logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida

O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.9384765625 KB
Ko'chirib olish
O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida Reja: 1. Uyushiq bo’laklar haqida umumiy tushuncha. 2. Uyushiq bo’laklarda bog’lovchilarning qo’llanishi. 3. Uyushiq bo’laklar va umumlashtiruvchi so’zlar. 4. Gapning uyushiq bosh bo’laklari haqida. 5. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning moslashuvi. 6. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning o’rinlashish tartibi. O’z ona tilini bilmagan odam o’zining shajarasini, o’zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo’q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to’g’ri aytishadi 1 . O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ru h iy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda, «Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yuqotmakdur». Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaxo boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o'zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng xalqimiz ma’naviy hayotidagi boshqa ko’plab muammolar qatori til va alifbo masalasi ham biz uchun kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Ayniqsa, ona tilimizning xalqaro maydondagi obru- e’tibori va nufuzini yuksaltirish, mamlakatimizning jahon kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash, farzandlarimiz uchun chet tillar, axborot texnologiyalarini har tomonlama puxta egallash borasida qulay imkoniyatlar yaratish kabi bir-biridan muhim vazifalar bu masalani kechiktirmasdan hal qilishni talab etar edi 2 . Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Сени (олмош) ва 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O’zbekiston” 2011, 47-bet 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 52-54-betlar. Саломатнинг укасини (от) тақдирлашади. Bodomlar, shaftolilar va o‘riklar gulladi. Bu gapdagi bodomlar, o‘riklar, shaftolilar so‘zshakllari sintaktik mazmun jihatdan biri ikkinchisiga tobe bo‘lmasdan, teng aloqaga kirishgan va bu aloqa teng bog‘lovchilar yoki ohang vositasida amalga oshirilgan. Bunday tenglanish qatorini hosil qilgan so‘zshakllar bir kengayuvchi so‘zshaklga tobelanib, sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘ladi. Bunday so‘zshakl uyushiq so‘zshakl deyiladi. Tenglanish qatori gapda har qanday sintaktik mavqeni egallashi mumkin. Kesim: Siz aqlli va tadbirkorsiz. Ega: Go‘yo Navoiy va Boyqaro qarshimda edi. Hol: Suv o‘ynoqlab, ko‘piklanib oqardi. To‘ldiruvchi: U qalam, daftar, ruchka oldi. Aniqlovchi: Nasibaning va Karimaning opalari keldi. Undalma: Aziz do‘stlar, yurtdoshlar, sizlarni sog‘inib yashadim 3 . Ba’zi gaplarda sintaktik jihatdan teng bo’laklar birdan ortiq holda uyushib keladi. Bular uyushiq bo’lak deyiladi. Shunday bo’lakka ega bo’lgan gap uyushiq bo’lakli gap sanaladi. Gapning uyushiq bo’laklari bir necha xil ko’rinishga ega: 1. Egalar uyushib keladi; 2. Kesimlar uyushib keladi; 3. Egalar ham, kesimlar ham uyushib keladi; 4. Ikkinchi darajali gap bo’laklari uyushib keladi: a) to’ldiruvchilar uyushadi; b) aniqlovchilar uyushadi; d) hollar uyushadi 4 . Sintaktik bo‘lak yakka leksemashakl bilan, yakka birikma shakl bilan ifodalanishdan tashqari o‘zaro teng aloqadagi ikki va undan ortiq leksemashakl bilan, birikmashakl bilan ham ifodalanadi. O‘zaro teng aloqadagi bunday sintaktik birliklarga uyushiq qator deyiladi. Uyushiq qator hosil etuvchi ikki va undan ortiq a’zo (leksemashakl, birikmashakl) bir butun holda bitta sintaktik bo‘lak vazifasida keladi, shunga ko‘ra uyushiq qator bilan ifodalangan ega, sifatlovchi va h. haqida gapirish to‘g‘ri, "uyushiq bo‘laklar" terminini ishlatish noo‘rin, chunki lar affiksi 3 Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘QUV qo‘llanma. – Toshkent, 2009. 372-bet. 4 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили(синтаксис), Тошкент, 1987, 140-бет. "bir necha bo‘lak" tushunchasini beradi, vaholanki sintaktik bo‘lak bitta, faqat u uyushiq qator bilan ifodalangan. Uyushiq qator a’zolari talaffuzda sanash ohangi bilan aytilib, o‘zaro qisqa pauza (to‘xtam) bilan, yozuvda esa tirnoqcha bilan ajratiladi; uyushiq qator a’zolari orasida bog‘lovchi qatnashishi mumkin, bunda tirnoqchani yozish yozmaslik bog‘lovchining turiga bog‘liq 5 . Gapning konstruktiv bo‘laklari ham, nokonstruktiv bo‘laklari ham uyushishi mumkin. Uyushiq so‘zshakllar bir butun holda, yaxlit a’zo sifatida gap struktur qolipiga bevosita (uyushiq kesim, ega, hol) yoki bilvosita (to‘ldiruvchi, aniqlovchi va boshqa so‘z kengaytiruvchisi) daxldor bo‘ladi. Tenglanish qatoridagi so‘zshakllar sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘lmasligi ham mumkin. Ya’ni ular bir hokim uzvga tobelanishsa va o‘zaro teng aloqaga kirishishsa-da, sintaktik vazifa jihatdan farqlanadi. Masalan: Har joyda va har kimga sen haqingda gapirdim. Bundagi har joyda va har kimga so‘zshakllari o‘zaro teng aloqaga kirishgan, lekin biri gap kengaytiruvchisi (har joyda ), ikkinchisi esa so‘z kengaytiruvchisi ( har kimga ). Bunday tenglanish qatori uyushmagan tenglanish qatori deyiladi. Uyushmagan tenglanish qatori a’zosining har biri har xil lisoniy- sintaktik o‘rinlarning to‘ldiruvchisi bo‘ladi. Xususan, mazkur gapdagi har joyda so‘zshakli gap lisoniy strukturasidagi hol o‘rnini to‘ldirsa, har kimga so‘zshakli gap markazidagi atov birligi (W) ning kengaytiruvchisi, gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘lmagan a’zo. Tenglangan so‘zshakllarining har biri kengaygan bo‘lishi ham mumkin: 1. U dengiz qiyofasini kasb etgan keng paxtazorga va undagi marra uchun kuyib- pishayotgan terimchilarga uzoq tikildi. 2. Sho‘x yigitlar, erka qizlar quvnashar. Uyushgan so‘zshakl. Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – 5 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006, 364-365 bet so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot) taqdirlashadi. Uyushgan so‘zshaklning oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilari olmagan bo‘lishi ham mumkin: Maydonni begona o‘t, tosh va har xil chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so‘zshaklning oxirgisi ( chiqindilardan ) chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so‘zshaklning grammatik shakllanishi har xil bo‘lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi so‘zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so‘zlarning boshqalariga ham tegishli. Faqat nutqiy tejam grammatik ko‘rsatkichning barcha so‘zshaklda takrorlanishiga monelik qiladi. Uyushiq so‘zshaklning muhim nutqiy belgisidan biri sanash ohangi bilan aytilishi. Sanash ohangi bo‘lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so‘zshakllar uyushiq sanalmaydi. Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va oppoq so‘zshakli toshlar so‘zshakliga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl jihatdan bir xil. Biroq ular uyushtiruvchi (sanash) ohangsiz uyushmagan kengaytiruvchi hisoblanadi. Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy belgisidir. Uyushiq kesimning o‘ziga xos xususiyati. Uyushgan ega, hol, to‘ldiruvchi va aniqlovchida tegishli grammatik shakl har bir so‘zshaklda alohida-alohida mavjud bo‘lishi ham, faqat oxirgisida bo‘lib, oldingilarida bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq uyushgan kesimlarda kesimlik shakllari bilan faqat oxirgi kesim shakllangan, boshqalari esa bu qo‘shimchani olmagan bo‘ladi: 1. Bizning yoshlar dono va zukkodirlar. 2. Do‘kondorlar molini maqtab va haridorlarni chorlab turardilar. 3. Voqea sodir bo‘lgan joyga zudlik bilan borishimiz va masalaga oydinlik kiritishimiz lozim. So‘z kesimlik ko‘rsatkichi bilan shakllangan va kesimlik sintaktik pozitsiyasini egallagan bo‘lsa, u alohida hukm va tugal ma’no ifodalaydi hamda gap hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan gapda ham uyushgan kesimning barchasi (P m ) ko‘rsatkichi bilan shakllantirilganda, ularning har biri alohida-alohida gapni hosil qiladi va natijada qo‘shma gap vujudga keladi. Qiyoslang: 1. Siz a’lochi va jamoatchi kishisiz (uyushiq kesimli gap) – Siz a’lochisiz va jamoatchisiz (qo‘shma gap) . 2. U vaqtlarda otam kosib, onam tikuvchi edi (uyushgan sodda gap) - U vaqtlarda otam kosib edi va onasi tikuvchi edi (qo‘shma gap). Ikkinchi gapning har bir kesimini (P m ) bilan to‘la shakllantirib, qo‘shma gap tarzida qo‘llash uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois ushbu o‘rinda qo‘shma gap emas, balki uyushiq kesimli sodda gapni ishlatish o‘ng‘ay. Uyushiq kesimning har xil so‘z turkumi bilan ifodalanishi ham uchraydigan hodisa. Bu ot va olmoshda mavjud: Taniganim, bilganim sen va Halimdir. Biroq fe’l va boshqa turkum so‘zi uyushiq kesim hosil qila olmaydi. Chunki ot va fe’l boshqacha va qolgan turkumlar boshqacha tuslanishga ega bo‘ladi: Itingdurman va bo‘zlagaydirman. Bu gapda kesimlik ko‘rsatkichlarini ikkala so‘zshakl uchun bitta qilib bo‘lmaydi: Itingdur va bo‘zlagaydirman kabi. Uyushiq kesimlarning oldin turgani [ -i(b) ] shaklli ravishdosh bilan ifodalanganda, hol bilan monand bo‘lib qoladi: 1. U ko‘rqib baqirib yubordi. 2. U tanib, bilib, so‘ray boshladi. Har ikkala qo‘llanishda ham fe’l so‘zshakllar bir- biriga o‘xshaydi. Biroq gaplardan birinchisida fe’l hol ( ko‘rib ) va kesim ( baqirib yubordi ) vazifacida. Keyingi gapda esa uyushiq kesim mavjud. Biroq birinchi gapda uyushiqlikning zaruriy belgisi – uyushtiruvchi ohang mavjud emas. Tenglanish qatorida bog‘lovchi. Tenglanish qatori bog‘lovchili yoki bog‘lovchisiz bo‘lishi mumkin. Bog‘lovchisiz qator faqat ohang yordamida hosil qilinadi: 1. Karima, Gulnora, Halima boqqa jo‘nadilar. 2. U tanib, bilib, so‘ray boshladi. Bog‘lovchili qator bog‘lovchi vosita yordamida hosil qilinadi: 1. Eshikdan yosh yigit va chol kirib keldi. 2 . Farzandlarimiz dono va baxtiyordir. Tenglanish qatori nisbatan cheklanmagan yoki cheklangan a’zodan tashkil topishi mumkin. Bu a’zolararo munosabatning turi bilan bog‘liq. Shunday tenglanish qatori mavjudki, bunda bemalol qatorni to‘ldirish, yangi a’zo bilan davom ettirish mumkin bo‘ladi: U ko‘k, qora, qizil qalamlar oldi. Bunday tenglanish qatori ochiq qator deyiladi. Ochiq qator shunday a’zolardan tuziladiki, bunda bir a’zo boshqalariga qanday munosabatda bo‘lsa, boshqa a’zo ham unga shunday munosabatda bo‘ladi. Yopiq qator esa shunday a’zolardan tashkil topadiki, ularda qatordagi a’zolarning munosabati taqsimlangan bo‘ladi: bir a’zo ikkinchisiga boshqacha, ikkinchisi birinchisiga boshqacha munosabatda bo‘ladi: Bog‘da nafaqat olma, balki nok ham o‘sadi. Ochiq tenglanish qatorida tartib, asosan, erkin: Bog‘da o‘rik, olma, shaftoli o‘sadi gapi bog‘da o‘rik, olma, shaftoli, balki nok ham o‘sadi shaklida berilsa ham, mazmunga putur yetmaydi. Yopiq tenglanish qatorida tartib, ko‘pincha, qat’iy bo‘ladi. Bog‘da shaftoli, olma, balki nok ham o‘sadi gapi Bog‘da nafaqat nok, balki olma ham o‘sadi ko‘rinishini olsa, avvalgi mazmunni bermaydi ( Qiyoslang : pishirib, yedi – yeb pishirdi, to‘y va tomosha – tomosha va to‘y) . Ba’zi bog‘lovchi faqat ochiq qatorni, ba’zilari esa faqat yopiq qatorni tashkil etadi. Ayiruv bog‘lovchilari ochiq qatorni tashkil qiladi: 1. Biz uchun maktab yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat ishi bo‘lmog‘i lozim. 2. Bunda bor na ofat, na g‘urbat, na g‘am. Biriktiruv va zidlov bog‘lovchilari yo yopiq qatorni tashkil etadi, yoki qatorni yopadi: 1) yopiq qatorni tashkil etish: Gullar va maysalar ajib bir go‘zallik baxsh etardi; 2) qatorni yopish: Gullar, rayhonlar va maysalar ajib bir go‘zallik baxsh etardi. Tenglanish qatorining har ikkala turi – ochiq qator ham, yopiq qator ham bog‘lovchisiz bo‘lishi mumkin: 1. Bog‘lovchili ochiq qator. Ayrim bog‘lovchi tenglik munosabatiga kirishayotgan har bir so‘zshakl uchun qo‘llanib, qatorni bemalol davom ettirishi mumkin: Halim ham o‘qiydi, ham ishlaydi, ham davolanadi gapida ochiq qatorni tashkil etuvchi bog‘lovchi, aytilganidek, asosan, ayiruv bog‘lovchilar va ham yuklamasi. 2. Bog‘lovchisiz ochiq qator. Bog‘lovchisiz ochiq qatorni tashkil etuvchi a’zolar o‘zaro uyushtiruvchi ohang yordamida bog‘lanadi: Muhayyo, Surayyo, Dilshoda, Muqaddas, Ko‘zimni yashnatib kiyibsiz atlas. 2.1. Bog‘lovchisiz ochiq qatorning ikki turi mavjud: a) har xil predmet, belgi va shu kabilar nomi beriladi: Nonsiz, tuzsiz, suvsiz uch kun qiynaldi . b) darajalanuvchi, ko‘payuvchi, to‘ldiruvchi a’zolar beriladi: Tutab, burqsib, yonib, kuydi bechora . 2.1.1. Yopiq bog‘lovchili qator a’zolari orasida: a) uyg‘unlik ( Halim qattiqqo‘l va jiddiy edi) ; b) zidlik ( Sekin, ammo chiroyli yozadi) ma’nosi mavjud. 2.1.2. Bog‘lovchisiz yopiq qatorda tenglanuvchi a’zolar juftlashadi: 1. Erta- indin kelarman (erta yoki indin kelarman ). Ba’zan ayrim vosita ham bog‘lovchisiz qatorni tashkil qilishda qo‘llanadi: Senga emas, qizimga aytaman 6 . Gapning uyushiq bo’laklari tenglashish yo’li bilan aloqaga kirishadi. Bu sintaktik aloqa uch xil vosita yordamida bo’ladi: 1) teng bog’lovchilar va sanash intonatsiyasi, 2) biriktiruvchi pauza va sanash intonatsiyasi, 3) teng bog’lovchilar, biriktiruvchi pauza va sanash intonatsiyasi 7 . Eganing uyushiq qator bilan ifodalanishi I. Uyushiq qator ot leksemashakl bilan ifodalangan: 1. Uyushiq qator a’zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashmagan: 1) Bir xil grammatik shakllangan leksemashakl va birikmashakl bilan ifodalan gan : S e p n i n g b o y l i g i, t u r i, r a n g b a r a n g l ig i hammani hang mang etdi (Oybek). D o‘ p p i y e l i m i, k e r o s i n h i d i anqib turgan suv muzdakkina edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Ikkinchi misoldagi ega - gapshakl transformasi tarkibidagi (ichki) ega. 2) Uyushiq qator a’zolari grammatik son paradigmasining har xil shaklidagi leksemashakl va birikmashakl bilan ifodalangan : Kambag‘al urug‘ aymoq, qo‘ni 6 Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘QUV qo‘llanma. – Toshkent, 2007. 350-354 bet 7 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том, Тошкент, 1976, 165-бет qo‘shnilar, to‘yda, azada semiradigan yurimsak ayollar .. piyoda jo‘nashdi (Oybek). Azizning ko‘z o ‘ngida brigada shiyponi, lotok ariq, yangi bog‘, qiyg‘os ochilib yotgan atirgullar, rayhonlar, to‘p to‘p jambillar jonlandi (Hamid G‘ulom) kabi. Bu jumlalarda uyushiq qatorning ayrim a’zolari birlik shaklida, ayrim a’zolari ko‘plik shaklida ishlatilgan. 3) Uyushiq qator a’zolarining grammatik shakli umumlashtirilgan: Axir binafsha, chuchmoma, lolalar.. ochilib, yashnab yotadi (Hamid G‘ulom). Bu misolda lar ko‘plik affiksi, demak, undan keyin keladigan bosh kelishik shakli ham umumlashtirilib, go‘yo qavslardan tashqariga chiqarilgan, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan, uyushiq qator a’zo lari esa go‘yo leksemaga teng asos holatiga o‘tgan. Buni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(binafsha), (chuchmoma), (lola)]  lar  II. 2. Uyushiq qator a’zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashgan : 1) va bog‘lovchisi qatnashgan (b): a) ikki a’zoli qatorda ishlatilgan : - leksemashakllar uyushgan : Q o r v a sh a m o l kuchaya bordi (Oybek). Oqshom esa o n a v a o‘ g‘ i l Nafisa haqida uzoq suhbatlashdilar (Hamid G‘ulom) kabi; - juft leksemashakl va birikmashakl uyushgan (I): Boshqa uylarda qarin- dosh u rug‘lar va .. turli xotinlar bor edi (Oybek). b) Ko‘p a’zoli qatorda oxirgi a’zo oldida ishlatilib, sanashning tugashini ifodalashga ham xizmat qilgan; a’zolar leksemashakl hamda birikmashakl bilan ifodalangan va ular bir xil grammatik shakllangan : Uyning devorlaridan n a m, m o g‘ o r h i d i v a s o v u q esadi (Oybek). Bu ko‘zlarda t u y g‘ u n l i k, o l i j a n o b- l i k, k o‘ n g i l n i n g b a h o r i y t o z a l i g i, i l i q l i g i v a q a n d a y- d i r p a r i sh o n x a yo l ch a n l i k jilvalanar edi (Oybek). 2) bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida ikki a’zoli qatorda ishlatilgan (4): a) Leksemashakllar uyushgan : A z i z b i l a n N a f i s a maktabda birga o‘qishgan (Hamid G‘ulom). Q i z i, k e l i n l a r i b i l a n L u t f i n i s o o‘tirgan oldingi soyabonli aravani .. (Oybek) kabi. Ikkinchi jumladagi ega - gapshakl transformasi tarkibidagi (ichki) ega. b) Leksemashakl bilan birikmashakl uyushgan : T o sh k e n t l i k y i g i t b i l a n D a v l a t b e k o v .. qaytib ketishdi (Pirimqul Qodirov). 3. Uyushiq qator a’zolari ham ta’kid yuklamasi bilan ishlatilgan (1). Quyidagi jumlada uyushiq qatorning birinchi a’zosi grammatik son paradigmasining birlik shaklida, ikkinchi a’zosi esa ko‘plik shaklida qatnashgan: Serka ham, qo‘ylar ham cho‘ponning izmiga tez bo‘ysunadi (Pirimqul Qodirov). 4. Bir misolda uyushiq qator oxirida umumlashtiruvchi leksemashakl ish- latilgan; uyushiq qator a’zolari grammatik son paradigmasining bir lik va ko‘p-lik shakllarida qatnashgan: Q o r o n g‘ i d a s o‘ p p a y i b t u r g a n t r a k t o r, m u t t a s i l ch a g‘ ch u g‘ q i l a yo t g a n q a r g‘ a- l a r, o s m o n d a z a n g o r i q i l i ch d e k ya l t yu l t q i l i b o‘ ch a yo t g a n ch a q m o q - h a m m a s i g‘oyib bo‘ldi (O‘tkir Hoshimov). II. Bir misolda tasvir birliklari uyushib kelgan: Qiy chuv, chag‘irchug‘ur quloqni kar qiladi (Oybek). III. Uyushiq qator otlashgan birikmashakl bilan ifodalangan : 1. Rasm rusum nomlari otlashib uyushiq qator hosil qilgan : "S o ch s i l a sh", "O y n a g a q a r a sh", "T u g‘ d i t u g‘ d i" v a h o k a z o qariyb tongga qadar ermak bo‘ldi (Oybek). 2. Qaratuvchili birikmaga transformatsiya qilingan gapshakl gan sifatdoshi shaklida otlashib. uyushiq qator hosil qilgan : Sh u p a y t a l l a- q a n d a y e r k a k k i sh i n i n g .. s o‘ k i n g a n i, O l i m j o n- n i n g "Q o‘ y v o r i n g" d e b y a l i n g a n i eshitildi (O‘tkir Hoshimov). .. u n i n g h o v l i t o m o n g a g u p e t i b t u sh g a n i, .. u y t o m o n g a b o r g a n i, "K e n n o y i!" d e b ch a q i r g a n i eshitildi (O‘tkir Hoshimov). Sifatlovchining uyushiq qator bilan ifodalanishi I. Uyushiq qator sifat leksemashakllar bilan ifodalangan: 1. Ikki a’zoli bo‘lib : 1) bog‘lovchi vosita qatnashmagan : .. y a p y a n g i, u z u n qog‘oz aqchasini .. (Oybek). ..o g‘ i r, sh a h d a m qadamlar bilan .. (O‘tkir Hoshimov) kabi. Ketma ket joylashgan ikki sifat leksemashakl doim uyushiq qator hosil qilavermaydi. Buni aniqlashda quyidagi amaliy usuldan foydalanish mumkin: uyushiq qator bo‘lsa, bunday sifatlovchilarni o‘zaro o‘rin almashtirish imkoniyati bo‘ladi: yap yangi, uzun aqchani  uzun, yap yangi aqchani kabi (ayni predmetning teng deb qaralgan ikki belgisi). Og‘ir, shahdam qadamlar bilan misolida ikki belgi orasidagi teng aloqa zidlash bilan (og‘ir, lekin shahdam kabi) ifodalangan. Yozuvda ba'zan uyushiq bo‘lmagan sifatlovchilar oralig‘iga tirnoqcha qo‘yilib, ular uyushiq qatorga tenglashtirib qo‘yiladi. Masalan, Mirzakarimboy h a ya j o n l i, t i t r o q t o v u sh b i l a n qiziga fotiha berib,.. (Oybek) jumlasida ketma ket kelgan sifat leksemashakllar asli uyushiq qator hosil qilmaydi, ularning tovush bilan leksemashakliga bog‘lanishi tamoman boshqacha: [(hayajonli) X (titroq tovush )]   I   II  bilan. Demak, hayajonli leksemashakli titroq tovush birikmasiga sifatlovchi bo‘lib kel gan, tirnoqcha noo‘rin (ortiqcha) qo‘yilgan. Yuzimga i l i q, y i r i k t o m ch i tushdi (O‘tkir Hoshimov) jumlasida ham asli sintaktik aloqa quyidagicha (iliq) X (yirik tomchi-); 2) bog‘lovchi vosita qatnashgan : a) va bog‘lovchisi : Kuyov u z u n v a k e n g zarbob to‘n kiyib .. (Oybek). .. s o ch d a y q o p q o r a v a m a y i n .. t o l a l a r .. (Pirimqul Qodirov). Ikkinchi misolda asli gapshakl (Tolalar sochday qop qora va mayin) sifatlovchili birikmaga transformatsiya qilingan; b) hatto ta’kid yuklamasi qatnashgan (I): U Hulkarga j u d a m a y i n, h a t- t o m e h r i b o n tovush bilan gapirar edi (Pirimqul Qodirov). 2. Uyushiq qator uch a’zoli bo‘lib, ular oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (2): Kuyov tomonda o r i q, d a r o z, ch a y i r bir xotin bel bog‘ladi (Oybek). Mana bu misolda ikkinchi tirnoqcha ortiqcha qo‘yilib, ikki a’zoli uyushiq qator uch a’zoli uyushiq qatorga o‘xshab qolgan: Boshqa uylarda t o‘ y p a r a s t, d a y d i, t u r l i x o t i n l a r bor edi (Oybek). Asli bu yerdagi sintaktik bog‘lanish quyidagicha: (to‘yparast, daydi) X (turli xotinlar). II. Uyushiq qator mato turi ma'nosini anglatadigan ot leksemalar bilan ifodalangan (1). Quyidagi jumlada bunday ma'noli ot leksema sifatlovchi olib, ko‘rpani leksemashakliga uyushiq birikmashakllar sifatida tobelangan; bu uyushiq birikmashakllar oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan: .. t o‘ q q i z d u x o b a v a t o‘ q q i z h a r n a v sh o h i ko‘rpani tomosha qildi (Oybek). III. Uyushiq qator sifatdosh shaklidagi fe'l birikmashakllar, transformatsiyalangan gapshakllar bilan ifodalangan : I. Ikki a’zoli bo‘lib : 1) bog‘lovchi vosita qatnashmagan : a) yoyiq birikmashakllar bilan ifodalangan (1): Q i sh i n yo z i n b a h o r- d a g i d a y ya sh n a b t u r a d i g a n, h a m i sh a ch a sh m a n i n g sh o‘ x t o m ch i l a r i b i l a n o‘ y n a sh i b o‘ s a d i g a n bu chiroyli giyoh – sunbul (Pirimqul Qodirov); b) tashqi transformatsiyalangan gapshakllar bilan ifodalangan (1): e t a k l a r i g‘ i j i m l a n g a n, r a n g i a y n i g a n chit ko‘ylak .. (Oybek); 2) va bog‘lovchisi qatnashgan: O‘ r t a m a k t a b n i a ' l o b a h o l a r b i l a n t a m o m l a g a n v a sh u m a k t a b d a m u a l l i m l i k k a q o l d i r i l g a n Nafisa .. (Hamid G‘ulom). .. k o‘ p d a n b e r i x a y o l i n i b a n d q i l i b k e l g a n v a n i h o ya t b u g u n, sh u o q sh o m h a q i- q a t g a a y l a n i sh i e h t i m o l b o‘ l g a n orzusi haqida .. (Hamid G‘u-lom). 2. Mana bu jumladagi uyushiq qator uch a’zoli bo‘lib, leksemashakl bilan ifodalangan, bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1): Dildor u a v v a l k o‘ r- g a n, t a n i g a n, b i l g a n Dildor emas (Hamid G‘ulom). IV. Uyushiq qator sifat leksemashakl, sifat birikmashakl bilan hamda sifatdosh shaklidagi leksemashakl, birikmashakl bilan - aralash holda ifodalangan (2): Ch u v a k y u z l i, s i y r a k s a r g‘ i sh m o‘ y l o v l i, i r j a y g a n quvgina yigitga bir oz tikildi da,.. (Oybek). B o b o s i g a m e h r i b o n, o t a o n a s i n i n g h u r m a t i n i j o y i g a q o‘- ya d i g a n, u k a l a r i n i n g t a r b i ya s i g a b o sh q o sh, o‘ t a m e h r i b o n, e r t a y u k e ch t i n i b t i n ch i m a y d i- g a n qiz (Hamid G‘ulom). Qaratuvchining uyushiq qator bilan ifodalanishi Qaratuvchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga tahlilga jalb qilingan jumlalar orasida faqat 3 misol uchradi. Bu uch misolda qaratuv-chining uyushiq qator bilan ifodalanishiga xos quyidagi xususiyatlar o‘z aksini topgan: 1) T o‘ r t k a r n a y, o l t i s u r n a y n i n g shovqini ko‘kni tutdi (Oybek). Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili birikmashakllar bilan ifodalangan; qaratqich kelishigi affiksi uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan; bu affiks umumlashtiruvchi shakl yasovchi holatida qatnashgan, go‘yo qavslardan tashqariga chiqarilgan, birlik son ko‘rsatkichi esa har bir uyushuvchining o‘zida saqlangan: [(to‘rt karnay   I ), (olti surnay   I-)]  ning. Kelishik affiksining bunday umumlashtirilishi bilan uyushiq qator a’zolari asli kelishikdan xoli, tugallanmagan grammatik shaklda bo‘ladi, lekin tashqi ko‘rinishda bosh kelishik shaklida turgandek ko‘rinadi. 2) Kuyov .. h a v o n i t i t r a t g a n k a r n a y l a r, s u r n a y- l a r sadosi bilan o‘zinikiga ketdi (Oybek). Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili birikmashakllar bilan ifodalangan; qaratqich kelishigi belgisiz shaklda ishlatilgan va uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan: {[(havoni titratgan) X (karnaylar , surnaylar )]   ning  } X sadosi bilan. Demak, bu misolda ham uyushiq qator a’zolari to‘liq grammatik shakllanmagan, go‘yo asosga teng holatda qatnashgan. 3) .. Hulkar bilan Avazni q o‘ y l a r v a t o g‘ m a n z a r a l a r i orasida .. suvratga oldi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada uyushiq qatorning birinchi a’zosi leksema bilan, ikkinchi a’zosi qaratuvchili birikma bilan ifodalangan, ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan; har ikki a’zo ko‘plik shaklida ishlatilgan; ikkinchi a’zoning qaralmishiga III shaxs nisbatlovchisi qo‘shilgan; uyushiq qator yaxlitligicha qaratqich kelishigining belgisiz shaklida orasida leksemashakliga bog‘langan: {[(qo‘ylar ) va (tog‘ manzaralari )]  | ning|} X {orasida}. To‘ldiruvchining uyushiq qator bilan ifodalanishi Tahlilga jalb qilingan jumlalarda to‘ldiruvchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga 10 misol uchradi; 4 misolda vositasiz to‘ldiruvchi, 6 misolda vositali to‘ldiruvchi uyushiq qator bilan ifoda langan. 1. Uyushiq qator bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigining: I) belgili shaklida ishlatilgan ; kelishik affiksi uyushiq qator a’zolariga: a) alohida alohida qo‘shilgan : uyushiq qator: - leksemashakllar bilan ifodalangan (1): .. t r a k t o r n i, k o m- b a y n n i puxta o‘rganib oldi (Hamid G‘ulom); - sifatlovchili birikmashakllar bilan, gapshaklning tashqi transformasi bilan ifodalangan; uyushiq qator a’zolari oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Keyin a y i q o t i l g a n u n g u r n i v a s e l k e l g a n d a r a n i borib ko‘rdi (Pirimqul Qodirov); - uyushiq qator ikkitadan ortiq a’zoli bo‘lib, uyushiq to‘ldiruvchilar tar- kibidagi sifatlovchilar gapshakl transformasi bilan, yig‘iq va yoyiq birikma- shakllar bilan ifodalangan (1): Qiz d o m l a n i n g "o‘ t k i r n a f a s i" t e k k an b i r s i q i m ch o y n i, r o‘ m o l ch a g a t u g i l g a n q a n d n i, g o‘ sh a n g a d a k i y i l a d i g a n y u p q a o q k o‘ y- l a k n i .. v a b i r p a r ch a q o g‘ o z n i n g yu z i g a .. yo z i l g a n .. "e z i b i ch k i" n i birga qo‘shib, .. (Oybek); b) umumlashtiruvchi affiks sifatida yaxlitligicha qo‘shilgan (1): Oxirida u Hulkar bilan Avazni .. ikki qayta suvratga oldi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada uyushiq qator a’zolari oralig‘ida bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida qatnashgan: [(Hulkar   I ) bilan (Avaz   I )]  ni. 2) Uyushiq qator belgisiz tushum kelishigida ishlatilgan (1): .. so‘qmoqda s i m o b i ch a k m o n v a q o‘ z i t e l p a k kiygan Turdi ko‘rindi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada uyushiq qator a’zolari sifatlovchili birikma bilan ifodalanib, ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan; tushum kelishigi shakli uyushiq qatorga bir butun holda yaxlitlovchi shakl sifatida qo‘shilgan; {[(simobi chakmon   I ) va (qo‘zi telpak   I )]  |ni|} X {kiy-gan}. Yuqoridagi tahlildan ayon bo‘ladiki, uyushiq qator bilan ifodalan gan vositasiz to‘ldiruvchi asosan tushum kelishigining belgili shaklida ishlatiladi. 2. Uyushiq qator bilan ifodalangan vositali to‘ldiruvchi (6): 1) makon kelishigida shakllangan (2): a) chiqish kelishigida shakllanib, leksema bilan ifodalangan; kelishik shakli uch a’zoning har biriga qo‘shilgan (1): Inson baxtini m e h n a t i- d a n, i l m i d a n, h a r a k a t i d a n topadi (Hamid G‘ulom); b) jo‘nalish kelishigida shakllanib, birikma bilan ifodalangan; kelishik shakli uch a’zoning har biriga qo‘shilgan; oxirgi a’zodan oldin va bog‘lovchisi qatnashgan (1): .. u n i n g s e r j a n t l i k b e l g i l a r i g a, k o‘ k- r a g i d a g i g v a r d i ya n i sh o n i g a v a q a t o r z n a ch o k- l a r i g a havas bilan tikilardi (Hamid G‘ulom). Bu jumladagi uyushiq qatorning birinchi va uchinchi a’zosi ko‘plik shaklida, ikkinchi a’zosi birlik shaklida ishlatilgan; 2) yaxlitlovchi shakl sifatida qo‘shilgan ko‘makchi bilan shakllangan (4): a) bilan ko‘makchisi qatnashgan (3); uyushiq qator a’zolari ko‘plik shaklida, nisbatlovchi qo‘shilgan holda kelgan, oralig‘ida bog‘lovchi qatnashmagan: .. xotinlar .. r o‘ m o l l a r i, q o‘ l l a r i b i l a n yuzlarini yashirardilar (Oybek); b) uyushiq qatorning birinchi a’zosi birlik shaklida, ikkinchi a’zosi ko‘plik shaklida ishlatilgan, oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Aziz o n a s i v a d o‘ s t l a r i b i l a n .. ko‘chib ketgan edi (Hamid G‘ulom); d) uyushiq qator ko‘p a’zoli bo‘lib, birlik shaklida, faqat bir a’zo ko‘plik shaklida ishlatilgan, oxirgi a’zo oldida va bog‘lovchisi hamda hatto ta’kid yuklamasi qatnashgan (1): Dildor .. – o‘ z e r k i, i r o d a s i, m a q s a- d i, h a t t o j a s o r a t i b i l a n mustaqil inson! (Hamid G‘ulom); e) haqida ko‘makchisi qatnashgan (1): uyushiq qatorning birinchi a’zosi leksema bilan, ikkinchi a’zosi o‘z ichida uyushiq qatorli birikma bilan ifodalangan va bu qismda haqida ko‘makchisi yaxlitlovchi shakl sifatida ishlatil-gan: U o‘g‘li haqida, u n i u y l a n t i r i sh o r z u s i v a k e l i n- l i k k a N a f i s a n i t a n l a g a n i h a q i d a og‘iz ochganida .. (Hamid G‘ulom). Uyushiq qator bilan ifodalangan to‘ldiruvchining shakllanishi bu yerda tasvirlanganidan ko‘ra boy va rang barang; tahlil qilingan jumlalarda bir qismi-gina namoyon bo‘lgan. Hollovchining uyushiq qator bilan ifodalanishi Tahlilga jalb qilingan jumlalarda hollovchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga 9 misol uchradi: 1. Asosan tarz hollovchisi uyushiq qator bilan ifodalangan (8): 1) b ravishdoshi shaklida uyushib kelgan (6): a) leksema bilan ifodalangan (1): Lutfiniso i n q i l l a b, h a r s i l- l a b qizini olib jo‘nashga kirishdi (Oybek); b) birikmashakl bilan ifodalangan (5): Uning nurlarida q i sh n i n g p o y o n s i z o q k o‘ r p a s i m a y d a o l t i n u ch q u n l a t i b, h a m m a y o q n i j i m j i t l i k b i l a n o‘ r a b yo t a r d i (Oybek). Nuri p o ch a p o‘ s t i n k i y i b, v a z m i n z a r b o b p a- r a n j i n i y o p i n i b hovliga chiqqanda .. (Oybek) kabi. Keyingi misolda hollovchi uyushib kelayotganini qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(pochapo‘stin kiyib), (vazmin zarbob paranjini yopinib)] X [hovliga chiqqanda]; bu uyushiq qatorni quyidagicha transformatsiya qilib ham tekshirish mumkin: pochapo‘stin kiygan, .. paranji yopingan holda; 2) Uyushiq qator aralash: birinchi a’zosi ma bo‘lishsizlik shaklidan keyin qo‘shiladigan y ravishdoshi shaklida, ikkinchi a’zosi esa bilan ko‘makchisi qo‘shilgan ot leksema shaklida qatnashgan, zidlab izohlash ma'nosini ifodalash uchun lekin bog‘lovchisi ishlatilgan (1): Q o‘ r q m a y, l e k i n i t o a t b i l a n gapirdi Gulnor (Oybek). 3) Uyushiq qator ravish va sifat leksemashakl bilan ifodalangan, orada va bog‘lovchisi qatnashgan (I): .. o‘zini juda bexavotir va osuda sezayotgan Hulkar .. (Pirimqul Qodirov). 2. O‘rin hollovchisining uyushiq qator bilan ifodalanishiga bir misol uchradi. Quyidagi jumlada qaratuvchili birikma va ot leksema jo‘nalish kelishigi shaklida uyushiq qator hosil qilib, o‘rin hollovchisi vazifasida kel-gan; uyushiq qatorniig birinchi a’zosi birlik shaklida nisbatlovchi bilan, ikkinchi a’zosi esa ko‘plik shaklida ishlatilgan: H o v l i s a h n i g a, a y v o n l a r g a sep yoyildi (Oybek). Uyushiq qator bilan ifodalanadigan hollovchilarning shakllanishi boy va rang - barang bo‘lib, tahlilga jalb qilingan jumlalarda bir qismi-gina namoyon bo‘lgan. Kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi I. Sifat bilan ifodalangan uyushiq qatorga (4) yaxlitligicha: 1) hozirgi zamon ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan; si fat leksemashakllar oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (2): Suvi t o z a, m u z d a y (O‘tkir Hoshimov). Faqat guzardagi choyxona-gina ch a r o- g‘ o n, g a v j u m (Hamid G‘ulom). Bunday shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [Suvi] X [(toza, muzday)   VIII   VI]. 2) bo‘l yordamchisi, di o‘tgan zamon yasovchisi, III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan; sifat leksemashakllar oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Nikoh to‘yi favqulodda s u r o n l i v a t a n t a n a l i bo‘ldi (Oybek). Bunday shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: {Nikoh to‘yi} X { favqulodda X [(suronli va tantanali)  bo‘l  di   VI]}. 3) ekan affiksoidi qo‘shilgan, uyushiq qator a’zolari gapga teng qurilishli frazemalar bilan ifodalangan, oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1): Demak, q a l b i s a yo z, t a b i a t i y e n g i l e k a n .. (Hamid G‘u-lom). Bunday ifodalanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(qalbi sayoz), (tabiati yengil)]  ekan   VI. 2. Ot bilan ifodalangan kesim quyidagicha uyushiq qator hosil qilgan (2): I) birlik, bosh kelishik shaklidagi sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan birinchi a’zoga emas inkor affiksoidi qo‘shilgan; yoyiq birikmashakl bilan ifodalangan ikkinchi a’zo balki yuklamasi bilan boshlanib, qat'iy tasdiq ma'nosini ifodalash uchun yozuvda oxiriga undov alomati qo‘yilgan (1): [Dildor] j o n s a r a k q i z e m a s, b a l k i m u s t a q i l i n s o n ! (Hamid G‘ulom). Uyushiq qatorga bir butun holda hozirgi zamon shakli ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan: {[(jonsarak qiz)  emas], [balki (.. mustaqil inson)]}   VIII   VI. 2) Quyidagi jumlada uyushiq qatorning birinchi a’zosi birlik, bosh kelishik shaklidagi ot leksemashakl bilan ifodalanib, faqat, gina yuklamalari va emas affiksoidi bilan shakllangan; ta’kidni kuchaytirish uchun ega bo‘lak (binafsha) ikkinchi a’zo oldida takroran ishlatilgan, uyushiq qatorning bu a’zosi tarkibida qaratuvchili birikmashakllar birlik, bosh kelishik shaklida uyushib kelgan; uyushiq qatorga bir butun holda hozirgi zamon ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan; ..Binafsha f a q a t g u l - g i n a e m a s, binafsha – n a z o k a t, n a f o s a t r a m z i, i n s o n d i l i n i n g m u a t t a r a t r i, Aziz aka! (Hamid G‘ulom). 3. Bir jumlada sifat birikma bilan fe'l birikma uyushiq qator hosil qilgan; birinchi a’zo bo‘l yordamchisi bilan fe'llashtirilgan, har ikki a’zoga hozirgi kelasi zamon (umumzamon) va III shaxc ko‘pligi affikslari qo‘shilgan: Bunaqa qizlar e r l a r i g a m e h r i b o n b o‘ l a d i l a r, o i l a l a r i n i y a sh n a t a d i l a r (Hamid G‘ulom). Fe'l kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi nutqda eng ko‘p uchraydi (87): I. Uyushiq qator di aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (58): 1. Uyushiq qatorning barcha a’zolariga shu zamon yasovchisi qo‘shilgan (26): 1) Uyushiq qator ikki a’zodan iborat (21): a) Ular oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (3): Tashqari hovlida hamma uylarni y i g‘ i sh t i r d i m, ko‘rpachalarni hovliga olib chiqib q o q d i m (Oybek). Aziz ertasi kun maktabga b o r d i, Nafisani k o‘ rd i (Hamid G‘ulom) kabi; b) Ular oralig‘ida bog‘lovchi vosiga qatnashgan (18): - va bog‘lovchisi (5): Gulnor tanchaga suyanib ch o‘ q q a y d i va so‘zini d a v o m e t t i r d i (Oybek). U .. binafshalardan besh-oltitasini saralab u z d i va dastalab Azizga u z a t d i (Hamid G‘ulom) kabi; - da yuklamasi qatnashgan (7): Soqolli kampir pulni hayajon bilan kissasiga u r d i d a, Nurining yuzini o ch d i (Oybak). Aziz eshik oldida bir nafas i k k i l a n i b t u r d i d a, qizil tugmani b o s d i (Hamid G‘ulom) kabi; - yu yuklamasi qatnashgan (4): Turdi undan tezroq chopib katta archani a y l a n i b o‘ t d i y u, Hulkarning qarshisidan ch i q d i (Pirimqul Qodirov). .. quyosh qontalash nur sachratib bir zum o s i l i b t u r d i y u, ufq ortiga d u m a l a b k e t d i (O‘tkir Hoshimov) kabi; - ham ta’kid yuklamasi uyushiq qatorning ikkinchi a’zosidan keyin qatnashgan (1): Dildor uning ketidan ch i q m a d i, eshikni y o p m a d i ham (Hamid G‘ulom); - lekin bog‘lovchisi uyushiq qatorning ikkinchi a’zosi oldida qatna shgan (1): ..bolalar ikki yerda yo‘l tutishga t i r i sh d i l a r, l e k i n e p l a y o l m a d i l a r (Oybek). 2) Uyushiq qator uch a’zodan iborat (5): a) Ular oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1): Ana shunda Aziz .. Nafisaning yo‘lini p o y l a d i, u ch r a sh d i, s o‘ z l a sh d i (Hamid G‘ulom); b) Ular oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashgan (4); birinchi a’zodan keyin da yuklamasi, ikkinchi va uchinchi a’zolar oralig‘ida va bog‘lovchisi ishlatilgan: .. quvgina yigitga biroz t i k i l d i d a, boshini asta q u y i s o l d i va ichida x o‘ r s i n d i (Oybek). Aziz binafshani to‘yib h i d l a- d i y u , avaylab cho‘ntagiga s o l d i va avtobusga chiqdi (Hamid G‘ulom) kabi. 2. Uyushiq qator a’zolaridan biri b ravishdoshi shaklida, boshqalari di aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (32): 1) Uyushiq qator ikki a’zodan iborat bo‘lib (27), ikkinchi (oxirgi) a’zo di zamon yasovchisiga tuslovchi qo‘shilgan holda shakllangan; birinchi a’zo esa b ravishdosh yasovchisi shaklida ishlatilgan; bu ravishdosh yasovchisi bilan ikkinchi a’zoda ifodalangan zamon, shaxs-son kabi ma'nolar "yashiril-gan", natijada birinchi a’zoda ikkinchi a’zoga bog‘liqlik yuzaga kelgan: birin-chi a’zoning zamon va shaxs son kabi ma'nosi ikkinchi a’zo asosida belgilanadigan bo‘lgan: .. qishloq xalqi e r t a yo t i b, e r t a t u r a d i (Hamid G‘ulom). Hulkar qo‘ylarni t o‘ p q i l i b, yana bir q a r a b ch i q d i (Pirimqul Qodirov). Allaqayoqqa b o r i b, hozir k e l d i n g i z k u (Oybek). Darvozaning tirqishidan yana m o‘ r a l a b, qorong‘ida hech narsani k o‘ r o l m a d i m (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Uyushiq qator uch a’zodan iborat bo‘lib (5): a) har uch a’zoga di zamon yasovchisi qo‘shilgan (1); ikkinchi a’zo oxirida yu yuklamasi qatnashgan: Hulkar avval bir ch o‘ ch i d i, keyin Xolbekni ko‘rib j i l m a y i b q o‘ y d i y u, serkasining ketidan ch o- p i b k e t d i (Pirimqul Qodirov); b) birinchi a’zoga b ravishdosh yasovchisi, ikkinchi, uchinchi a’zo ga di zamon yasovchisi qo‘shilgan (2); ikkinchi a’zo oxirida: - da yuklamasi qatnashgan (1); Kuyov bir qo‘li bilan uning belidan q u ch i b, ikkinchi qo‘li bilan ro‘molini k o‘ t a r d i d a, sh i v i r l a- d i .. (Oybek); - yu yuklamasi qatnashgan (1): Avaz otni yetaklab kelib, xurjunni egarga t a sh l a d i yu, Hulkarga boshdan oyoq bir q a r a b o l d i (Pirimqul Qodirov); d) ikkinchi a’zoga b ravishdosh yasovchisi, birinchi, uchinchi a’zoga di zamon yasovchisi qo‘shilgan (2): - birinchi, ikkinchi a’zo oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): "Pichoq bizda ham bor!" – d e d i va kesik chilvirni o t i b t a sh l a b, belini p a y p a s l a d i (Pirimqul Qodirov); - ikkinchi a’zo boshlanishida lekin bog‘lovchisi qatnashgan (I): Turdi g a n d i r a k l a b k e t d i, lekin darrov o‘ z i n i o‘ n g l a b, Xolbekning yuziga qulochkashlab bir m u sh t u r d i (Pirimqul Qodirov). II. Uyushiq qator quyidagi zamon shakllarida ham ishlatilgan: 1. O‘tgan zamon shakllarida (15): 1) gan aniq old o‘tgan zamon shaklida (2): a) Uyushiq qatorning har uch a’zosi gan zamon yasovchisi shaklida III shaxs tuslovchisi bilan ishlatilgan (7): Aziz bilan Nafisa maktabda birda o‘ q i sh g a n, birga d a r s t a y yo r l a sh g a n, imtihonlarni ham birga t o p sh i r i sh g a n (Hamid G‘ulom); b) Uyushiq qatorning birinchi a’zosi zamon ma'nosini (shuningdek shaxs-son ma'nosini ham) ifodalamaydigan b ravishdoshi shaklida, ik kinchi a’zosi gan zamon yasovchisi va III shaxs tuslovchisi bilan ishla tilgan (1): Sochini gulsiz qora durra tagiga y i g‘ i b, durrani ham yigitlarning belbog‘idek tang‘ib b o g‘ l a g a n (Pirimqul Qodirov). 2) gan edi aniq uzoqroq o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (3): a) Uyushiq qator ikki a’zoli bo‘lib, ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan, zamon yasovchisining edi qismi umumlashtirilib, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan (2): Qoraqand suvi Hulkarning lablarini quyuq qizil rangga b o‘ ya g a n va iyagining chuqurchasi ustiga chiroyli bir xol q o‘ y g a n e d i (Pirimqul Qodirov); b) Uyushiq qator besh a’zoli bo‘lib, ikkinchi, uchinchi a’zolar, shuningdek to‘rtinchi, beshinchi a’zolar oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan; uchinchi a’zo b ravishdoshi shaklida ishlatilgan, zamon yasovchisining edi qismi umumlashtirilib, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan (1): Bu vaqt Aziz onasi va do‘stlari bilan Mirzacho‘ldagi "Samarqand" sovxoziga k o‘ ch i b k e t g a n, paxtachilikda ekishdan terishgacha hamma ishni mukammal m a sh i n a l a sh t i r g a n va diplom ishida brigada tajribasini yo z i b, institut olimlarining tahsiniga s a z o v o r b o‘ l g a n v a sirtqi aspiranturaga q o l d i r i l g a n e d i (Hamid G‘ulom). 1) digan bo‘ldi zamon shaklida ishlatilgan (1); zamon yasovchi sining bo‘l(ib qol)di qismi umumlashtirilgan, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shil-gan: Uyga kam k e l a d i g a n, ko‘pincha brigada shiyponida yo t i b q o l a d i g a n b o‘ l i b q o l d i (Hamid G‘ulom). 2) r edi davomli o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (6); uyushiq qatorning: a) barcha a’zolari r edi shaklida ifodalanib, edi qismi umumlashtirilgan (3): Serka qo‘ng‘irog‘ini asabiy j i r i n g l a t a r, chilviridan bo‘shamoqchi bo‘lib b o‘ g‘ i l a r e d i (Pirimqul Qodirov) kabi; b) birinchi a’zosi mas bo‘lishsizlik shaklida, ikkinchi a’zosi r shaklida ifodalanib, edi qismi umumlashtirilgan; uyushiq qator a’zolari oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): U ayollarni y a x sh i b i l m a s v a Hulkar to‘g‘risidagi eng behayo gaplarga ham i sh o n a r e d i (Pirimqul Qodirov); d) birinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida (zamon va shaxs son ma'nosini ifodalamaydigan betaraf shaklda), ikkinchi a’zosi r edi shaklida ishlatilgan (1): Ammo Turdining ko‘zlari t i n i b, Hulkarni boshqacha k o‘ r s a t a r e d i (Pirimqul Qodirov); e) uch a’zoli uyushiq qatorning ikkinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida ishlatilgan, birinchi, ikkinchi a’zolar yo bog‘lovchisi bilan boshlangan (I): U yo o‘z o‘zini o‘ l d i r a r d i, yo xizmatkor yigit bilan bir yurtga q o- ch i b, kambag‘allikda non gadosi bo‘lib y a sh a r d i (Oybek). 5) moqda edi davomli o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (2); uyushiq qatorning^birinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida ifodalangan: Qo‘ylar endi qo‘tondan ch i q i b, chodir atrofidagi yonadan o‘ r l a b k e t i sh m o q d a e d i (Pirimqul Qodirov). Tog‘ cho‘qqilarida oqish bulutlar k o‘- p a y i b, pastga o q i b t u sh m o q d a e d i (Pirimqul Qodirov). 6) Uyushiq qatorning ikki a’zosi b affiksi bilan yasalgan darak old o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan; birinchi a’zo oxirida da yuklamasi qatnashgan (1): Siz unga [nonga] mening to‘g‘rimdagi harom gaplarni qo‘shib y e b s i z - d a, b o‘ k i b q o l i b s i z (Pirimqul Qodirov). 2. Uyushiq qator a’zolari a/ y hozirgi kelasi zamon shaklida ishlatilgan (9): 1) Har ikki a’zo a/ y affiksi bilan shakllangan (b); uyushiq qator a’zolari oralig‘ida: a) bog‘lovchi vosita qatnashmagan (3): Kampirlar yaqin borib q a r- g‘ a sh a d i, q u v l a sh a d i (Oybek). Mana endi yana sovxozga, brigadamga b o r a m a n, hosil uchun k u r a sh a m a n (Hamid G‘ulom) kabi; b) bog‘lovchi vosita qatnashgan (3): - va bog‘lovchisi (1): Feruzdan keyin .. d o v o n o sh i l a d i v a .. O‘ratepaning Shahristoniga t u sh i l a d i (Hamid G‘ulom); - da yuklamasi (2): Kechasi traktorni beshinchi brigadaga o l i b o‘ t a m i z d a, ertalabdan yangi joyda i sh b o sh l a y m i z (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Uyushiq qatorning birinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida, ikkinchi a’zosi a/ - y zamon yasovchisi shaklida ishlatilgan (3): Mirzakarimboy hayajonli titroq tovush bilan qiziga f o t i h a b e r i b, soqolini s i l a d i (Oybek). Axir binafsha .. Feruz atroflarida, dalalar, o‘ngirlarda gilam gilam o ch i l i b, y a sh n a b y o t a d i (Hamid G‘ulom) kabi. Oxirgi misolda ko‘makchi fe'l ham umumlashtirilgan. 3) Uch a’zoli uyushiq qatorning ikkinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida ishlatilgan, birinchi a’zodan keyin va bog‘lovchisi qatnashgan (I): Ular eshik tirqishlaridan m o‘ r a l a y d i l a r v a q i ya o ch i b, boshlarini s u- q a d i l a r (Oybek). 3. Uyushiq qator a’zolari har xil zamon shaklida ishlatilgan (4): 1) birinchi a’zo r edi o‘tgan zamon shaklida, ikkinchi a’zo esa gan edi o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan, zamon yasovchilarining edi qismi umumlashtirilgan (1): Hansirab n a f a s o l a r, t e r l a b k e t g a n e d i (O‘tkir Hoshimov); 2) birinchi a’zo r ekan o‘tgan zamon shaklida, ikkinchi a’zo di o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (1): Belbog‘ini y e ch a r e k a n, Hulkarga jilmayib q a r a b q o‘ y d i (Pirimqul Qodirov); 3) birinchi a’zo di o‘tgan zamon shaklida, ikkinchi a’zo moqchi bo‘ldi zamon shaklida ishlatilgan; birinchi a’zodan keyin -yu yuklamasi qatnashgan (1): Uning moylanganday yiltillayotgan ko‘zlarini Hulkar endi k o‘ r d i yu, tez yurib undan o‘ t i b k e t m o q ch i bo‘ldi (Pirimqul Qodirov). 4. Bir misolda uyushiq qatorning birinchi a’zosi gan bo‘lsa o‘tgan za-mon shart mayli shakliga ham yuklamasini qo‘shib ishlatilgan, ik kinchi a’zo esa gan edi o‘tgan zamon shaklida kelgan: Qoraqand hali q o r a y i b p i sh g a n b o‘ l m a s a h a m, q i z a r i b q o l g a n e d i (Pirimqul Qodirov). 1. "Uyushiq bo‘laklar" deyish asosli emas, chunki sintaktik bo‘lak bitta bo‘ladi, faqat u uyushiq qator bilan ifodalanadi. 2. Uyushiq qator a’zolari asosan ikkita, ba'zan uchta va undan ortiq bo‘ladi; uyushuvchi qismlar o‘zaro teng holatda qo‘shiladi, birgalikda boshqa bir sintaktik bo‘lak bilan bog‘lanadi. 3. Uyushiq qator a’zolari odatda sintaktik vazifani ta'minlovchi ayni bir grammatik shaklda bo‘ladi. Bunday grammatik shakl vazifasini ega, qaratuv-chi, to‘ldiruvchi, qisman hollovchi uyushiq qator bilan ifodalan ganida kelishik shakli, kesim uyushiq qator bilan ifodalanganida tuslovchi, sifatlovchi sifat bilan ifodalanganida "sifatlovchi" sintak tik semasi bajaradi. 4. Sintaktik vazifa ko‘rsatkichi ba'zan uyushiq qatorning har bir a’zosiga qo‘shiladi, ko‘pincha esa umumlashtiruvchi shakl sifatida yaxlitligicha uyushiq qatorga qo‘shiladi. Bunday yaxlitligicha qo‘shilish faqat sintaktik vazifa ko‘rsatkichida emas, balki undan oldin qo‘shiladigan grammatik ko‘rsatkichda ham voqe bo‘lishi mumkin. Uyushiq qator a’zolarining gram matik shaklida voqe bo‘ladigan bunday umumlashtirish o‘zbek tilining o‘ziga xos milliy xususiyati sifatida alohida ta’kidlashga loyiq. 5. Uyushiq qator bilan ifodalangan egada, qaratuvchida, to‘ldiruvchida kelishikdan tashqari grammatik son paradigmasining ko‘rsatkichi (qatnashsa, nisbatlovchi) ham umumlashtirilib, yaxlitlovchi grammatik shakl sifatida uyushiq qatorga bir butun holda qo‘shilishi mumkin. 6. Kesimda uyushiq qator a’zolarining grammatik shakli o‘ziga xos usulda: -b ravishdoshi yasovchisidan foydalanib umumlashtiriladi. Bu ravishdosh shakli bilan uyushiq qator a’zosi asosan zamon va shaxs son ma'nolarini ifodalashdan chetlashtiriladi, bu ma'nolar uyushiq qator oxiriga qo‘shilgan grammatik shakl asosida belgilanadi. Uyushiq qator bilan ifodalangan kesimda amalga oshiriladigan bunday shakl umumlashtirilishi o‘zbek tilining o‘ziga xos milliy xususiyati deb alohida ta’kidlashga loyiq. Grammatik shaklning umumlashtirilishi – uyushiq qator bir butun holda bir sintaktik bo‘lak vazifasida kelishini ko‘rsatadigan eng ishonchli omil. 7. Uyushiq qator a’zolari bir xil grammatik shaklda bo‘ladi deyish bunday qator a’zolari alohida-alohida shakllanadigan holatga nisbatan ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Masalan, kelishikdan oldin qatnashadigan grammatik son ko‘rsatkichi, tuslovchidan oldin qatnashadigan zamon ko‘rsatkichi uyushiq qator a’zolariga farqli qo‘shilishi mumkin. Bir xil grammatik shaklda bo‘lish sintaktik vazifa ko‘rsatkichiga nisbatan o‘rinli, lekin uyushiq qator bilan ifodalangan kesimning ayrim a’zosi b ravishdoshi shaklida ishlatilishiga nisbatan bu talab o‘z kuchini yo‘qotadi. 8. Uyushiq qator a’zolari leksemashakl bilan ham, birikmashakl bilan ham, hatto gapshakl transformasi bilan ham, shuningdek aralash holda ham ifodalanishi mumkin. Nutqda uyushiq qatorning birikmashakl bilan, ayniqsa yoyiq birikmashakl bilan ifodalanishi ko‘p uchraydi. 9. Uyushiq qator a’zolari odatda ayni bir turkum leksemalari, birikmalari bilan ifodalanadi. Uyushiq qator a’zolari har xil turkum leksemasi bilan ifodalanishi ham mumkin. Masalan, uyushiq qator bilan ifodalangan sifatlovchining a’zolari sifat, ot va fe'lning sifatdosh shakli bilan, kesim esa sifat birikmashakl va fe'l birikmashakl bi lan ifodalanishi mumkin 8 . Xulosa 8 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006, 365-372 bet Uyishiq bo‘laklar gap tarkibida bir xil vazifa bajaruvchi bolaklarning ikki va undan ortiq qo‘llanilishidir. Bunday bo‘laklar gapda sanash ohangida yoki teng bog‘lovchilar yordamida uyishadi. Uyishiq bo‘laklar bir so‘z turkumi doirasida ham, turli so‘z turkumlari doirasida ham ifodalanaveradi: Normat bosiq, har qanday vaziyatda, o‘zini tuta oladigan, lekin fe’li kelsa, otasini ham ayamaydigan odam edi 9 . Ko‘rib turganimizdek, bu gap tarkibida ot kesimga bog‘langan sifatlovchi aniqlovchi uyishib kelmoqda. Uyishiq bo‘laklar gap tarkibida bir xil so‘roqqa javob bo‘lib keladi. Ya’ni gapda ega uyishib kelishi, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi – umuman barcha bo‘laklar uyishib kelishi mumkin. Faqat tungina bepoyon va mangudir 10 . Bunda ot kesim uyishib kelgan. Sintaksisda uyishiq bo‘laklar gapni murakkablashtiruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi. 9 Назар эшонқул Ялпиз ҳиди . Тошкент – “ ШАРҚ ”, 2008. 216- б . 10 Назар эшонқул Ялпиз ҳиди ( Тун панжаралари ҳикоясидан ) Тошкент – “ ШАРҚ ”, 2008. 168-б. Adabiyotlar ro’yxati: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 108 bet 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston” 2011, 440 bet 3. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006, 456 bet. 4. Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘QUV qo‘llanma. – Toshkent, 2006. 380 bet 5. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили(синтаксис), Тошкент, 1987, 256 бет 6. Ўзбек тили грамматикаси. 2-том, Тошкент, 1976, 576 бет. 7. Назар эшонқул Ялпиз ҳиди (Тун панжаралари ҳикоясидан) Тошкент – “ШАРҚ”, 2008. 168-б.

O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida Reja: 1. Uyushiq bo’laklar haqida umumiy tushuncha. 2. Uyushiq bo’laklarda bog’lovchilarning qo’llanishi. 3. Uyushiq bo’laklar va umumlashtiruvchi so’zlar. 4. Gapning uyushiq bosh bo’laklari haqida. 5. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning moslashuvi. 6. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning o’rinlashish tartibi.

O’z ona tilini bilmagan odam o’zining shajarasini, o’zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo’q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to’g’ri aytishadi 1 . O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ru h iy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda, «Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yuqotmakdur». Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaxo boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o'zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng xalqimiz ma’naviy hayotidagi boshqa ko’plab muammolar qatori til va alifbo masalasi ham biz uchun kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Ayniqsa, ona tilimizning xalqaro maydondagi obru- e’tibori va nufuzini yuksaltirish, mamlakatimizning jahon kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash, farzandlarimiz uchun chet tillar, axborot texnologiyalarini har tomonlama puxta egallash borasida qulay imkoniyatlar yaratish kabi bir-biridan muhim vazifalar bu masalani kechiktirmasdan hal qilishni talab etar edi 2 . Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Сени (олмош) ва 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O’zbekiston” 2011, 47-bet 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 52-54-betlar.

Саломатнинг укасини (от) тақдирлашади. Bodomlar, shaftolilar va o‘riklar gulladi. Bu gapdagi bodomlar, o‘riklar, shaftolilar so‘zshakllari sintaktik mazmun jihatdan biri ikkinchisiga tobe bo‘lmasdan, teng aloqaga kirishgan va bu aloqa teng bog‘lovchilar yoki ohang vositasida amalga oshirilgan. Bunday tenglanish qatorini hosil qilgan so‘zshakllar bir kengayuvchi so‘zshaklga tobelanib, sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘ladi. Bunday so‘zshakl uyushiq so‘zshakl deyiladi. Tenglanish qatori gapda har qanday sintaktik mavqeni egallashi mumkin. Kesim: Siz aqlli va tadbirkorsiz. Ega: Go‘yo Navoiy va Boyqaro qarshimda edi. Hol: Suv o‘ynoqlab, ko‘piklanib oqardi. To‘ldiruvchi: U qalam, daftar, ruchka oldi. Aniqlovchi: Nasibaning va Karimaning opalari keldi. Undalma: Aziz do‘stlar, yurtdoshlar, sizlarni sog‘inib yashadim 3 . Ba’zi gaplarda sintaktik jihatdan teng bo’laklar birdan ortiq holda uyushib keladi. Bular uyushiq bo’lak deyiladi. Shunday bo’lakka ega bo’lgan gap uyushiq bo’lakli gap sanaladi. Gapning uyushiq bo’laklari bir necha xil ko’rinishga ega: 1. Egalar uyushib keladi; 2. Kesimlar uyushib keladi; 3. Egalar ham, kesimlar ham uyushib keladi; 4. Ikkinchi darajali gap bo’laklari uyushib keladi: a) to’ldiruvchilar uyushadi; b) aniqlovchilar uyushadi; d) hollar uyushadi 4 . Sintaktik bo‘lak yakka leksemashakl bilan, yakka birikma shakl bilan ifodalanishdan tashqari o‘zaro teng aloqadagi ikki va undan ortiq leksemashakl bilan, birikmashakl bilan ham ifodalanadi. O‘zaro teng aloqadagi bunday sintaktik birliklarga uyushiq qator deyiladi. Uyushiq qator hosil etuvchi ikki va undan ortiq a’zo (leksemashakl, birikmashakl) bir butun holda bitta sintaktik bo‘lak vazifasida keladi, shunga ko‘ra uyushiq qator bilan ifodalangan ega, sifatlovchi va h. haqida gapirish to‘g‘ri, "uyushiq bo‘laklar" terminini ishlatish noo‘rin, chunki lar affiksi 3 Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘QUV qo‘llanma. – Toshkent, 2009. 372-bet. 4 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили(синтаксис), Тошкент, 1987, 140-бет.

"bir necha bo‘lak" tushunchasini beradi, vaholanki sintaktik bo‘lak bitta, faqat u uyushiq qator bilan ifodalangan. Uyushiq qator a’zolari talaffuzda sanash ohangi bilan aytilib, o‘zaro qisqa pauza (to‘xtam) bilan, yozuvda esa tirnoqcha bilan ajratiladi; uyushiq qator a’zolari orasida bog‘lovchi qatnashishi mumkin, bunda tirnoqchani yozish yozmaslik bog‘lovchining turiga bog‘liq 5 . Gapning konstruktiv bo‘laklari ham, nokonstruktiv bo‘laklari ham uyushishi mumkin. Uyushiq so‘zshakllar bir butun holda, yaxlit a’zo sifatida gap struktur qolipiga bevosita (uyushiq kesim, ega, hol) yoki bilvosita (to‘ldiruvchi, aniqlovchi va boshqa so‘z kengaytiruvchisi) daxldor bo‘ladi. Tenglanish qatoridagi so‘zshakllar sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘lmasligi ham mumkin. Ya’ni ular bir hokim uzvga tobelanishsa va o‘zaro teng aloqaga kirishishsa-da, sintaktik vazifa jihatdan farqlanadi. Masalan: Har joyda va har kimga sen haqingda gapirdim. Bundagi har joyda va har kimga so‘zshakllari o‘zaro teng aloqaga kirishgan, lekin biri gap kengaytiruvchisi (har joyda ), ikkinchisi esa so‘z kengaytiruvchisi ( har kimga ). Bunday tenglanish qatori uyushmagan tenglanish qatori deyiladi. Uyushmagan tenglanish qatori a’zosining har biri har xil lisoniy- sintaktik o‘rinlarning to‘ldiruvchisi bo‘ladi. Xususan, mazkur gapdagi har joyda so‘zshakli gap lisoniy strukturasidagi hol o‘rnini to‘ldirsa, har kimga so‘zshakli gap markazidagi atov birligi (W) ning kengaytiruvchisi, gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘lmagan a’zo. Tenglangan so‘zshakllarining har biri kengaygan bo‘lishi ham mumkin: 1. U dengiz qiyofasini kasb etgan keng paxtazorga va undagi marra uchun kuyib- pishayotgan terimchilarga uzoq tikildi. 2. Sho‘x yigitlar, erka qizlar quvnashar. Uyushgan so‘zshakl. Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – 5 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006, 364-365 bet

so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot) taqdirlashadi. Uyushgan so‘zshaklning oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilari olmagan bo‘lishi ham mumkin: Maydonni begona o‘t, tosh va har xil chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so‘zshaklning oxirgisi ( chiqindilardan ) chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so‘zshaklning grammatik shakllanishi har xil bo‘lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi so‘zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so‘zlarning boshqalariga ham tegishli. Faqat nutqiy tejam grammatik ko‘rsatkichning barcha so‘zshaklda takrorlanishiga monelik qiladi. Uyushiq so‘zshaklning muhim nutqiy belgisidan biri sanash ohangi bilan aytilishi. Sanash ohangi bo‘lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so‘zshakllar uyushiq sanalmaydi. Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va oppoq so‘zshakli toshlar so‘zshakliga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl jihatdan bir xil. Biroq ular uyushtiruvchi (sanash) ohangsiz uyushmagan kengaytiruvchi hisoblanadi. Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy belgisidir. Uyushiq kesimning o‘ziga xos xususiyati. Uyushgan ega, hol, to‘ldiruvchi va aniqlovchida tegishli grammatik shakl har bir so‘zshaklda alohida-alohida mavjud bo‘lishi ham, faqat oxirgisida bo‘lib, oldingilarida bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq uyushgan kesimlarda kesimlik shakllari bilan faqat oxirgi kesim shakllangan, boshqalari esa bu qo‘shimchani olmagan bo‘ladi: 1. Bizning yoshlar dono va zukkodirlar. 2. Do‘kondorlar molini maqtab va haridorlarni chorlab turardilar. 3. Voqea sodir bo‘lgan joyga zudlik bilan borishimiz va masalaga oydinlik kiritishimiz lozim. So‘z kesimlik ko‘rsatkichi bilan shakllangan va kesimlik sintaktik pozitsiyasini egallagan bo‘lsa, u alohida hukm va tugal ma’no ifodalaydi hamda gap hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan gapda ham uyushgan kesimning barchasi

O'xshashlar

Sodda gap uslubiyati
O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.
Mеtodik adabiyotlardan foydalangan holda tinish bеlgilarining ishlatilishi bilan tanishtiriladigan darslar, mashq matеriallari ustida ishlash.
Abdurauf Fitrat va uning turkiy filologiya taraqqiyotiga qo’shgan hissasi
Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari