logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili

Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.23828125 KB
Ko'chirib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR FAKULTETI INGLIZ TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Mavzu : Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Bajardi : Axmedova Nargiza Tekshirdi : Mamatqulova S. Andijon 2014 Mavzu : Og ’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Reja : I . Kirish: II . Asosiy qism: 1) O’gzaki nutq haqida tushuncha. 2) Yozma nutq haqida tushuncha. 3) O’quvchilarning nutqiy ko’nikma va malakalarini nazorat qilish yo’llari. 4) Ko’nikma va malakalarni nazorat qilish usullari. III . Xulosa. “ Tarbiya biz uchun yo xayot yo mamot, yo najot - Yo xalokat , yo saodat -yo falokat masalasidir” Ta’lim - tarbiya soxasini islox qilayotganda bir muxim masalaga katta e’tibor berish lozim. Bolalarimizni necha yoshdan o’qishga qabul qilish ma’qul? Olimlarning fikriga ko’ra normal rivojlangan bolalarni 6 - yoshdan maktabga qabul qilish ularning aqliy, ruxiy va jismoniy kamolotida, o’quv dasturlarini yaxshi o’zlashtirishda ijoboy samara beradi. Ayni zamonda, bolalarni 6 - yoshdan o’qishga jalb etishga , xar bi riga aloxida yondashish, birinchi navbatda, ularning salomatligi va zexni, shuuri qay darajada shakllanganligi e’tiborga olinishi lozim. Jismoniy va aqliy tomondan xali to’liq shakllanmagan bolalarning 6 -yoshdan maktabga maj buran qabul qilinishi, ularning o’qish davomida o’z ojizligini sezishi va qiynalishiga olib kelishi mumkin . O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunning asosiy maqsadi: Ushbu qonun fuqarolarga ta’lim , ta rbiya berish , kasb - hunar o’rgatishning Xuquqiy asoslarini belgilaydi xamda xar kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy xuquqini ta’minlashga qaratilgan. Bilim olish xuquqi. 4 - modda. Jinsi, tili, yoshi, irqi, milliy mansub ligi, e’tiqodi dinga munosabati, ijtimoiy Kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O’zbekiston Respublikasi xududida qancha vaqt yashayotganligidan qati’y nazar, xar kimga bilim olishda teng xuquqlar kaf olatlanadi. Davlat ta’lim standartlarini Umumiy o’rta , o’rta maxsus, kasb -hunar va oily ta’lim mazminiga xamda sifatiga qo’yiladigon talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini bakarish O’zbekiston Respublikasinin g barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir. O’zbekiston respublikasi ta’lim tizimi va turlari mavjud. Ta’lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: - maktabgacha ta’lim: - umumiy o’rta ta’lim: o’rta maxsus kasb hunar t a’limi; oliy ta’lim; oily o’quv yurtidan keyingi ta’lim; va kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ; maktabdan tashqari ta’lim tizimi va turlari quyidagilardan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov , asosan o’sib kelayotgan yosh -avlodni barkamol bo’lib yetishiga juda ko’plab imkonoyatlar yaratib bermoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini yaratish bo’yicha respublika komissiyasining majlisida so’zlagan ―Zamonaviy Kadrlar - taraqqiyotimizning muxim omlidir’’ nutqidan. << Dasturda ko’zda tutilgan asosiy maqsad nimadan iborat? Birinchidan, biz erkin demokratik jamiyat barpo etayapmiz. Bozor munosabatlari xayotimizga teran kirib bormoqda. Ma’naviyatni yuksaltirish borasida ulkan ishlar amalgam oshirilmoqda. Qisqacha aytganda, dunyoqarashimiz o’zgarmoqda. Respublikamizda kadrlar tayyorlash ta’lim -tarbiya tizimida jiddiy o’zgarish ro’y bermayapti. <<Ta’lim -tarbiy a isloxoti xaqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo’nda qilib ifoda etish mumkin. Bizga bitiruvchilar emas, balki maktab ta’lim tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak>>. <<O’qituvchi va o’quvchi munosabatidagi majburiy itoa tkorlik o’rnini onhli intizom egallashi juda qiyin kechayapti . Ta’lim muassasalari , birinchi navbatda oily ta’lim muassasalari professor pedagogik xodimlari safidan yetuk o’qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’limidagi ijobiy tajribalarini o’rganishi, o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalari bilan tanishishi va chet - ellarda tajriba ortirishini ta’minlash maqsadida imtiyozli ravishda ―Umid jamg’arma sini tashkil etilishida Prezidentimiz xissasi kattadir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalari. Mazkur dasturning maqsadi - ta’lim soxasni tubdan islox qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qrashlar va sarqitlardan to’la xalos etish , rivojlangan demokratik davlatlar darajasida , yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir. <<Ta’lim to’g’risidagi >> O’zbekiston respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimni islox qilish davlat ta’lim muassasalari, ta’lim tizimini yagona o’quv - ilmiy - ishlab chiqarish asosiy vazifasidan iboratdir. Kadrlar tayyorlash soxasidagi davlat siyosat i insonni intellektual va ma’naviy -axloqiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali xar tomonlama kamol toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi. Umumiy va pedagogic madaniyatni oshirish maqs adida , ta’lim muassasalari ota - onalar, oila, maxilla qo’mitalari, <<Ma’naviyat va ma’rifat>> jamoatchilik markazi, tashkilot va fondlar bilan o’zaro puxta hamkorlik qilinmoqda. Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari; 1) Ta’limning uzluksizligini ta’minlash; 2) Ta’lim jarayonini mazmunan islox qilish; 3) Ma’naviy axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar; 4) Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar; 5) Ta’lim tizimini boshqarish; Ta’limning o’z ichiga maktabgacha ta’lim umumiy o’rta va o’rta maxsus , kasb -hunar ta’limini qamrab oluvchi yangi uzluksiz va izchil tizimi barpo etiladi. Pedagog kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta ta yyorlashning zamon talablariga moslashuvchi, ta’limning yuqori sifatli va barqaror rivojlanishi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasb sifatini qo’llab quvvatlash ta’minlanadi. Oliy ta’lim muassasalarida davlat ta’lim standartlariga mos yuqori malakali o’qituvchilar tayyorlash bo’yicha maxsus fakultetlar, shuningdek respublika viloyatlarida kasb –hunar ta’limi uchun o’qituv chilar mutaxassislar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash yuzasidan markazlar tashkil etilgan. Kadrkar tayyorlash milliy dasturimizda, shu jumladan, ijtimoiy -siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamalakatimizdagi mavjud muxit butunlay o’zgaradi. Ta’limning yangi modeli ishga tushgach, insonning xayotdan o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi. Xar qanday odam xam o’smirlik chog’ida, endigina voyaga yetib kelayotg an davrida jamiyatdan munosib o’rnini topishi kerak. Biz joriy etilayotgan mazkur ta’lim modeli orqali avvalo ana shu vaziyatning oldini olamiz. Qolaversa, yoshlarni muayyan bir ixtisosga ega qilib, xayotga yo’llanma ber amiz. Dunyoga umid bilan qadam qo’yib kelayotgan navnixol inson xayotdan munosib o’rnini topsa, turmushidan, taqdiridan, vatanidan rozi bo’lib yashaydi, umr bo’yi bunyodkorlik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi. Ta’limning yangi model i jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi.O’zining qadr qimmatini anglaydigon, irodasi baquvvat, iymoni butun , xayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo’lamiz. A na shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat xayotning bosh mezoniga aylanadi. SHunda odam olomon bo’lib, xar laxzada extiyoj sezib emas, aksincha - o’z aqli, o’z tafakkuri, o’z mexnati, o’z ma’suliyati bilan, ongli tarzda, ozod va obod xur fikrli inson bo’lib yashaydi. Oliy ta’limni islox qilish omillari nimalardan iborat? Yuqori, chuqur bilimlar olish xoxish emas, balki malaka va ko’nikmalarni puxta egallashdan iboratdir, bundan tashqari oli y o’quv yurtini tamomlagandan so’ng ish bilan ta’minlanishi talab etiladi. SHuning uchun xam aksariyat talabalarning o’quv jarayoniga bo’lgan munosabati yuzaki emas. O’qituvchilar xam o’zlarining faoliyatlarini takomillashtirish masalalariga juda katta e’tiborni talab qiladi.Bundan tashqari , kadrlar tayyorlash milliy modelida oliy ta’lim maxsus o’rin egallaydi, xamda uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi. Oliy ta’limning maqsadi respublikam izning iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, o’zi tanlagan mutaxassislik bo’yicha bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan iboratdir. Bo’lajak kadrlarda chuqur va mustaxkam bilimlarni shakllantirish, milliy istiqlol g’oyalariga sadoqatni, Vatanga muxabbatni, bu yo’ldagi fidoiylikni tarbiyalashni davom ettirish xam oily ta’limning asosiy vazifalaridandir. Bundan tashqari fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy tadqiqotlar samaradorligini oshirish, olingan natijalardan ta’lim jarayonida unumli foydalanmasdan, o’qitish amaliyotiga yangi pedagogic va information texnologiyalarni kiritmasdan yuqorida ta ’kidlangan natijaga erishish mushkul. Bu asosiy prinsiplarga avvalo, ta’lim va tarbiyaning insonparvarligi va demokratligi, universitet ta’limining ustuvorligi, o’rta maxsus, kasb - hunar ta’limi, oliy va oily o’quv yurtidan keyingi ta’limning uzluksizligi va vorisiyligi, ta’lim tizimining dunyoviy xarakterga ega ekanligi, davkat ta’lim standartlari doirasida oily ta’limning xamma uchun ochiqligi, tala’ntli va iqtidorlikni rag’batlantirish, oily ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvining uyg’unlashuvi , oli y ta’lim , fan va ishlab chiqarishning integratsiyasi va boshqalar kiradi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, davlat ta’ lim standartlari doirasida oli y ma’lumot olish xar bir mamlaka timiz fuqarosi uchun ochiqdir. Bunday imkoniyat ikki yo’l bilan amalga oshiriladi. Birlamchisi - bu davlat grantlari, ya’ni talabalarning o’qish uchun zarur bo’lgan xarajatlarini davlat o’z zimmasiga oladi. Grantlar xududlarning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishida oliy malakali kadrlarga bo’lgan extiyojdan kelib chiqib belgilanadi. Prezident farmoniga asosan xalqaro respublika fan olimpiadalari, xalqaro musobaqalar g’oliblari oliy o’quv yurtlariga test s inovlarisiz kirish xuquqiga egadirlar. Yoshlarimiz, o’z navbatida to’lov - kontrakt shaklida xam oliy o’quv yurtlarida o’qi shlari mumkin. Oliy ma’lumot olish istagida bo’lgan yoshlar tegishli o’quv yurtlari ma’muriyatlari bilan shar tnoma tuzadilar. O’zbekiston respublikasi prezidenti I.A.Karimov Oliy majlisning IX sessiyasida oliy ta’limni tashkil qilish to’g’risida quyidagi fikrni bildirgan; <<Oliy o’quv yurtini islox qilayotganda, ularni boshqa davl atlardagi oliy o’quv yurtlari bilan aloqasini mustaxkamlash zarur. O’z domlalarimiz bilan cheklanib qolmay, chetdan xam domlalar chaqirishni yo’lga qo’yishimiz kerak. Yetuk saviyali domlalarni tayyorlash bo’yicha maxsus bir fond tashkil etish kerak. Biz shu fond orqali domlalarni, O’zbekiston Professorlarini chet mamalakatlarga yuborib, malakasini oshirib kelishiga yaratib berishimiz kerak. Ular chet –ellarda mal akasini oshirsin, dong’I chiqqan uni versitetlarda o’zlari leksiyalar o’qisin, tajriba orttirsin, mana shundan keyin O’zbekistonning obro’yi nomi olamga ovoza bo’ladi. Ilm va xunarsiz xalq ning boyligi, yeru asbobi kundan -kun qo’lidan ketganidek, axloq va obro’ yi xam qo’ldan chiqar, xatto dini xam zaif bo’lur. Maxmudxo’ja Bexbudiy. Mamlakatimizda joriy etilayotgan uzluksiz ta’lim tizimi da maktabdan tashqari ta’limning o’ziga xos o’rni bor. Bu bejiz emas, albatta. Zero bolalar va o’spirinlarning ta’limga bo’lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab – ehtiyojlarini qondirish, ularning bo’s h vaqtini va dam olishini tashkil etish, jamiyatdagi barqarorlikni, ma’naviy barkamollikni Ta’minlashda juda muximdir. Bunday sharoitda xududlardagi maktabdan tashqari muassasalar imkoniyatlaridan unumli foydalanishi ko’zda tutilgan. Yoshlarimizga ta’lim Berish va ularni kamol toptirishga yo’naltirilgan xizmatlar ko’rsatuvchi muassasalar tarmog’ini kengaytirish va bunday xizmatlar turlarini, masalan Xalq xunarmandchiligi bilan shug’ ullanadigon <<Ustoz – shogird>> guruxlarini ko’paytirish talab etiladi. Qolaversa o’quvchilarning bo’sh vaqtini tashkil etishning, shu jumladan ommaviy sport va jismoniy tarbiya - sog’limlashtirish tadbirlarining bolala r turizmining, sportning Boshqa milliy turlari va shakllarini tiklash xamda amaliyotga joriy etiladi. Ayniqsa milliy sport o’yinlari xaqida ma’lumotlar yig’ish, ularni boyitish va shular asosida yoshlarimi z o’rtasida keng tashviqot qilish kun tartibidagi dolzarb masalalardan biridir. SHuningdek maktabdan tashqari ta’lim yo’nalishida milliy pedagogic qadriyatlarga asoslangan va jaxondagi ilg’or tajribal arni inobatga oluvgchi dasturlar va uslubiy materiallarni ishlab chiqish, joriy etish Xam muxim ma’noga ega. Mazkur vazifalar << Kadrlar tayyorlash milliy dasturi>> da belgilangan bo’lib, kadrlar ta yyorlash milliy tizimida Tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to’g’risidagi yangi fundamental na amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va ilmiy pedagog kadrlar tarkibini shakllantiris hni, ulardan ta’lim tizimida unumli foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayyorlash jarayoning ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish,ta’limning axborot bazasini shakllantirishni xamda ilmiy tadqiqotlar daraj asiga yangicha qarashlar zamirida yosh olimlarning, ilmiy - pedagogic xodimlarning ijtimoiy mavqei va obro’sini oshirishni va shu kabilarni qamrab oladi. Chet tilida o’qishni o’rganish o’rta maktab o’quvchil ari uchun yakuniy amaliy maqsad xisoblanadi. <<O’qish>> tushunchasi mazkur soxaga oid ilmiy - metodik ta’rifga muxtoj. <<O’qish >> deganda, xarfiy belgilarda ifodalangan nutqiy axborotni idrok etish va uning mazmunini payqash jarayoni tushuniladi. Umuman <<o’qish >> tushunchasini ta’limshunoslar kengroq ma’noda Xam bayon etadilar; grafik koddagi axborotni undan butunlay farq, qiladigon kodga ya’ni (tovush kodiga) o’tkazish j arayonidir. Ushbu ilmiy Izoxga xayotda uchraydigon o’qish turlarining barchasi kiradi ( ierogliflarni O’qish, piktogrammalarni o’qish, chizmalarni o’qish, notalarni o’qish, O’lchov asboblari va xokazolar. Metodika fanidagi < <o’qish >> tushunchasining taxlili matn ustida olib boriladigon ishlarni belgilovchi omil bo’lib xizmat qiladi. O’qish , Yozilganni aytish (o’qish texnikasi). Matnni idrok qilib, mazmunini anglash (nutq faoliyati turi). O’ qilish - xarf yoki so’zning o’qilishi (xarf tovush munosabati). O’quvchilarga mazmun (matn nima xaqidaligi ) va jarayon (ichda yoki tovush chiqarib o’qish) o’rgatiladi. Mazmunni (axborotni) yozma matndan olishga nutq faoliyatining turi o’qis h demakdir. Matndagi axborotni o’zgalarga yetkazish ovoz chiqarib o’qish yo’li bilan amalgam oshiriladi. Ovoz chiqarmay o’qiganda xam ichda gapirish(icgki nutq) sodir bo’ladi. Xozirgi davrda o’qish xuddi, ovqatlanish, uyqu, ish singari faoliyat, ya’ni ma’naviy ozuqa olish vositasi bo’lib qoldi. Ilmiy - texnika va boshqa axborotlar asosan o’qish orqali o’zlashtiriladi. O’quvhci chet tildagi darslik matnlari, o’qish kitobi, matbuot xabarlarini o’qib, til o’rganilayotgan mamlakat xayoti , madaniyati, tari xi, adabiyoti kabilar bilan yaqindan tanishadi. O’qilgan matn axborotni o’zlashtirib olish uchun o’qish malakasiga ega bo’lishi kerak. Bilim  shaxsning ma’lum soxada to’plagan ilmiy tajribasidir. Ko’nikma  ongli ravishda bajariladigon ish xarak at. Bu mavxum va konkret bo’lishi mumkin. Ustoz tomonidan o’rgatilgan ish xarakat bilim yaxshi egallangan xolatda bo’lishi, xoxlagan paytda boz undan foydalana olishimiz bu ko’nikma hisoblanadi. Malaka  qisman avtomatizm darajasiga ko’tarilgan faol iyatdir. Ma’lumki shakllangan ko’nikmalar quyidagicha; eshitish – nutqxarakat timsoli bilan aloqag krishish ko’nikmasi , (nutq birligi, so’z va so’z brikmasi, jumla, xatto abzas bo’lishi mumkin). Ushbu ko’nikmalar yig’indisi o’qish texnikasi (to vush xarf munosabatini) tashkil etadi, va rezeptiv ko’nikma (idrok) deb ataladi. Oldin aytib o’rganilgan til materiali yozuvda ko’rinishi bilan munosabatga kiradi, ya’ni og’zaki o’zlashtirilgan xodisa endi yozma o’rganiladi, nutq birliginig tovush nu tqxarakat timsoli va uning ma’nosi bog’lanishi (o’qishning leksik ko’nikmasi) va Grammatik shaklining ma’no bilan bog’lanishi (o’qishning Grammatik ko’nikmasi) dir. Ikkala kichik ko’nikma yaxlit amal qiladi. O’qish texnikasini bilmagan kis hi o’qigan narsasining mazmunini tushunmaydi, shuningdek, o’qilish qoidasini bilishi xam xali ma’noni tushunib yetish uchun qiyinchilik talab etadi.O’qish jarayoni tushunchasi qamroviga muallim va o’quvchi faoliyati xamda ushbu jarayonning tashkiliy shakllari kiradi. Ta’limshunoslikda bu jarayon o’quv yili, o’quv choragi, dars mashg’ulot nomlari bilan ataladi. Dars deganda, o’quv faoliyatining ayrim bir bo’lagi tushuniladi.So’lashuv tilida mashg’ulot, saboq deb xam yuritiladi. Mashg’ulot atamasi esa mashq so’zi bilan bir o’zaklidir. Mashqlar bajarish mashg’ulotni tashkil etadi. Xorijiy til darsi mashg’ulotni mashqlar majmuidan iboratdir. Xorijiy tilda o’quvhci tayyorlov va nutq mash qlari bajarish bilan band bo’ladi. Xorijiy til darsining asosiy xususiyati uning amaliy, ya’ni nutqiy yo’naltirilganligidir. Gapirish -tinglab tushunisg, o’qish va yozuvni amalda egallaydilar. Metodik manbalarda ichki turtki (motiv atsiya) ning uch toifasi mavjud: chet -elga boorish uchun tilni o’z ish faoliyatida qo’lash, yaqin kelajakka tegishli kechalar, konkurslar, olimpiadalarda ishtirok etish, devoriy matbuotga maqola tayyorlash va muallim topshirig’ini bajarishga qaratilgan motivatsiya bo’ladi. Xar bir darsda vazifa - maqsad tarzida o’quv metodik xodisalardan nutq ko’nikmasi yoki nutqiy malaka bo’lishi mumkin , ya’ni malaka va ko’nikma darsning maqsad – vazifalarini belgilovchi omillardir. Aytilganlardan ko’rinib turibdiki , darsning maqsadi ko’nikma yoki malakani shakllantirishga qaratiladi. Masalan, muayyan nutq malakasini takomillshtirish bosgqa amaliy vazifa bilan birgalikda olib borilishi mumkin( gapiri sh va leksika, grammatikani o’rgatish, gapirsh va o’qish, gapirish va tinglash kabilar). Dars ta’limiy jixatini olib ko’raylik: O’quvchilarda muloqot yuritish malakasini hosil qilamiz, muloqot vositalari maqomida gapirish, o’qi sh, tinglab tushunish va yozuv malakalarini o’rgatamiz. Ular ma’lum bir ko’nikmalarga asoslanadi. SHunga ko’ra maqsadni aniqlash hollari quyidagicha bo’lishi mumkin: gapirish, o’qish, tinglab tushunishning leksik, Grammatik, talaff uz ko’nikmasini shakllantirish, o’qish texnikasini rivojlantirish, gapirish (yakkanutq, juftnutq) malakasini o’stirish. Ushbu maqsadlar nomlanishi haqqoniy tartibda bo’lishi uchun bir shartga rioya qilinadi: albatta aniq mavzu, o’quv nu tqiy vaziyat yoki til materiali nomma – nom sanab ko’rsatiladi. Darsga qo’yiladigon zamonaviy talablarni sanab o’tamiz: 1)Xorojiy til xaqida qoidalar (mavxumotlarni) bayon etish emas, ko’nikma va malaka hosil qilish darsning asosi y maqsadidir; 2)Nutq amaliyoti (mashqlarda) kommunikativ yo’nalishidagi nutq jarayoniga taqlid qilinadi; 3) Dasda xorijiy til materialini metodik tashkil qilish bir butunlik shaklida ro’yobga chiqadi(nutq namunasi barcha mashqlarda asosiy birlik hisoblanadi; 4) Xar qaysi nutq faoliyati turi o’ziga mos mashqlar tizimi yordamida o’rgatiladi; 5) Darsning yagona yetakchi maqsadi va yordamchi maqsadlari bo’lado; 6) Dars samaradorligini o’quvchilar faolligi bilan o ’lchanadi; 7) Darsda nazorat ta’limiy ruxda bo’ladi; 8) Imkon boricha dars xorijiy tilda olib boriladi; 9) O’quv materialining mazmuni , puxta ishlab chiqilgan metodik usullar va ko’rgazmalilik yordamida o’quvchilarda qiziqish va bil ishga intilish uyg’otadi; 10) Dars tarbiyaviy va umumta’limiy vazifa o’tab, o’quvchilar saviyasini ko’tarish, bilish maylini kuchaytirish va tarbiyalash ishlariga ulush qo’shadigon tadbirdir; 11) Dars jarayonida o’quvhcilarning yoshi va ta’lim bosqichi e’tiborga olinadi; 12) Xorijiy til darsi faoliyatini egallashda ma’lum til materialini qo’llashning bir pog’onasidir. Xorijiy tilning qiyinchilkilari darslik muallifi tomonidan mashqlar yuzishda hisobga olina di. Muallim ushbu darsning o’quv materiali bo’yicha yayyorgarlik ko’rganida, ona - tili va xorijiy til xodisalari muqovasini taxlil qiladi. O’rta qiyin til birliklariga e’tiborni kushaytiradi, zarur bo’lsa qo’shimcha mashq kirit adi. Mashqlar ketma –ketligini ta’minlash , xozirgacha shakllangan o’quvchilar ko’nikma va malakalarini hisobga olib, darsda bajarilmish mashqlar tartibotini belgilab chiqish yaxshi natija beradi. Taqdim etiladigon va ilgari o’rgan ilgan o’quv til materialini ko’nikma va malaka tarkibiga kiritish niyatida uch bosqichli shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi, va takomillashtiruvchi mashqlar tavsiya etiladi. Darslikdagi va o’zi beradigon mashqlar bajarilishining eng samarali tartibi ishlab chiqiladi. Muallimda kasbiy – pedagogic malakalar ( rejalashtirish, tadbiq etish, tashkil qilish, va tarbiyalash), metodik malakalar( o’rgatish, tilni bilish, o’zlashtirish nazariyasini o’quvchilar yosh va xu susiyatlarini bilish) kabilar shakllangan bo’lishi kerak. Tashkiliy malakalar deganda, qo’yilgan rejani amalgam oshirish, o’quvchilar o’quv ishini tashkil qilish, audio - visual vositalarini ishlatish, o’quvchilarnig bilish jarayoni ni boshqarish tushuniladi. Bilish malakalari sirasiga o’quv materialning ilmiy taxlili , shogirdlarning o’quv faoliyatini kuzatishi, o’zining va boshqa muallimlarning tajribasini taxlil qilish kiradi. O’qish turlarini o’rgatishda ax borot olish niyatida, o’qish avvalan, amaliy maqsad va ikkinchi tarafdan, ta’limiy vosita ekanligi xammaga ayon. O;qish tom ma’nosi bilan ma’naviy ozuqa olish yo’lidagi g’oyat murakkab va ayni chog’da muxim metodik masaladir. O’ qish jarayonida bajariladigon vazifalar bilan bog’liq aqliy operatsiyalar majmualari xilma - xil bo’lib, ularni metodika fanida o’qish turlari deb ataladi.(C.K.Folomkina ta’rifi). O’qish turlari va turchalari miqdori elliktaga boradi,( ona – tilida qirqbeshtaga yetadi) deydi. Ilmiy manbalarda o’qish turlarini aniqlashning bir nechta tartibi mavjud: 1) idrok xususiyati va tushunish jarayoniga ko’ra analitik, sintetiko’qish; 2) 2) ko’zlanadigon maqsaddan kelib chiqib – tanishuv, o’rganuv ,kuzatuv o’qish; 3) Oldindan ko’rilgan xozirlik munosabati bilan tayyorlangan, tayyorlanmagan o’qish; 4) Til tajribasi nuqtai nazardan ,tarjimali, tarjimasiz o’qish; 5) Yordamchi vositalar ishlatish zaruriyati tufayli — lug’at bilan, lug’atsiz o’qish; 6) Ishl ash joyiga qarab – sinfda, uyda o’qish; 7) Ishni tashkil etish tarziga binoan - yolg’iz , xor bilan o’qish; 8) Ovoz ishtiroki jixatidan –ichda, ovoz chiqarib o’qiash va hok. O’qish nutq faoliyatining turi sifatida nutqni esh itib tushunishga o’xshaydi, uning og’zaki nutqdan rezeptiv farqi shundan iboratki, o’qish jarayonida axborot Ko’rish kanali orqali keladi. O’qishda tushunish faqat eshitishdagi singari bevosita bo’lishi (taxlil va tarjima natijasida kelishi xam mumki n). O’qishda tushunishni osonlashtiradigon vaziyatlar tekstlarning til materiallarini bir oz kengaytirishga imkon beradi, bu o’z navbatida, yetarli darajada mazmunli tekstlardan foydalanishga yordam beradi. I.A.Gruzinskaya –ning <<O’qish mexaniz mi >> ko’z ilg’aydigon tekst materialini tovush o’brazlari orqali bilan to’g’ri, tez, aniq assosiatsiya qilish va tekstning anglangan bo’laklarini maksimal tovush va intonatsiya aniqligida aytish maxoratidir>> deb yozgan ishida uchratamiz. O’qishn ing texnikaviy tomonini o’rgatish yuqorida e’tirof etilgandek, o’qilgan materialning mazmun tarafini egallash uchun zamin tayyorlaydi. O’qish texnikasi tushunchasi qamroviga quyidagi aqliy operatsiyalar kiradi. 1) xarflar va xarf brikma larini ko’ruv sezgi analizatori, yordamida tanib olish orqali ularni ifodalovchi tovushlar bilan aloqasini o’rnatish; 2) grammatik belgilarni tanib olish, so’zning grammatik shakllarini fikran belgilash va ularni grammatik struktura maqomi da birlashtirish; 3) gapdagi yordamchi so’zlarni tanib olish, ma’lum mustaqil so’zlarga ularning daxldorligini payqash va ularni muayyan strukturalarga fikran birlashtirish; 4) o’rganilgan mustaqil so’zlar ma’nolarini faxmlash; 5)notanish yasam a va qo’shma so’zlarning morfemalarini tanib olish va ularni yaxlit so’zlar tarzida payqash; 6)grammatik belgilariga ko’ra so’zlarni sintagmatik guruxlarga fikran briktirish; 7)grammatik belgilarga tayanib, rezeptiv ravishda gapning tuzilishini yaxlit tasavvur qilish; 8) grafik ifodalangan jumlaning oxangi ( intonatsiyasi) va urg’ulari ( aksentuatsiya) ni nutqiy jarayonda idrok qilish; Mazkur operatsiyalar amaliyoti chog’ida o’qilayotgan material mazmuni xam, albatta e’tiborda bo’ladi, chu nki o’qish texnikasini egallash o’qilmish matndan axborot olishga yo’naltiriladi. O’qish texnikasini o’rgatishga kirishayotgan paytda muallim jaxon metodikasida jamlangan ilmiy –amaliy muloxazalarni o’zlashtirgan bo’lishi va o’z faoliyatida ulardan o ’rinli va unumli foydalanish kerak. O’qish texnikasi tushunchasining doirasiga nimalar kiradi? Eng avvalo, aytish kerakki, yozma, bosma xarfning tovushga o’tishi , ya’ni xarfning tovush ifoda etishi moddiy xodisa bo;lmasdan, so’z bilan t a’riflanadigon til materiali xaqidagi mavxumot xisoblanadi. Talaffuzda grafik timsolga tayanish shart emas.Biroq ovoz chiqarib chiqarib o’qish –yozma tayanchga ko’ra talaffuz etishdir. O’qilish qoidalari quyidagicha tasniflanadi; unli xarflarning to’rtta bo’g’inda kelishi, undosh xarflarning o’qilishi , unlilar brikmasi, undosh xarflarning o’qilishi ,unli bilan undosh brikmasining o’qilishi o’qilmaydigon unli, undosh xarflardir. O’quvchi o’qish materialida keladigon so’zlarning o’qilish qoidal arini ketma –ket o’rganib boradi. Bunda darslikdagi o’qish mashqlari , lug’atdagi so’z transkriptiyasi va muallimning tushuntirishlari unga yordam beradi. O’qilgan o’qilish qoidalari jamlovchi jadvallarda umumlashtirilib, tartibga solinib takro rlanadi. Notanish so’zlar o’qilish qoidalarining umumlashtirilgan jadvalni ko’satish metodik xatolarga olib kelininshini unutmaslik kerak. Bizning o’rta maktablarimizda o’qilish qoidalariga misol tariqasida lug’at boyligidagi o’zgarishlar albatta joriy lug’atdan tanlanadi. Chunki o’quvhci o’rgangan o’qilish qoidasiga rioya qilib, notanish so’zlarni xam o’qiy olishga qodir bo’lishi tavsiya etiladi. Shu munosabat bilan o’qilish qoidasini o’rgatishga oid mashqlardagi so’zl arning ko’pchiligi o’quvchi lug’at boyligiga kirmaydi. O’qish texnikasi lug’atni bir jumla bilan shunday ta’riflash mumukin; qoida berish o’quvchi so’z boyligini kengaytirish yo’li emas, balki o’quvchi nutqida uchraydigon so’zlarning o’qili shini oldindan o’zlashtirib olish uchun zaruriy metodik choradir. Yuqoridagi qoidalarni bilish o’quvchilarga birinchi yil ushbu darslik bo’yicha o’rgangan barcha nemischa so’zlarni o’qiy olishi imkoniyatini yaratadi. Boshqa o’qilish qoidala ri o’quv dasturuga muvofiq ikkinchi va uchinchi o’quv yilida o’rganiladi.O’qish texnikasini o’rgatishda turli metodlardan foydalaniladi. Ularning nomlari metodik adabiyotlarda g’oyat xilma –xildir. Muallimlarda deyarli munozra uyg’otmaydigon , aksariyat ko’pchilik ma’qul topadigon <<analiz - sintez>> va <<so’zni butun xolicha o’qish>> metodlari xalqaro miqyosda keng tarqalgan. Ulardan tashqari << tovush - xarf >> va <<bo’g’in>> metodlaridan xam foydalanishadi. So’zni bo’linmas birlik tarzi da grafik timsoli o’qishda analiz –sintez qilinadi. Shu bilan bir paytda esa o’qishda talaffuz birligi maqomida so’z emas, balki bo’g’in gavdalanadi. Aytilganlarga asoslanib , butun so’zni , xarfni, bo’g’inni o’qish texnikasi birligi qilib olish tavsiya etib kelinadi. Masalan ; so’zni butncha o’qish o’quvchilar o’rganadigon barcha leksik birliklarni yakkama –yakka o’rgatishni ya’ni ularga 200 -300 va undan ortiq marta kuch va vaqt sarflashni talab etadi. Xarfni yolg’iz o’qitish esa xar bir so’zni xarflab o’qishga olib keladi. Bo’g’inlab o’qish va ayni chog’da tovush va xarf taxlilidan foudalanish eng ma’qul metoddir. Og’zaki nutqni oldin egallash sharoitida o’qish texnikasini o’zlashtirish so’zning yaxlit timsolidan uni tovush - xarf taxliliga va so’ngra sintez qilishga o’tishdir. Bunday o’qish analiz - sintez metodi nomi bilan muallimlarga tanish. O’qish amaliyotidan tashqari o’qilish qoidalari xam berib boriladi.Qoida taqdimoti bir tomondan, leksik mate rial xajmiga va ikkinchidan ushbu mavxumot xususiyatiga bog’liq. O’qish texnikasini o’rgatish tushunishni o’rgatish bilan chambarchasdir. Ammo o’qish texnikasini o’rgatishning talaygina muammolari bor, bular o’qish texnikasining moxiyati, o’qishning bu tomonini o’rgatish metodlari, og’zaki nutq bilan barcha bosqichlarda o’qish malakalarini qo’llab –quvvatlash xaqidagi masaladir. O’qish texnikasi deganda nimani tushunish kerakligini ko’rib chiqamiz. Bu tushunchaning ta’rifini biz I.A.Gruzinsk aya –ning to’g’ri, tez, aniq, tekstni bo’laklarga bo’lib o’qish orqali o’qish texnikasini rivojlantirish o’quvchilarning talaffuz ko’nikmalariga ega bo’lgandagina xosil bo’ladi deb ta’rif keltiradi. O’qish malakasi deganda ,<<normal>> o’qish sura ti ko’zda tutiladi. O’quvchilardan normal suratda o’qishni qachon talab etish kerak, degan masalada xar xil fikrlar mavjud. Ba’zi metodistlar birinchi o’quv yilida normal suratda o’qishga erishishga xarakat qilmaslik lozim deb hisoblaydi. Umuma n ayrim manbalarning ma’lumot keltirishicha, 50 -dan ortiq o’qish turlari mavjud. Oliy o’quv yurtlarida analitik, Sintetik, tarjimali, tarjimasiz o’qish turlari o’tkaziladi. Sanab o’tilgan o’qish turlari xar xil natijalarni olishni maqsad qilib qo’yadi. Masalan, ko’z yugurtirib o’qish maqola yoki kitob mavzusi xaqida tasavvur xosil qilishga yo’naltirilgandir.Bu ma’lumotni olish uchun sarlavha yoki kichik sarlavhaga qarash, ayrim xatboshi (abzas) yoki gaplarni tez o’qib chiqish, ya’ni maqola yoki kitobni ko’rib chiqish yetarli hisoblanadi. Tanishish maqsadida o’tkaziladigon o’qish turi tez maromda ravon o’qish turi sanaladi. Ta’limiy o’qish turi o’tkazilganda o’quvchi, talaba matndan ifodalanga n ma’lumotni to’la, aniq tushunishga va uni tanqidiy qabul qilishga intiladi.SHu sababli talaba, o’quvchidan matn yoki mqolani batafsil bilishi uchun obdon o’qib chiqish, ayrim joylarni esa qayta –qayta o’qib chiqish, talab qilinadi. Xozir o’rta maktabda uchta o’qish turi mavjud: 1) Tanishuv o’qish turi; 2) Sinchiklab o’qish turi; 3) Ko’z yugurtirib o’qish turi; Tanishuv o’qish turi  uchun til materiallari jixatdan tanish va oson bo’lgan katta xajmdagi matnlar o’qish uchun olin adi. Bu o’qish turi orqali o’qib, ma’lumot olishga o’rgatishdan oldin o’qish sinfda, auditoriyada o’tkaziladi. Darsda esa tushunganlik darajasi tekshiriladi. Tanishuv o’qish turi orqali eng ko’p, 80 -90% ma’lumot olishga erishiladi. Bu o’qish turi 6-7-8-9- sinflarda ovoz chiqarmay o’qish orqali amalgam oshiriladi. Sinchiklab o’qish  o’quvchi, talaba matndagi qiziqtiradigon fikrni, ma’lumotni, dalilni, topshiriqni topish maqsadida sinchiklab o’qiydi. Ma’lumot k o’proq, topshiriq, vazifa, dalil xaqida olinadi. O’qish ovoz chiqarmay amalgam oshiriladi, sinfda o’tkaziladi, uyda o’qilib, sinfda tekshirishligi xam mumkin, u 7 -8-9- sinflarda o’tkaziladi.Tushunganlikni tekshirish mashqi sifatida eng ko’p xollarda ayrim qismlar esa ona – tiliga tarjim qilinadi. Ko’z yugurtirib o’qish  bunda eng kam ma’lumot olinadi. Oldindan faxmlash, xulosa chiqarish, faqat kerakli ma’lumotni ko’z yugurtirib tezda topish ko’nikmalari rivo jlantiriladi. Topshiriqlar matn yoki maqolaning kim yoki, nima xaqida ekanligini tez topish kerak bo’ladi. Oliy o’quv yurtlarda ko’pincha analitik va sintetik ( mustaqil uyda o’qish) turlari o’tkaziladi. Analitik o’qishda talab a matn mazmunini matndagi so’z iboralarni, qiyin abzaslarni analiz taxlil qilish orqali tarjimasiz, tushunadi matndan ma’lumot oladi. O’qish shakllari 4 -turga Bo’linadi: 1) ovoz chiqarib yoki baland ovoz bilan o’qish ; 2) ovo z chiqarmay yoki ichda o’qish; 3) yakka (individual) o’qish; 4) jo’r (xo’r) bo’lib o’qish; Ovoz chiqarib o’qish shakli ko’pincha o’qish texnikasini o’rhatishda keng foydalansa, ovoz chiqarmay o’qish esa o’qiganining mazmunini tushun ishda ishlatiladi. Yakka o’qish esa ovoz chiqarib o’qish orqali, ifodali o’qishni o’rgatishda, uyda o’qib mazmunni tushunish ovoz chiqarmay o’qish orqali amalgam oshadi. Ovoz chiqarib o’qish talaffuzni yo’lga qo’yish va tuzatish bilan birga olib boriladi. Bu paytda so’zlarni shaklan belgilarini ularning gapdagi ma’no va vazifalari bilan muvofiq keltirishga, shakl va mazmunni taxmin qilishga, matn mazmunidagi bosqichlarni yoki chegaralarni topishga, matn muallif i g’oyasini tushunib yetishga katta axamiyat beriladi. O’qishni o’rgatishda qo’llaniladigon mashqlar. O’qishni o’rg atishda til yoki tayyorlov nutq mashqlari tushunish bilan va malakalarni xosil qilishga yordam beradi. Til yoki tayyorlov mashqlari o’qish texnikasini shakllantirish va rivojlantirish, o’qishning tilshunoslik va psixologik mexani zmlarini barpo etishga qaratilgandir. Yuqorida aytib o’tilgan mashqlar vositasida o’quvchilar nemis tili xarflarini bir - biridan va o’zbek tili xarflaridan farqlashga, ularni to’g’ri o’qishga o’rganadilar. Ular notanish matndagi qi yinchilkilarni bartaraf qilishga va uning notanish mazmunini tushunishga o’qituvchi talabalarni tayyorlaydi. Xar qanday yangi material o’qish jarayonini sekinlashtiradi, shu sababli matnni o’qishdan oldin bajariladigon mashqlar xar f –tovush nisbatini mustaxkam o’zlashtirishga, ayniqsa o’quvchilarni malakasi va ko’nikmalarini shakllantirishda, mazmunini taxmin qilish mexanizmini rivojlantirishda katta yordam bermoqda. Ilmiy manbalarda tavsiya etiladigon va makt ab tajribasida Qo’llanadigon mashqlar turli jixatdan tasnif etilshi mumkin: 1) matn bilan ishlash bosqichlari; 2) o’qish turlari; 3) o’qish texnikasi va mazmuni bilan bog’liq mashqlar; Birinchi tasnifga ko’ra leksik - Grammatik birliklarni o’zlas htirish mashqlarini bajarish tayyorlov bosqichiga kiradi. Matnni o’qish bosqichida esa quyidagi mashqlar bajariladi: 1. Matn mazmuni bilan tanishish. 2. Matn abzasini gapma -gap o’qish/ 3. Keyingi abzasni xikoya qiluvchining Grammatik shaxsini o’zgartirish. 4. Navbatdagi abzasni fe’l zamonini o’zgartirib o’qish. 5. Muallim matnga mos tushmaydigon jumla aytadi, o’quvchi matndan to’g’risini topib o’qiydi. 6. Matn mazmunini navbatma –navbat aytish. 7. Matn mazmuni yuzasidan o’quvchila r bir - birlari bilan savol - javob qiladilar. 8. Matn mazmuni reja asosida gapirib beriladi. Matn ustida ishlashning uchinchi bosqichida o’ziga xos mashqlar bajariladi: 1. Yakkanutq yoki juftnutqda ushbu matn va oldin o’tilgan materia llardan foydalanib gapirish, mashq qilinadi/ 2. Yangi o’quv nutqiy vaziyat bo’yicha matndan foydalanib gapirish. 3. Juftnutq mashqlarini bajarish. Matn xususiyatiga ko’ra tushunganlikni tekshirish mashqlari bajariladi. Ikkinchi tasnifga binoa n, o’quvchilar tanishuv, o’rganuv, kuzatuv o’qishga oid mashqlar bajarishadi. 1)Matnning umumiy mazmunini tushunib savollarga javib berish. 2) Muallim matndagi ayrim axborotni ataylab o’zgartirib aytadi, o’quvchilar matndan to’g’ri ma ’lumotni aytib beradi. 3) Matndan oldingi savollarga javob topish. 4) Muallim fikrini isbotlovchi dalillarni matndan topib aytish. Mutolaa (o’rganib o’qish) davrida matn mazmunini batafsil tushunis hga qaratilgan mashqlar bajariladi. 1) Tekstni ko’z yugurtirib o’qib chiqish; 2) Diqqat bilan mutolaa qilish. 3) Tushunganlikni tekshirish uchun matnning ayrim joylarini yoki to’liq yozma tarjima qilish. 4) Savol - javob mashiqni bajarish. Kuzatuv o’qis h chog’ida boshqa turlardagi o’qishga qo’shimcha quyidagi mashqlar tavsiya qilinadi: 1. Uch –to’rt daqiqa mobaynida matnda nima xaqida gap borishini aniqlash; 2. matndan falon narsa xaqidagi joylarni topib o’qish; 3. gazetadan falon maqola ni topib o’qish. Uchunchi tasnif bo’yicha o’qish mashqlari ikki toifada bajariladi: 1.til materialini, boshqacha aytganda, nutqiy faoliyat ko’rsatish vositalarini o’zlashtirishga va matndagi axborotni faxmlash usullarini egallashga mo’ljallangan mashqlardir. Til xodisalarini o’qish jarayonida o’rganish mashqlari: 1) so’zni yozish (ko’ruv timsolini xosil qilish) va o’qish: 2) orfografik belgiga binoan so’zlarni to’ldirib yozish va o’qish: 3) xarfi tushurib qoldi rilgan so’zlarni to’ldirib yozish va o’qish: 4) diktantlar yozish va o’qish: 5) muayyan xarfni o’z ichiga olgan qator so’zlarni o’qish: 6) falon tovushli so’zlarni o’qish: 7) qisqa va cho’ziq unli ishtirokidagi so’zlarni o’qish: 8) q iyoslangan so’zlar ustunini o’qish: 9) bir qoidaga rioya qiladigon tanish va notanish so’zlarni o’qish: 10) so’z brikmalarini o’qish: 11) gaplarni o’qish: 12) mikro tekstni o’qish va boshq. Grafemalar (xarf va xarf bri kmalarini), so’z, so’z brikmalari, gap, mikrotekstni sinf doskasidan, daftar yoki kitobdan va tarqatma materialdan o’qish mumkin. O’qishdan axborot olish mashqlari asosan bilim ko’nikmalarni shakllantirishdan iboratdir. O’qish tezligi. O’qish texnikasini, o’qiganning mazmunini tushunishga, ifodali o’qishni o’rgatishda muxim ro’l o’ynaydi. O’qishda odatdagi qulay yuqori, o’rtacha sekin tezliklar bo’lishi mumkin. Odatdagi te zlik deganda oddiy sharoitda ko’pchilik o’qishda tushuna oladigon tezlik tushuniladi. Qulay tezlikda o’quvchi, matnni o’qib mazmunni tushunish xech qanday qiyinchilikka duch kelmaydi. Tezliklar o’qish turiga, shakliga qarab turlicha dir. Ovoz chiqarib o’qishda odatdagi tezlik bo’lib, 1 - sekundda 3,8 so’zdan 8,8 gacha, ovoz chiqarmay o’qishda esa 2,2 ta so’zdan 4,7 yoki 6,4 tagacha so’zlarni o’qib, tushuna olish hisoblanadi. O’qish tezligi o’qish turi ga qarab 4 - bosqichga bo’linadi: 1. Matndan ma’lumot olish yoki qidiruv tezligi; 2. O’qilgan matndan fakt, dalillarni aniqlash tezligi; 3. Matn mazmunidan kengroq, ma’lumot olish tezligi; 4. Matnni so’zlash uchun o’qish tezligi; O’qishda xozir 3-ta tezlik ko’zda tutilmoqda: a) yuqori tezlikda o’qish, b) o’rtacha tezlikda o’qish, c) sekin tezlikda o’qish. Tezlik sifati sinfdan -sinfga qarab oshaveradi. Xozirgi paytda yana o’qish tezligi quyidagicha taqsimlanadi. Tezlik. Vaqt. So’zlar soni. Eng yomon o’qish. 1 minutda 175 ta so’zli matnni o’qish. Yomon o’qish. 1 minutda 200 ta so’zli matnni o’qish. O’rtacha o’qish. 1 minu tda 230 – 270 ta so’zli matnni o’qish. Yaxshi o’qish. 1 minutda 270 - 320 ta so’zli matnni o’qish. Eng yaxshi o’qish. 1 minutda 320 - 400 ta so’zli matnni o’qish. A’lo o’qish. 1 minutda 400 - ta so’zli matnni o’qish. Matn ustida ishlash bosqichlari. Matn o’qishni o’rgatish va uning ustida ishlashning bosqichlari bor, ular o’qishni o’rgatishda muximdir, chunki yuqori sinflarda talabala r o’qiydigon matnlar katta bo’lib, tuzilishi va ish materiallari xususiyati jixatdan murakkabdir. Xozirgi paytda notanish mazmunli matn ustida ishlash 4 -ta bosqichga bo’linadi: 1) Tayyorlov bosqichi. 2) Matnni bevosita o’qish bosqichi. 3) M atnni o’qigandan keyingi bosqich. 4) Ijodiy bosqich. 1- bosqichda, matnda uchraydigon yangi, notanish leksik va Grammatik materiallar tanishtiriladi, kiritiladi, tushuntiriladi. SHuning uchun 2 -ga bo’linadi: 1) leksik qism; 2) grammati k qism; 2- bosqichda, bevosita matn o’quvchilarga o’qitiladi. Matnni ovoz chiqarib, chiqarmay o’qish ikkinchi bosqichda amalgam oshiriladi. 3- bosqichda, matnni o’qib bo’lgandan keyingi mazmunni tushunganlikni tekshirish turli mas hqlar orqali amalga oshiriladi. 4- ijodiy bosqichda, o’quvchi talabalar, matn mazmuniga o’z fikr - muloxazalarini mustaqil aytadilar, uning tarbiyaviy tomoni taxlil qilinadi va chuqurlashtiriladi. Analitik o’qish tekstni ongli ravishda o’qishga o’gatadi. Qiyin joylarini taxlil va tarjima qilish, ular tushunishni ta’minlaydigon vositalar xisoblanadi. Bu vositalardan va bevosita tushunish usulidan birgali kda foydalanilsa, barcha o’qilganlarni to’la va aniq tushunishga erishish mumkin. Tekstni o’qish jarayonida qisman til materiali xam o’zlashtiriladi, lekin bunga yo’l -yo’lakay va juda cheklangan xolda erishiladi. Tekst yuzasidan analit ik ish olib boorish butun nutq namunalarini, ayniqsa ularning elementlarini eslab qolishga imkon beradi albatta, ammo bu ixtiyorsiz eslash bo’ladi. U analitik o’qishning maqsadini tashkil etmaydi. Lekin tekstda til materiali ko’p bo’lsa, analitik o’qish bu til materialini o’zlashtirib olishda katta ro’l o’ynashi mumkin. Til materialini analitik o’qishda sintetik o’qishdagi kabi keng xajmda o’zlashtirish talab etilmaydi, chunki buning o’rniga til shakliga katta e’tibor beriladi. Ishni bu xilda qo’shib olib borilsa va bir qator maxsus mashqlar o’tkazilsa, tajribada ko’rilgandek, ancha yuqori natijalarga erishish mumkin. Analitik o’qishning eng muximi o’quvchilarni fikrining subyekt va predikatini aniqlash uchun rasmiy elementlarga va boshqa yo’llarga, shuningdek, boshqa gap bo’laklariga tayanishga o’rgatishdan iboratdir. Endi taxlilning turli xillari qanday metodik sistemada foydalanilishini ko’rib chiqamiz. Bu sistema axborot olish maqsadida o’quvchilarni chet - tili tekstlari yuzasidan mustaqil ishlashga o’rgatish vazifasi bilan bog’liq. O’quvchilar analitik o’qish usullarini egallashlari va undan maqsadga muvofiq izchillikda foydala na olishlari kerak. Taxlil usulining izchilligi ma’noni tushunib boorish bosqichlariga bog’liqdir. Agar tekst badiiy adabiyotdan olingan bo’lsa, unda kirish suxbatida parcha olinadi. O’quvchilar bilan ular o’qigan asar xaqida va uning muallifi xaqida suxbat olib borish mumkin. Ko’p o’qituvchilar tomonidan qo’llanilayotgan tekstning mazmunini og’zaki bayon etish usuli noto’g’ridir, bunda o’qishning axamiyati yo’qoladi, o’qish axborot olishga qaratilgan faol iyat bo’lmay qoladi. Dastlabki o’qish jarayonida o’quvchilar tekstning o’rganilgan material asosida tuzilgan va xech qanday qiyin tomoni bo’lmagan qismini bevosita tushunadilar. Taxlil natijasida o’quvchilar tarjima bilan ifodalan gan gapni tushunadilar. Buning sababi shundaki, bu bosqichda tekstning aloxida qismlari yuzasidan ish olib borilib, tekstning butun mazmuni go’yo chetda qolgandek bo’ladi, ayrim gaplarni taxlil qilish va uni ovoz chiqarmay yoki ovoz chiqarib butunlay qayta o’qish va shu yo’l bilan tekst xaqida umumiy tasavvurni tiklash kerak. Analitik o’qishning xususiyati o’qish bosqichiga bog’liqligi o’z – o’zidan ravshandir. 8 - sinfgacha biz analitik o’qish xaqida, uning to’la ma’nosida gapira olmaymiz. Yuqori sinflarda analitik o’qish mustaqil o’qish bo’lib qolyapti. O’quvchilar analitik o’qishga mo’ljallangan yangi tekstni uyda ko’rib chiqadilar. Tekstning qiyinligiga qarab yo sinfda oldi ndan taxminiy ish olib boriladi, yo bunday ishga zaruriyat yo’qoladi. O’quvchilar leksik taxlil bilan bog’liq xolda ikki tilli lug’at bilan ishlash malakasini egallamoqlari, va faraz etishdan foydalanmoqlari kerak. Grammatik taxl il bilan birgalikda qilinadi va ko’pincha grammatik taxlil oldin keladi, chunki so’zning ma’nosini bu so’z qanday so’z turkumidan ekanligini bilmay turib aniqlash mumkin emas. Sintetik o’qishning metodik masalalari xozirgi ta lablar asosida o’qishni o’rgatishning umuman deyarli xamma masalalarni, xususan 9 - yillik maktablarda o’qishni o’rgatishni o’z ichiga oladi. Faqat ayrim metodik qo’llanmalarda sintetik o’qish munosabati bilan maxsus mashq o’tkazish zarurligi xaqida masala qo’yiladi va bunday mashqlardan ayrim misollar keltiriladi, lekin bu mashqlar tarqoq xarakterdadir. Shunga qaramay, o’quvchilarni lug’atsiz o’qishga va o’qilganni bevosita tushunishga maxsus o’rgatish za rur. Tekstni to’la tushunish mumkinligi va mazmunga qiziqishning o’zi bunday o’qishni ta’minlaydi. Shuning uchun sintetik o’qish jarayonida o’qishga ajratilgan vaqtni cheklab, tegishli topshiriqni bajarish tavsiya etiladi va chet - tili tekst ini o’qiyotgan talabaning fikrini sun’iy ravishda to’xtatishga to’g’ri keladi.O’qish jarayonida bajariladigon topshiriq biror axborot olishga, uni tushunishga, baxolashga va amaliy qo’llashaga qaratilgan bo’lishi kerak. O’qilganni obrazli idrok etishni o’stirishga qaratilgan mashqlar o’qitishning barcha bosqichlarida o’tkazilishi mumkin. Mazmun uchun turli axamiyatga ega bo’lgan faktlarni ajratish, mazmunni rivojlantirishda to’g’ri izchillik o’rnatish malakalarini o’stirish bilan bog’liq mashqlarni o’qitishning o’rta bosqichidan boshlab o’tkazishga kirishiladi. Tekstda sxema yoki rasmga biror o’zgarish yoki qo’shimcha kiritish talab etilhan bo’lishi mumkin. Bunday topshiriq xar bir o’quvch i bajara oladigon darajada bo’ladi. O’quvchilarning yuqorida bayon etilgan mashqlarni o’qilayotgan tekstning mazmuniga to’la e’tibor bergan xolda bajara olishlari uchun muayyan tayyorlov mashqlarini o’tkazishga to’g’ri keladi. B u mashqlar tekstning yirik elementlarini bilishga va bu elementlarni to’laligicha tez idrok etishga, bog’liq tekstni normal suratda o’qishni o’rganib olishga qaratilgan. Sintetik o’qish jarayonida o’quvchi ovoz chiqarmay o’qish m alakasini egallamog’i kerak. Shuning uchun ovoz chiqarmay o’qish tekst bilan ishlashning asosiy formasidir. Lug’atsiz o’qishga o’rgatadigon usullar sistemasini ishlab chiqish bilan birga, bu o’qishni tashkil etish va o’tkazish mu xim masala xisoblanadi. Ko’p maktablarda uyda o’qishga 7 - sinfdan oldin o’tishmaydi, ba’zi joylarda esa 9 - sinfda o’tishadi, bu albatta, chet tilida o’qish malakalarini o’stirishga imkon bermaydi. Uyda o’qishni erta boshlash shu bilan bog’liqki, sintetik o’qishda anchagina tajriba kerak. O’qitish usullari, sintetik o’qishni tashkil etish va tekshirish borasida biz ancha ko’p faktlarga molik bo’lamiz. Xususan, sinfda va uyda o’tkaziladigon sintetik o’qish munosabati va aloqalari soxasida bir xil fikr mavjud. Tekstlar xajmi va ularning xususiyatlari xaqidagi masala o’qish normasi bilan bevosita bog’liqdir. Metodik adabiyotda o’quvchilardan tekstan uncha katta bo’lmagan parchalarni kunda o’qishni va imkoni boricha bu ishning bajarilishini tez - tez nazorat qilib turishni talab etadigon tavsiyalarni topish mumkin. O’qitishning eng boshlang’ich bosqichi uchun berigan tavsiyagagina qo’shilsh mumkin. O’qishda bo’linish, taasurotning to’la emasligi, o’qishda juda kichik parchalar bo’lishining muqarrarligi rag’batlantirilmasligi kerak. Tayyorgarligi deyarli bir xil darajada bo’lgan sinflarda eng yaxshi usul umumsinf sintetik o’qishi bo’li shi kerak. O’quvchilarning malakalari va qiziqishlari keskin farq bo’lsa, gurux bo’lib yoki yakka tartibda sintetik o’qish o’tkazish ancha to’g’ri bo’ladi. Bu usulni qo’llashdan maqsad o’quvchiga o’zini dadil tutish va o’z kuch iga ishonish imkonini berishdan iboratdir. Yuqorida ko’rib o’tilgan muammolar bilan bir qatorda lug’atsiz o’qish malakasini xosil qilish uchun yaxshiroq imkoniyat beradigon o’quv tekstlari qanday bo’lishi kerakligi xaqidagi masalan i xam xal qilish juda muxumdir.Sintetik o’qishning vazifasi - oldingisini tushunishga o’rgatish tekst ancha katta bo’lganida amalga oshirilishi mumkin. Shuning uchun biz topshiriqni bo’lmay , balki uyda xaftada o’qish uchun ma’no jixatidan t ugal bo’lgan ancha ko’p hikoyani berishni va sintetik o’qishni xar xafta nazorat qilishni maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz. Uy vazifasiga tekst mazmuni o’qish va tushunish kiritilishi, shuningdek, o’quvchi darsda bajarganiga o’xshash topshiriqlar kiritilishi mumkin. Yangi narsani darsda o’qish bilan birga, uyda o’qilgan bilan bog’liq bo’lgan mashqlarni bajarish muxim o’rin egallaydi. Barcha o’quvchilar uyga bir xil vazifa olishadi, keyin sinfda barcha turda gi mashqlarni bajarishda, bir xil sharoitda bo’lishadi. O’quvchilarning xar xil tayyorgarlik olishlari, ayniqsa 9 - sinflarda sezilmoqda. Xorijiy tilning qiyinchiliklari darslik muallifi tomonidan mashqlar tuzishda hisobga olinadi. Mua llim ushbu darsning o’quv materiali bo’yicha tayyorgarlik ko’rganida, ona tili va xorijiy til hodisalarini taxlil qiladi. O’ta qiyin til birliklariga e’tiborni kuchaytiradi, zarur bo’lsa, qo’shimcha mashq kiritadi. Muallim va o’q uvchilarning faoliyatida amal qiladigon xatti - xarakatlar darsga tayyorlanishda puxta o’ylab chiqiladi. Muallimda kasbiy - pedagogik malakalar ( rejalashtirish, tadbiq etish, tashkil qilish va tarbiyalash), metodik malakalar ( o’rgatish, tilni bilish, o’zlashtirish nazariyasini o’quvchilar yosh va shaxs xususiyatlarini bilish) kabilar shakllangan bo’lishi kerak. Muallim rejalashtirish malakasini egallab til materialini tanlash, o’rgatish, o’quv nutqiy vaziyat yarat ish, o’quvchilar bilan munosabatda bo’lish, darsni to’g’ri tashkil qilishga qodir bo’ladi. O’qituvchi ta’limiy malakasi esa dars maqsadi vazifalarini ro’yobga chiqarish , ko’nikma va malaka xosil qiliash bo’yicha o’quvchilar faoliy atini tashkil etish, nutqiy muloqotni o’rgatish va nazorat olib borishni o’z ichiga oladi. Bilish malakalari sirasiga o’quv materialining ilmiy taxlili, shogirdlarining o’quv faoliyatini kuzatishi, o’zining va boshqa muallimlarni t ajribasini taxlil qilish kiradi. Darsga tayyorgarlik chog’ida muallimning o’qitish malakalari va o’quvchilarning o’quv malakalari atroflicha hisobga olinmog’i lozim. Xorijiy til darsining maqsadi , o’quvchilarni xorijiy tildan m uomala sifatida foydalanishga o’rgatishdir. O’qishni o’rgatishdan asosiy maqsad, fikrni ifoda etishda qo’llaniladigon usullarni anglash va til tizimining ma’nosini tushunishdan iborat bo’lgan ona -tili darslaridan xam farq qila di. Darsning plan konspektini tuzishda quyidagi omillarni hisobga olish zarur. 1) Xorijiy til darsida o’qish ko’nikmalar shakllantiriladi va malakalar rivojlantiriladi. 2) Darsning mazmuni sifatida qat’iy ketma –ketlik asosida bajariladigo n mashqlar xizmat qiladi. 3) Dars jarayonida amaliy, umumta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni muomala jarayonida amalgam oshiriladi. Dars o’rgatish va o’rganish jarayonidir. Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil etishn ing asosiy shakli hisoblanadi. Dars bir xil tarkibdagi o’quvchilar bilan jadval asosida ma’lum didaktik maqsadni amalgam oshirish jarayonidir. Bilmlarni egallash o’quvchilarning faolligi, o’qish, o’rganish faolligi asosidagina amal gam oshiriladi. Dars jarayonida ta’limning psixologik va didaktik sharoitlariga asoslanish asosiy vazifa bo’lishi kerak. Dars faqatgina o’qituvchining tashkiliy pedagogik harakati bo’lmay balki, ta’lim oluvchi ta’lim beruvchining ikki tomonlama faoliyatidir. Shuning uchun xam dars nazariyasini hal qilishda bir tomondan nutq faoliyati nazariyasining dalillarini hisobga olish zarur. O’quvchining bilish faolligiga ta’sir qiladigon ruhiy holat va jarayonlar darsning psixologik asosi hisoblanadi. Bunga birinchi navbatda diqqat, bilimlarni egallashga qaratilgan ichki tayyorgarlik, ularning bilish istaklari, fikriy faolligi, irodaviy o’z –o’zini majbur qila olish, ishdagi qat’iyligi va o ’quvchining intilishlari kiradi. O’quvchining bilim olishga qaratilgan ijobiy kayfiyati uning urinishlari ham ko’p narsaga bog’liq. Darsning didaktik asoslari deganda, o’quvchilar diqqat e’tiborining ta’limiy vosita va usullari bilan o’quv materia liga jalb qilish o’quvchilarda bilish jarayoniga va fikrlash faolligiga qanday qilib ta’sir o’tkazish o’quvchilar bilishga ichki tayyorlash, o’quvchining qiziqtirish, intilish kabilarni kiritsh mumkin. Xorijiy til darsining boshqa predmeti o’z iga xos xususiyatga egadir. Dars o’quv yilida bilim berish, ma’lumot berish va olish maqsadida o’tkaziladigon saboq, o’rgatish va o’rganish jarayoni hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda darsning turlarini farqlashda uning maqsadi asosiy mezon sifatida va o’quvchilar mustaqilligini qo’shimcha mezon qilib olinadi. Didaktik manbalarda fan asosini o’rgatish nuqtai nazaridan uy vazifasini so’rash, o’quv materialini tushuntirish va dastlabki mustaxkamlash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazora t qilish kabi darsning tuzilishi yoritilgan va xorijiy til o’qitishda xam tavsiya etib kelingan. XX asrning 60 - yillaridan boshlab xorijiy til darslari ikki turga bo’linadigon bo’ldi. Yetakchi metodist olimlar ta’rificha, sof nutq darsi (SND) va aralash nutq darsi ( AND) nomlari paydo bo’lgan. Birinchi tur (SND) ga, o’rganilgan til materiali yuzasidan shakllangan nutq ko’nikmasiga asoslanib, nutq malakalarini bajarish tashkil etadi. Ikkinchi tur (AND) da esa til materialini qo’llashga doir mashqlar ko’proq bajariladi. Leksik, Grammatik, talaffuz materialini o’zlashtirish bilan bir paytda nutq ko’nikma va malakalarni rivojlantirish xam darsning maqsadiga kiradi. Bunday darslarda yangi mat erial taqdimoti, uning qo’llanishi va ntq amaliyoti birgalikda olib boriladi. Til materiali va nutq amaliyoti birligini ta’minlovchi mashqlar tizimi ishga tushadi. Biror mavzu , matn yuzasidan, yoki muayyan til materialida ko’ nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi dars ( mashg’ulotlar) yig’indisi darslar tizimi nominin olgan. Dars tizimi bir va bir necha paragrafni qamrab oladi. Tizimning umumiy maqsadidan kelib chiqib, yolg’iz dars maq sadi aniqlanadi, u AND yoki SND bo’lishi mumkin. Dars rejasida muayyan model, albatta, aniq o’quv materiali, mavzu O’quv nutqiy vaziyat, matn bilan to’ldiriladi, masalan 4/17 – SND (O’NV yordamida juft nutqni o’rgatish) ni olsak, dars maqsadi ― Sinfingizda yangi o’quvchi bor, uning kimligini, qayerda turishini so’rab olishimiz, O’NV bo’yicha juft nutqni o’stirish ― deb ifodalashi mumkin. Dars o’quv yurtida bilim berish, ma’lumot berish va olish maqsadida o’tkazi ladigon saboq, o’rgatish va o’rganish jarayonidir. Har qanday dars o’zining didaktik, psixologik, lingvistik va metodik asosiga ega. Har dars reja asosida tashkil qilinadi. Dars tushunchasi quyidagilarni qamrab oladi: Dars turlari. Dars maqsadi. Dars mazmuni. Dars bosqichlari. Tshkiliy davr . Til muxitini yaratish . So’rash va baholash . Taqdimot . Darsni yakunlash . O’qituvchi faoliyati . Dars konspekti . O’quv yurtlarida ilm, bilim, ma’lumot olish va ber ish maqsadida o’tkaziladi. Fonetika, grammatika va leksikaga oid bilimlar fonetik, leksik ko’nikmalar Ongli ravishda bajariladigon ish - harakat darajasiga ko’tariladi. Ko’nikmalar esa malakalarga qisman avtomatizm darajasiga yetkazi lgan nutqiy malakalarga aylantiriladi. Yangi materialni taqdimoti o’tilgan materialni mustahkamlash va yangisini tushunganlikni nazorat qilish bilan bog’liqdir. Bu harakat va operatsiyalar tinglash paytidagi ma’lum til materialini bili b olish, tanib olish va tushunish, kontekstdagi so’zni ma’nosini aniqlash, leksik birliklarni va sintaktik birliklarni qovushtirish va boshqalar bo’lishi mumkin. Darsning tuzilishi ya’ni uning bo’linadigon bosqichlari va ularning izchilligi, o’qitish uslubiga, ta’lim bosqichida, darsning maqsadi va mazmuniga bog’liq. Odatda o’rta maktablardagi xorijiy til o’qitishning tarkibiy qismlari yoki bosqichlari quyidagilardan iborat: 1.Tashkiliy qism . 2. O’tilgan mate rialni esga olish . 3. Yangi material bilan ishlash . 4. Yangi materialni mustahkamlash . 5. Uyga vazifa berish . Xulosa Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish kerakki, o’quvchiga bilim berishda va ko’nikma va malaka larini rivojlantirish uchun o’qituvchi birozgina yo’nalish berib o’tadi, bu yo’nalish bilan cheklanibgina qolmay o’quvchini o’zi xam izlanishi kerak bo’ladi . Prezidentimiz I.A.Karimov ― Farzandlarimiz bizdan ko’ra bilmli , aqlli, va dono bo’lishlari kerak ― so’zlari bejiz emas. Xozirgi kunda yoshlarga ko’p imkoniyatlar yaratib bermoqda . Chunki yosh iqtidorli malakali kadrlarni qo’llab – quvvatlashda, ular kelajak avlodlarga ma’naviy, bilimlarni rivojlantirish uchun samarali ishlar olib borilmoqdalar. Bundan tashqari umumta’lim maktablarda kollej va litseylarda, shu bilan birga oliy o’quv yurtlarida zamonaviy texnika uskunalari asosida dars o’tilishlari rivojlantirilib bormoqda. Bular natijasida o’quvchi, talabalarni bilim ko’nikma va malakalarini rivojlantirishda katta yordam bermoqda. Jumladan, Chet - tilini o’qitishda va o’qish texnikasini o’rhatishda audio – video kassetalar yordamida, ko’rgazmalik qurollar bilan dasr olib borilishi, va o’quvchi ongida singdirilishi uchun texnikaviy vositalardan foydalanish katta yordam bermoqda. O’quvchining malakasi uchun shu mavzuni yuzaki emas, balki yaxshiroq tushinishi uchun texnikaviy vosi talar yordam bermoqda. Chet - tilini o’qishni o’rgatishda , o’qish tezligi va mashqlarni o’rganish, uyga berilgan vazifa bilan kelgusi beriladigon vazifani mustahkamlash uchun takrorlanib tursa, ularning chet tiliga bo’lgan qiziq ishlari yanada ortadi. O’qishni o’rgatishda ovoz chiqarib , ovoz chiqarmay, lug’atsiz, analitik va sintetik o’qish mexanizmlarini yetkazib berish uchun avval, o’qituvchi o’zi yakka xolda matnni o’qib beradi, va xar bir o’quvchi o’qishi natijasida o’qituvchi ularning kamchilik tomonlarini tushuntirib o’tish kerak bo’ladi. Quyi sinf o’quvchilarda ozgina o’qish qiyinchilik tug’dirsa , yuqori sinf o’quvchilarida birozgina qolipga tushurib o’qish seziladi. O’quvchiga matn yuzasidan mashqlar bajarishi kerak bo’ladi, nega deganda matn bilan tanishgandan so’ng albatta yangi so’zlarni yod olishi kerak, bo’lmasa mashq bajarishda qiynalib qolishi mumkin. Mashq bajarishdan oldin o’ qituvchi namunadagidek tushuntirib beradi va shu asosida o’quvchilar mustaqil bajarishda ularda bilim, ko’nikma va malakalar amalda tadbiq qilish asosida rivojlanadi. Prezidentimiz iqtidorli va iste’dodli yoshlarga katta imko niyat va sharoitlar yaratib bermoqda. Chunki iqtidorli yoshlarni o’qitish uslubiyati ancha qiyinchilik tug’dirsada, ixtisoslashtirilgan maktab va internatlarda ularga aloxida e’tibor berilmoqda. Psixologik - pedagogik va tashk iliy sharoitlari yaratilmoqda, bunday yoshlarga aniq ma’lumotlarni yetkazib berishda pedagog kadrlarni o’rni katta deb o’ylayman. O’quv tarbiya jarayonida ularning faol ishtiroki ta’minlanadi. Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlarni chet –ellarda umumiy va kasbiy jixatdan tayyorgarliklar natijasida turli xil faoliyatlar amalgam oshirilmoqda. Akademik litseylarning o’quvchilari, birinchi navbatda yuksak iste’dod soxiblariga, bilimning tegishli soxalari va fanning yo’nalishi qobili yatlarini namoyon etish va o’rgangan bilim asosida, malakaviy , ko’nikmalar xosil qilishda rivojlantirilib boriladi. O’zlarini bunday iqtidorli qobiliyatlarini namoyish qilish uchun ―Fund – forum , ― Kelajak ovozi ― va chet –ellarda xam namoyon etishmoqdalar. Bunday iqtidorli, malakali, qobiliyatli yoshlar ko’payishini va jamiyatga foydasi tegishini istab qolaman. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1) I. A. Karimov ― Barkamol avlod orzusi ― Tosh. – 1999 yil. 2) I. A. Karimov ― Barkamol avlod - O’zbekiston araqqiyotining Poydevori ― Tosh. -1998 yil. 3) I. A. Karimov ― Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch ― Tosh. – 2008 yil. 4) I. A. Karimov ― Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ― 5) J. Jalolov ― Chet til o’qitish metodikasi ― Tosh. - 1996 yil. 6) R. Raxmonov ― O’rta maktablarda chet til o’qitishning umumiy metodikasi ― Tosh – 1974 yil. 7) S. Saidaliyev ―Chet til o’qitish metodikasida n ocherklar ―. 8) O’. Xoshimov ― Ingliz tili metodikasi ―. 9) R. N. Tokarova ― Ingliz tilidan fakultativ mashg’ulotlar xrestomatiya ― Tosh. - 1976 yil. 10) R. Zaripova ― Chet tili o’qitish metodikasidan qo’llanma ― Tosh .- 1986 yil.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR FAKULTETI INGLIZ TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Mavzu : Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Bajardi : Axmedova Nargiza Tekshirdi : Mamatqulova S. Andijon 2014

Mavzu : Og ’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Reja : I . Kirish: II . Asosiy qism: 1) O’gzaki nutq haqida tushuncha. 2) Yozma nutq haqida tushuncha. 3) O’quvchilarning nutqiy ko’nikma va malakalarini nazorat qilish yo’llari. 4) Ko’nikma va malakalarni nazorat qilish usullari. III . Xulosa.

“ Tarbiya biz uchun yo xayot yo mamot, yo najot - Yo xalokat , yo saodat -yo falokat masalasidir” Ta’lim - tarbiya soxasini islox qilayotganda bir muxim masalaga katta e’tibor berish lozim. Bolalarimizni necha yoshdan o’qishga qabul qilish ma’qul? Olimlarning fikriga ko’ra normal rivojlangan bolalarni 6 - yoshdan maktabga qabul qilish ularning aqliy, ruxiy va jismoniy kamolotida, o’quv dasturlarini yaxshi o’zlashtirishda ijoboy samara beradi. Ayni zamonda, bolalarni 6 - yoshdan o’qishga jalb etishga , xar bi riga aloxida yondashish, birinchi navbatda, ularning salomatligi va zexni, shuuri qay darajada shakllanganligi e’tiborga olinishi lozim. Jismoniy va aqliy tomondan xali to’liq shakllanmagan bolalarning 6 -yoshdan maktabga maj buran qabul qilinishi, ularning o’qish davomida o’z ojizligini sezishi va qiynalishiga olib kelishi mumkin . O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunning asosiy maqsadi: Ushbu qonun fuqarolarga ta’lim , ta rbiya berish , kasb - hunar o’rgatishning Xuquqiy asoslarini belgilaydi xamda xar kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy xuquqini ta’minlashga qaratilgan. Bilim olish xuquqi. 4 - modda. Jinsi, tili, yoshi, irqi, milliy mansub ligi, e’tiqodi dinga munosabati, ijtimoiy Kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O’zbekiston Respublikasi xududida qancha vaqt yashayotganligidan qati’y nazar, xar kimga bilim olishda teng xuquqlar kaf olatlanadi. Davlat ta’lim standartlarini Umumiy o’rta , o’rta maxsus, kasb -hunar va oily ta’lim mazminiga xamda sifatiga qo’yiladigon talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini bakarish O’zbekiston Respublikasinin g barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir. O’zbekiston respublikasi ta’lim tizimi va turlari mavjud. Ta’lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: - maktabgacha ta’lim: - umumiy o’rta ta’lim: o’rta maxsus kasb hunar t a’limi; oliy ta’lim; oily o’quv yurtidan keyingi ta’lim; va kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ; maktabdan tashqari ta’lim tizimi va turlari quyidagilardan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov , asosan o’sib kelayotgan yosh -avlodni barkamol bo’lib yetishiga juda ko’plab imkonoyatlar yaratib bermoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini yaratish bo’yicha respublika komissiyasining majlisida so’zlagan ―Zamonaviy Kadrlar - taraqqiyotimizning muxim omlidir’’ nutqidan. << Dasturda ko’zda tutilgan asosiy maqsad nimadan iborat?

Birinchidan, biz erkin demokratik jamiyat barpo etayapmiz. Bozor munosabatlari xayotimizga teran kirib bormoqda. Ma’naviyatni yuksaltirish borasida ulkan ishlar amalgam oshirilmoqda. Qisqacha aytganda, dunyoqarashimiz o’zgarmoqda. Respublikamizda kadrlar tayyorlash ta’lim -tarbiya tizimida jiddiy o’zgarish ro’y bermayapti. <<Ta’lim -tarbiy a isloxoti xaqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo’nda qilib ifoda etish mumkin. Bizga bitiruvchilar emas, balki maktab ta’lim tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak>>. <<O’qituvchi va o’quvchi munosabatidagi majburiy itoa tkorlik o’rnini onhli intizom egallashi juda qiyin kechayapti . Ta’lim muassasalari , birinchi navbatda oily ta’lim muassasalari professor pedagogik xodimlari safidan yetuk o’qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’limidagi ijobiy tajribalarini o’rganishi, o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalari bilan tanishishi va chet - ellarda tajriba ortirishini ta’minlash maqsadida imtiyozli ravishda ―Umid jamg’arma sini tashkil etilishida Prezidentimiz xissasi kattadir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalari. Mazkur dasturning maqsadi - ta’lim soxasni tubdan islox qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qrashlar va sarqitlardan to’la xalos etish , rivojlangan demokratik davlatlar darajasida , yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir. <<Ta’lim to’g’risidagi >> O’zbekiston respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimni islox qilish davlat ta’lim muassasalari, ta’lim tizimini yagona o’quv - ilmiy - ishlab chiqarish asosiy vazifasidan iboratdir. Kadrlar tayyorlash soxasidagi davlat siyosat i insonni intellektual va ma’naviy -axloqiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali xar tomonlama kamol toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi. Umumiy va pedagogic madaniyatni oshirish maqs adida , ta’lim muassasalari ota - onalar, oila, maxilla qo’mitalari, <<Ma’naviyat va ma’rifat>> jamoatchilik markazi, tashkilot va fondlar bilan o’zaro puxta hamkorlik qilinmoqda. Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari; 1) Ta’limning uzluksizligini ta’minlash; 2) Ta’lim jarayonini mazmunan islox qilish; 3) Ma’naviy axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar; 4) Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar; 5) Ta’lim tizimini boshqarish;

Ta’limning o’z ichiga maktabgacha ta’lim umumiy o’rta va o’rta maxsus , kasb -hunar ta’limini qamrab oluvchi yangi uzluksiz va izchil tizimi barpo etiladi. Pedagog kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta ta yyorlashning zamon talablariga moslashuvchi, ta’limning yuqori sifatli va barqaror rivojlanishi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasb sifatini qo’llab quvvatlash ta’minlanadi. Oliy ta’lim muassasalarida davlat ta’lim standartlariga mos yuqori malakali o’qituvchilar tayyorlash bo’yicha maxsus fakultetlar, shuningdek respublika viloyatlarida kasb –hunar ta’limi uchun o’qituv chilar mutaxassislar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash yuzasidan markazlar tashkil etilgan. Kadrkar tayyorlash milliy dasturimizda, shu jumladan, ijtimoiy -siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamalakatimizdagi mavjud muxit butunlay o’zgaradi. Ta’limning yangi modeli ishga tushgach, insonning xayotdan o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi. Xar qanday odam xam o’smirlik chog’ida, endigina voyaga yetib kelayotg an davrida jamiyatdan munosib o’rnini topishi kerak. Biz joriy etilayotgan mazkur ta’lim modeli orqali avvalo ana shu vaziyatning oldini olamiz. Qolaversa, yoshlarni muayyan bir ixtisosga ega qilib, xayotga yo’llanma ber amiz. Dunyoga umid bilan qadam qo’yib kelayotgan navnixol inson xayotdan munosib o’rnini topsa, turmushidan, taqdiridan, vatanidan rozi bo’lib yashaydi, umr bo’yi bunyodkorlik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi. Ta’limning yangi model i jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi.O’zining qadr qimmatini anglaydigon, irodasi baquvvat, iymoni butun , xayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo’lamiz. A na shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat xayotning bosh mezoniga aylanadi. SHunda odam olomon bo’lib, xar laxzada extiyoj sezib emas, aksincha - o’z aqli, o’z tafakkuri, o’z mexnati, o’z ma’suliyati bilan, ongli tarzda, ozod va obod xur fikrli inson bo’lib yashaydi. Oliy ta’limni islox qilish omillari nimalardan iborat? Yuqori, chuqur bilimlar olish xoxish emas, balki malaka va ko’nikmalarni puxta egallashdan iboratdir, bundan tashqari oli y o’quv yurtini tamomlagandan so’ng ish bilan ta’minlanishi talab etiladi. SHuning uchun xam aksariyat talabalarning o’quv jarayoniga bo’lgan munosabati yuzaki emas. O’qituvchilar xam o’zlarining faoliyatlarini takomillashtirish masalalariga juda katta e’tiborni talab qiladi.Bundan tashqari , kadrlar tayyorlash milliy modelida oliy ta’lim maxsus o’rin egallaydi, xamda uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi. Oliy ta’limning maqsadi respublikam izning iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, o’zi tanlagan mutaxassislik bo’yicha bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlarni

O'xshashlar

Bog’lanishli nutq, og’zaki hikoya va yozma insho.
Adabiyot darsliklarining qiyosiy tahlili
Turli lingvomadaniyatlardagi o‘xshatishlarning qiyosiy tahlili
Ona tili darsliklarining qiyosiy tahlili
Tasvirlarga ishlov berish tizimlari. Ularning klassifikatsiyasi va qiyosiy tahlili.