O’ZBEKISTON SIY OSI Y MA DA N IY A TIDA SODIR BULGA N UZGA RISHLA R Reja 1.Sovet davrida siyosiy madaniyat bo‘lganmi 2.O‘zbekistonning o‘tish davri siyosiy madaniyatiga xos xususiyatlar 3. XX I asrda O‘zbekiston siyosiy madaniyatining rivojlanish yo‘llari

1. Sov et dav rida siy osiy madaniy at bulganmi? Siyosiy madaniyatni urganishga bagishlangan kupgina asarlar mazkur madaniyat nimadan tarkib topgani, kanday an’analar asosida rivojlangani va u yoki bu tarixiy boskichlarda kaysi kadriyatlar unda yetakchilik kilganini aniklashga yunaltirilgan. Bizni esa Uzbekiston siyosiy madaniyatida kamida oxirgi uttizellik yilda sodir bulgan uzgarishlar kiziktiradi. Mamlakatimiz zamonaviy siyosiy madaniyati bosib uggan yulni shartli ravishda uch boskichga ajratish mumkin: sovet davri, utish davri va XX I asrda rivojlanish istikbollari. Kayta kurishdan oldingi davrda respublikamizda va chet ellarda siyo siy madaniyat xakdka juda kup kitoblar, risolalar, makdpalar chop etildi. Garbda «sovetologiya» nomini olgan tadkikot yunalishi vujudga keldi va u XX asrning 60-yillarida sobik Ittifokning siyosiy madaniyatini faol urgana boshladi. N. Petrovning fikricha, bundan «Xrushchevning «mu’tadillik» davri boshlanganidan sung kommunistik tuzumning kutilmagan barkarorligini tushuntirish maksadi kuzlandi» 1 . Mazkur yunalish vakillari, masalan, G. Almondning fikricha, siyosiy madaniyat empirik jixatdan sezilarli, kuzga yakkol tashlanuvchi xulk-atvor bilan boglik. Ammo bunday karashi uchun uni xamkasblari tankid tigi ostiga oldilar: fakat siyosiy xulk-atvorning uzini urganish yetarli emas, shaxslarning normativ va madaniy karashlarini xam urganish kerak deya ta’kidladilar. 1 Петров Н. О концепции политической культури, или основная ошибка советологии // Полис. 1998. №1. С. 40

Ularning bixeviorizmga bir tomonlama moyilligi, modomiki xokimiyat institutlari mavjud va faoliyat kursatayotgan ekan, demak axoli rasmiy siyosatni kullab-kuvvatlaydi, degan karashida xam namoyon buldi. Bunga tayanib, Sovet Ittifokida xokimiyat organlari uz faoliyatida xalkommasining karashlarini ifoda etadi, degan fikrni ilgari surish mumkin edi. «Uzining xakikiy siyosiy xis-tuygularini shaxs rasmiy xokimiyatdan xam, intervioerlardan xam yashirishni ma’kul kurishi mumkin», degan fikr G. Almond va S. Verbaning xayoliga xam kelmagan bulsa kerak. Siyosiy madaniyat tarafdorlari fukarolarning an’anaviy tasavvurlari va e’ti љ odlari bolsheviklarning xarakatlari va asosiy maksadlariga moskelgani tufayli sovet tuzumi jamoatchilikning kullab-kuvvatlashiga tayangan, degan fikrni ilgari surdilar. A. Inkeles va R. Bauer raxbarligida amalga oshirilgan Garvard loyixasi sovet jamiyatining kadriyatlarini urgangan jiddiy tadkikotlardan biridir. Mazkur loyixa doirasida SSSRlik 3000 dan ortik kochok surovdan utkazildi. Olimlar Sovet Ittifokining kupchilik axoliey undagi tuzumni kullab-kuvvatlaydi, odamlarning uz jamiyati kadriyatlariga nisbatan sadokati amerikalik fukorolarning shunday sadokatidan deyarli fark kdlmaydi, degan xulosaga keldilar. Boshka Garb olimlari, jumladan, S. Uayt sovet siyosiy madaniyati xakkatda «ildizi absolyutizmning bir necha yuz yillik tarixiy tajribasiga borib takaladigan» 2 Rossiya siyosiy madaniyatidir, deb xulosa chikardi. Boshkacha aytganda, sovet davri bilan inkdpobdan oldingi davr tarixi 2 Петров Н. О концепции политической культури, или основная ошибка советологии // Полис. — 1998. — № 1. С. 44.

urtasida vorisiylik alokalari mavjud va ularning xar birida avtoritar tamoyillar yetakchilik kilgan, degan xulosaga kelindi. Sobik sovet olimlarining sovet siyosiy madaniyati xakddagi tadkikotlari asosan targibot xususiyatiga ega edi. Siyosiy madaniyat xodisasini ular kanday tushungani xakida xam ikki ogiz gapirib utmokchimiz. Bunda siyosiy madaniyat borasida zikr etilgan tadkikotlarning kupchiligi «ilmiy kommunizm va KPSS tarixi soxasida» ixtisoslashgan olimlarga tegishli edi 3 . Mazkur mualliflarning barcha nazariyalari Leninning siyosiy madaniyat xakida aytgan bir nechta gaplari negiziga kurilgan, bu xodisaning uziga ular «etuk sotsializmni takomillashtirish, sotsialistik demokratiyami, sotsialistik turmush tarzini yanada rivojlantirish va xar tomonlama yetuk shaxsni voyaga yetkazish jarayonining tarkibiy kismi» 4 deb karaganlar. Ya’ni siyosiy madaniyat sotsializm kurish koroli deb tushunilgan. Buning ustiga, siyosiy madaniyatga mutlako ijobiy (ya’ni bir yokpama) xodisa deb karalgan. Uz vaktida Ye.A. Vavilin va V.P. Feofanov kayd etib utganlaridek bu zabt etish lozim bulgan uziga xos «marra» edi 5 . Boshkacha kilib aytganda, sobik Ittifokda xolis tadkikotlar mavjud emas, ilmiy adabiyotxamu xakda tukri tasavvur xosil kilish imkonini 3 Баталов Э. Советская политическая культура (к исследованию распадаю щейся парадигми) // ОНС. 1995. N9 3. С. 34. 4 Политическая культура социализма. — Фрунзе, 1984; Иовчук М. Т., Коган Л. Я. Советская социалистическая культура: исторический опит и современние проблеми. М., 1979; Кепзеров Н. М. Политическая культура социалис тического общества. — М., 1982; Коган Л. И., Вишневский Ю. Р., Шапко В. Т. Полити ческая культура развитого социализма: проблеми и опит. — Свердловск 1982; ва бошк 5 Вавилин Е. Л., Феофанов В. П. Исторический материализм и категория куль тури. Новосибирск 1983. С. 17. 3 Каранг: Общая и прикладная политология. М.. 1997. С. 64.

bermas edi. Bu tushunarli, albatta: bundam tadkikotlar paydo bulgan takdirdaxamxayot yuzini kurmagan bulardi. Shunday kilib, Garb va sovet olimlarining sovet siesiy madaniyatiga bappllangan tadkikotlariga kiskacha sharxni yakunlar ekanmiz, kimning tadkikotlari nisbatan Tw pn bulgan — Sovet Ittifokidagi siesiy madaniyatni madx etgan ilmiy kommunizm tarafdorlarining fikrimi yoki «Sovet Ittifokida yashaydigan axolining mutlakkupchiligi mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tuzumni kullab- kuvvatlaydi va umuman olganda, uning yutuklariga ijobiy baxo beradi», deb xulosa chikargan Garb sovetologlarining fikrimi anik bir narsa deyish kiyinligini kayd etib utmokchimiz. Sovet jamiyati va fukarolarining siyosiylashganlik darajasi katta, degan fikr keng tarkalgaiiga karamay, siesiy xulk-atvor va siyosiy ong soxasini tashkil etuvchi vokeliklarning taxlili (§ 8.3 ga karang) buning butunlay teskarisini kursatdi. Fukarolarning siesiy jarayonda katnashish darajasi amalda uncha katta emas edi. Siyosatga lokayd munosabat va siesiy jarayonda ishtirok etishga moyillikning pastligi sovet odamlarining siesiy madaniyatiga xos jixatlardir. Kupchilik axoli mavjud siesiy tizimni chindan xam ma’lum darajada kullab-kuvvatlar yoki unga iisbatan xayrixox betaraflik pozitsiyasini egallab turardi. Buni odamlar mavjud tizimning mukobilini kurmaganligi bilan izoxlash mumkin. Tenglik sovet odamlarinnng muxim siesiy kadriyatlaridan biri edi. Tenglik liberaldemokratik jamiyatlardagi singari tushunilmasdan,