OQOVA SUVLARNI TOZALASH VA ZARARSIZLANTIRISH . Reja: 1. O qova suv to‘g‘risida tuShuncha . 2. Oqova suvlarni tozalash usullari . 3. Oqova suvlarni zararsizlantirish usullari .

Sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalari, inson va hayvonlarning suyuq ahlati, hammom, kir yuvish korxonasi, Shuningdek tomlardan oqib tushgan, hovlilardan, maydon va ko‘chalardan oqib keladigan iflos suvlarga oqova suvlari deyiladi. Oqova suvlari kel i b chiqishiga qarab ularda mineral , kimyov iy va organik moddalar bo‘ladi . Ular oson chir i m a y di va sasiydi, natijada sassiq h idli gazlar hosil bo‘lib havon i i flos lantiradi . Sanitariya-epidem i ologik va epizootologik tomondan eng iflosi xo‘jalik axlatlari va go‘ng suyu q liklari h i soblanadi. Un in g bir litrida 80 - 150 mg va undan ko‘p ammiak, 1000 mg gacha xloridlar, 1 m i l lilitrda bir n echa millionlab mikroorganizmlar bo‘ladi. Bunday suvlarda doimo patogen mikroblar va gijjalarning tuxumi bo‘ladi. Sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarda ko‘pincha zaharli moddalar bo‘ladi. Bu suvlarda fenol, sianid, mishyak, mis, qo‘rg‘oshin, simob, kadmiy, ftor, xrom, nitro birikmalar va boshqa kimyoviy moddalar bo‘lib, ular odam va hayvonlarni zaharlashi mumkin. Go‘sht kombinati, kushxona va so‘yish punkti, teri va junni qayta ishlash korxonalari, chiqindi zavodlari, biokombinat va qator veterinariya davolash punktlari, Chorvachilik binolarining oqova suvlarida, suyuq go‘nglarida yuqumli va invazion kasalliklarni qo‘zg‘atuvchilar ko‘p bo‘ladi. Tozalanmagan va zararsizlantirilmagan oqova suvlar erkin holida oqib kelib tabiiy suv havzalarini ifloslantiradi va ulardan foydalanishni murakkablashtiradi. Masalan, xo‘jalikdan chiqqan ahlat aralash suvlar yoki maishiy oqova suvlari tabiiy suvlarning fizik va kimyoviy xossalarini o‘zgartiradi. Loyqalar tagiga cho‘kib, qayta ifloslanishga sharoit tug‘iladi. Organik moddalar va cho‘kmalar chirishi tufayli, ko‘p miqdorda erigan kislorodni talab qiladi. Kislorod asta-sekin kamayishidan suv va suv havzalari sasiydi. Oqova suvlari bilan suv havzalariga ichak mikroorganizm

lari, yuqumli kasalliklarni quzg‘atuvchilar va gelmintlarning tuxumi tushadi. Chorvachilik fermalari, veterinariya-sanitariya jihozlari, go‘sht kombinatlari, jun-teri, chiqindi va boshqa zavodlarning oqova suvlarida organik moddalar ko‘p bo‘ladi. Sanoat korxonalaridan chiqqan oqova suvlari suvning neytral muhitini kislotali yoki ishqoriyga o‘tkazadi yoki boshqa rangga kirgizib har xil ta’m va hidga ega qiladi. Suvga yog‘, moy, neft aralashmalari tushsa, suvning yuzida parda hosil qilib havodan kislorodni o‘tishiga halaqit beradi. Suv havzalariga oqova suvlariing ta’siri uni ifloslanish darajasiga va suv havzalarini xususiyatiga (oqadigan, oqmaydigan, oqish tezligi) bog‘liq bo‘ladi. Suv havzalari oqova suvlarni tozalash inshooati rolini bajaradi. Demak oqova suvlar suv havzalariga qo‘shilgunga qadar ularni tozalash va zararsizlantirish zarur. Oqova suvlarni tozalash va zararsizlantirish ishlari meditsina hamda veterinariya-sanitariya vrachlari vazifasiga kiradi. Oqova suvlarni tozalash vazifasiga - uning fizik xossalari va kimyoviy tarkibini yaxshilash, zararsizlantirish, ya’ni mavjud patogen mikrorganizmlarni butunlay yo‘qotish kiradi. Suv havzalariga quyiladigai oqova suvlariga qator sanitariya talablarini qo‘yish zarur. Ulardan chirigan va boshqa qo‘shimcha hidlar chiqmasligi, hayvon, o‘simlik yog‘i, zaharli va zararli moddalar bo‘lmasligi kerak. Oqova suvlarni tozalash yo‘llari - oqova suvlar mexanik, kimyo viy va biologik usullar bila n tozalanadi. Tozalash ikki bosqichda ya’ni oldindan birinchi bosqichda oqova suvlar tarkibidan osi g‘lik moddalar, qum, yog‘, moy, b e nzin, neft va q isman erigan moddalar yo‘ qo tiladi. Erigan va osi g‘lik organik moddalarni yo‘ qo tish uchun kimyo viy moddalar ishtirokida koagulyasiya qilinadi yoki cho‘ktiriladi. Oqova suvlarni yakuniy tozalashda biologik usuldan foydalaniladi.

Mexanik tozalash - oqova suv rangini yaxshilash yoki osi g‘lik moddalardan maksimal darajada tozalash. Tozalash ishi ketma-ket qurilgan inshootlarda, osi g‘lik moddalarni ushlashga moslashgan holda bajariladi. Ozi g‘lik moddalardan tozalashda har xil to‘rlar , q um ushlagichlar, yog‘ ushlovchilar, cho‘kkichlar, chiri t kich va metan ushlagichlar qilinadi. Kimyo viy usul – bunda koagulyasyaya v a adsorbsiya dan foydalaniladi. Buning uchun xlor, xlorli temir, gugurtli temir achchig‘i va boshqa kimyo viy birikmalar i shlatiladi. Kimyo v i y tozalash ishlari kontaktli cho‘ktirgich lar orqali bajariladi. Biologik tozalash - oqova suvlardagi organik moddalarni z arars i zlant i rish va m i neral i zats i ya q i l i shdir. B unda oqova suvlardag i orga n ik moddalar, mikroorganizmlar va kislorod ishtirokida aerob oksidlanish jarayoni boradi. Biologik tozalash organik moddalarni bio kimyo viy parchalanishiga o‘xshash sharoitda o‘tadi. Biologik tozalash inshoatini S. I. Strogonov ikki guruhga bo‘ladi: a) tuproq sharoitida q ayta ishlash (dalada filtratsiya qi lish va su g‘ orish, biologik va aerofiltrlar); b) suv sharoitida qayta ishlash (biologik suv havzasi, aerotenklar). Sug‘oriladigan er maydoni alohida ajratilib, oqova suvlar tabiiy f i ltratsiya yo‘li bilan tozalanadi. Er qatlamlaridan filtrlanib o‘tgan oqova suvi yopiq yoki ochiq drenaj bilan tabiiy yoki sun’iy suv h avzasiga quyiladi. Sug‘orilib tozalash e n g yaxshi usul hisoblanadi. Buning uchun eng yaxshi tuproq bo‘lib qumoq, qum va qora tuproqlar hisoblanadi. Loy tuproq, torfli, ohakli va mayda donachali tuproqlar yaroqsizdir. Er osti suvlari kamida 3 m chuqur likda bo‘lishi za rur. Sug‘orishga ajratilgan er aholi yashash joylaridan kamida 0,3 - 1 km uzoqlikda bo‘lishi kerak. Sug‘oriladigan er kichik-kichik maydonla rga va q ator ari q chalarga a j ratiladi. Maydonl arga ajratil gan er butunlay su v bilan q o plan adi. Q ator ariq qilsa bir-biridan marza bilan ajratiladi. Q ish oy ida oqova suvlarni filtratsiyasi va mineralizatsiyalanish

jarayonlari juda sekin boradi. Suv muzlab qolsa, erigandan keyin filtratsiya bo‘ladiyu , ammo mineralizatsiyalanish bo‘lmaydi va erga cho‘kma bo‘lib yig‘iladi. Shuning uchun bahor paytlarida suv q u yishdan oldin erning ustki qismi haydaladi, yumshatiladi. Tu p ro q ni ustki qatlamida filtratsiya jarayoni tufayli oqova suvlardagi oziq moddalar va mikroorganizmlar ushlanib qolib, kolloid va erigan moddalar hamda yomon h idlar shimiladi. Su g‘ or i ladigan erlarda o‘z-o‘zidan tozalanish yoki mineralizatsiyalanish jarayoni kislorod etarli darajada bo‘lsa tez o‘tadi. Agar kislorod eti sh masa tupro q da anaerob sharoit da organik moddalarni ng chirishi sekinlashadi. Tuproq yaxshi ishlansa organik moddalar t e zda mineralizatsiyalanadi (k a rbonat , n itratlar, sulfatlar, fosfatlar va boshqalar hosil bo‘ladi). Natijada er o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan oziqalar bilan boyiydi. Shuning uchun bunday erlarga oziqabop o‘simliklar yok i madaniy oziqabop sabzavotlar (makkajo‘xori, ildiz mevali ekinlar va har xil sabzavotlar) ekiladi . Ammo oqova suvlar bilan sug‘orilgan erlarda o‘stirilgan sabzavot o‘simliklari inson yoki hayvonlar uchun ishlatilganda alohida nazoratda bo‘lishi zarur. Tekshirishlarda bunday erlarda o‘stirilgan sabzavotlardan ichak yuqumli kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi gijja tuxumlari topilgan. Shuni hisobga olish zarur. Filtratsiya maydonlarining sug‘orish maydonlaridan farqi, asosan xo‘jalikdan chiqqan axlat suyuqliklarini ushlab qolish uchun ishlatiladi va qishloq xo‘jalik ekinlari ekish uchun ishlatilmaydi. Filtratsiya uchun ajratilgan er navbat bilan sug‘oriladigan joylarga bo‘linadi. Bu erga quyosh nuri etarlicha tushishi, hamda tuproqning mexanik va fizik xususiyatlari iflosliklarni mineralizatsiya qilishga qodir bo‘lishi kerak. Biologik filtrlar oqova suvlarini tozalashda sug‘orish maydon lari yoki filtratsiya pollari o‘rniga ishlatilad i . Bunda, maxsus suv u tkazmaydigan