O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASH JARAYONLARI. UMUMIY PEDAGOGIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI REJA 1. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning asarlarida ta’lim sohasiga qo‘yiladigan ijtimoiy-siyosiy talablarni aks ettirilishi. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunni. Ta’lim sohasida islohotlarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari. 3. Umumiy pedagogikaning predmeti va tuzilishi. 4. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari. 5. Pedagogikaning va boshqa fanlar bilan aloqasi. 6. Asosiy ta’limiy kontseptsiyalar va yondashuvlar. 7. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari.

Umumiy pedagogikaning obyekti, predmeti va tuzilishi “Ta’lim-insonlarga yaxshiroq hayot tarzi va mavqye imkoniyatlarini beradi. Odamlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishlariga yordam beradi. Odamlarga o‘zlari va dunyoni tushunishdagi bilimini oshiradi. Odamlardagi bag‘rikenglikni shakllantiradi. Yoshlarning hayotga va dunyoga bo‘lgan qarashini shakllantirishga yordam beradi. Millatni rivojlantirishga yordam beradi” 1 -deydi amerikalik pedagog olim A.Muur. Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, har bir bolaning onadan dunyoga kelishi, faqat tug‘ilishidan iborat tabiiy biologik jarayon emas, balki u ma’lum qobiliyat kurtaklari bilan tug‘uladi. Lekin u inson shaxs sifatida oilada, shuningdek turli jamoalardagi faoliyat ijtimoiy munosabatlar orqali shakllanadi. Jamiyat rivojlangani sari yetuk, barkaol shaxni tarbiyalab yetishtirish ehtiyoji ham ortib boradi. Shu sababli ta’lim va tarbiya jarayoni ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qaraladi. Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim-tarbiya, ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo‘lib, ular pedagogika fanidagi o‘zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq holda atroflicha o‘rganishni tavozo etadi. Tarbiya-ijtimoiy xodisa. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan beri mavjud. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar insonning kamoloti to‘g‘risidagi g‘oyalarini juda ko‘p rivoyatlardan foydalanib baxshilik yo‘li orqali avloddan-avlodlarga yetkazganlar, Ye.E.Bertel’s mazkur rivoyatlarda, kishilarni tarbiyalash, axloqiy barkamollik, shaxsning ma’naviy yuksakligi masalalari asosiy o‘rin olganini ta’kidlagan. Shuningdek, ayrim tadqiqotlarda ibtidoiy davrda insonlar tarbiyaning ta’sir kuchi orqali to‘g‘ri hayot kechirganligi madaniyat va san’at sohasida ham misli ko‘rilmagan kashfiyotlar yuzaga kelgani qayd etilgan. Grek tarixchisi Gerodot (er. Av. V asr) “Tarix” kitobida yozishicha, Markaziy Osiyoning ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan xalqlari asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Ularda nikoh munosabatlarining umumiy (tartibsiz) shakli hukmron bo‘lgan. Oilaning guruhli shakllarida bolaning otasi noma’lum bo‘lsa ham, lekin onasining kim ekanligi ma’lum bo‘lgan va shu sababdan bolaning tarbiyasi ona zimmasiga yuklatilgan. Asta-sekin odamlarning ijtimoiy ong faoliyatining takomillashuvi, xususiy mulkning dastlabki kurtaklarining paydo bo‘lishi-yakka tartibdagi oilalarni vujudga keltirgan. Yakka oila paydo bo‘lgandan so‘ng mehnat tarbiyaning eng asosiy quroliga aylangan. Qadimgi eron qabilalarida mis va temirdan uy-ro‘zg‘or buyumlari yasala boshlangan. Ana shu mehnat jarayonida bolalar ham ishtirok etardi. Ibtidoiy davrdagi tarbiya asosan oilada, jamoa va mehnat maskanlarida kishilar ortirgan tajribalarni bolalarga o‘rgatishdan iborat bo‘lardi.Bolalarga o‘rgatiladigan kundalik mehnat malakalari ularni yashash uchun kurashishga tayyorlar, aql-idrokli, odobli bo‘lib o‘sishlariga xizmat qilardi. Ming yillar mobaynida moddiy ne’matlar yaratish uchun hamkorlikda qilingan mehnat kishilar o‘rtasidagi axloq-odob munosabatlarining me’yorini keltirib chiqardi. Qadimgi odamlar tafakkurining ojizligi sababli o‘z aql-idroklariga ishonch hosil qilish uchun samoga sig‘ina boshlaganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi kishilar mehnat jarayonida, borliqdagi narsalar va xodisalarga munosabatlari asosida o‘z dunyoqarashlari va aqidalariga tayanib xalq og‘zaki ijodi asarlarni yaratganlar. Ularning bir-biriga, atrof-muhitga, kasb-koriga munosabat borasidagi ilk fikr va tasavvurlar, mifologik asarlar timsoli bo‘lmish-“Avesto”da ifodalangan Mitra, Anaxita, Ardivissura, Varaxrana, Yima singari ma’buda va ma’budlar siymosi orqali ajdodlarimiz insonlarga yaxshilik qilish, yerlarni obod va serhosil 1 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 35-бет

qilish, ekin ekish, daraxtlarni o‘stirish uchun jamoa harakati xususidagi mulohazalarni mujassamlashtirganlar. Quldorlik tuzumi davrida va feodalizmning boshlarida yaratilgan “To‘maris”, “Shiroq”, “Yer hubbi”, “Chistoniyali bekk”, “Gershasb”, “Siyovush”, “Rustam” singari qator afsona va qahramonlik dostonlarida mehnatsevarlik, halollik, vatanparvarlik, mustahkam e’tiqodlilik, el-yurt manfaati uchun fidoiylik kabi ijobiy fazilatlar tarannum etilgan va ana shunday fazilatlarga ega bo‘lish zarurligi haqidagi g‘oyalar targ‘ib va tashviq qilingan. Muhimi shuki, mazkur asarlarda insonni yoshligidan aqliy va jismoniy jihatdan tarbiyalab, sabot-matonatli, xalq udumlariga, ajdodlar an’anasiga bo‘y sunadigan, axloqan pok qilib kamol toptirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Qadimgi xalq og‘zaki ijodi namunalarining, shu jumladan “Siyovush”, “Zarina va Stringey”, “Sparstra” dostonlarining qimmati, tarbiyaviy ahamiyatini mashhur sharqshunoslardan Ye. E. Bertel’s, S. P. Tolstov, I. S. Baraginskiy, V. Snesarev, professor N. M. Mallayev va boshqalarning asarlarida alohida ta’riflangan. Haqiqatdan, o‘zbek xalq pedagogikasining ilk kurtaklari mazkur manbalarda ko‘zga tashlanadi. Xalq pedagogikasidagi ta’lim va tarbiyaga doir fikrlar Markaziy Osiyodagi barcha turkiy xalqlar uchun mushtarak lirik she’rlar va qo‘shiqlarda yaxshi ifodalangan. Qadimgi Yunonistonda mifologiya va xalq og‘zaki ijodiyoti nihoyatda rivojlangan. Baxshilar qadimgi grek an’analarini uzluksiz davom ettirganlar, turli afsonalarga kuylar bastalab bahodir va qahramonlarning madhini kuylar edilar. Gomer qadimgi grek afsonalari asosida ikkita doston yaratgan. “Iliada”, “Odesseya” deb nomlangan o‘sha dostonlarda greklarning janglardagi jasoratlari, qahramonliklari, vatanparvarligi, jismoniy chiniqqanligi, mardlik fazilatlari she’ri misralarda teran ifodalangan. Qadimiy Yunonistonning ilk quldorlik davrida ikkita katta davlat-Afina va Sparta paydo bo‘ldi, ularda o‘ziga xos ta’lim-tarbiya tizimi ham vujudga keldi. Masalan, Afinada maktab tizimi uch tipdagi maktablardan, ya’ni musiqa maktabi, gimnastika maktab va gimnaziya maktablaridan iborat edi. Musiqa maktabi xususiy maktab bo‘lib, unda pul to‘lab o‘qitilar edi. Musiqa maktablarida faqat 7 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan boy quldorlarning o‘g‘il bolalari o‘qirdilar. Bu tipdagi maktabda musiqiy tarbiya ham berilardi (“miza” so‘zidan olingan, qadimgi Yunonistonda “muzi”-san’at, adabiyot va fan xudosi va xomiysi) musiqiy ta’limotning mazmuni xat-savod, adabiyot, hisob, deklamatsiya, ashula va musiqa darslarini o‘qitishdan iborat edi. Gimnastik maktabi-palestra (kurash maktabi) deyilardi.bu ham ma’lum bir toifadagi kishilarga qarashli maktab bo‘lib, unda 12 yoshga kirgan va ayni vaqtda musiqa maktabida o‘qiyotgan o‘g‘il bolalar pul to‘lab o‘qir edilar. Bu tipdagi maktabda o‘smirlar yugurish, sakrash, disk irg‘itish, nayza sanchish va kurash mashqini bajarardilar. Shu bilan birga suzish mashqlarini ham o‘tkazar edilar. Gimnaziy davlatga qarashli maktab bo‘lib, unda asosan Afinadagi katta yer egalari-kiborlarga mansub nomdor oilalardan chiqqan, musiqa va gimnastik maktabini tamomlagan aslzoda yoshlar o‘qirdilar. Bunda ular 16 yoshdan 18 yoshgacha jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik tarbiya olishlarini davom ettirar edilar. Bundan tashqari, aslzodalarni davlatni idora qilishga layoqatli qilib tayyorlash maqsadida ularga falsafiy ta’lim va siyosiy tarbiya berilar, hamda notiqlik san’ati o‘rgatilar edi. 18 yoshga to‘lgan aslzodalar efeblar guruhiga mansub bo‘lib, ular 20 yoshgacha maxsus harbiy tayyorgarlik ko‘rar, ayni vaqtda ijtimoiy-siyosiy tarbiya ham olar edilar. Mana shu ta’lim-tarbiya tizimi faqat o‘g‘il bolalargagina tegishli edi. Qizlar esa yoshligidanoq uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullanar edi. Sparta davlatida jismoniy kamolotga katta e’tibor berilib, ayollar ham bu ishga jalb etilgan. Chunki sog‘lom, baquvvat ayollargina sog‘lom avlodni vujudga keltirishi mumkin edi. Qullarning bolalariga esa, ota-onalarining kasb-hunarlari o‘rgatilgan. Qadimgi yunon olimlari ilmiy ishlarida ta’lim va tarbiya borasidagi g‘oyalar. Qadimgi Yunonistonning mashhur faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu, Demokrit va boshqalar o‘z faoliyatlarida yoshlarni o‘qitish hamda tarbiyalash vazifalariga ham jiddiy e’tibor berganlar. Bu olim va

mutafakkirlar ta’lim-tarbiya nazariyasini ishlab chiqdilar. Yunonistonda pedagogikaning rivojiga ulkan xissa qo‘shdilar. Suqrotning falsafiy va pedogogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad insonni bilimlarni bilib olishga erishish, uni yuksak ahloqli qilib kamol toptirishdir. U o‘z ta’limotida mardlik, donolik, mo‘tadillik, adolatlilik tushunchalarini belgilab beradi. Uning fikricha, mardlik qo‘rquvni daf qilish, donolik-jamiyat qonunlariga rioya qilish, mo‘tadillik-o‘z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat-yaxshilikni amalga oshirish yo‘llarini o‘rgatishdir. Suqrotning ta’limoticha, inson eng avvalo, umumiy ahloq mezonlarini, inson uchun muqaddas bo‘lgan fazilatlarni egallab olishi kerak. Insoniy fazilat egasi yaxshi fazilatlarni namoyon eta oladi. Inson ahloqiy fazilatlarini ilm-fan, ta’lim orqali egallaydi, ahloqning yagona sohibi bo‘ladi. Aql bilan ahloq o‘rtasida ziddiyat bo‘lishi mumkin emas. Hunardan yaxshiroq, ilmdan ulug‘roq narsa yo‘q. Sharmu hayodan yaxshiroq bezak, zebu ziynat yo‘q, batfe’llikdan yomonroq dushman yo‘qdir. Suqrotning ahloq xususidagi ta’limotiga ko‘ra, ezgulik-bilim, donishmandlik-yaxshilikni biluvchiga yaxshilik qilishdir. Yomonlik qiluvchi yaxshilikni yo bilmaydi, yoki pirovardida, yaxshilikning tantana qilishiga qarshilik qiladi. Suqrot tadbirkorlikni ulug‘lab, uni eng go‘zal insoniy fazilat hisoblaydi. Uning uqtirishicha, go‘zal tadbir ishlatib, dushmanni do‘st etish, nodon va johil odamni ta’lim va tarbiya qilib, donolar davrasiga, badohloq fosiqlarni pand-nasihat bilan isloh etib yaxshilar qatoriga qo‘shish eng afzal amallardan sanaladi. Suqrot o‘zining pedogogik qarashlarida mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beradi, mehnatni ahloqiy go‘zallik deb biladi. Suqrotning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti qadimgi Yunonistonda falsafiy-pedogogik fikrlar rivojiga ulkan xissa bo‘lib qo‘shilgan. Aristotel-qadimgi yunon falsafasi va fani taraqqiyotida yangi davr yaratgan buyuk mutaffakkirdir. Aristotel o‘zining ahloqqa oid “Nikomax etikasi”, “Yendem etikasi” asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan insonni tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va idrokni rivojlantirish muhim ekanligini aytadi. Uning ta’limotiga ko‘ra, bolalarning yosh xususiyati hisobga olingan holda, jismoniy, ahloqiy va aqliy tarbiya uzviy birlikda amalga oshirilishi kerak. Fuqaro faqat o‘z shaxsiy ishi bilan shug‘ullanmay, xalqning tinchlikda yashashi, farovonligi yo‘lida faoliyat ko‘rsatishi, go‘zallik yaratishi kerak. Aristotel tarbiya muddatini 21 yil: bola tug‘ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha, 14 yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatdi, har bir davrda amalga oshiradigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni va usullarini bayon etdi. Aristotel ham Ploton kabi bolalarni maktabgacha yoshdan tarbiyalashga alohida e’tibor berdi. Uning fikricha, bolani o‘rgatish mumkin bo‘lgan barcha narsaga go‘dakligidan o‘rgatish kerak. Bola 7 yoshgacha oilada tarbiyalanishi lozim. 7 yoshgacha davr o‘sish davri hisoblanadi. Shunga ko‘ra birinchi navbatda ularning jismonan rivojlanishiga e’tibor beriladi. Shu yoshdagi bolalarni o‘z vaqtida ovqatlantirish, harakatda bo‘lishlariga e’tibor berish, chiniqtirish zarur. Bolalar yoshlariga mos o‘yinlar bilan shug‘ullanishi kerak. Ularga ertak va xikoyalar aytib berish orqali nutqlarini o‘stirish, 5 yoshdan boshlab ular oilada maktabga tayyorlanishi, 7 yoshdan boshlab davlat huzuridagi maktablarda o‘qishi kerakligini ta’kidlagan. Aristotel bola tarbiyasi davlat ixtiyorida va barcha fuqarolar uchun bir xilda bo‘lishini himoya qiladi. Chunki, davlat tarbiyada o‘z oldiga aniq bir maqsadni qo‘yadi. Shuning uchun ham tarbiyaga o‘z xohishiga ko‘ra o‘qitish va tarbiyalashni istagan ota-onalar emas, davlat rahbarlik qilishi kerak. Har bir fuqaro o‘z-o‘zicha yashamaydi, u barcha fuqarolar kabi davlatga mansubdir, davlatning uzviy bo‘lagidir. Davlat u haqida g‘amxo‘rlik qiladi. Aristotelning ta’kidlashicha, bola 5 yoshidan boshlab 7 yoshgacha kelgusida o‘rganishi zarur bo‘lgan fanlar bo‘yicha darslarga qatnashi kerak. Bu o‘quv predmetlari ona tili, gimnastika, musiqa va rasmdir.

Tarbiya gimnastikaga bog‘liq holda boshlanadi. Ammo bunda jismoniy tarbiyaga haddan tashqari berilib ketmasligi kerak. Tarbiyaning maqsadi bolani o‘z bo‘sh vaqtini ongli ravishda o‘tkazishga o‘rgatishdir. Aristotel do‘st orttirish, do‘stlarga nisbatan shavqatli, marhamatli bo‘lishga da’vat etadi. Uning ta’kidlashicha, kishi iloji boricha o‘ziga dushman orttirmasligi kerak. Dushmanlik ko‘rsatganga rahamat nazari bilan qarash, dilnavoz bo‘lishi kerak. Shundagina u do‘stlari qatoridan joy oladi. Yunonistonda pedagogikani rivojlanishiga ulkan xissa qo‘shgan mutaffakkir olimlardan biri Demokritdir. U falsafa, matematika, fizika, biologiya, tibbiyot, ruhiyat, san’atga doir asarlar yaratib, inson shaxsini qaror topishini uning tabiati va tarbiyasiga bog‘liq deb hisobladi. U agar inson o‘qimasa mahorat va donishmandlikka erisha olmaydi deb hisoblagan. Demokrit yoshlarga aql-idroklilik, keksalarga donolik xosligini, aql-idrokni tegishli tarbiya va tabiat baxsh etishini olg‘a surgan. Demokrit bolalarga namuna bo‘lish, so‘z orqali ta’sir ko‘rsatish, ishontirish va dalillar bilan tarbiyalashga, ularni mehnat qilishga odatlantirishga alohida ahamiyat beradi. Uning ta’kidlashicha, mehnat qilishga odatlantirish orqaligina bolalarni yozuvga, musiqaga, jismoniy mashqqa o‘rgatish mumkin. Demokrit jamiyat oldidagi burchiga sadoqatli, ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirok etuvchi kishini ahloqli inson deb hisoblagan. Xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiya. Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijodiy meros yaratgan. Xalq og‘zaki ijodiyotida ta’lim-tarbiyaga oid ilg‘or pedogogik fikrlar ilgari surilgan. Xalq og‘zaki ijodiyoti asrlar bo‘yi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan barkamol insonga qaratilgan xalq og‘zaki va yozma yodgorliklarida, ya’ni ertak, doston, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, masal, matal, maqol, rivoyat va xikoyatlarida o‘z aksini topgan. Xalq og‘zaki ijodiyoti asta sekin keng tus olib, rivojlanib borgan. Bu zailda insonlarda pedogogik madaniyat va merosga ixlos va intilish vujudga kelgan va unga amal qilina boshlangan. Xalq og‘zaki ijodiyotida avvalo barkamol inson uchun ilm va hunar zarurligi ta’kidlanadi. Xalq yaratgan hikoyalarda donishmandlik, aql va zakovat alohida o‘rin egallagan. Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma’rifatni jaholatga, nurni zulmatga qarama-qarshi qo‘yib, hamisha ma’rifatu ziyoni, adolatu ezgulikni olqishlab kelgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” kitobida baxillik, mol-dunyoga hirs qo‘yish, o‘zi och bo‘la turib, saxiylik qilaman, deyish, g‘irromlik va boshqalar qattiq qoralangan, ota-ona, qo‘ni-qo‘shnilarning pandu nasihatlariga quloq solish, og‘zdan yomon so‘zlar chiqarmaslik, doimo kamtar, g‘amginlarning dardiga malham bo‘lishga undagan. Bu kitobda ota-bobolarimizning inson xulqi, odobi, xatti-harakati, turmushdagi urinishlariga doir juda ko‘p pand nasihatlar, ma’rifiy fikrlar mujassamlangan. O‘rta Osiyo xalqlarining dastlabki yozma yodgorliklari, masalan, “Avesto”da ajdodlarimizning axloqiy- didaktik qarashlari, ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari u yoki bu darajada o‘z aksini topgan. Avesto ta’limotiga ko‘ra ikki kuch: yaxshilik Axura Mazda va yomonlik Angra Man’yu mavjud bo‘lib, ular bir birlariga abadiy murosasizdirlar. Yaxshilik kuchlariga insonlarni yuksak fazilatlariga asoslanib doimo insonga jismoniy, axloqiy, aqliy, tabiatni ximoya qilish, go‘zallikka doir juda ko‘p muammolar mujassamlashgan. Jumladan, zardusht munojotlarida Yazdondan yerda dehqonchiligu chorvachilikni rivojlantirish uchun bandalarining sog‘lom, baquvvat bo‘lishini ta’minlashi iltijo qilingan, yaxshi ish, yaxshi xulq, yaxshi odat ularda barqaror bo‘lishini tilagan. “Avesto”da oila gigenasi, atrof-muxitni, aholi yashaydigan joylarni toza tutish, ko‘cha, xovli, suv havzalari, ariq va chashmalarni iflos qilmaslik haqida maxsus boblar mavjud. Chunonchi, ko‘cha eshigi yoniga axlat to‘plab qo‘ygan xonadon sohibiga jamoaning hukmi bilan 25 darra, xovuz yoki chashmadan nopok ko‘za yoki chelakda suv olgan shaxsga 5 darra urilgan. Suvning ustiga uch marta yomg‘ir yog‘ib o‘tgach, u oldingidek odam va hayvonlar ichadigan suvga aylanadi, deb hisoblangan. Yerni iflos qilgan, uni asrash qoidalarini buzgan shaxslar 400 qamchi urish jazosiga maxkum etilgan.