionlarning o‘zlashtirilishi faqat o‘simliklarga bog‘liq bo‘lmay, balki shu ionning tuproqdagi konsentrasiyasiga, uning tuproqdagi siljishiga va tuproq reaksiyalariga bog‘liq. O‘simliklar tanasidagi elementlarning 95% ni to‘rtta element: uglerod, vodorod, kislorod va azot tashkil etadi. Bu elementlar organogenlar ham deyiladi.

Chunki ular o‘simlik tanasidagi organik moddalarning (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar) asosini tashkil etadi. Qolgan barcha elementlar- 5% ni tashkil etadi va ular o‘simlik kuli tarkibiga kiradi. Ya’ni o‘simliklar kuydirilganda ma’lum miqdorda kul holida qoldiq qoladi. Bu mineral elementlardan iborat. Uning miqdori o‘simlik turiga va organlariga bog‘liq. Masalan, o‘tchil o‘simliklarda, (% hisobida): donlarida – 3%, poyasida – 4%, ildizida – 5%, barglarida – 15%; yog‘ochchil o‘simliklarda, (% hisobida): poyada – 3%, yog‘ochlik qismida – 1%, tana po‘stlogida – 7%, barglarida – 11%; bo‘lishi mumkin. Modda almashinuv jarayoni faol bo‘lgan barglarda kul miqdori eng ko‘p (2-15%) bo‘lishi mumkin. Kulning mineral tarkibi ham murakkab xarakterga ega ( jadval, %): O‘simliklar K 2 O Na 2 O Ca O Mg O Fe 2 O 3 P 2 O 5 CO 2 Si 2 O Cl Makkaj o‘ xori d onlari 29,8 1,1 2,2 15,5 0,8 45,6 0,8 2,1 0,9 Poyasi 27,2 0,8 5,7 11,4 0,8 9,1 - 40,2 - Mineral elementlarning o‘simliklar tanasidagi miqdori asosida uch guruhga bo‘linadi : 1) makroelementlar , 2) mikroelementlar , 3) ultramikroelementlar . Makroelementlarga - o‘simliklar tarkibidlagi miqdori 10 -2 % va undan ko‘p bo‘lgan barcha elementlar ( N , P , K , Ca , Na , Mg , va boshqalar ) kiradi . Mikroelementlarga - o‘simliklar tarkibidagi miqdori 10 -3 -10 -5 % bo‘lgan elementlar ( Mn , B , Cu , Zn , Mo va boshqalar ) kiradi . Ultramikroelementlarga - o‘simlik tarkibidagi miqdori juda oz (10 -6 % va undan kam ) elementlar kiradi ( Cs , Se , Hg , Ag , Au , Li , Ra ). O‘simliklar tanasidagi har bir mineral element ma ’ lum fiziologik funksiyani bajaradi . Ionlarning membranalar orqali transport mexanizmi. Fanda ancha vaqt o‘simlik ildizlariga tuproqdan mineral moddalarning kirishi transpirasiyaga

O'xshashlar

O‘simliklar immuniteti kategoriyalari. O‘simliklarning fiziologik va bioximik xususiyatlarini immunitetidagi ahamiyati
O‘SIMLIKLAR TURLI EKOLOGIK GURUHLARINING SUV REJIMI SHAROITLARIGA FIZIOLOGIK MOSLASHUVI
O‘simliklarda asosiy makro- va mikroelementlarning fiziologik ahamiyati
Transpiratsiya va uning fiziologik ahamiyati. O‘simliklarda suv almashinuvi ekologiyasi
O‘SIMLIKLAR EKOFIZIOLOGIYАSI FANINING USLUBLARI