O’zbek tilining “Orfoepiya qoidalari”
Mavzu:O’zbek tilining “Orfoepiya qoidalari” Reja: 1. Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot 2. Ayrim unli va undoshlar orfoepiyasi 3. Ayrim grammatik shakllar orfoepiyasi
Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot . Orfoepiya (yunoncha orthos - "to‘g‘ri" epos-"nutq" demakdir) adabiy talaffuz qoidalari to‘plami bo‘lib, u milliy til doirasida yagona talaffuz me’yorini belgilaydi. Shunga ko‘ra, orfoepiya adabiy tilning og‘zaki shakli bilan bevosita bog‘liqdir. O‘zbek milliy tilining tarkibi nihoyatda rang-barang va murakkab bo‘lib, u o‘zida uchta yirik lahjani birlashtiradi. Bu lahjalardagi so‘zlar talaffuzi o‘ziga xos fonetik, leksik va morfologik belgilari bilan farqla-nadi: 1) qipchoq lahjasida so‘z boshida adabiy tildagi y undoshi o‘rnida j talaffuz qilinadi: yo‘q //jo‘q, yigit//jigit ; adabiy tildagi g‘ o‘rnida v undoshi aytiladi: tog‘//tov sog‘//sov ; so‘z oxirida k, q undoshlari tushiriladi: kichik//kichchi, qattiq//qatti ; 2) o‘g‘uz lahjasida esa so‘z boshida keladigan t, k jarangsiz undoshlari d, g tarzida talaffuz qilinadi: tog‘//dag‘, kel//gal kabi; 3) qarluq - chigil - uyg‘ur lahjasining o‘ziga xos fonetik xususiyatlari so‘z oxiridagi q undoshning g‘ tarzida aytilishi, ba’zan tushirilishida kuzatiladi: qovoq//qovog‘, shuningdek, bu lahjada a unlisining o tovushiga o‘zgartirilishi ham kuzatiladi: aka//oka kabi. O‘zbek lahjalaridagi bu kabi lahjaviy xilma-xilliklar, shubhasiz, adabiy tilning talaffuz me’yoriga ham o‘zining ta’sirini ko‘rsatadi. Ana shunday nutqiy tafovutlarni bartaraf etish, lahjalardagi eng maqsadga muvofiq so‘z shakllarini tanlagan holda qoidalashtirish orfoepiyaning muhim vazifalaridandir. Albatta, orfoepiya boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar talaffuzi-ni ham qamrab oladi. Xususan, o‘zlashma so‘zlarning orfoepiya qonun- qoidalariga mos ravishda talaffuz qilinishi qoidalashtirilgan. Masalan, fabrika, fakt so‘zlari pabrika, pakt tarzda aytilsa ham, ular asliga muvofiq talaffuz qilinishi lozim.
Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovush tizimi asosida yaratiladi. Bu esa orfoepik me’yorlarni belgilashda tovush tizimi, uning nutqiy jarayonda turlicha o‘zgarishini hisobga olishni taqozo etadi. Ayrim unli va undoshlar orfoepiyasi 1. I unlisi atir, ayrim , bilan kabi so‘zlarda qisqa, biyron, siyrak kabi so‘zlar tarkibida y undoshdan avval kelganda o‘ta cho‘ziq; qirq, qir, qiz, kabi so‘zlar tarkibida qattiq i tarzida talaffuz qilinadi. Ayrim so‘zlarda i o‘ta qisqa talaffuz qilinib tushiriladi: qobiliyat//qobilyat, quyidagi //quydagi; azm, adl, ayol so‘zlari talaffuzida esa orttiriladi, biroq yozilmaydi. 2 . U unlisi, buvi, buloq so‘zlarida qisqa; xusumat, quvvat kabi so‘zlarda esa cho‘ziq talaffuz qilinadi ; gul, guvoh, kuyov kabi so‘zlarda yumshoq ; qum, qurol, g‘ussa kabi so‘zlarda esa qattiq talaffuz qilinadi. Ko‘rinadiki, unlilarning qattiq yoki yumshoq talaffuz qilinishi ko‘p hollarda yonma-yon kelgan undoshning til oldi yoki orqa ekanligi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Xususan, q, g‘, x kabi til orqa undoshlari ishtirok etadigan so‘zlarda ular qattiq, boshqa undoshlar (til oldi, sayoz til orqa undoshlari) ishtirok etgan so‘zlarda esa yumshoq talaffuz etiladi. Qiyoslang: qo‘pol, g‘o‘za, o‘rda, go‘dak, do‘l, jo‘yak, ko‘ngil. 3. B, v, g, d, z undoshlari urg‘usiz bo‘g‘inda, so‘z oxirida jarangsiz undoshlar yonida kelganda jarangsizlashgan holda talaffuz qilinadi: ket di//ketti, kitob//kitop, zavod//zavot, barg//bark, aktiv//aktif, peshvoz//peshvos, izhor//ishor . 4. D, s, t, l, n, ch, sh, m undoshlaridan oldin qo‘llangan chuqur til orqa, portlovchi q undoshi x tarzida talaffuz qilinadi: naqd//naxt, maqsad//maxsat, vaqt//vaxt, baliqchi//balixchi, oqsoq/oxsog‘, nuqson// nuxson, qaqshamoq //qaxshamoq, cho‘qmor//cho‘xmor. 5. K, g, ng undoshlari oldida kelgan n sonori ng, ng‘ tarzida aytiladi: ko‘lanka//ko‘langka, ko‘tarinki//ko‘taringki, dengiz//dengngiz, nonko‘r//
nongko‘r,yong‘oq//yongngoq//yongg‘oq, to‘ng‘illamoq//to‘ng‘g‘ilamoq . 6. Ikki unli yonma-yon kelgan so‘zlarda ko‘pincha y undoshi orttiriladi: oila// oyila, shoir//shoyir, rais/rayis, radio//radiyo kabi. Ayrim grammatik shakllar orfoepiyasi 1.Tushum kelishik affiksi talaffuzda -di, -ti, -zi, -ri kabi fonetik variantlarga ega bo‘ladi: otni//otti, toshni//toshti, gulni//guldi, gapni//gapti//gappi, tuzdi//tuzzi. 2. Men, sen olmoshlariga -ning, -ni, -niki affikslari qo‘shilganda qo‘shimcha tarkibidagi bitta n undoshi tushiriladi va shunday yoziladi : mening, seni, meniki. 3. U, bu, shu, o‘sha kabi olmoshlarga - ga,-da,-dan,-day,-cha affikslari qo‘shilganda n undoshi orttirilib talaffuz qilinadi va shunday yoziladi: unga, unda, bundan, shundan, shunday, o‘shancha kabi. 4. Oxiri z undoshi bilan tugaydigan sonlarga dona son yasovchi - ta affiksi qo‘shilganda z undoshi s tarzida talaffuz qilinadi: to‘qqizta // to‘qqista, o‘ttizta // o‘ttista ; oxiri z, sh bilan tugaydigan otlarga -siz sifat yasovchi qo‘shilganda ham bu undoshlar s tarzida talaffuz etiladi: boshsiz//bossiz, izsiz//issiz, ovozsiz//ovossiz; b unday holni oxiri z bilan tugaydigan ba’zi so‘zlarga ot yasovchi - chi affiksi qo‘shilganda ham kuzatish mumkin: zakazchi//zakaschi, arazchi//araschi, taqrizchi// taqrischi kabi. 5. Tarkibida - n, -in, -lan affiksi bo‘lgan so‘zlarga -la affikslari qo‘shilganda -n, - in, -lan affikslari oxiridagi n undosh m tarzida talaffuz qilinadi: kiyinmoqda//kiyimmoqda, burkanmoqda//burkammoqda, ovqatlandi// ovqallandi. Orfoepiya me’yorlari asosidagi tovush o’zgarishlari Assimilyasiya - nutq tovushlarining o’zaro ta’siri, birining ikkinchisini o’ziga moslashtirishi: ket-di-ketti, aytti, uch-so’m-usso’m, tuz-sin-tussin .
Dissimilyasiya - ikkita bir xil (o’xshash) tovushdan birining boshqa (noo’xshash) tovushga aylanishi: zarar- zaral; zarur-zaril, birorta-bironta; kissa-kista; koridor-kolidor. Metateza -undosh tovushlarning o’rin almashish hodisasi: daryo-dayro; yomg’ir-yog’mir; tebratmoq-terbatmoq; yamlamoq-yalmamoq; tuproq- turpoq; o’rganmoq-o’granmoq; to’g’ramoq-to’rg’amoq. Proteza - so’z boshida bir unlining orttirilishi: ro’mol-o’ramol; stol-istol; shtraf-ishtaraf . Epenteza -ikki undosh yonma-yon kelganda ular orasida talaffuzda i yoki u orttiriladi: fikr-fikir; hukm-hukum. Prokopa -so’z boshida undoshning tushishi: yiroq-iroq; yigina-igna; yag’och-ag’och . Sinkopa -unlilarning qisqa talaffuz etilishi: direktor-direktir . Apakopa -o’zak oxiridagi tovush tushishi: do’st-do’s; xursand-xursan. Eliziya- unli bilan tugagan va unli bilan boshlangan ikki so’zning qo’shilishi natijasida tovushlardan birining tushishi: bora oladi-boroladi; qora ot-qorot; borar ekan-borarkan. Tovush moslashuvi : bir tovush boshqa tovushni o’ziga moslashtiradi: manba-mamba, shanba-shamba, yonbosh-yombosh, sunbula-sumbula, tanbur-tambur. Assimilatsiya Assimilatsiya (lotincha assimilatio – «o'xshash bo'lish») deb tovushlarning bir-biriga ta'siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o'xshash bo'lish hodisasiga aytiladi. Odatda unlilar unlilarga, undoshlar undoshlarga assimilatsiya qilinadi. Agar o'zaro ta'sir natijasida tovushlar bir- biriga butunlay o'xshash bo'lib qolsa, to'liq assimilatsiya deyiladi. Agar tovushlarning biror artikulyatsion – akustik belgisi o'xshash bo'lib qolsa,