logo

osmirlik yoshida stress holatlarini oldini olishning psixologik

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

521.11328125 KB
 	1 	
O„	zbekiston respublikasi	 	
 Oliy va 	o„	rta maxsus kasb xunar ta‟limi bosh	q	armasi 	 	
Andijon davlat universiteti 	 	
Pedagogika fakulteti  Psixologiya kafedrasi	 	
Pedagogika 	–psixologiya ta‟lim yo„nalishi 	 	
4	-bosqich talabasi    	 	
Siddiqova	 Nasibaxon	ning	  	
 	
 	
MAVZU: 	O„s	mirlik	 yoshida	 ctress	 holatlarini	 oldini	 olishning	 	
psixologik	 xususiyatlari	 	
 
 	
lmiy raxbar:                                      	p.f.n.M	.Mamajonov	 	
 
 
 
 
 
 	
ANDIJON	-2013  	2 	
MAVZU: 	O„SMIRLIK YoShIDA STRESS HOLATLARINI OLDINI OLIShNING 	
PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI.	 	
REJA	. 	
Kirish.	 	
1.BOB.  O„smir shaxsining  psixologik xususiyatlarini ijtimoiy psixologik muammo sifatida 
tadqiq etilishi.	 	
1.1.	Xorij psixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllanishi muammosining tadqiq qilinishi	 	
1.1.	Xorij psixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllan	ishi muammosining tadqiq qilinishi	  	
1.2.Psixik holatlar muammosining ilmiy adabiyotlarda o„rganilganligi	 	
1.3.Hissiy zo„riqishlarni keltirib chiqaruvchi sabablar va ularning namoyon bo„lishi	 	
1.4.	O„smirlik yoshi davrining o„ziga xos o„zgarishlari va  psixo	-fiziologik xususiyatlari	 	
2.BOB.	 O„smirlik davrida stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 	 	
2.1.	 O‟smirlik  davrining psixologik muammolarining muqobil yechimlari.	 	
2.2.	 Stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari	  	
2.3. K	asbiy dezadaptatsiyaning oldini olish aspektida o„smirlik davridagi stressogen 	
vaziyatlarni o„rganish	 	
3BOB. O„quv faoliyati davrid stress xolatlarini yuzaga kelishi va uni bartaraf etish usullari 	 	
3.1. O„smirlar o„quv faoliyatidagi  stress va xissiy zo„riq	ishlarning kelib chiqishini 	
eksperimental o„rganish 	 	
Xulosa.	 	
Tavsiya.	 	
Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar.	   	3 	
M U N D A R I J A	 	
 	Kirish.	 	 	
I BOB	 	 O„smir  shaxsining    psixologik  xususiyatlarini  ijtimoiy 
psixologik muammo sifatida tadqiq etilishiK	 	 	
1.N	 	Xorij  p	sixologlari  tadqiqotlarida  shaxs  shakllanishi 	
muammosining tadqiq qilinishi	 	 	
1.2.	 	Psixik holatlar muammosining ilmiy adabiyotlarda 
o„rganilganligi	 	 	
1.3.	 	Hissiy zo„riqishlarni keltirib chiqaruvchi sabablar va 
ularning namoyon bo„lishi	 	 	
1.4.	 	O„smirlik yos	hi davrining o„ziga xos o„zgarishlari va  psixo	-	
fiziologik xususiyatlari	 	 	
II BOB	 	O„smirlik davrida stress holati va uni bartaraf etishning 
psixologik jihatlari	 	 	
2.1.	 	
O‟smirlik    davrining  psixologik  muammolarining  muqobil 
yechimlariK	 	
 	
2.2	 	Stress holati v	a uni bartaraf etishning psixologik jihatlari	  	 	
2.3.	 	Kasbiy dezadaptatsiyaning oldini olish aspektida o„smirlik 
davridagi stressogen vaziyatlarni o„rganish	 	 	
3-BOB	. 	O„quv faoliyati davrid stress xolatlarini yuzaga kelishi va uni 
bartaraf etish usullari 	 	 	
3.1	. 	3.1. O„smirlar o„quv faoliyatidagi  stress va xissiy 
zo„riqishlarning kelib chiqishini eksperimental o„rganish 	 	 	
 	Xulosa.	 	 	
 	Tavsiya.	 	 	
 	Foydalanilgan adabiyotlar 	 	 	
 	Ilovalar.	 	 	
   	4 	
Mavzuning dolzarbligi.	 	
O‗zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishg	ach  barcha  sohalarda  bo‗lgani  kabi  ta‘lim 	
sohasida  ham  tub  islohotlar  amalga  oshirilmoqda.  O‗zbekiston  Respublikasining  ―Ta‘lim 
to‗g‗risida‖gi  Qonuni  va  ―Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi‖  zamon  talablariga  javob  beradigan 
pedagogik  xodimlar  tayyorlashni  b	osh  vazifa  qilib  qo‗ydi.  Prezidentimiz  Islom  Abdug‗anievich 	
Karimov  ta‘kidlaganlaridek:  ―Vatanimizning  kelajagi,  xalqimizning  ertangi  kuni 
mamlakatimizning  jahon  hamjamiyatidagi  obro‗	-e‘tibori  avvalambor  farzandlarimizning  unib	-	
o‗sib,  ulg‗ayib  qanday  inson	 bo‗lib  hayotga  kirib  borishiga  bog‗liqdir.  Biz  bunday  o‗tkir 	
haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak‖.	 	
Nazariy  bilimlar  hamda  amaliy  malakalarga  ega  bo‗lgan  va  yangi  zamonaviy 	
muammolarni  muvaffaqiyatli  hal  qila  oladigan  mutaxassislar  tayyorlash  bilan 	bog‗liq  ishlar 	
bugun  yanada  dolzarb  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Respublikamizning  rivoji,  ravnaqi  oliy 
maktablarda  tayyorlanayotgan  mutaxassislarga  bog‗liq  ekan,  ularni  har  tomonlama  yetuk 
insonlar  qilib  tarbiyalash  kerak.  O‗qituvchi  bilan  o‗smirning  hamkorlikd	agi  faoliyatini  to‗g‗ri 	
yo‗lga qo‗yish bo‗lajak mutaxassislar kasbiy tayyorgarligining asosiy omillaridan biridir. 	 	
Psixologik  bilimlarni  inson  tomonidan  o‗rganilishi  shuning  uchun  ham  muhimki 	
odamlarning  bilimdonligi  nafaqat  tashqi  olamda  ro‗y  berayotgan 	ob‘ektiv  hodisalar  mohiyatiga 	
aloqador  bilimlar  majmuiga  ega  bo‗lish  bilan,  balki  hayotda  munosib  o‗rin  egallash,  o‗z  ichki 
imkoniyatlari  va  salohiyatidan  samarali  foydalangan  holda  faoliyatini  oqilona  tashkil  etishning 
barcha  sirlaridan  boxabar  bo‗lish,  o	‗ziga  va  o‗zgalarga  ta‘sir  ko‗rsatishning  usul  va  vositalarini 	
bilish va ulardan o‗z o‗rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi.	 	
 	Kundalik  hayotning  tobora  shiddatli  tus  olayotgani  insonga  bo‗layotgan  axborot 	
xurujining  ko‗pligi,  ijtimoiy  muammolarning  ha	ddan  ziyod  zidlashuvi  natijasida  asablarning 	
taranglashishi juda ko‗p  insonlarni  stress  holatiga duchor etmoqda. Shu nuqtai nazardan bizning 
tanlagan  mavzuimiz  o‗smirlik  yoshi  davridagi  o‗ziga  xos  psixik  zo‗riqishlar  asosiad  stress 
holatlarning  yuzaga  keli	shi  va  uni  bartaraf  etish  jihatlarini  nazariy  va  amaliyo  yoritishga 	
asoslanganligi bilan axamiyatga egadir.	 	
Mavzuning  o„rganilganlik  darajasi	:  Psixik  holatlarni  izchil  o‗rganish  eramizdan  2	-3 	
ming  yil  avval  Hindistonda  boshlangan  edi.  Qadimgi  yunon  faylasu	flari  ham  psixik  holatlar 	
muammosi  bilan  shug‗ullanib  ko‗rganlar.  ‖Holat‖  tushunchasi  falsafiy  tushuncha  sifatida  Kant 
va Gegel ishlarida ham keltirilgan. Psixik holatlarni izchil o‗rganish U. Djemsdan boshlanadi. Bu 
sohadagi  eng  birinchi  ilmiy  ish  O.  A.  C	hernikovaning  1937  yilda  bosilib  chiqqan  maqolasi 	
bo‗lib,  u  sportchining  startdan  oldingi  hissiy  holatlarini  o‗rganishga  bag‗ishlangan  edi.  Shundan 
so‗ng  sport  psixologiyasida  psixik  holatlar  A.  S.  Puni,  F.  S.  Yegorov,  V.  V.  Vasilev,  Ya.B. 
Lextman,  K.  M.  S	mirnov,  V.  F.  Spiridonov,  A.  N.  Krestovnikov  va  boshqalarning  ishlarida   	5 	
o‗rganildi. V. A. Ganzenning fikricha, 1964 yilda N. D. Levitovning ―Odamning psixik holatlari 
haqida‖  nomli  kitobi  nashr  etilishi  bilan  bu  muammoni  o‗rganish  tarixida  yangi  davr  boshl	andi. 	
Shundan  so‗ng  psixologiya  psixik    holatlar,  xususiyatlar,  jarayonlar  haqidagi  fanga  aylandi.  N. 
D.  Levitov,  B.  G.  Anan‘ev,  V.  N.  Myasishev,  A.  G.  Kovalyov,  K.  K.  Platonov,  V.  S.  Merlin  va 
boshqalar    o‗smirlik  yoshi  davrida  ro‗y  berishi  mumkin  bo‗lgan	 hissiy  zo‗riqishlar  va  stress 	
holatlarini psixologik xususiyatlarini atroflicha tadqiq etishga xarakat qilganlar. 	 	
A.  O.  Proxorov,  B.  G.  Anan‘ev,  F.  Ye.  Vasilyuklarning  izlanishlari  natijasida  stressning 	
shaxs faolligiga salbiy ta‘sir  etishini asoslab be	riladi. 	 	
Psixologiya  bilan  bir  qatorda  psixik  holatlarva  ularning  ta‘sirlanish  jarayonida  yuzaga 	
keladigan  stress  muammosi  bilan  boshqa  turdosh  fanlar  ham  shug‗ullana  boshladi. 
Tadqiqotlarchilardan    P.  S.  Kupalov,V.  I.  Myasishev,  B.  F.  Lomovlarning  yoshga 	xos  bo‗lgan 	
psixologik xususiyatlarning shakllanish davrida tashqi ta‘sirlar natijasida yuzaga keladigan xissiy 
zo‗riqishlar      funksional  va  emotsional  o‗zgarishlarga  olib  keladi.  ng  tavsificha  ularning  sub‘ekt 
tomonining  anglanganlik  darajasiga  bog‗liq.  P	.  K.  Anoxinning  fikricha,  mazkur  xususiyatlar 	
ichida  eng  muhimi  insonning  munosabatlaridir.  O‗smirlik  yoshi  davridagi  xissiy  zo‗riqishlar  va 
ular natijasida yuzaga keladigan stress va depressiya hoalari hali ham psixolog, tibbiyot, fiziolog 
olimlar  tadqiqo	t  ob‘ekti  sifatida  o‗rganilib  kelinmoqdaki,  uning  o‗z  yechimini  topishga 	
karatilgan ko‗plab tomonlari va jihatlari xali ham mavjud.	 	
Tadqiqot  maqsadi:	 O‗smirlik  yoshida  stress  holatini  kelib  chiqish  sabablari  va  uni 	
bartaraf etishning psixologik xususiyatla	rini nazariy va amaliy taxlil etish usullarini o‗rganish.	 	
Tadqiqot farazini isbotlash uchun quyidagi	 vazifalar	 belgilandi: 	 	
1. Muammoning o‗rganilganlik darajasini aniqlash.	 	
2. Mavzuga oid psixologik adabiyotlarni tahlil qilish.	 	
3. Tadqiqot metodi va metodikalarini	 tanlash.	 	
4. Metodikalarni moslashtirish.	 	
5. Tajriba	-sinov ishlarini o‗tkazish.	 	
6. Natijalarni miqdoriy va sifat tahlil qilish asosida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.	 	
7. O‗smirlik  yoshi  davrining  hissiy  zo‗riqishlarini  yuzaga  keltiruvchi  individual 
ta‘sirlanish v	a tashqi ta‘sirlarni bartaraf etish yo‗llarini aniqlash.	 	
Tadqiqot  predmeti:	 hissiy  zo‗riqishlar  asosida  yuzaga  keladigan  o‗smirlik  yoshidagi 	
stress holatlarini tadqiq etish .	 	
Tadqiqot ob‟ekti:  	O‗smirlik yoshidagi affekt va stress holatlari	. 	
Tadqiqot  faraz	i: O‗smirlik  yoshida  eng  ko‗p  uchraydigan  hissiy  zo‗riqish 	– stress 	
bo‗lishi,  uning  kechishi,  shaxsning  individual	-psixologik  xususiyatlari  ham  taraqqiyot 	
motivatsiyasiga  bog‗liq  bo‗lishi  mumkin.  Taraqqiyot  motivatsiyasi  qanchalik  yuqori  bo‗lsa,   	6 	
hissiy  zo‗	riqishlar  shunchalik  kam  bo‗ladi  va  ular  o‗smirlik  yoshidan  o‗spirinlik  yoshiga  o‗tgan 	
sari kamayib borishi mumkin.	 	
Ilmiy yangiligi:	    	
Tadqiqotning  metodologik  asosi	ni  O‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  ta‘lim	-	
tarbiya, har tomonlama  yetuk,  barkamol s	haxsni  tarbiyalash haqidagi  fikr	-mulohazalari,  ―Ta‘lim 	
to‗g‗risida‖gi Qonun, ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖, psixologiya fanining asosiy tamoyillari 
– determinizm,  ong  va  faoliyat  birligi,  psixika  va  ongning  faoliyatda  rivojlanish  tamoyillari 	
tashkil 	etadi. 	 	
Tadqiqot metodlari:	 	
- 	kuzatish;	 	
- 	suhbat;	 	
- 	faoliyat natijalarini tahlil qilish;	 	
- 	test  (Yu.  V.  Shcherbatixning  ―O‗quv  faoliyati  bilan  bog‗liq  stresslarni  o‗rganish‖ 
testi, S. Kouxen, G. Vilyamsonlarning ―Hissiy zo‗riqishlarga chidamlilik‖ testi);	 	
- 	natijala	rni tahlil qilishning matematik	-statistik metodlari. 	 	
Tadqiqot  bazasi:	 Andijon  shaxar  №30,  №24,  son  umumta‘lim  maktablari  o‗quvchilari. 	
Jami 60nafar	..  	
Tadqiqotning  ilmiy  axamiyati:	 unda  o‗smirlik  yoshidagi  taraqqiyot    jarayoni  bilan 	
bog‗liq  hissiy  zo‗riqi	shlarni  o‗rganishga  bag‗ishlangan  ilmiy  adabiyotlar  tahlil  qilinganligi, 	
stresslarga  sabab  bo‗luvchi  ob‘ektiv  va  sub‘ektiv  omillar  ta‘siri  ochib  berilganligi,  uni  bartaraf 
etish  usullari,  mohiyati  ochib  berilganligidadir.  Shu  ningdek  taxlil  qilingan  va  to‗	plangan 	
materiallardan  yosh  va  pedagogik  psixologiyasi,  oila  psixologiyasi,  psixologik  konfiktologiya 
fanlaridan  ma‘ruza  matnlari  tayorlashda,  o‗quv  mashg‗ulotlari  olib  borishda  va  amaliy 
seminarlar tashkil etishda foydalanish mumkin.	 	
Tadqiqotning  amaliy  a	xamiyati:	 	unda  keltirilgan  xulosalarning  pedagog  va 	
o‗quvchilarga  o‗smirlik  yoshida  olib  boriladigan  ta‘lim	-tarbiya  jarayonida  paydo  bo‗ladigan 	
hissiy zo‗riqishlarni bartaraf etishda foydalanish imkoniyatiga ega bo‗lishidir.	 	
Tadqiqot  ishining  tuzilishi  va 	xajmi: 	Bitiruv  malaka  ishi  Kirish,  3  bob,  8  bo‗lim, 	
xulosa, tavsiya va adabiyotlardan iborat.Mavjud metodiklar va olingan natijalar jadvallar asosida 
ilovada keltirilgan.  Jami         sahifadan tashkil topgan.	            	 	
 
 	
   	7 	
1.BOB	. O„smir shaxsining  psi	xologik xususiyatlarini ijtimoiy psixologik muammo sifatida 	
tadqiq etilishi.	 	
1.1.	Xorij psixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllanishi muammosining tadqiq qilinishi	 	
“Ildizi  baquvvat,  ya‟ni  ruhan  bardam,  ongi  tiyran  ma‟naviy  nuqtai  nazardan  yuksak 
kishilar b	ilangina buyuk zamin yaratishimizga ishonaman.» 	 	
 	 	 	           	I.A.Karimov	 	
Respublikamizda  amalga  oshirilayotgan  ta‘lim  siyosatining  muhim  jihatlaridan  biri  yosh 	
avlodni  har  tomonlama  barkamol  insonlar  qilib  tarbiyalashdan  iboratdir.  Barkamol  inson 
ma‘navi	y  jihatdan  yetuk,  o‗z  vatanining  tarixi,  buguni  va  kelajagi  uchun  kayg‗uradigan, 	
shuningdek, jamiyatning	-ijtimoiy iqtisodiy taraqkiyotiga o‗z hissasini qo‗shish ishtiyoqida yonib 	
yashaydigan  shaxs  bo‗lib,  bunday  shaxsni  tarbiyalash  bugungi  kun  talabidir.   	O‗zbekiston 	
Respublikasi  mustaqilligini  qo‗lga  kiritib,  jahonning  rivojlangan  davlatlar  qatoridan  o‗zining 
munosib  o‗rnini  egallash  sari  dadil  qadamlari  bilan  ilgarilab  borar  ekan,  shubhasis,  shu 
mustaqilligini  va  uning  porloq  istiqbolini  ta‘minlovchi  asos	iy  omil  bo‗lish  inson  omilining 	
ahamiyati  tobora  ortib  boraverdi.	 Chunki,  ijtimoiy	-iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan  har  qanday 	
davlat quvvatini va uning salohiyatini birinchi navbatda shu davlatni har tomonlama rivojlangan, 
taraqqiyotning bugungi va ertangi 	kuni intellektual va ahloqiy, ijtimoiy	-psixologik jihatlari bilan 	
javob  bera  oladigan  fuqarolari,  ishlab  chiqarish  va  boshqaruv  tizimlarida  faoliyat  ko‗rsata 
oladigan  kadrlar  belgilab  beradi.  Bunday  kadrlar  esa  shu  Vatan  uchun  xizmat  qiladigan  shu 
yurtni  d	eb,  shu  elni  deb  yashaydigan  shu  yurt  farzandlari  orasidan  yetishib  chiqadi  va 	
tarbiyalanadi.	 	
                  	Shaxsning  har  tomonlama  kamol  topishi  ta‘lim  jarayoni,  uning  tashkil  etilishi  va 	
amalga  oshirish  usul  va  vositalariga  ham  muayyan  darajada  bog‗l	iqdir.  Muvaffaqiyatli  ta‘lim 	
olish,  bilimlarni  egallashning  optimal  asosi  o‗kuv,  intellektual  ko‗nikma  va  malakaning 
shaxsdagi  o‗zlikni  anglash,  o‗z	-o‗zini  baholash  hamda  bilish  kabi  ko‗rsatgichlar  bilan  uyg‗un 	
ravishda shakllanishi hisoblanadi.	 	
Jahon  psix	ologiyasi  fanida  shaxsning  kamoloti,  uning  rivojlanishi  to‗g‗risida  xilma	-xil 	
nazariyalar  yaratilgan  bo‗lib,  tadqiqotchilar  inson  shaxsini  o‗rganishda  turlicha  pozitsiyada 
turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o‗ziga xos yondashishga egadirlar.	 	
 	 Bioge	netik  nazariyaning  yirik  namoyondalaridan  biri  bo‗lmish  amerikalik  psixolog 	
S.Xoll  psixologik  taraqqiyotning  bosh  qonuni  deb  ―rekapitulyatsiya  qonuni‖ni  (filogenezni 
qisqacha  takrorlashni)  hisoblaydi.  Uning  fikricha,  ontogenezdagi  individual  taraqqiyot 
fil	ogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. 	   	8 	
 	 	Olimning  talqiniga  binoan,  go‗daklik  hayvonlarga  xos  taraqqiyot  pallasini  qaytarishdan 	
boshqa  narsa  emas.  Bolalik  davri  esa  qadimgi  odamlarning  asosiy  mashg‗uloti  bo‗lgan  ovchilik 
va baliqchilik davriga aynan 	mos keladi. 	 	
8-12  yosh  oralig‗ida  o‗sish  davri  o‗smiroldi  yoshidan  iborat  bo‗lib,  yovvoyilikning  oxiri  va 
sivilizatsiyaning  boshlanishidagi  kamolot  cho‗qqisiga  hamohangdir.  O‗spirinlik  esa  jinsiy 
yetilishidan (12	-13) boshlanib, to  yetuklik  davri kirib kelg	unga qadar (22	-25  yoshgacha) davom 	
etib,  u  romantizmiga  ekvivalentdir.  S.Xolning  talqiniga  qaraganda,  bu  davrlar  ―bo‗ron  va 
tazyiqlar‖,  ichki  va  tashqi  nizolar  (konflikt)dan  iborat  bo‗lib  kechishi  davomida  odamda 
―individuallik  tuyg‗u‖si  vujudga  keladi.  Sh	axsni  rivojlanishining  ushbu  nazariyasi  o‗z  davrida 	
bir  talay  tanqidiy  mulohazalar  manbai  vazifasini  o‗tadi,  chunki  inson  zotidagi  rivojlanish 
bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.	 	
 	 E.Shpranger  ―O‗spirinlik  davri  psix	ologiyasi‖  degan  asarida  qizlarning  13  yoshdan  19 	
yoshgacha,  yigitlarning  esa  14  yoshdan  22  yoshgacha  kiritishni  tavsiya  qiladi.  Ushbu  yosh 
davrida yuz beradigan asosiy o‗zgarishlar E.Shpranger bo‗yicha:	 	
a) shaxsiy ―Men‖ni kashf qilish;	 	 	
b) refleksiyaning 	o‗sishi;	 	
v) o‗zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e‘tirof qilish;	 	
g) hayotiy ezgu rejalarining paydo bo‗lishi;	 	
d) o‗z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi va boshva holatlar.	 	
 	Uning  fikricha,  14	-17  yoshlar	da  vujudga  keladigan  inqirozning  mohiyati  ularga 	
kattalarning  bolalarcha  munosabatidan  qutulish  tuyg‗usini  tug‗ilishidan  iboratdir.  17	-21 	
yoshlarning  yana  bir  xususiyati	-o‗zining  tengqurlari  va  jamoatchilik  qurshovidan  ―uzilish 	
inqirozi‖  va  tanholik  tuyg‗u	sining  paydo  bo‗lishidir.  Bu  holatni  tarixiy  shartlanganlik  shart	-	
sharoitlar va omillar vujudga keltiradi.	 	
 	E.Shpranger,  K.Byuler,  A.Maslou  va  boshqalar  personologik  nazariyaning  yirik 	
namoyondalari bo‗lib hisoblanadilar.	 	
 	Sobiq  sho‗ro  psixologiyasida  rivo	jlanishi  muammosi  L.S.Vigotskiy,  P.P.Blonskiy, 	
S.L.Rubinshteyn,  A.N.Leontev,  B.G.Ananev,  L.I.Bojovich  singari  yirik  psixologlarning 
asarlarida o‗z aksini topa boshlagan.	 Sobiq  sho‗ro  psixologiyasining  yirik  namoyondasi, 	
L.S.Vigotskiyning  shogirdi  L.I.Bojov	ich  shaxs  shakllanishini  muayyan  davrlarga  bo‗lishda 	
motivlarga  asoslanadi,  shuning  uchun  bu  yondashuvni  motivatsion  deb  yuritish  mumkin. 
L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan iborat: 	 	
1. birinchi bosqich	-chaqaloqlik	-tug‗	ilgandan to 1 yoshgacha, 	 	
2. ikkinchi bosqich	-motivatsion tasavvur 	- 1 yoshdan 3 yoshgacha,	 	
3. uchinchi bosqich 	- ―Men‖ni anglash davri 	- 3 yoshdan 7 yoshgacha, 	   	9 	
4. to‗rtinchi bosqich	-ijtimoiy jonzod ekanligini anglash davri 	- 7 yoshdan 11 yoshgacha, 	 	
5. beshinchi bos	qich: 	 	
a) o‗z	-o‗zini anglash davri 	- 12 yoshdan 14 yoshgacha, 	 	
b) o‗z o‗rnini belgilab olish (topish) davri 	- 15 yoshdan 17 yoshgacha. 	 	
Shaxsning  o‗zini	-o‗zi  baholash  u  hammaning  o‗rtasida  bildiradigan  fikr  ham,  samimiy 	
ravishda  o‗zi  haqida  nimani  o‗ylashi	 bilan  ham  belgilanmay,  balki  muntazam  ravishda  o‗ziga 	
nisbatan  qanday  harakat  qilishi  bilan  belgilanadi.  Agar  inson  unga  e‘tiborsizlik  qilishlariga  o‗ta 
hissiyotli  bo‗lsa,  agar  u  zaifliklari  namoyon  bo‗lishi  mumkin  bo‗lgan  vaziyatlardan  qochishga 
zo‗r  ber	ib  urinsa,  uni  ish  qobilyatini  yomonlashtiradigan  darajagacha  orzularga  berilsa,  uning 	
o‗ziga  ishonmaslik  xususida  xulosa  chiqarish  mumkin.  Va  aksincha,  hatto  inson  juda  kamtar 
bo‗lib  tuyulsa	-da,  o‗ziga  o‗zi  ancha  yuqori  baho  berishi    to‗g‗risida    hukm  chi	qarish  imkonini 	
beradigan mezonlar ham mavjud bo‗lsa, u atrofdagilarni haqoratlamay, o‗z nuqtai nazariga amal 
qiladi;  agar  boshqalar  u  bilan  rozi  bo‗lmasalar  unchalik  xafsalasi  pir  bo‗lmaydi;  u 
muvaffaqiyatsizlikka  uchraganda  o‗zini	-o‗zi  oqlamaydi  va  umids	izlikka  uchramaydi.  U  boshqa 	
odamlarga hurmat bilan munosabatda bo‗ladi va boshqalardan o‗ziga nisbatan salbiy fikrni kutib 
o‗tirmasdan  va  maqtovlarni  rad  etmay,  qo‗lidan  kelganicha  boshqalarga  yordam  berishga 
intiladilar.	 	
 
  
 
 
   	10	 	
1.2.Psixik holatlar muammo	sining ilmiy adabiyotlarda o„rganilganligi	 	
Psixik  holatlarni  izchil  o‗rganish  eramizdan  2	-3  ming  yil  avval  Hindistonda  boshlangan 	
edi.  Qadimgi  yunon  faylasuflari  ham  psixik  holatlar  muammosi  bilan  shug‗ullanib  ko‗rganlar. 
‖Holat‖  tushunchasi  falsafiy  tushu	ncha  sifatida  Kant  va  Gegel  ishlarida  ham  keltirilgan.  Psixik 	
holatlarni  izchil o‗rganish U. Djemsdan boshlanadi.  U psixologiyani ong  holatlarini tavsiflovchi 
va o‗rganuvchi fan bo‗lishi kerak degan g‗oyani ilgari surgan. Ong holati sifatida u sezgi, xohis	h, 	
emotsiya,  bilish  jarayonlari,  fikrlar,  qarorlar  va  niyatlarni  tushunadi.  Psixik  holat 
tushunchasining keyingi rivojlanishi rus psixologiyasining taraqqiyoti bilan bog‗liq. Bu sohadagi 
eng  birinchi  ilmiy  ish  O.  A.  Chernikovaning  1937  yilda  bosilib  chiqqa	n  maqolasi  bo‗lib,  u 	
sportchining  startdan  oldingi  hissiy  holatlarini  o‗rganishga  bag‗ishlangan  edi.  Shundan  so‗ng 
sport  psixologiyasida  psixik  holatlar  A.  S.  Puni,  F.  S.  Yegorov,  V.  V.  Vasilev,  Ya.B.  Lextman, 
K.  M.  Smirnov,  V.  F.  Spiridonov,  A.  N.  Krestov	nikov  va  boshqalarning  ishlarida  o‗rganildi.  V. 	
A. Ganzenning fikricha, 1964 yilda N. D. Levitovning ―Odamning psixik holatlari haqida‖ nomli 
kitobi nashr etilishi bilan bu muammoni o‗rganish tarixida yangi davr boshlandi. Shundan so‗ng 
psixologiya  psixik 	 holatlar,  xususiyatlar,  jarayonlar  haqidagi  fanga  aylandi.  N.  D.  Levitovning 	
fikricha, ―psixik holat inson xulq	-atvori va faoliyatining muayyan vaqt oralig‗idagi  yaxlit tavsifi 	
sifatida  aks ettirilayotgan predmet va hodisalarning ta‘sirida vujudga keladi	gan shaxs xususiyati 	
va  holatidir‖.	 	
Keyinchalik bu muammo  bilan B. G. Anan‘ev,  V. N. Myasishev, A. G.  Kovalyov, K. K. 	
Platonov, V. S. Merlin va boshqalar shug‗ullanishgan. 	 	
A.  O.  Proxorov,  B.  G.  Anan‘ev,  F.  Ye.  Vasilyuklarning  fikricha,  insonning  turli  ha	tti	-	
harakati  va  faoliyati  bir  necha  psixik  holatlar  fonida  namoyon  bo‗ladi,  faoliyatning 
muvaffaqiyatiga ijobiy yoki salbiy ta‘sir etadi. 	 	
A.O.Proxorov  har  qanday  psixik  holatning  paydo  bo‗lishida  ikkita  bo‗g‗in  borligini 	
ta‘kidlaydi.	 	
Birinchidan,  individn	ing  hayot  faoliyatida  namoyon  bo‗luvchi  tashqi  muhit  sharoiti  va 	
individ  psixik  xususiyatlari  muvozanati  darajasini  ifodalovchi  vaziyat;  muhitning  o‗zgarishi, 
vaziyatning  o‗zgarishi,  psixik  holatlardagi  o‗zgarishlarga  olib  keladi.  Masalan,  fikrlash 
faoliya	tidagi  muammoli  vaziyat  psixik  zo‗riqishni  kuchaytirishi  va  bilish  faoliyatidagi 	
frustratsiyaga olib kelishi  mumkin.	 	
Ikkinchidan,  individning  shaxsga  xos  xususiyatlarini  ifodalovchi  sub‘ektiv  ichki 	
sharoitlar  (tajriba,  ko‗nikma,  malaka,  bilim)  yig‗indisi 	sifatida  tashqi  muhit  ta‘sirlarini  vositali 	
tarzda  idrok  qiladi.  Har  qanday  ―ichki  sharoit‖ning  o‗zgarishi  o‗z  ortidan  psixik  holatlardagi 
o‗zgarishlarni olib keladi. 	 	
Psixologiya  bilan  bir  qatorda  psixik  holatlar  muammosi  bilan  boshqa  turdosh  fanlar  ham   	11	 	
shug‗ullana  boshladi.  I.  P.  Pavlov  fikricha,  ―Bu  holat  biz  uchun  birlamchi  haqiqat  bo‗lib, 
insoniyat taraqqiyotini ta‘minlovchi kundalik hayotda bizni  yo‗naltirib turuvchidir‖. 	 	
Fiziologiyada psixik holatlarni o‗rganish bilan bog‗liq  yana bir tadqiqotlar P	. S. Kupalov 	
nomi  bilan  bog‗liq.  Uning  fikricha,  vaqtinchalik  holat  tashqi  muhit  ta‘sirida  shartsiz  refleks 
mexanizmlari asosida ro‗y beradi. V. I. Myasishev psixik holatni shaxs tarkibidagi tuzilmalardan 
biri sifatida jarayonlar, holatlar va munosabatlar 	bilan bir qatorga qo‗yadi. B. F.  Lomov fikricha 	
esa,  ―Psixik  jarayonlar,  holatlar  va  xususiyatlar  inson  organizmidan  tashqi  holda  mavjud 
bo‗lmaydi.  Ular  inson  miyasining  vazifasi  sifatida  biologik  taraqqiyot  va  insoniyat  tarixi 
davomida    rivojlanib  kelgan.	 Shuning  uchun  psixika  qonunlarini  aniqlash,  eng  avvalo,  inson 	
miyasi, asab tizimi va butun organizmning ish faoliyatini o‗rganishdan iborat bo‗lishi kerak‖. 	 	
Psixologik  va  biologik  omillarning  birligi  psixik  holatlarni  baholashning  ob‘ektivligi 	
tamoyiliga	 asoslanib,  psixik  holatlarni  o‗rganish  ikki  yo‗nalishda  amalga  oshiriladi:  funksional 	
va emotsional holatlarni o‗rganish.	 	
Psixik  holatlarni  tasniflashda  har  xil  yondoshuvlar  mavjud.  Ularga  ko‗ra  aqliy, 	
emotsional,  irodaviy  faoliik  va  passivlik,  stress,  ko	‗tarilish,  o‗zini  yo‗qotib  qo‗yish,  to‗yinish, 	
kutish,  yolg‗izlik  va  boshqalarni  ajratish  mumkin.Umumlashganlik  darajasiga  ko‗ra  holatlar 
umumiy,  turga  xos  va  individual  bo‗lishi  mumkin.  Masalan,  holatlarlarning  tavsificha  ularning 
sub‘ekt tomonining angla	nganlik darajasiga bog‗liq.	 	
P.  K.  Anoxinning  fikricha,  mazkur  xususiyatlar  ichida  eng  muhimi  insonning 	
munosabatlaridir.  Holat  tarkibida  inson  ongi  va  o‗z	-o‗zini  anglash  darajasini  bildiradi.  Ong 	
xususiyati  sifatidagi  munosabat 	–borliqqa  bo‗lgan  munosabatd	ir.  O‗z	-o‗zini    anglash  tavsifi 	
sifatida 	– o‗zini boshqarish, nazorat qilish, baholashdir. 	 	
Holatning  tavsifi  va  parametrlari  bilan  bir  qatorda  uning  funksiyasi    (vazifalari)ni    ham 	
ko‗rsatish  mumkin.  Ular  ichida  eng  muhimi  sifatida:  a)  boshqarish  (regulya	tsiya);  b)  alohida  	
psixik  holat va  xususiyatlarni birlashtirish (integratsiya) vazifasini  ko‗rsatish mumkin.	 	
V.  I.  Chirkov  diagnostik  maqsadlarda  psixik  holatlarga  ta‘sir  etuvchi  beshta  omil 	
borligini  ko‗rsatadi.  Ular:  kayfiyat,  muvaffaqiyat  ehtimollig	ini  baholash,  motivatsiya,  tetiklik  	
darajasi  va  ishga    munosabat.  Bu  beshta  omilni  u  uch  guruhga  birlashtiradi:  motivatsion 
undovchi  (kayfiyat  va  motivatsiya),  hissiy  baholovchi  (muvaffaqiyat  ehtimolligini  baholash  va 
ishga munosabat), faollashtiruvchi	-qu	vvatlantiruvchi (tetiklik, bardamlik darajasi).	 	
O‗zining  dinamik  tabiatiga  ko‗ra  psixik  holatlar  jarayonlar  va  xususiyatlar  o‗rtasidagi 	
oraliq o‗rinni egallaydi.  Ma‘lumki,  ba‘zi  psixik jarayonlar (diqqat) ayrim holda shaxsning holati 
sifatida  ham  qaraladi.	 Xususiyatlar  mohiyatini  tushuntirishda  psixik  holat  tushunchasidan 	
foydalanish  xususida  A.  O.  Proxorov  shunday  deydi:  ‖Xarakter  xislatini  tushunish  uchun,  eng 
avvalo,  vaqtinchalik  holatlarni  tahlil  qilish,  tushunish  kerak  bo‗ladi.  Shundan  keyingina  uning   	12	 	
xarakter  tarkibidagi  barqarorligi  va  mustahkamligi  haqida  fikr  yuritish  mumkin‖.  A.  S. Puni  esa 
―Psixik  holatlar  shaxs  tavsiflarining  nisbatan  barqaror  va  muvozanatlashgan  tizimi  bo‗lib,  uning 
fonida psixik jarayonlar dinamikasi namoyon bo‗ladi‖ degan fikr	ni ilgari suradi. A. G. Kovalyov 	
fikricha  esa:  ‖Psixik  holatlar  ko‗p  hollarda  mazkur  shaxs  uchun  tipik  bo‗lgan  xususiyatga 
aylanadi va shaxsning psixologik xususiyatlarida o‗z aksini topadi‖.Psixik holatlar ko‗p hollarda 
vaziyat  yoki  faoliyatga  javob  (reak	siya)  sifatida  namoyon  bo‗ladi,  moslashuvchanlik  tabiatiga 	
ega  bo‗lib,  insonning  tashqi  muhit  bilan  o‗zaro  ta‘sirini  muvofiqlashtirib,  o‗zgarayotgan 
sharoitga moslashishni ta‘minlaydi.	   	13	 	
1.3.Hissiy zo„riqishlarni keltirib chiqaruvchi sabablar va ularning na	moyon bo„lishi	 	
Psixologik  zo‗riqishlar  organizmning  turli  funksional  tizimlaridagi  o‗zgarishlarda 	
namoyon  bo‗lsa,  uning  jadalligi  yoki  kuchi  kayfiyatning  buzilishidan  tortib,  oshqozon  yarasi 
yoki  yurak  infarktigacha  olib  kelishi  mumkin.  Hissiy  zo‗riqishlar	ning  namoyon  bo‗lishini 	
turlicha  tasniflash  mumkin.  Biroq  psixologiya  uchun  ularni  quyidagicha  tasniflash  maqsadga 
muvofiq:	 
1. Xulq	-atvorga xos reaksiyalar.	 	
2. Aqliy faoliyatdagi reaksiyalar.	 	
3. Hissiy sohadagi reaksiyalar.	 	
4. Fiziologik jarayonlardagi o‗zgarishlar.	 	
Xuddi shunday tasnif dastlab D. Nutt tomonidan hissiy zo‗riqish yoki stressga olib kelishi 	
mumkin  bo‗lgan  bezovtaliklar,  xavotirlanishlar  holatini  o‗rganish  maqsadida  amalga  oshirilgan 
edi.  D.  Nutt  bezovtalik  holatini  vujudga  keltiradigan  quyidagi  to‗rtta  t	arkibiy  qismlarni  ajratib 	
ko‗rsatgan:	 	
- 	kayfiyati (yoki hayajon);	 	
- 	kognitiv  soha  (noxush  xotiralar,  biror  narsani  oldindan  o‗ylab,  noto‗g‗ri  bashorat 
qilish);	 	
- 	fiziologiq  belgilar  (taxikardiya 	– pulsning  tezlanishi,  ter  ajralishining  tezlashishi, 	
harakatlarnin	g buzilishi);	 	
- 	xulq	-atvordagi buzilishlar.	 	
Yu.  V.  Shcherbatix  stress  yoki  hissiy  zo‗riqishlarning  xulq	-atvorda  namoyon  bo‗lishini 	
quyidagi jadval orqali ifodalaydi:	   	14	 	
 
 	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 	
Psixomotorikadagi  o‗zgarishlar  mushaklarning,  ayniqsa,  yuz  va  bo‗yin  mushaklar	ining 	
haddan  ziyod  zo‗riqishida,  qo‗llarning  titrashida,  nafas  olish  ritmining  buzilishida,  ovozning 
titrashi,  sensomotor  reaksiyalar  tezligining  pasayishi,  nutq  buzilishi  va  boshqalarda  namoyon 
bo‗ladi.  Yu.  V.  Shcherbatix  tomonidan  o‗tkazilgan  tajribalard	a  stress  va  boshqa  hissiy 	
zo‗riqishlar  insonning  yozuviga  ham  ta‘sir  ko‗rsatar  ekan.  Masalan,  yomon  kayfiyat  ta‘sirida 
harflar  orasidagi  masofa  kengayib,  harflarning  eniga  kattalashib  ketishiga  ta‘sir  etadi.  Yaxshi 
kayfiyatda esa kishining yozuvi mayda har	flar bilan, chiroyli holda yoziladi. 	 	
Kun  tartibining  buzilishi 	– uyquning  qisqarishi,  ish  vaqtining  tungi  davrga  o‗tib  qolishi, 	
foydali  odatlardan  voz  kechish,  hissiy  zo‗riqishlarni  bartaraf  etishning  mos  keluvchi  usullarini 
topa olmaslikda ko‗rinadi. 	 	
Ka	sbiy  faoliyatdagi  o‗zgarishlar  ish  joyidagi  odatiy  harakatlarni  bajarishdagi  xatolarning 	
ko‗pligi,  vaqtning  surunkali  tarzda  yetishmasligi,  ish  samaradorligining  pasayib  ketishi,  harakat 
muvofiqligining buzilishi, aniqlikning yo‗qolishida kuzatiladi. 	 	
Ijti	moiy rollarga xos vazifalarga xos buzilishlar 	– yaqinlar va do‗stlar bilan munosabatga 	
yetarlicha vaqt yetishmasligi, nizolarning kuchayishi, muloqot davomida sezgirlikning pasayishi, 
ijtimoiy qoidalarga zid xulq	-atvor belgilarining ko‗rinishida namoyon bo	‗ladi. Shuningdek, uzoq 	
muddat hissiy zo‗riqishda bo‗lgan inson ijtimoiy me‘yor va standartlarga e‘tiborsiz bo‗lib qoladi. 
Hatto  o‗zining  tashqi  ko‗rinishiga  ham  e‘tibor  bermasligi  mumkin.  Chuqur  hissiy  zo‗riqishlar 
vaqtida  atrofdagilar  bilan  munosabatlarn	i  uzish  asosiy  muammoni  yechimsiz  qoldirish,  o‗zida 	
aybdorlik  va  chorasizlik  hissini  vujudga  keltiradi.  O‗quv  faoliyatiga  xos  hissiy  zo‗riqishlar 
o‗smirlarning fikricha, ish qobiliyatining  pasayishi  va charchoqning ortishi  bilan bog‗liq. Hissiy 
zo‗riqishla	rning  salbiy  ta‘siri  shuningdek,  uyquning  buzilishi,  behuda  shoshilish,  vaqtning 	
yetishmasligida ham namoyon bo‗ladi. 	 	
Ish  qobiliyatining  pasayishi  va  uyquning  buzilish  darajasi  ko‗plab  ob‘ektiv  va  sub‘ektiv 	
 	
Ҳиссий зўриқишнинг хулқ	-	
атвордаги белгилари	 	
�I�k�b�o�h�f�h�l�h�j�b�d�Z	-	
�g�b�g�]���[�m�a�b�e�b�r�b	 	
���Z�z�l���l�Z�j�a�b�g�b�g�]��	
�†�a�]�Z�j�b�r�b	 	
�D�Z�k�[�b�c��	
�n�Z�h�e�b�y�l�^�Z�]�b��	
�[�m�a�b�e�b�r	 	
�B�`�l�b�f�h�b�c���\�Z�a�b�n�Z	-	
�e�Z�j�g�b���[�Z�`�Z�j�b�r�^�Z�]�b��	
�†�a�]�Z�j�b�r	 	
�F�m�r�Z�d�e�Z�j�g�b�g�]��
���Z�^�^�Z�g���a�b�z�^��	
�a�†�j�b���b�r�b�������Z�j�Z�d�Z�l��	
�j�b�l�f�b�g�b�g�]��
�†�a�]�Z	�j�b�r�b	 	
�D�m�g���l�Z�j�l�b�[�b�g�b�g�]��	
�†�a�]�Z�j�b�r�b������
�m�c���m�g�b�g�]����
�[�m�a�b�e�b�r�b	 	
�F�_���g�Z�l��	
�k�Z�f�Z�j�Z�^�h�j�e�b�]�b�g�b�g�]��
�i�Z�k�Z�c�b�r�b�����x���h�j�b��	
�^�Z�j�Z�`�Z�^�Z�]�b��
�l�h�e�b���b�r	 	
�G�b�a�h�e�Z�j�g�b�g�]��
�d�m�q�Z�c�b�r�b����	
�l�Z�`�h�\�m�a�d�h�j�e�b�d	-	
�g�b�g�]���h�j�l�b�r�b	   	15	 	
omillar ta‘siriga bog‗liqdir. 	 	
Ba‘zi  mualliflar 	―hissiy  stress‖  va  ―hissiy  zo‗riqish‖  tushunchalarini  farqlamaydilar.  Har 	
ikki  holat  uchun  ham  mimikadagi  o‗zgarishlar,  harakatlarni  bajarishdagi  nuqsonlar,  nutq 
talaffuzidagi  buzilishlar  xosdir.  Ushbu  mualliflar  tomonidan  keltirilgan  vaziyatlar  tahlili  sh	uni 	
ko‗rsatadiki,  bu  yerda  klassik  tabiatga  ega  bo‗lgan  uzoq  muddatli  stresslar  haqida  emas,  balki 
qisqa  muddatli  hissiy  zo‗riqish  haqida  boradi.  Ular  tomonidan  stress  tarkibiga  ham  kiruvchi 
hissiy  zo‗riqishlar  paytida  namoyon  bo‗ladigan  xulq	-atvor  reaksiy	alarining  quyidagi  tasnifi 	
keltiriladi:	 	
- 	impulsiv  shakli 	– haddan  ziyod  qo‗zg‗aluvchanlik,  tormozlanish  faolligining 	
pasayishi, xato va shoshilinch harakat;	 	
- 	tormozlovchi  shakli 	– asab  tizimi  zaxirasining  pasayishi  hisobiga  himoyalovchi 	
tormozlanishning kuch	ayishi;	 	
- 	generalizatsiyalovchi shakli 	– kutilmagan harakatlar.	 	
Stress  vaqtida  odatda,  intellektual  faoliyatning  barcha  sohalari 	– hatto  xotira  va  diqqat 	
ham o‗zgarishi mumkin.	 	
Diqqat ko‗rsatkichlariga xos buzilishlar, eng avvalo, katta yarim sharlar po‗stlo	q qismida 	
hissiy  zo‗riqishni  vujudga  keltirgan  omil  bilan  bog‗liq  markaz  atrofida  vujudga  kelgan 
dominanta  bilan  bog‗liq.  Bunda  muhim  ob‘ektlar  ustida  diqqatning  to‗planishi  qiyinlashadi,  tez 
chalg‗ish kuzatiladi. 	 	
Ongning  doimo  hissiy  zo‗riqishni  vujudga 	keltirgan  sabablarini  tahlil  qilish  bilan 	
bandligi,  undan  chiqish  yo‗llarini  axtarish  xotira  ko‗lamini  toraytiradi,  zarur  materialni  qayta 
esga tushirishni qiyinlashtiradi. 	 	
Shuningdek, hissiy zo‗riqishlar paytida ikkita yarim sharning o‗zaro ta‘sirining o	‗zgarishi 	
ham  mumkin,  ya‘ni  ―emotsional‖ 	– o‗ng  yarim  shar  ―mantiqiy‖ 	– chap  yarim  shardan  ustun 	
bo‗ladi.  Aqliy  faoliyatning  susayishi  stressni  vujudga  kelishiga  ta‘sir  ko‗rsatgan  vaziyatdan 
chiqish yo‗llarini topishni qiyinlashtiradi. 	 	
V.L.  Marishuk  va  V.	I.  Yevdokimovlarning  yozishicha,  stress  vaqtida  aqliy  jarayonlarga 	
xos  buzilishlar  dominantaning  fiziologik  tushuncha  ekanligidan  dalolat  beradi.  Hissiy  zo‗riqish 
vaqtida salbiy induksiya qonuniga ko‗ra dominanta boshqa qo‗zg‗alish o‗chog‗ini o‗chiradi. 	 	
Stressning intellektual faoliyatdagi belgilari:	 	
Diqqat 	– to‗planishi qiyinlashadi, tez chalg‗iydi, ko‗lami torayadi. 	 	
Tafakkur 	– mantiqiylikning  buzilishi,  tarqoqligi,  qaror  qabul  qilishning  qiyinlashuvi, 	
ijodiy imkoniyatlarning pasayishi.	 	
Xotira 	– operativ	 xotiraning yomonlashuvi, qayta esga tushirishning qiyinlashishi.	 	
Hissiy  zo‗riqishlar  organizmdagi  barcha  fiziologik  jarayonlarga 	– hazm  qilish,  qon   	16	 	
aylanishi, nafas olish tizimi faoliyatiga o‗z ta‘sirini o‗tkazadi. 	 	
Stress vaqtida quyidagi ob‘ektiv o‗zgar	ishlarni qayd etish mumkin:	 	
- 	puls chastotasining ortishi yoki uning bir maromda bo‗lmasligi;	 	
- 	qon bosimining ko‗tarilishi;	 	
- 	oshqozon	-ichak trakti ishining buzilishi;	 	
- 	terining qarshilik ko‗rsatish quvvatining pasayishi va boshqalar.	 	
Bu  ob‘ektiv  o‗zgarishlar  o‗	z  navbatida  turli  sub‘ektiv  kechinmalarda  ham  namoyon 	
bo‗ladi:	 
- 	yurak va boshqa a‘zolardagi og‗riq;	 	
- 	nafas olishga qiynalish;	 	
- 	mushaklarning zo‗riqishi;	 	
- 	ovqat hazm qilish tizimida noxush hislarning paydo bo‗lishi va boshqalar.	 	
O‗smirlar  bilan  o‗tkazilgan  tadq	iqotda  o‗zlaridagi  hissiy  holatga  baho  berib,  fiziologik 	
jarayonlarda namoyon bo‗lishini quyidagicha ta‘kidlab o‗tishgan:	 	
- 	bosh og‗rig‗i 	– 5,7 ball;	 	
- 	pulsning tezlashishi yoki yurak sohasidagi noxush hislar 	– 4,2 ball;	 	
- 	mushaklardagi zo‗riqishlar 	– 3,9 ball;	 	
- 	oshqozon	-ichak traktidagi buzilishlar 	– 3,5 ball;	 	
- 	nafas olishning qiyinlashuvi 	– 2,8 ball.	 	
Tortinchoq, odamovi, uyatchan, pessimist,  asab tizimi  kuchsiz, introvert kishilarda stress 	
bilan bog‗liq psixosomatik o‗zgarishlar boshqalarga nisbatan yaqqol ifodal	anadi. 	 	
Hissiy  zo‗riqishlar  inson  psixikasining  turli  jabhalarini  qamrab  olishi  mumkin.  Bu,  eng 	
avvalo,  umumiy  hissiy 	fonda	 namoyon  bo‗ladi,  ya‘ni  g‗amgin,  ma‘yus,  pessimist  bo‗lib  qoladi. 	
Uzoq  muddat  davom  etgan  stress  ta‘sirida  inson  normal  holatdagiga  n	isbatan  behalovat, 	
muvaffaqiyatga nisbatan ishonchi sust bo‗lib qoladi. 	 	
Bunday  kayfiyat  fonida  stressni  his  qilayotgan  kishida  kuchli  hissiy  portlash  kuzatiladi. 	
Mazkur  portlashlar 	– ta‘sirlanuvchanlik,  nafrat,  tajovuz,  affekt  shaklida  bo‗lishi  mumkin.  Uz	oq 	
davom etadigan yoki tez	-tez takrorlanib turadigan hissiy zo‗riqishlar inson xarakterini o‗zgartirib 	
yuborishi,  hatto  yangi  xarakter  sifatlarini  vujudga  keltirishi  ham  mumkin.  Bu  sifatlar 	– 	
introversiya,  o‗z	-o‗zini  ayblash,  o‗ziga  bo‗lgan  bahoning  pasayi	shi,  shubhalanuvchanlik, 	
tajovuzkorlik  va  boshqalar.  Ba‘zan  kuchli  moyilliklar  mavjud  bo‗lganda  bu  o‗zgarishlar 
psixopatologiya  ko‗rinishlari 	– asteniya,  nevroz  va  boshqalarga  o‗tib,  normadan  og‗ishi  ham 	
mumkin.	 
Qo‗rquv,  xavotirlik,  pessimizm,  negativizm, 	yuqori  darajadagi  tajovuzkorlik  kabi  salbiy 	
hissiy  holatlar  bir  vaqtning  o‗zida  ham  stressning  oqibati,  ham  stressning vujudga  kelishi  uchun   	17	 	
imkoniyat yaratishi mumkin.	 	
O‗quv  faoliyati  bilan  bog‗liq  stresslarni  o‗rganishga  bag‗ishlangan  tadqiqotlarning 	
ko‗	rsatishicha,  kelajakda  bo‗ladigan  holatlar 	– 	qo‗rqish,  stressning  yuqori  darajadagi 	
tajovuzkorlik,  o‗ziga  nisbatan  ishonchsizlik,  depressiv  (tushkun)  kayfiyat,  tinchlik  bermaydigan 
fikrlar, o‗zini ojiz his qilish kabi ko‗rinishlarida namoyon bo‗lishi mumki	n. 	
Kasbiy  faoliyatdagi  stress  turlari.  O‗quv 	faoliyati  stresslari.  Imtihon  bilan  bog‗liq 	
stresslar  o‗rta  umumta‘lim  maktabi  o‗quvchilari,  ayniqsa,  oliy  maktab  o‗smirlari  psixik 
zo‗riqishlari  ichida  markaziy  o‗rinda  turadi.  Ko‗p  hollarda  imtihon  ruhiy  zarba	 beruvchi  omil 	
sifatida  psixiatriyada  psixogen  va  nevroz  kasalliklarini  keltirib  chiqaruvchi  omil  sifatida  e‘tirof 
etiladi. So‗nggi yillarda o‗tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‗ra, imtihon stressi o‗smirlarning asab 
tizimi, yurak	-qon aylanish tizimi va im	mun tizimi faoliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. 	 	
Boshqa  bir  tadqiqotda  aniqlanishicha,  imtihon  stressi 	kofein	 qabul  qilish  bilan  qo‗shilsa 	
o‗smirlarda  qon  bosimining  keskin  ko‗tarilishiga  olib  kelishi  mumkin.  Uzoq  davom  etuvchi  va 
kuchli  hissiy  zo‗riqishl	ar  vegetativ  nerv  sistemasining  simpatik  va  parasimpatik  bo‗limlarini 	
faollashtirib yuboradi. 	 	
Imtihonlarga tayyorgarlik davridagi noxush omillarga quyidagilar kiradi:	 	
- 	jadal aqliy faoliyat;	 	
- 	mushaklar tizimidagi zo‗riqishlar;	 	
- 	harakat faolligining cheklanish	i; 	
- 	uyqu tartibining buzilishi;	 	
- 	o‗smirlar ijtimoiy mavqeining o‗zgarish ehtimoli bilan bog‗liq hissiy zo‗riqishlar.	 	
Bularning  barchasi  organizm  normal  hayot  faoliyatini  ta‘minlovchi  vegetativ  nerv 	
sistemasini  haddan  ziyod  zo‗riqishiga  olib  keladi.  Imtihon  v	aqtida  yurak  qisqarishlari  chastotasi 	
oshadi. Arterial bosim ortadi. Hissiy va psixoemotsional zo‗riqishlar darajasi ortadi. Imtihonlarni 
topshirib  bo‗lgandan  so‗ng  bu  ko‗rsatkichlar  normaga  darrov  qaytmaydi.  Buning  uchun  bir 
necha  kun  vaqt  talab  qilinadi.	 Ko‗pchilik  tadqiqotchilar  tomonidan  aniqlanishicha,  imtihon 	
stressi  o‗smir  va  o‗quvchilarni  salomatligiga  jiddiy  xavf  tug‗diradi.  O‗z  navbatida,  imtihon 
stressi  har  doim  ham  zarar  keltiruvchi  distress  darajasiga  o‗tavermaydi.  Ba‘zi  vaziyatlarda 
psixologik	 zo‗riqishlar  o‗quvchining  o‗z  oldiga  qo‗ygan  o‗quv  vazifalarini  hal  etish  uchun 	
imkoniyatlarini  mobilizatsiya  qilishga  yordam  beradi.  Shuning  uchun  ba‘zi  o‗ta  ta‘sirlanuvchan 
o‗quvchilarda  uni  ta‘sirini  kamaytirish,  korreksiyalashga  to‗g‗ri  kelsa,  inert, 	kam  motivlashgan 	
o‗quvchilarda uni  kuchaytirish  kerak bo‗ladi.  Imtihon  stressi darajasini korreksiyalashni ko‗plab 
vositalari  mavjud 	– ular:  farmakologik  preparatlar,  psixik  o‗z	-o‗zini  boshqarish,  mehnat  va  dam 	
olishni  optimizatsiyalash,  biologik  qayta  alo	qa  usullaridir.  Maktab  amaliy  psixologlarini  asosiy 	
vazifasi  u  yoki  bu  o‗quvchining  imtihon  paytidagi  stress  holatini  prognoz  qilishdan  iborat.  Bu   	18	 	
muammoni  imtihon  stressini  tashkil  etuvchi  fiziologik  va  psixologik  xususiyatlari  hamda 
individual psixologik	 xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda yechish maqsadga muvofiqdir.	   	19	 	
1.4.	O„smirlik yoshi davrining o„ziga xos o„zgarishlari va  psixo	-fiziologik xususiyatlari.	 	
O‗smirlik  davri  insonni  bolalikdan 	- yoshlikka  o‗tuvchi  va  o‗z  navbatida  boshqa 	
davrlardan  o‗zin	ing  nisbatan  keskinroq,  murakkabroq  kechishi  bilan  farqlanib  turuvchi  inson 	
ontogenetik  rivojlanishining  eng  xarakterli  davrlaridan  biridir.  Bu  davr  psixologik  pedagogik 
adabiyotlarda  «o‗tish  davri»,  «og‗ir  davr»,  «inqiroz  davri»  kabi  iboralar  bilan  atalad	i.  Bu  davr 	
taxminan  bolalarning  5	-8-sinflarda  o‗qish  paytlariga  to‗g‗ri  keladi  va  11	-12  yoshdan  14	-15 	
yoshgacha bo‗lgan davr oraligida kechadi. Ayrim bolalarda bu davr 1	-2 yil ertaroq yoki kechroq 	
kuzatilishi  ham  mumkin.  Shuni  hisobga  olgan  holda  aytish  mu	mkinki,  o‗smirlik  davri  ayrim 	
bolalarda  (aksariyat  hollarda  qiz  bolalarda)  9	-10  yoshlardan  boshlanib,  yana  boshqalarida  16	-17 	
yoshlargacha  davom  etishi  mumkin.  O‗smirlik  davrining  boshlanishi  qiz  bolalarda  o‗g‗il 
bolalarga nisbatan   1	-2 yil oldin ro‗y ber	adi.	 	
O‗smirlik davrining og‗ir, murakkab davr ekanligi ko‗plab psixologik, fiziologik, ijtimoiy 	
omillar  bilan  bog‗liq.  Bu  davrda  rivojlanishning  barcha  jihatlari:  jismoniy,  aqliy,  ahloqiy, 
ijtimoiy  jihatlarning  mazmun  mohiyati  ham  o‗zgaradi.  Bu  davrda  o‗sm	ir  hayotida,  uning 	
ruxiyati,  organizmining  fiziologik  hamda  ijtimoiy  holatida  jiddiy  o‗zgarishlar  sodir  bo‗ladi. 
Aksariyat  holatlarda  ularda  bir	-biriga  qarama	-qarshi  bo‗lgan  turli  xil  holatlar  kuzatiladi. 	Bu 	
davrga kelib bola endi  «bola» emas va shu bilan 	birga xali «katta» ham emas. Uning 	o‗z ko‗ziga 	
va atrofdagilarga nisbatan bo‗lgan munosabatlari butunlay boshqacha xarakter kashf etib boradi. 
Uning  qiziqishishlari  tizimi,  ijtimoiy 	yo‗	nalganligi 	qaytadan  shakllanadi, 	o‗z-o‗zini  anglashi, 	
o‗z-o‗zini  bahola	shi, 	qadriyatlari  tizimi 	o‗zgaradi.  Uning  uchun 	o‗z  «men»i  va  shu  «men»ning 	
ahamiyati  ortadi.	 O‗smir  organizmida  ruy  beradigan  o‗zgarishlar  shundan  iboratki,  bola 	
rivojlanishining  ayni  shu  davrida  biologik,  fiziologik  yetukligi  borasida  tub  o‗zgarishlar  am	alga 	
oshadi.  Fiziologik  rivoshlanish  va  jinsiy  balog‗atga  yetish  jarayonining  yangi  bosqichi 
boshlanadi.  Organizmdagi  o‗zgarishlar  bevosita  o‗smir  endokrin  sistemasining  o‗zgarishi  bilan 
boshlanadi.  Bu  davrda  ichki  sekretsiya  (endokrin)  bezlaridan  biri  gip	ofiz  bezining  funksiyalari 	
faollashadi.  Uning  old  qismidan  ajralib  chiqadigan  gormon  organizm  to‗qimalarining  o‗sishi  va 
boshqa muxim ichki sekretsiya bezlari (qalqonsimon bez, buyrak o‗ti va jinsiy bezlar) ishlashini 
kuchaytiradi.  Ularning  faoliyati  o‗smi	r  organizmida  ko‗plab  o‗zgarishlarni  yuzaga  keltiradi, 	
jumladan  bo‗y  o‗sishining  keskin  tezlashishi  (bir  yilda  o‗g‗il  bolalarda  4	-5  sm,  qizlarda  3	-4  sm 	
o‗sishi  kuzatiladi),  jinsiy  balog‗atga  yetish  (jinsiy  organlarning  rivojlanishi  va  ikkilamchi  jinsiy 
bel	gilarning paydo bo‗lishi) amalga oshadi. Bu jarayonlar qiz bolalarda 13	-15 yoshlarda nisbatan 	
jadal  kechadi.  Jismoniy  rivojlanish  va  jinsiy  yetilishning  akseleratsiyalashuvi  kuzatilayotgan 
hozirgi  vaqtda  ayrim  qizlar  9	-10  yoshda,  o‗g‗il  bolalar  esa  11	-12  y	oshlarida  jinsiy  balog‗atga 	
yetishning  boshlanish  bosqichida  bo‗lishi  mumkin.  Bo‗yning  o‗sishi,  vaznning  ortishi,  ko‗krak 
qafasining  kengayishi	-bularning  barchasi  jismoniy  rivojlanishining  o‗smirlik  yoshiga  xos   	20	 	
xususiyatlaridir.  Shular  tufayli  o‗smirning  t	ashqi  ko‗rinishi  bolaning  tashqi  ko‗rinishiga 	
qaraganda  farq  qiladi:  tana  proporsiyasi  kattalarga  xos  ko‗rinishga  ega  bo‗ladi.  Shuningdek, 
o‗smirning  yuz  tuzilishi  ham  o‗zgarib  bosh  suyagining  yuz  qismi  jadal  rivojlana  boradi. 
O‗smirlik  yoshida  umurtqa  pog	‗onasining  o‗sishi  bo‗yining  o‗sish  sur‘atidan  orqada  qoladi. 	
Chunki  14  yoshgacha  umurtqa  pog‗onalari  o‗rtasidagi  oraliqlar  tog‗aylar  bilan  to‗lgan  bo‗ladi, 
bu  esa  ortiqcha  jismoniy  zo‗riqish,  tana  holatining  noto‗g‗ri  turishi  tufayli  umurtqa 
pog‗onasining	 noto‗g‗ri  rivojlanishga  moyilligini  bildiradi.  Umurtqa  rivojlanishi  buzilishining 	
eng ko‗p holati 11	-15 yoshlarga to‗g‗ri keladi va ayni shu yoshlarda ruy berishi mumkin bo‗lgan 	
nuqsonlarni  bartaraf  etish  oson  kechadi.    Muskul  vazni  va  muskul  kuchlarining	 ortishi  jinsiy 	
balog‗atga  etishning  oxirlarida  nisbatan  jadalroq  amalga  oshadi.  Bunda  o‗g‗il  bolalarda 
muskullarning  rivojlanishi  erkaklarga  xos  tipda,  qiz  bolalarning  yumshoq  to‗qimalari  esa 
ayollarnikiga xos tipda amalga oshadi. 	Bu esa xar bir jins vaki	liga 	o‗ziga xos erkaklik va ayollik 	
sifatlarini  beradi.  Bu  jarayonlarning  ni	hoyasiga  yetishi  esa  o‗smirlik  davridan  keyin  amalga 	
oshadi.	 Muskul  kuchlarining  ortishi  o‗smir  jismoniy  imkoniyatlarini  kengaytiradi.  Buni  bolalar 	
juda yaxshi anglaydilar va ularn	ing xar biri uchun bu juda muxim ahamiyatga ega. Birok o‗smir 	
muskullari  kattalarnikiga  qaraganda  tez  toliquvchan  bo‗ladi  va  davomli  kuchlanishlarga  dosh 
berolmaydigan  bo‗ladi.  Shuning  uchun  sport  va  jismoniy  mexnat  bilan  shug‗ullanishda  buni 
inobatga olis	h lozim.	 	
 Shunga  kura  o‗smirlik  davri  bir  tomondan  kuwatning  keskin  ortishi  va  ikkinchi 	
tomondan  patogen  ta‘sirlarga  o‗ta  sezgirligi  bilan  xarakterlanadi.  Shuning  uchun  aqliy  yoki 
jismoniy  ortiqcha  toliqish,  uzoq  muddatli  asabiy  zo‗riqish,  affektlar,  kuchl	i  salbiy  xissiyotlar 	
(kurkish,  gazab, xafagarchilik) endokrin  buzilishlarga (mensrual  tsiklning vaqtincha buzilishiga) 
va  nerv  sitsemasi  funktsiyasining  buzilishiga  sabab  bo‗lishi  mumkin.  Bunday  buzilishlar 
ta‘sirlanuvchanlikning  ortishi,  uzini  tuta  bilmas	lik,  parishonxotirlik,  ishda  maxsuldorlikning 	
pasayishi,  uyquning  buzilishi  kabilarda  namoyon  bo‗ladi.O‗smirlik  davrida  endokrin  va  nerv 
sitsemalari  faoliyatining  bolalik  davrida  mavjud  bo‗lgan  muvozanati  buziladi,  yangisi  esa 
endigina  urnatilayotgan  bo‗la	di.  Bunday  qayta  qurilishlar  albatta  o‗smirning  ichki  holati, 	
kayfiyati,  ruxiyatiga  ta‘sir  ko‗rsatadi  va  ko‗pincha  uning  umumiy  noturg‗unligiga,  serjaxlligiga, 
xarakat  faolligiga,  vaqti	-vaqti  bilan  hamma  narsalarga  befarq  bo‗lib  kolishligi  va  lanjligiga  as	os 	
bo‗ladi. Bunday holatlarning yuzaga kelishi ko‗pincha qizlarda mensrual tsikl boshlanishidan bir 
oz  oldinrok  yoki  tsikl  davrida  ko‗prok  kuzatiladi.Jinsiy  balog‗atga  etish  va  jismoniy 
rivojlanishdagi o‗sish o‗smir ruxiyatida yangi psixologik tuzilishlarn	ing yuzaga kelishida muxim 	
ahamiyatga  ega.  Birinchidan,  bu  o‗smir  uchun  juda  sezilarli  bo‗lgan  o‗zgarishlar  bo‗lib,  ular 
o‗smirning  katta  bo‗lganini  xis  qilishining  yuzaga  kelishining  ob‘ektiv  manbai  bo‗lib  xizmat 
qiladi (uning asosida o‗smir o‗zining katt	alarga o‗xshashligini xis qiladi). 	   	21	 	
Ikkinchidan,  jinsiy  balog‗atga  yetish  boshqa  jins  vakiliga  qiziqishishni  rivojlantiradi, 	
yangi  kechinma,  xissiyot,  tuyg‗ularni  yuzaga  keltiradi.  O‗smirning  ichki  bandligi  va  yangi 
taassurotlar,  kechinmalarga  munosabati  d	arajasi  ularning  o‗smir  hayotidagi  o‗rni  keng  ijtimoiy 	
sharoitlar  bilan,  o‗smir  hayotining  konkret  individual  sharoitlari,  uning  tarbiyasi  va  muloqoti 
xususiyatlari  bilan  belgilanadi.  Bu  o‗rinda  o‗smir  shaxsi  shakllanishiga  fakat  kattalar  uchun 
muljallanga	n  kitoblar  va  kinofilmlar  salbiy  ta‘sir  ko‗rsatishi  mumkin.  Bularning  barchasi, 	
shuningdek o‗rtoqlari bilan sevgi va jins muammolari haqida gaplashishlari o‗smirlarda odamlar 
munosabatlarining intim jihatlariga ko‗tarinki qiziqishishni  yuzaga keltirishi,  e	rotik an‘analar va 	
ilk  seksuallikni  rivojlantirishi  mumkin.  Xar  ikkala  jins  o‗smirlari  uchun  bu  davrda  ilk  romantik 
xislarning  yuzaga  kelishi  «birinchi  muxabbat»ga  duch  kelishi,  birinchi  bo‗sa  kabilar  me‘yoriy 
hol hisoblanadi. 	 	
O‗smirlik  davrining  xarakter	li  xususiyatlaridan  yana  biri 	- bu  davrda  o‗smirlarda 	
kuzatiladigan  o‗smirlik  avtonomiyasi  holatidir.  O‗smirlik  avtonomiyasining  xuquqiy 
avtonomiya,  iktisodiy  avtonomiya,  emotsional  avtonomiya,  makoniy  avtonomiya  kabi  turlari 
farqlanadi.  Ma‘lumki,  bola  dun	yoga  kelgan  boshlab  kimningder  karamog‗iga  muxtoj  bo‗ladi. 	
Ota	-onasi  va  boshqa  yaqinlari  uni  oziqlantiradi,  kiyintiradi,  tarbiyalaydi  va  uni  muntazam 	
nazorat ostida tutadi. Ular bolani xar tomonlama qo‗llab	-quvvatlashi bois bola bunday e‘tiborga, 	
daldalarg	a  muxtojlik  xis  etib  turadi.  O‗smirlik  davrida  esa  bola  o‗z  hayotini,  xavfsizligini 	
ta‘minlash  borasida  mustakillikka  erishadi.  Endi  u  o‗zini  o‗zi  himoya  qila  olishi,  lozim  bo‗lsa 
o‗zi  o‗z imkoniyatlari darajasida mexnat  qilib,  yetarli darajada daromad qil	ishi, o‗z ehtiyojlarini 	
mustaqil ravishda o‗zi qondira olishi mumkin bo‗ladi.	 	
Yukorida keltirib o‗tilgan xuquqiy avtonomiya ayni vaqtda bola o‗smirlik yoshiga yetishi 	
bilan  unga  qator  xuquqiy  imkoniyatlar  berilishi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  davrda  bola  yuri	dik 	
shaxs  hisoblanib,  ovoz  berish  xuquqiga  ham  ega  bo‗ladi.  Mabodo,  bu  davrda  o‗smirning  ota	-	
onasi  ajralib  ketgudek  bo‗lsa,  o‗smirning  kaerda  va  kim  bilan  qolishi  uning  xohishiga  qarab  xal 
etiladi.  Shuningdek,  bola  bu  davrda  o‗z  imkoniyatidan  kelib  chikqqn	 holda  rasmiy  ravishda 	
jismoniy  mexnat  bilan  shugullanishi  ham  mumkin.  Lozim  bo‗lsa,  ulardan  uz  xatti	-xarakati, 	
kiliklari uchun javob berishi ham talab kilinadi. Shu kabi xuquqiy imkoniyatlarga ega bo‗lish va 
bundan  o‗smirning  xabardorligi  uning  xuquqiy  av	tonomiyasining  yuzaga  kelishini  ta‘minlaydi. 	
Bunday  avtonomiyaga  ega  bo‗lish  o‗smirda  o‗z  xatti	-xarakati  uchun  javobgarlik,  ma‘suliyatlilik 	
xissini yuzaga keltiradi.	 	
Iqtisodiy avtonomiya ham ma‘lum darajada xuquqiy avtonomiyaga bog‗liq holda  yuzaga 	
kelib, 	bevosita o‗smirning o‗z moddiy extiyojlarini boshqalar, ota	-ona  yordamisiz qondira olishi 	
mumkinligi  bilan  bog‗liq.  O‗smir  endi  o‗z  extiyojlarini  kondirish  uchun  ota	-onasiga  tula  tobe 	
bulmaydi. O‗zi ishlab topgan daromadlari hisobiga o‗z ehtiyojlarini kism	an bo‗lsa	-da kondirishi,   	22	 	
uzining  shaxsiy  mablagiga,  jamgarmasiga  ega  bo‗lishi  va  ayrim  hollarda  bu  mablag‗lardan 
hohishiga  ko‗ra  foydalanishi  mumkin.  Ayniqsa,  xozirgi  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tish  davri  bilan 
bog‗liq ravishda o‗smirlar o‗rtasida tijorat ishl	ari bilan, turli daromadli ishlar bilan shug‗ullanish 	
va  ular  orkali  o‗zlarining  kundalik  extiyojlarini  kondira  olish,  xatto  o‗z  ehtiyojlaridan  ortiqroq 
mablag‗ga  ega  bo‗lishi  ham  mumkin.  Bunday  holatlar  o‗smirlarda  iqtisodiy  avtonomiyaning 
yuzaga kelishin	i ta‘minlaydi. O‗smirlik avtonomiyalaridan yana biri 	- emotsional avtonomiyadir. 	
Ma‘lumki,  bola  dunyoga  kelgan  ondan  boshlab  u  onasi  va*  atrofdagilarning  emotsional,  xissiy 
kullab	-kuwatlash,  mexr	-muxabbatini  namoyon  qilishiga,  erkalashiga  extiyoj  xis  qilad	i.  Shuning 	
uchun  ham  ilk  bolalik  yoshidagi,  maktabgacha  va  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarni  suyib, 
erkalab  ularni  ko‗chib,  boshini  silab,  yoqimli  gaplar  va  muomala  bilan  ularga  xissiy  yaqinlik 
namoyon  qilinsa,  ular  bundan  quvonib,  xursand  bo‗ladilar  va  er	kalayotgan  shaxsga  nisbatan 	
talpinadilar.  Buni  yosh  bolalarning  onasiga  suykalishi,  ularning  pinjiga  suqilishi,  ularga 
erkalanishi hollarida kuzatishimiz mumkin. Shuningdek, bolalar uz tengdoshlari bilan bo‗ladigan 
uzaro  munosabatlarida  nizo	-tortishuvlarga	 	duch  kelganida  va  ayniksa,  tengdoshlaridan 	
«jabrlanganda»,  «engila  boshlaganidan»,  ota	-onasidan  va  atrofidagi  yakinlaridan  emotsional 	
dalda,  xissiy  kullab	-kuwatlash  kutadi  va  bu  borada  ularga  murojaat  qiladi.  Agar  uz  vaqtida  shu 	
xissiy  daldani  ola  olsa,  u	zini  erkin,  tetik,  golib  xis  qiladi  va  ular  bilan  kuvonib  yuradi.  Uzining 	
kichkinagina hayotida duch kelgan «muammolarini» xal qilishda kattalar yordamiga muxtoj likni 
xis qiladi, ulardan muntazam foydalanishga intiladi.	 	
O‗smirlik davrida esa aksincha, o‗s	mir endi  «yosh bola» emas, endi u  «katta odam», katta odam 	
esa  mustakil  bo‗lishi,  uz  muammolarini  uzi  xal  qilishi  kerak.  Bu  davrda  kattalar  yordamiga 
murojaat qilishi tengdoshlar tomonidan koralanadi. Va buni o‗smirning uzi ham xoxlamaydi. Bu 
davrda  o‗smir	larga  kattalar  tomonidan  oldingidek  kursatiladigan  iltifot,  erkalashlar  erish 	
tuyuladi.  Endi  ular  o‗zlarini  erkalab,  silab  siypashlarini,  «arzimagan  narsalar»  uchun  kattalar 
tomonidan  bildiriladigan  olkishlarni  «yoktirmaydi».  Endi  ular  atrofdagilarni  xissi	y  kullab	-	
kuwatlashlaridan  holirok  bo‗lishga,  uz  muammolarini  o‗zlari  shaxsan  xal  qilishga  intiladilar. 
Oldinlari  kuchada,  bogchada,  maktabda  yuz  bergan  vokealar  haqida  uyidagilarga  shikoyat  kilib, 
ota	-onasidan yordam suragan bo‗lsalar, endi oiladan tashkar	ida birontasidan dakki eshitib, kaltak 	
eb  kelgan  takdirda  ham  bu  xakda  ota	-onasiga  bildirmaslikka  xarakat  qiladi  va  imkon  kadar  ota	-	
onalarining  uning  «ishlariga»  aralashmasliklarini  xoxlaydi.  Bularning  barchasi  o‗smirlarda 
bevosita kuzatiladigan emotsional	 avtonomiyaning ta‘siridir.	 	
O‗smirlarda kuzatiladigan avtonomiya holatining  yana biri makoniy  avtonomiyadir.  Bunga kura 
o‗smirlar  imkon  kadar  uz  xonasida  yolgiz  kolishga,  biron  bir  ishni  bajarayotgan  yoki  biron  bir 
joyda  bo‗lgan  vaqtlarida  imkon  kadar  yolg	iz  kolishga,  ayniksa,  uz  ota	-onasi,  oila  a‘zolari 	
nazaridan  chetrokda  bo‗lishga,  uz  uy	-xayollari  bilan  mashgul  bo‗lib  vaqt  utkazishni  itsaydi.   	23	 	
Suxbatlashsa  ham  asosan  uz  tengdoshlari,  yakin  urtoklari  bilangina  mulokotda  bo‗lib,  ota	-onasi 	
bilan imkon kadar 	kamrok mulokotda bo‗lishga intiladi va uzi bilan uzi ovora bo‗lib koladi. Ayni 	
vaqtda  o‗smirda  kuzatilayotgan  bu  xodisalarning  asl  sababini  tushunmagan  ayrim  ota	-onalar 	
ularning bunday holatidan xavotirlanib, farzandlari bilan oldingiga karaganda ko‗prok q	iziqishib 	
kolishadi.  Boshqacha  kilib  aytganda,  ularning  avtonomiyasiga  «botsirib  kiradilar».  Buni  esa 
o‗smirlar  yoktirmaydi.  Bunday  holatlar  o‗smirlar  va  ularning  ota	-onalari  urtasidagi  uzaro 	
munosabatlarida kelishmovchiliklar, nizolarning yuzaga kelishiga	 asos bo‗lishi mumkin.	 	
Yukorida  qisman  to‗xtalib  o‗tkanimizdek,  o‗smir  ruxiyatida  kuzatiladigan  xarakterli 	
xususiyatlardan,  ya‘ni  biri  ularning  o‗ta  ta‘sirlanuvchan,  jizzaki,  qo‗rs,  sal  narsaga  xafa  bo‗lishi 
xissiy  noturg‗unligidir.  Bunday  holatlarning  yuz	aga  kelish  sabablaridan  biri  bevosita  jinsiy 	
balog‗atga  etish,  ichki  sekretsiya  bezlari,  ayniksa,  jinsiy  bezlar  funktsiyalarining  faollashuvi  va 
shular  bilan  bog‗liq  holda  o‗smir  organizmida  ruy  beradigan  psixofiziologik  o‗zgarishlar  bilan 
bog‗liqdir.  Ma‘l	umki,  o‗smirlik  davrida  o‗smirning  «men»i  kaytadan  shakllana  boradi.  Uning 	
atrofidagilarga  ayniksa,  uz	-uziga  bo‗lgan  munosabati,  qiziqishishlari,  kadriyatlarining  yunalishi 	
keskin  uzgaradi,  uz  shaxsiga  bo‗lgan  e‘tibori  kuchayadi.  O‗smirlik  davrida  shaxs  eg	otsentrizmi 	
boshqa  davrdagilarga  karaganda  eng  yukori  darajaga  etadi.  Bu  davrda  o‗smir  uz  shaxsiyatini 
boshqalardan  utsun  kuyadigan,  uziga  ko‗prok  bino  kuyadigan  bo‗lib  koladi.  Shu  davrda  o‗g‗il 
bolalarda  ham,  qiz  bolalarda  ham  shunchaki  kattalarga  taklid 	kilib  emas,  balki  torn  ma‘noda 	
uzining xatti	-xarakatini nazorat qilish uzining yurish	-turishi, kiyinishi, tashki kurinishiga atsoydil 	
e‘tibor  berish,  pardoz	-andoz  bilan  shugullanish  kabi  holatlar  kuzatiladi.  Birok  bu  davrdagi 	
endokrin  sitsemasi  faoliyati, 	epofis,  jinsiy  sekretsiya  bezlari  ajratib  chikaradigan  gormonlar 	
ta‘siri  otsida o‗smir organizmida va tana tuzilishida o‗zgarishlar  ruy beradi.  Uning tana tuzilishi 
proportsiyasi  buziladi  (u  nisbatan  besunakayrok  bo‗lib  koladi),  tovushlari  uzgarib,  durilla	b 	
koladi. 	Jinsiy  balog‗atga  etishning  boshlanishi  bilan  yuzlariga  sepkillar  chika  boshlaydi. 	
Bularning  barchasi  o‗smir  uchun  kutilmagan,  xoxlanmagan  holatlardir  va  ular  o‗smirning 
ta‘sirlanuvchanligini,  jizzakiligini  ortishiga  olib  keladi.  Shu  davrda  o‗smi	rning  tashki  kurinishi, 	
shaxsiyatiga  oid  bildirilgan  arzimagan  nojuya  gap  uning  uchun  jiddiy  salbiy  kechinmalarning 
yuzaga kelishiga asos bo‗lishi mumkitn.	 	
Ma‘lumki,  o‗smirlarda  jinsiy  balog‗atga  etish  individual  xususiyatlarga  ega.  Umuman, 	
jinsiy etilish 	o‗g‗il bolalarda 11	-12  yoshdan 18	-19 yoshgacha, qiz bolalarda 9	-10 yoshdan 16	-17 	
yoshgacha  bo‗lgan  oralikda  ruy  beradi.  Shunga  kura,  u  ayrim  o‗smirlarda  ertarok,  ayrimlarida 
esa  kechrok  boshlanishi  mumkin.  Jinsiy  etilish  ertarok  yoki  kechrok  boshlangan  bol	alar  odatda, 	
ma‘lum bir nokulaylikni yuzaga keltiradigan psixologik muammolarga duch keladilar. Bu borada 
aloxida  e‘tibor  karatiladigan  4  xil  holatni  kuzatish  mumkin.	 Jinsiy  balog‗atga  etishi 	
kechikayotgan  o‗g‗il  bola.  Bunday  o‗smir,  uning  urtoklari,  tengd	oshlari  etilib,  kattalar  katoriga   	24	 	
kushilgan  ayni  vaqtda  u  xali  ham  bolaligicha  kolayotganini  juda  yaxshi  tushunadi.  U  kim 
bilandir  gaplashib  kolgudek  bo‗lsa  (ayniksa,  telefonda),  ovozining  ingichkaligi  tufayli  ikkinchi 
tomon  uni  qiz  bola  deb  uylashi  ham  mu	mkin.  Yoki  unga  qiz  bola  deb  murojaat  qiladi.  Uning 	
uchun  bu  uta  xakoratdir!  U  sport  bilan  shugullanishga  juda  qiziqishadi,  birok  u  uz  tengdoshlari 
bilan  musobakalasha  olmaydi,  chunki  ular  unga  karaganda  ancha  gavdali.  Chumilish  joylarida 
echinish,  kiyim  a	lmashtirish  xonalarida  bolalar  uning  muskullarining  zaifligi,  jinsiy  a‘zosi 	
boshqa  bolalarnikidan  kichikligini  kursatishib,  uning  jigiga  tegishadi.  Bunday  vaziyatlarda, 
o‗smirda,  uzining  xakikiy  holati,  axvolining  nomunosibligini  xis  qilish  qizlarnikidan  h	am  pats, 	
ular  ham  bunga  karaganda  tez  o‗sishyapti.  Boshqalarda  kuzatilayotgan  o‗zgarishlar  va  o‗sishlar 
unda  xali  kuzatilganicha  yuk.  U  uzida  mutlako  noto‗g‗ri  nimadir  sodir  bulayotganligidan 
xavotirlanadi,  birok  bu  xakda  birov  bilan  urtoklashishga  jur‘at 	eta  olmaydi.  Bunday  holat  uta 	
noxushdir.  Bunaka  bola  ko‗pincha  maktabda  sodir  etilishi  mumkin  bo‗lgan  kungilsizliklarning 
manbaiga  aylanib  kolishi  mumkin,  chunki  doimo  atrofdagilarning  (ayniksa,  tengdoshlarining) 
uning  erkak  ekanligidan  shubxalanishlarini 	inkor  etishiga,  ularga  u  ham  «erkak»  ekanligini 	
ta‘kidlab  turishiga  to‗g‗ri  keladi.	 Jinsiy  balog‗atga  etishi  kechikayotgan  qiz  bola.  «Ichki  soati» 	
kechikib  kolayotgan  qiz  uchun  ham  yashash  oson  bulmaydi.  U  uzining  tekis  kukragiga  tez	-tez 	
kuz  tashlaydi,  sun	g  kukragi  burtib  chikkan,  byutsi  «risoladagidek»  dugonasiga  bokadi.  Mana 	
ikki  yoki  uch  yildirki,  uning  dugonalari  o‗zlarida  ruy  berayotgan  mensruatsiya  bilan  bog‗liq 
kechinmalar  haqida  uzaro  fikr  almashadi,  u  esa  bunday  muxokamalarda  katnasha  olmaydi. 
Unin	g  yuz  tuzilishi  xuddi  «yosh  bolanikidek»  ekanligini  yuziga  solishib  jaxlini  chikarishadi. 	
Xakikatdan  ham,  uning  yuzi  sakqiz  yashar  bolanikidek  kurinadi.  Agar  o‗smir  yoshi  uchun  uz	-	
uzini  baholashda  bolani  jismoniy  jozibadorligi,  uz  chiroyini  baholashini  kan	day  muxim 	
ahamiyatga  ega  ekanligini  hisobga  oladigan  bo‗lsak,  unda  bunday  qiz,  xatto  u  tabiatan  chiroyli, 
guzal  bo‗lgan  takdirda  ham  o‗z  nuqsonini  kanday  xis  qilishini  tushunish  oson.  Bunday 
vaziyatlarda  bu  qiz  endi  «xech  kachon  katta  bo‗lmayman,  hammadan 	orkada  koldim», 	- deya 	
adashayotganligini kimdir unga oqilona tarzda, ilmiy asoslangan holda tushuntirib berishi lozim. 
Jinsiy balog‗atga yetishi boshqalardan oldinrok boshlangan 10	-11 yoshlardagi qiz bola ham qator 	
psixologik  muammolarga  duch  keladi.  Odat	da,  qizlarning  jinsiy  balog‗atga  etish  davri  o‗g‗il 	
bolalarnikidan  1	-2  yil  oldin  boshlanadi,  shuning  uchun  bu  davrga  o‗z  tengdoshlaridan  oldinrok 	
kirib  borgan  qizlar  odatda  o‗z  tengdoshlarining  aksariyat  kismidan  uzining  jismoniy 
rivojlanganligiga  kura  anc	ha  ilgarilab  ketadi.  Birok  jismoniy  rivojlanishda  ilgarilab  ketish  unga 	
xech kanday afzallik keltirmaydi. Jismoniy rivojlanishda o‗z tengdoshlaridan ilgarilab ketgan qiz 
bola 2	-3  yil davomida o‗z tengdoshlari va atrofidagilar bilan hamkadam  ketmayotganligi	 tufayli 	
turli  noqulayliklarni  boshdan  kechiradi.  Bizning  etnik  xususiyatimiz,  bolalar  va  o‗smirlar 
o‗rtasida  jinsiy  tarbiya  ishlarining  yulga  kuyilmaganligi,  jins  psixofiziologiyasiga  oid   	25	 	
ma‘lumotlarning  ayanchi  darajada  patsligi,  ota	-onalar,  xatto  pedago	g-tarbiyachilarning  ham  bu 	
borada  etarli  ilmiy  asoslangan  ma‘lumotga  ega  emasligi,  bu  urinda  jiddiy  muammolarning 
yuzaga  kelishiga  asos  bo‗lishi  mumkin.  Jinsiy  etilish  davriga  erta  etishgan  qiz  bola  xali  bu 
xakda,  bu  davrda  ruy  beradigan  o‗zgarishlar,  bu  d	avrda  ruy  beradigan  o‗zgarishlar,  bu  davrda 	
uzini  kanday  tutish,  nimalar  qilish  kerakligi  xususida  ma‘lumotlarga  ega  bulmasligi  mumkin. 
O‗zlarida  kechinayotgan  holatlar  haqida  tengdoshlari  bilan  urtoklashay  desa,  bu  holatlar  ularga 
mutlako  yot.  Misol  uchun	 aytishimiz  mumkinki,  respublikamiz  kishlok  xududlarining  birida  ilk 	
bor  mensruatsiyani  boshidan  kechirgan  6	-sinf  ukuvchisi  utirgan  joyida  va  kiyimida  kon  izlarini 	
kurgan sinfdoshlari uni buzuklikda, qizlik iffatini yukotganlikda ayblashib, uning utsidan m	azax 	
qilishgan.  Uzida  ruy  berayotgan  o‗zgarishlar  sababini  tushunmagan  va  tengdoshlari  xakoratiga 
chiday olmagan qiz shu kuniyoq o‗ziga o‗t kuygan. Shunga o‗xshash holatlar o‗smirlik davridagi 
va  undan  oldinrok  yoshdagi  bolalarni  jins  psixologiyasi,  jinsiy	 tarbiya  masalasiga  oid  bilimlar 	
bilan  imkon  kadar  ertarok  kurollantirish  nakadar  muxim  ekanligini  bildiradi.  Tengdoshlaridan 
oldin  jinsiy  balog‗atga  etgan  o‗g‗il  bola.  Jinsiy  rivojlanishda  o‗z  dugonalaridan  ilgarilab  ketgan 
qizlardan farqli ularok, jinsiy	 etilish alomatlari o‗z tengdoshlaridan ertarok namoyon bo‗layotgan 	
o‗g‗il bola o‗z tengdoshlariga karaganda ancha afzalliklarga erishayotganidan xursand bo‗ladi. U 
o‗zining  tengdoshlari  jismonan  kuchli  bo‗lishni  xoxlayotgan,  shunday  bo‗lishga  intilayotgan	 	
ayni bir vaqtda jismonan bakuwat bula boradi. Uning o‗ziga ishonchi sportda, jismoniy o‗sishda 
yangidan	-yangi  muvaffakiyatlarga  erisha  borishi,  muskullarining  kattalashishi,  shuningdek 	
atrofdagilar  o‗rtasida  mashxur  bo‗lib  borayotgani  kabilar  evaziga  tobo	ra  ortib  boraveradi.  Erta 	
jinsiy rivojlanish bunday bolani uning o‗z sinfidagi shu muammolar bilan qiziqishayotgan qizlar 
bilan  teng  sharoitga  qo‗yadi.  Hammasi  uning  foydasiga  xal  bo‗ladi  va  u  taxminan  2	-3*yil 	
davomida  vaziyatning  xujayini  hisoblanadi.  Tad	qiqotlarning  ko‗rsatishicha,  jismoniy  va  jinsiy 	
etilish  davri  tengdoshlaridan  ertaroq  boshlangan  bolalar  odatda  xissiy  holatlarining  turgunligi, 
o‗ziga  ishonganligi  va  o‗z  tengdoshlariga  qaraganda  atrofdagilar  tomonidan  ko‗proq  tan 
olinganligi bilan farqla	nadilar. Shuningdek, bunday bolalar keyingi yillarda ham, ya‘ni ular katta 	
bo‗lganlarida  ham  hayotda  ko‗proq  utsunlikka  erishadilar. 	O‗smirlik  davri  arafasida 	
kuzatiladigan,  yuqorida  aytib  o‗tilgan  ayrim  holatlar,  ya‘ni  jinsiy  balog‗atga  etishning  erta  yok	i 	
kech  ro‗y  berishi  bu  salomatlikning  buzilishi  yoki  normalligini  bildirmaydi.  Ular  fakat  jinsiy 
balog‗atga  etish,  jismoniy  va  jinsiy  rivojlanishning  individual  xususiyatlarga  ega  ekanligining 
kurinishlari holos. Shuning uchun ularning erta yoki kech boshl	anishi xech kanday xavotirlanish, 	
ko‗rqish, shubxaga asos bo‗la olmaydi.	   	26	 	
2.BOB. O„smirlik davrida stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 	 	
2.1 	O‟smirlik  davrining psixologik muammolarining muqobil yechimlari.	 	
Psixologiya    fanining    m	arkaziy  kategoriyasi    hisoblanmish  shaxs  ijtimoiy  hayotning 	
barcha sohalarida muayyan  funksiyalarni bajarish orqali jamiyatning taraqqiyotiga o‘z hissasini 
qo‘shib kelmoqda.	 	
Barkamol  avlod  kamoloti    g‘oyasini  turmushga    tatbiq  etish  uchun  istiqlolning  das	tlabki 	
kunlaridanoq    milliy  ma‘naviyat,  milliy  ta‘lim    va  tarbiya  muammolarini  hal  qilishga  jiddiy 
e‘tibor    berilmoqda.  Sir  emaski,  insonning    xulq 	– atvori  o‘zgaruvchan  va  rang	-barang  bo‘lib, 	
uning  individual  xususiyatlari  ,  o‘ziga  xos  ―uslublari‖ning    ma	vjudligi  hech  qachon    va  hech 	
kimda  hech  qanday  shubha  tug‘dirmaydi.  Biroq  bu  xulq 	– atvorning  xilma	-xilligi  uning  cheksiz 	
degani  emas,  zero,  insonlarning  o‘zaro  muloqoti,  o‘zaro  munosabati  ,  ularni  turli  ijtimoiy 
guruhlarga  birikuvi,  yashashi    uchun  iliq 	psixologik  muhitning  saqlanishi  zaruratdir.  O‘smirlik 	
yoshining  klassik  tadqiqotiga  nazar  solsak,  unda  turli  xil  nazariyalar,  farazlar    va  fundamental 
izlanishlar  borligining guvohi bo‘lamiz. 	 	
O‘smirlik    davrining  yirik  tadqiqotchilaridan  biri  nemis  fayla	sufi  va  psixologi    E. 	
Shpranger   (1924) o‘smirlik  yoshi qizlarda   14	-18 va o‘gil bolalarda 13	-19  yoshlargacha davom 	
etib,  unig  birinchi  bosqichi  14	-17  yoshlarga  to‘g‘ri  kelib,  bu  yoshda    bolalikdan  qutulish  sodir 	
bo‘lishini  izohladi.  U  o‘zining    o‘smirlik 	yoshining    madaniy	- psixologik    konsepsiyasida  	
rivojlanishining  uch tipi mavjudligini ajratadi. 	 	
            	Birinchi  tip	- keskin,  krizisli,  shiddatli  kechadi  va  o‘smir    o‘zining    ikkinchi  tug‘ilishini 	
his etadi, oqibatda  yangi 	“Men”	 vujudga keladi. 	 	
             	Ikkinchi  tip	- o‘smirning  kattalik  hayotida  bosiqlik,  sokinlik,  uzluksizlik  sezilib,  uning 	
shaxsiyatida chuqur  va jiddiy  o‘zgarishlar ro‘y bermaydi.	 	
             	Uchinchi  tip	-  	bu  rivojlanish    jarayonining    shunday  bosqichiki,  o‘smir  o‘z  ichki 	
kechinmalari  va  krizislarini  matonat  bilan  yengib,  o‘zini  faol  anglagan  holda,  shakllantiradi 
hamda  tarbiyalaydi.  Shunday  qilib,  E.  Shpranger    mazkur  yoshning  tashkil  etuvchilari  o‘z 
individualligini  anglash,  refleksiyani  vujudga  kelishi,  ―Men‖  ning  ochili	shi  ekanligini  isbotlab, 	
o‘smirning  dunyoqarashlarini,  qadriyatlarini,  o‘zini  o‘zi  anglashini  o‘rganishning  sistematik 
tadqiqotiga asos soldi.    	 	
O‘smirlik  davrida  psixologik  muammolarni  bartaraf  etish  hamda  tarbiyalash  masalalari 	
hozirgi davrning eng dol	zarb muammosiga aylangan. Oila, maktab, jamiyatning o‘sib kelayotgan 	
avlodga  bo‘lgan  axloqiy	-ma‘naviy,  siyosiy	-ijtimoiy,  ideologik  talablari  kun  sayin  ortib 	
bormoqda.	 	
Bugungi  kunda  kelajak  avlodga  ta‘sir  qilayotgan    hamda  uning  kechinmalarini 	
o‘zgartiradig	an ichki va tashqi omillarni ko‘z oldimizga keltirish juda qiyin.	   	27	 	
O‘smirlik davrini o‘rganuvchi ko‘pchilik olimlar agressiya, emotsional qo‘zg‘alishni, jahl 	
chiqqan  holatlarda  balog‘atga  yetmagan  bolalarda  psixologik  muammolar  qanday  namoyon 
bo‘lishiga  ko‘	proq  e‘tibor    qaratadilar.Chunki,  bu  yoshda  ularda  hayot  tajribalari  yetarli 	
bo‘lmaydi,  lekin  boshqalar  tomonidan  tan  olinishga  va  mustaqil  bo‘lishga  intiladilar.  O‘smirlik 
davri  insonni    bolalikdan 	-yoshlikka    o‘tuvchi  va  o‘z  navbatida  boshqa  davrrlardan 	o‘zining  	
nisbatan  keskinroq  ,  murakkabroq  kechishi  bilan  farqlanib    turuvchi  inson  ontogenetik 
rivojlanishining  eng  xarakterli  davrlaridan  biridir.  Bu  davr  psixologik  pedagogik  adabiyotlarda 
―o‘tish  davri‖,  ―og‘ir  davr‖,  ―inqiroz  davri‖,  kabi  iboralar  bil	an  ataladi.  Bu  davr  taxminan 	
bolalarning    5	-8  sinflarda  o‘qish  paytlariga  to‘g‘ri  keladi  va  11	-12  yoshdan    14	-15  yoshgacha 	
bo‘lgan davr oralig‘ida kechadi. Ayrim bolalarda bu davr 1	-2 yil ertaroq yoki kechroq kuzatilishi 	
ham    mumkin.  Shuni  hisobga  olgan  ho	lda  aytish  mumkinki,  o‘smirlik  davri  ayrim  bolalarda 	
(aksariyat  hollarda  qiz  bolalarda)  9	-10  yoshlardan  boshlanib,  yana  boshqalarida  16	-17 	
yoshlargacha  davom  etishi  mumkin.  O‘smirlik  davrning  og‘ir,  murakkab  davr  ekanligi  ko‘plab 
psixologik,  fiziologik,  ij	timoiy  omillar  bilan  bog‘liq.  Bu  davrda  rivojlanishning  barcha  jihatlari: 	
jismoniy, aqliy, axloqiy, ijtimoiy va shu kabilarning mazmun mohiyati ham o‘zgaradi. Bu davrda 
o‘smir  hayotida  ,  uning  ruhiyati,  organizmining    fiziologik  hamda  ijtimoiy  holatida  jid	diy 	
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Aksariyat  holatlarda ularda bir	- biriga qarama	-qarshi bo‘lgan turli xil 	
holatlar  kuzatiladi. 	Bu  davrga  kelib  bola  endi  ―bola‖  emas  va    shu  bilan  birga  hali  ―katta‖  ham 	
emas.  Uning  o‘z	-o‘ziga  va  atrofdagilarga  nisbatan  bo‘lg	an    munosabatlari    butunlay  boshqacha  	
xarakter kashf etib boradi. Uning qiziqishlari tizimi, ijtimoiy yo‘nalganligi qaytadan shakllanadi, 
o‘z	- o‘zini anglashi, o‘z	-o‘zini baholashi, qadriyatlari tizimi o‘zgaradi. Uning uchun o‘z ―men‖ I 	
va shu ―men‖ining 	 ahamiyati ortadi. Shu bilan bir qatorda  inson xulq	-atvorining  shakllanishiga  	
irsiy  omilning  ta‘siri  borligini  faqat  nazariy  jihatdan  taxmin  qilish  mumkin,  ammo  empirik 
tadqiqotlar  muhit  ta‘sirining  o‘rni  ham  kattagina  qiymatga  ega  ekanligini  ta‘kidlamo	qda. 	
Jumladan,  noto‘liq  oilaning  o‘smir  tarbiyasidagi  roli,  ya‘ni  oila  tarkibining  tarbiyasi  ―qiyin‖  lar 
shakllanishiga ta‘siri muhim sabablardan  biri sifatida  yuqori ko‘rsatgichga ega emas. Aksincha, 
Junger  Tasning    fikricha,  oilaviy  nazoratning  taqchill	igi  delinkvent  xulq	-atvor  shakllanishining  	
asosiy  ko‘rsatkichi  sifatida  talqin  qilinadi.  O‘smirlik  davrida  nazorat  ikki  xil:  bevosita  va 
bilvosita  usulda  olib  boriladi. 	Nazoratning  bevosita  usuli  ―yo‘naltirish‖,  ―tartibga  solish‖, 	
―tasodifiy  sharoit‖,  ―ja	zolash‖,  dan  iborat.  Bavosita  nazorat  usuli  ―identifikatsiya‖  va  ―ijobiy 	
muloqot‘‘ dan iborat.	 	
      	Shunday qilib, oila a‘zolarining o‘zaro munosabatlari orasida muayyan bog‘liqlik mavjud. 	
Bular o‘z ifodasini ―issiq‖ va ―sovuq‖ onalar hamda ―jismoniy‖ va 	―psixologik usullarni‖ 	
samarali qo‘llay biluvchilar timsolida topadi. Oqibatda, bizga ijtimoiylashgan oilaning ―qo‘llab 
quvvatlovchi‖ va ―nazorat qiluvchi‖ kabi asosiy parametrlari bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Endi   	28	 	
tarkib xususida fikr yuritadigan  bo‘l	sak, masalan, ijtimoiy institut vazifasini o‘tovchi oila, 	
maktab va mahalla tarkibidagi har qanday o‘zgarishlar, shuningdek, ota	-onaning, o‘smirning  	
oiladagi va jamiyat mavqeidagi o‘zgarishlari jtimoiy imkoniyat va diskriminatsiya holatini ilk his 
qilishl	ari bilan bog‘liq tarzda ma‘lum bir ―og‘ish‖ lar sababchisi bo‘lishi mumkin. Shu o‘rinda, 	
biz tarbiyasi ―qiyin‖o‘smirlarning ijtimoiy institutlar orqali amalga oshadigan individual yo‘lini 
tavsiya etamiz.	 	
   	29	 	
2.2.	 Stress holati va uni bartaraf etishning psix	ologik jihatlari	 	
 Stress 	—	 inglizcha  (stress)  so‗zidan  olingan  bo‗lib,  asabiylik,  keskinlik  degan 	
ma‘nolarni anglatadi. Asabiylik turli jismoniy va aqliy ishlar xaddan oshib ketishi, xavfli vaziyat 
tug‗ilgan  paytlarda,  zarur  choralarni  zudlik  bilan  topishg	a  majbur  bo‗lganda  vujudga  keladigan 	
ruhiy  holatdir.  Stressning  psixologik  ta‘rifiga  ko‗ra  affektiv  holatga  yaqin  turadigan,  lekin 
boshdan  kechirishining  davomiyligiga  ko‗ra  kayfiyatlarga  yaqin  bo‗lgan  his	-tuyg‗ular  boshdan 	
kechirilishning  alohida  shaqli  k	uchli  hayajonlanish  (stress)  holati  (inglizcha  stress 	- tazyiq 	
ko‗rsatish,  zo‗riqish  degan  so‗zdan  olingan)dan,  yoxud  hissiy  zo‗riqishdan  iboratdir.  Hissiy 
zo‗riqish  xavf	-xatar  tug‗ilgan,  kishi  xafa  bo‗lgan,  uyalgan,  tahlika  ostida  qolib  ketgan  va  shu 	
kabi	 vaziyatlarda ro‗y beradi.	 	
Stress  kishining  o‗ta  faol  yoki  o‗ta  sust  harakatida  ifodalanadi.  Hissiy  zo‗riqish  holatida 	
individning  hatti	-harakati  kishi  nerv  tizimining  tipiga,  nerv  jarayonlarining  kuchliligi  yoki 	
ojizligiga jiddiy ravishda bog‗liqdir. (Mas	alan, imtihon oldidagi holat).His	-tuyg‗ularning hissiyot 	
(emotsiyalar),  kayfiyatlar,  kuchli  hayajonlanish  tarzida  boshdan  kechirilishi  chog‗ida  ma‘lum 
darajada  seziladigan  tash  qi  belgilariga  ham  ega  bo‗ladi.  Yuzning  ifodali  harakatlari  (mimika), 
qo‗l  va  g	avdaning  ma‘noli  harakatlari,  turqi	-tarovat,  ohang,  ko‗z  qorachigining  kengayishi  yoki 	
torayishi  kabilar  shular  jumlasiga  kiradi.  Kishi  o‗zining  qahr	-g‗azabini  tevarak  atrofdagilarga 	
qo‗llarini  musht  qilishi,  ko‗zlarini  chimirib  qarash,  do‗q	-po‗pisali  ohan	g  bilan  namoyish  qiladi. 	
Qiziqish  malaka  va  ko‗nikmalar  rivojiga,  bilim  egallashiga  moyillik  tug‗diradigan  ijobiy  hissiy 
holat. Stress holatga tushgan kishilarga nisbatan: "u asabiylashdi", deb aytishadi.	 	
Shu ma‘noda asabiy tushunchasi:	 	
•  salga  asabiylasha	veradigan,  bo‗lar	-bo‗lmasga  qizishib,  tutaqib  ketadigan,  zardasi  tez,  jizzaki 	
kishi;	 	
•  asablarning  kasalligi  tufayli  yuz  bergan,  asablar  faoliyatining  buzilganligi  natijasida  yuzaga 
kelgan xastalik;	 	
•  asablarning  buzilishi  bilan  bog‗lik  bo‗lgan  holat  (janj	al,  boshqarish)  kabilar  ma‘nosida  talqin 	
qilinadi.	 	
Kanadalik  buyuk  fiziolog  Gans  Sels  asabiylashishni  odam  yoki  hayvon  organizmining  har 
qanday  ta‘sirga  o‗ziga  xos  munosib  javob,  deb  baxolaydi.  Asabiylashish  uch  bosqichga 
bo‗linadi:	 	
1.  Boshlang‗ich  ta‘sirc	hanlik  (emotsional)  tuyg‗usi(g‗alayon);  a‘zoi  badandagi  kuchlarning 	
safarbarlikka tortilishi.	 	
2. Qarshilik ko‗rsatish bosqichi.	 	
3.   Toliqish bosqichi.	   	30	 	
Stress 	—	 bu oddiy va ko‗p uchrovchi holat. Qattik bezovta bo‗lish, hayajon va uyqusizlikdan biz 	
hammamiz	 uni sezamiz. Ozgina stresslarning ziyoni bo‗lmasligi mumkin. Shuning uchun har bir 	
rahbar  yoki  xodim      yo‗l  qo‗yilishi  mumkin  bo‗lgan  va  haddan  tashqari  asabiylashganlik 
darajasini  bilmog‗i  lozim.  Nol  holatdagi  asabiylashishning  bo‗lishi  mumkin  emas.  Ya‘n	i, 	
asabiylashmaydigan  kishi  mutlaqo  yo‗q.  Tanida  joni  bor  har  qanday  kishi  u  yoki  bu  darajadagi 
asabiylik holatiga tushadi.Ammo:	 	
Stressga  duchor  bo‗lmaslik  uchun  xayrli  ishlarni,  masalan,  mahalla,  qarindosh	-ypyg‗  va 	
boshqalar uchun yaxshi ishlarni ko‗proq 	qilish kerak. Sabr	-qanoatli bo‗lish, har qanday mushkul 	
vaziyatga  tayyor  bo‗lish,  o‗zini  chalg‗itish  lozim.  Mashakqatli  mehnatni  yaxshi  dam  bilan  birga 
olib borish, hech bo‗lmasa bir oz orom olish, tinchlanish kerak. Ishda xushfe‘l, tavozelik bo‗lish, 
o‗za	ro hurmat va xushmuomalali inson bo‗lish lozim.	 	
Stressning sodir bo‗lishiga asosan ikki yo‗nalishdagi omillar sabab bo‗ladi:	 	
 	Ish  faoliyatidan  qoniqmaslik  stressga  sabab  bo‗luvchi  eng  muhim  omillardan  hisoblanadi. 	
Xodim  undan  nima  kutilayotganligini,  bu  is	hni  qanday  qilish  kerakligi  va  bu  ish  qanday 	
baholanishini  bilsagina  xotirjam  ishlaydi.Ish  qobiliyati  va  omadsizlik  inson  salomatligiga  qattiq 
ta‘sir  ko‗rsatadi.  Haddan  tashqari  ko‗p  ish  yoki,  aksincha,  ishsizlik  xam  stressga  olib  keladi. 
Bunday  sabablar  t	ufayli  sodir  bo‗lgan  asabiylashish  eng  ko‗p  tarqalgandir.  Ish  haddan  tashqari 	
ko‗payib  ketganda  bezovtalanish,  moddiy  boyliklarga  nisbatan  befarq  bo‗lish  hissiyoti 
kuchayadi.  Xuddi  shuningdek,  ish  bilan  kam  ta‘minlanganda  yuqoridagi  holatlar  takrorlanadi. 
Qiziqmagan  ish  bilan  band  bo‗lish  xam  stressni  yuzaga  keltiruvchi  sabablardan  hisoblanadi. 
Tekshirishlar  shuni  ko‗rsatadiki,  ish  qancha  qiziqarli  bo‗lsa,  xodim  shuncha  kam  bezovtalanadi, 
kam  betob  bo‗ladi.  Yana  bu  sabablarga  qo‗shimcha  yomon  ish  sharoitlar	i,  ish  jarayonida 	
odamlarning  bir	-biriga  asossiz  talablarni  qo‗yishi,  o‗quvsiz  rahbarning  o‗quvsiz  muomalasi, 	
demotivlashtirishning ustuvor ekanligi va boshqalar ham stressni vujudga keltiradi.	 	
Stressning fizialogik sabablariga kuyidagilar kiradi:	 	
• migren	 (boshni qattiq og‗ritadigan va ko‗ngilni aynitadigan asabiy kasallik) yara;	 	
•  qon  bosimining  oshishi;qon  kasalligi;  bel  og‗rig‗i;  artrit;  astma;  yurak  og‗rig‗i  ;  oshqozon 
og‗rig‗i kabi kasalliklar.	 	
Ruhiy  sabablar  bois 	—	 qattiq  qo‗zg‗alish,  ishtahani  yo‗ko	tish,  voqealarga,  odamlarga  nisbatan 	
e‘tiborsizlik  kabilar  kiradi.  Hayotda  ruhiy  sabablar  tufayli  vujudga  kelgan  stresslar  juda  tez	-tez 	
uchrab  turadi.  Masalan,  odam  o‗zining  (xudbinona)  ehtiyojini  xudbinlarcha  qondirsa,  ya‘ni 
shuhratparastlik,  hasadgo‗ylik	 farovonlikka  erishuv  yo‗lidagi  qo‗rquv,  xokimiyatga  intilish 	
tufayli  nopok  faoliyat  ko‗rsatsa  va  uning  bu  holati  o‗zini  mard  va  olijanob  deb  bilgan 
tushunchalarga mos kelmasa 	—	 shu holatda u o‗z	-o‗zi bilan ziddiyatga, jazavaga tushgan holatda 	
bo‗ladi.	   	31	 	
Yok	i  boshqa  bir  ruhiy  sabab 	—	 bu  hissiy  zo‗riqish,  ya‘ni  ehtiyojlarni  qondirishga  to‗sqinlik 	
qiluvchi omillar yoki taqdir zarbalari:	 	
• eng yaqin kishisining o‗limi;	 	
•  urush,  janjal,  nizo  va  hokazolar  qanday  sabablar  bo‗lishidan  qat‘i  nazar 	—	 ichki  yoki  tashqi	 	
ta‘sirdanmi baribir odamda asabiy holatni yuzaga keltiradi.	 	
Organizm  uchun  salbiy  tuyg‗ular  bo‗lgan  quyidagilar  xam  asabiylashish  uchun  ruhiy  sabablar 
rolini  o‗ynashi  mumkin.	 Asabiy  holatning  vujudga  kelishi  va  uning  o‗tib  ketishi,  ruhiy 	
halovatsizlikni  b	ilish,  uni  bartaraf  etish  kabilar  rahbarlik  faoliyatining  dikqat  markazida  turishi 	
kerak. Asabiylashgan holatda:	 	
• ongli faoliyatdagi ayrim tomonlar to‗xtab qoladi;	 	
• idrokda, xotirada anglashilmovchiliklar paydo buladi;	 	
• kutilmagan qo‗zg‗alishlarga nisba	tan ayni bir xil bo‗lmagan ta‘sirlar yuzaga chiqadi;	 	
• diqqat va idrok ko‗lami torayib, halovatsizlik kuchayadi ... 	 	
Shunday  vaziyatlarda  noxush  holatning  oldini  olish,  ya‘ni  uni  boshqarish  kerak.  Buning 	
uchun shaxs sifatida nimalarga e‘tibor berish maqsad	ga muvofiq?	 	
 	-Eng avvalo u asabiylashgan odamga nisbatan kamsituvchi munosabatda bo‗lmasdan, unga 	
ziddiyat, halovatsizlik har bir shaxs hayotining ajralmas bo‗lagi ekanligini, bunday holat nafakat 
unda,  balki  boshqalarda  ham  bo‗lishi  mumkinligini,  buni  esa	 bartaraf  qilishning  iloji  borligini 	
anglatishi  kerak.  Bu  asabiy  holatni  boshqarish  va  shunday  vaziyatdan  chiqishning  eng  qulay  va 
oqilona yo‗li ekanligini anglash zarur.	 	
bo‗lgan holat (janjal, boshqarish) kabilar ma‘nosida talqin qilinadi..	 	
Organizm  uchun	 salbiy  tuyg‗ular  bo‗lgan  quyidagilar  xam  asabiylashish  uchun  ruhiy  sabablar 	
rolini o‗ynashi mumkin.	 	
Asabiy holatning vujudga kelishi  va uning o‗tib ketishi,  ruhiy halovatsizlikni  bilish,  uni  bartaraf 
etish kabilar rahbarlik faoliyatining dikqat markazida 	turishi kerak. Asabiylashgan holatda:	 	
• ongli faoliyatdagi ayrim tomonlar to‗xtab qoladi;	 	
• idrokda, xotirada anglashilmovchiliklar paydo buladi;	 	
• kutilmagan qo‗zg‗alishlarga nisbatan ayni bir xil bo‗lmagan ta‘sirlar yuzaga chiqadi;	 	
• diqqat va idrok ko‗l	ami torayib, halovatsizlik kuchayadi ... 	 	
Shunday  vaziyatlarda  noxush  holatning  oldini  olish,  ya‘ni  uni  boshqarish  kerak.  Buning 	
uchun rahbar ishini nimadan boshlashi kerak?	 	
Eng  avvalo  u  asabiylashgan  odamga  nisbatan  kamsituvchi  munosabatda  bo‗lmasdan, 	
ung	a  ziddiyat,  halovatsizlik  har  bir  shaxs  hayotining  ajralmas  bo‗lagi  ekanligini,  bunday  holat 	
nafakat  unda,balki  boshqalarda  ham  bo‗lishi  mumkinligini,  buni  esa  bartaraf  qilishning  iloji   	32	 	
borligini  anglatishi  kerak.  Bu  asabiy  holatni  boshqarish  va  shunday  va	ziyatdan  chiqishning  eng 	
qulay va oqilona yo‗lidir.	 	
Stress  kishining  o‗ta  faol  yoki  o‗ta  sust  harakatida  ifodalanadi.  Hissiy  zo‗riqish  holatida 	
individning  hatti	-harakati  kishi  nerv  tizimining  tipiga,  nerv  jarayonlarining  kuchliligi  yoki 	
ojizligiga jiddiy 	ravishda bog‗liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat).His	-tuyg‗ularning hissiyot 	
(emotsiyalar),  kayfiyatlar,  kuchli  hayajonlanish  tarzida  boshdan  kechirilishi  chog‗ida  ma‘lum 
darajada  seziladigan  tash  qi  belgilariga  ham  ega  bo‗ladi.  Yuzning  ifodali  haraka	tlari  (mimika), 	
qo‗l  va  gavdaning  ma‘noli  harakatlari,  turqi	-tarovat,  ohang,  ko‗z  qorachigining  kengayishi  yoki 	
torayishi  kabilar  shular  jumlasiga  kiradi.  Kishi  o‗zining  qahr	-g‗azabini  tevarak  atrofdagilarga 	
qo‗llarini  musht  qilishi,  ko‗zlarini  chimirib  qa	rash,  do‗q	-po‗pisali  ohang  bilan  namoyish  qiladi. 	
Qiziqish  malaka  va  ko‗nikmalar  rivojiga,  bilim  egallashiga  moyillik  tug‗diradigan  ijobiy  hissiy 
holat hisoblanadi.	 	
Psixologik  bilimlarni  inson  tomonidan  o‗rganilishi  shuning  uchun  ham  muhimki 	
odamlarning  bi	limdonligi  nafaqat  tashqi  olamda  ro‗y  berayotgan  ob‘ektiv  hodisalar  mohiyatiga 	
aloqador  bilimlar  majmuiga  ega  bo‗lish  bilan,  balki  hayotda  munosib  o‗rin  egallash,  o‗z  ichki 
imkoniyatlari  va  salohiyatidan  samarali  foydalangan  holda  faoliyatini  oqilona  tashk	il  etishning 	
barcha  sirlaridan  boxabar  bo‗lish,  o‗ziga  va  o‗zgalarga  ta‘sir  ko‗rsatishning  usul  va  vositalarini 
bilish  va  ulardan  o‗z  o‗rnida  unumli  foydalanishni  nazarda  tutadi.  Kundalik  hayotning  tobora 
shiddatli  tus  olayotgani  insonga  bo‗layotgan  axboro	t  xurujining  ko‗pligi,  ijtimoiy 	
muammolarning  haddan  ziyod  zidlashuvi  natijasida  asablarning  taranglashishi  juda  ko‗p 
insonlarni  stress  holatiga  duchor  etmoqda.  Avvallari  urf  bo‗lgan  hamma  kasalliklar  asabdan 
degan  fikr  endilikda  hamma  kasalliklarning  keli	b  chiqish  sababi  stressdan  degan  fikr  aniq  tus 	
olmoqda.  Bu  bejiz  emas  albatta  Butunjahon  sog‗liqni  saqlash  tashkiloti  ma‘lumotiga  ko‗ra 
barcha kasalliklarning 45 % stress bilan bog‗liqligi keltirilgan. 	 	
Stress 	– so‗zi lotincha ―stringere‖ tortmoq degan ma‘	noni bildiradi. Bu haqidagi dastlabki 	
ma‘lumot  psixologiya  fanida  1956 	–yilda  Kanadalik  Gans  Selening  ―Hayot  streslari‖  kitobida 	
keltirilgan.	 	
Stress  o‗z  holicha  zararli  holat  bo‗lmasdan  balki  organizmning  tashqi  muhit 	
o‗zgarishlariga  javob  reaksiyasi  hisob	lanadi.  Boshqacha  aytganda  inson  organizmining 	
evolyutsiya  jarayonida  shakllangan  kurash  va  qochish  reaksiyasidir.  Stress  organizmning  tabiiy 
instinkti  hisoblanadi.  Kurash  yoki  qochishga  otlangan  organizmda  buyrak  usti  bezlari  adrenalin 
va  noadrenalin  ishl	ab  chiqara  boshlaydi.Aynan  mana  shu  instinkt  natijasida  barcha  sistema  va 	
organlarida ma‘lum bir fiziologik va psixologik o‗zgarishlar ro‗y beradi.	 	
 Shu  o‗rinda  shaxsda  stress  holatini  keltirib  chiqaruvchi  jihatlarni  turli  psixologik 	
nazariyalar  asosida  ko	‗rib  chiqamiz.Ehtiyoj  natijasida  kurash  va  qochishga  shaylangan   	33	 	
organizmning  holatini  fransuz  psixologi  A.Maslouning  ehtiyojlar  ierarxiyasi  piramidasi  orqali 
tushuntirib  o‗tish  joiz.  A.Maslou  shaxs  hamma  vaqt  quyidagi  ehtiyojlarni  qondirish  natijasida 
faol	iyatini amalga oshiradi deb ta‘kidlaydi va uni piramida shaklida tushuntirib o‗tadi: 	 	
- 	oziqlanishga nisbatan ehtiyojlar; 	 	
- 	himoyalanishga nisbatan ehtiyojlar;	 	
- 	 yaqinlikka nisbatan ehtiyojlar;	 	
- 	hurmatga nisbatan ehtiyojlar;	 	
- 	kognitiv va estetik ehtiyojlar;	 	
- 	o‗z	-o‗zini anglashga nisbatan ehtiyojlar.	 	
 
Shu  ehtiyojlarni  qondirilishi  zamirida  uchraydigan  tashqi  to‗siqlar,  shaxsda  to‗yinmaslik 	
tuyg‗usini hosil qiladi hamda organizmda stress holati hosil bo‗lishiga sabab bo‗ladi.	 	
Bundan  tashqari  shaxsdagi  ruhiy  buzilish	larni  tushuntirish  va  tahlil  qilishda  Avstriyalik 	
psixofiziolog  Zigmund  Freyd  psixodinamik  nazariyasiga  to‗xtalib  o‗tmasdan  iloji  yo‗q.  Freyd 
psixologiya faniga butunlay yangi yondashuvni olib kirdi, u odam psixik hayoti markaziga ongni 
qo‗yish  o‗rniga  uni	 ozgina  qismi  suvning  tepasiga  chiqib  turgan    aysbergga  qiyoslaydi.Freyd 	
odamlar doimo ziddiyat holatida bo‗lishadi  va bu ziddiyatlarning sababi butunlay boshqa, psixik 
hayotning  yanada  kengroq  sohasi  bo‗lgan 	– anglanilmaydigan  jinsiy  va  agressiv  mayllard	adir 	
deydi.U  birinchi  bo‗lib  psixikani  hech  qachon  o‗zaro  kelisha  olmaydigan  instinkt,  mulohaza  va 
ong  kuchlari  o‗rtasidagi  jang  maydoni  sifatida  taqdim  qildi.  ―Psixodinamik‖  atamasi  aynan  ana 
shu  shaxsning  turli  qismlari  o‗rtasidagi  doimiy  kurashga  ishora	 qiladi.Freyd  inson  psixikasida 	
dastavval  nisbatan  avtonom,  lekin  o‗zaro  faoliyatda  bo‗luvchi  ikkita  struktura,  ongsiz  ―U‖ 
(―Ono‖, ―Id‖) va ongli ―Men‖ (―Ya‖, ―Ego‖)ni ajratdi, keyinchalik ularga ―Yuqori	-Men‖ (Sverx	-	
Ya)ni  yoki  Super	-Egoni  qo‗shdi.  Freydnin	g  fikricha  ruhiy  buzilishlarning  bosh  sababi  ―U‖, 	
―Men‖ va ―Yuqori	-Men‖ o‗rtasidagi ziddiyat hisoblanadi. Ichki ―U‖ instinktlar tizimi, ―Men‖ aql 	
nazorat  qiluvchi  tizim,  ―Yuqori	-Men‖  barcha  ijtimoiy  munosabatlar  tizimi.  Shundan  kelib 	
chiqqan holda insonda 	ikkita asosiy instinkt mavjud: o‗zini	-o‗zi saqlash va nasl qoldirish. O‗zini	-	
o‗zi  saqlash  instinktiga  quyidagi  instinktlar  kiradi:  ovqatlanish,  o‗sish,  nafas  olish,  harakat  kabi 
har  qanday  organizmning  tirikligini  ta‘minlaydigan  barcha  hayotiy  funksiyalar.	 Vaqtlar  o‗tishi 	
bilan  bu  ehtiyojlarni  qondirilishi  uchun,  xavfsizlik  uchun  toboro  vaqt  kamroq  sarflanadi  va  o‗z	-	
o‗zini  saqlash  instinkti  inson  hayotida  ahamiyatini  yo‗qota  boshlaydi  birinchi  o‗ringa  ko‗payish 
instinkti,  psixoseksual  mayllar  chiqadi.  Psixo	seksual  mayllarning  tashqi  dunyoga  chiqib 	
ketmasligini qobiq tarzida ―Men‖ doimiy nazoratga oladi va aynan shu mayllarning qo‗zg‗olishi 
―U‖  va  ―Men‖  o‗rtasidagi  ziddiyatga  sabab  bo‗ladi.  Boshqacha  aytganda  ―U‖	-ong  osti    yoki   	34	 	
                                                                                	 	
 
           	                                                                              	―Мен‖га	 	
                                                                                     	Бўйсунмайди	 	
 
 
 	  	 	 	 	 	 	      	―Мен‖га	 	
 	 	 	 	 	 	 	    	Бўйсунмайди	 	
ongsizlik  sohasi,  instinktiv  ma	yllar  to‗plami,  ―Men‖	-bu  shaxs,  ong.  ―Yuqori	-Men‖  ijtimoiy 	
axloq, xatti	-harakat normalari, ijtimoiy ong, xulq. 	 	
 
 
 
 
 
 
 
    
 
 
 ―U‖, ―Men‖ va ―Yuqori	-Men‖ o‗rtasidagi  kurash shaxsda stress  holatini sodir bo‗lishiga 	
olib keladi. 	 	
Bundan  tashqari  shaxsd	agi  individual	-tipologik  xususyatlarning  shakllanish  darajasi  ham 	
insonda  stressga  moyillikni  belgilab  beradi.  Yana  bir  taniqli  psixologlardan  biri  G.Yu.Ayzenk 
o‗zining shaxs tuzilishi modelida shaxs tuzilishini quyidagicha ifodalaydi:	 	
 	
EKSTRAVERT	 	
 sermul	ozamat               	                                                                           	faol                  	                           	
dilkash	 	 	 	         	                             	 hushchaqcha	q 	
hamdard	 	 	 	 	      	                     	 tirishqoq	 	
 quvnoq	 	 	 	 	 	           	       	o‗zgaruvchan	 	
   harakatchan	 	 	 	 	 	            	 	     	bezovta	 	
liderlikka intiluvchan	 	 	 	 	               	            	tajovuzkor	 	
gapdon	 	 	 	 	 	            	tinib	-tinchimas	 	
        	samimiy	                                                  	                               	serjahl	 	
           	Sangvinik	 	 	             	Xolerik	 	       	 	
          	 BRQAROR                                                            	             	NEVROTIK	 	
        	Flegmatik                                              	      	melanxolik	 	
 bosiq	-vazmin          	       	     	      	           	             	ta‘sirchan          	 	
bir xilda turadi                                                      kayfiyati o‗zgaruvchan	 	
ishonsa bo‗ladigan	 	 	 	 	 	     	tartib	-intizomli	 	
o‗zini tuta ola	digan	 	       	  	 	chuqur mulohazali	 	
         	o‗ychan	 	 	 	 	 	 	tushkunlikka moyil	 	
           	ehtiyotkor	 	 	 	 	 	 	  serandisha	 	
               	sust	 	 	 	 	 	kamgap	-odamovi	 	
 	
INTROVERT	 	
Shaxsning  qaysidir  temperament  xususiyatiga  mansubligi,  hissiy	-emotsional  jihatdan 	
barqaror	 yoki beqarorligi, o‗z	-o‗ziga beradigan bahosining pastligi, adekvatligi,  yuqoriligi, ichki 	
dinamik streotiplar unda stress holatini keltirib chiqarishi mumkin.	 	
          	Юқори	J Мен	 	
 
 
                 	У 	 	
Мен	   	35	 	
Yuqoridagi  nazariyalardan  kelib  chiqib  stress  holati  ierarxik  ehtiyoj  jihatidan  kurash    va 	
qoch	ish  reaksiyasi  sifatida  paydo  bo‗lganligi  sababli,  hozirgi  kunda  stress  holati  organizmga 	
tashqi  tomondan  kelayotgan  konkret  havf	-xatardan  emas  balki,  oilaviy  mojarolar,  shaxslararo 	
munosabatlar  keltirib  chiqarayotganligi  va  tabiiy  stress  emotsional 	– xiss	iy  zo‗riqish  tusini 	
olayotganligi,  individual	-tipologik  jihatdan  turli  shaxslarda  turlicha  kechishini  e‘tiborga  olgan 	
holda stress holatini tahlil etamiz.	 	
Shiddatli  hayot  kechirayotgan  va  stress  bilan  kurashishni  bilmaydigan  odamlarda 	
quyidagicha kasallikl	ar avj olishi mumkin:	 	
1. Yurak	-ishemik kasalliklari	 	
2. Qon bosimining ko‗tarilishi	 	
3. Oshqozon	-ichak kasalliklari	 	
4. Revmatizm, artrit	 	
5. Turli	-xil shamollash kasalliklari	 	
6. Qandli diabet	 	
7. Asab kasalliklari	 	
Birinchi  navbatda  shaxs  psixologik  jihatdan  tashqi  ta‘sirlarga  nisb	atan  ongli  munosabat 	
(psixologik immunitet)ni shakllantira olishi lozim.	 	
1. 	Har  qanday  stress  holatini  yengish  uchun  uni  keltirib  chiqaruvchi  sabablarni 
aniqlash va xolisona baholash darkor.	 	
2. 	Yuz  bergan  stress  holatini  bartaraf  etish  uchun  aniq  yo‗l	-yo‗riq  izl	ab  topish 	
kerak.	 	
3. 	Biror  muammo  va  tashvishga  duchor  bo‗lsangiz,  bu  haqda  kamroq  o‗ylashga 
va  doimo  nima  bilandir  band  bo‗lishga  harakat  qiling.  Mehnat  sizning 
qalbingizdan behalovatlik tuyg‗usini siqib chiqaradi.	 	
4. 	Arzimagan narsalarni deb asabingizni yeb tug	atmang. Hayotda nima muhim va 	
nomuhimligini  anglab  oling.  Arzimas  narsalarning  aksariyati  umringizni 
qisqartiradi.	 	
Stress  holatiga  tushgan  shaxs  xuddi  shu  stressga  qarshi  quyidagi  usul  va  vositalarni 	
qo‗llash yaxshi natija beradi:	 	
a)  stress  holatiga  nisbat	an  antistress  kayfiyatini  shakllantirish  (ro‗y  bergan 	
vaziyat, holat, emotsiyalarga nisbatan o‗z ruhiyatidagi munosabatni o‗zgartirish);	 	
b)  ko‗proq  jismoniy  mashqlar  bilan  shug‗ullanish  (badantarbiya,  sport  turi, 	
jismoniy mehnat);	 	
         	v)  o‗z	-o‗zini  bo	‗shashtirish  (rasslabneniya)  tananing  oyoq  uchi  qismidan  to  qo‗l 	
barmoqlarigacha bo‗shashishga erishish ;	   	36	 	
                   	g) autotrening (o‗z	-o‗zini ishontirish) ;	 	
        	d)  relaksatsiya  (o‗z	-o‗zini  yengillashtirish)  orqali  stress  holatiga  barham  beris	h 	
mumkin.	 
Shuni  ta‘kidlash  lozimki  jismoniy  mashqlar  bilan  muntazam  shug‗ullanadigan  inson  har 	
qanday holatda ham stress holatini yenga oladi. Aksincha tushkun kayfiyatga moyil, o‗z kuchiga 
ishonmaydigan odam osonginia stress holatiga tushib qoladi.	 	
 Yuqor	ida  stress  holati  va  uni  bartaraf  etish  yo‗llariga  to‗xtalib  o‗tdik,  shu  o‗rinda  savol 	
tug‗iladi.  Stress  holatiga  moyillik  psixologik  jixatdan  shaxsda  qanday  sabablar  asnosida  kelib 
chiqadi ?	 
Gina 	– kudrat 	– agar  qo‗rquv  holati  bir  vaqtning  o‗zida  insonlar	 va  xayvonlarda  xam 	
uchrasa  gina	-kudrat  faqat  insonlargagina  xos.  Gina	-kudratning  kelib  chiqishi  shundan  iboratki, 	
inson  doimo  atrofidagi  odamlar  xamma  vaqt  men  uchun  qayg‗urishi  kerak,    ular  mening 
extiyojlarim,  dunyoqarashim  va  xarakter  xususiyatlarim  bi	lan  xisoblashishi  kerak  degan  fikrda 	
bo‗ladi.  Odamlarda o‗ziga nisbatan etibor, mexr, ular tomonida o‗zining tan olinishini  kutadi va 
oqibatda  shaxsda  o‗z	-o‗zini  va  boshqalarni  tanqid  qilish,  jahldorlik  va  sog‗liq  uchun  eng  zararli 	
emotsiyalar paydo bo‗lad	i. 	
Taqqoslash	- bolaga ota	-onasi, yaqinlari tomonidan tarbiya berish jarayonida yo‗l qo‗ygan 	
katta  xatolardan  biri.  Shaxsga  tarbiya  berish  jarayonida  bevosita  boshqa  tengdoshlarida 
uchrovchi  xususiyatlar    bilan  uning  xususiyatlarini  taqqoslash.  Natijada  bol	ada  o‗z  ichki 	
saloxiyatlarini, qobiliyatini rivojlantirish, induvidualligini ro‗yobga chiqarishga intilish susayadi. 
Shaxs  boshqalar  tasirida  aslida  o‗zining  ichki  imkoniyatlariga  mos  kelmagan  faoliyatni  tanlaydi 
va  layoqatsizligi  natijasida  unda  stress  ho	latiga  moyillik  seziladi.  Bunda  bolaning  o‗z 	
individualligini ro‗yobga chiqarish uchun imkoniyat berish lozim.	 	
O‗z	-o‗ziga  bahoning  past  bo‗lishi	- ko‗pincha  atrofdagilarning  shaxsgna  nisbatan 	
qo‗yayotgan  talablarining  o‗ta  ortiqligi,  ularni  uddalay  olmaslik	,  turli  xil  e‘tirozlarning  doimiy 	
tarzda  bildirilishi,  oilada,  ishda,  o‗qishda  va  muomala  jarayonida  muvaffaqqiyatsizliklar 
natijasida  bo‗lishi  mumkin.  Bunday  shaxs  doimo  stress  holatiga  tushib  qolishi  ,  atrofdagilardan 
chetroqda  yurishga  intilishi,  o‗zini	ng  kui  va  qobiliyatlariga  ishonchsizlik  kayfiyatida  bo‗lishi 	
bilan ajralib turadi va oqibatda o‗z real borligidan qochishga intiladi.	 	
Men  obrazining  hamma  vaqt  boshqalardan  ustun  qo‗yilishi,  doimo  o‗z  meni  nuqtai 	
nazridan  kelibchiqib  ish  tutish,  boshqalar 	bilan  hisoblashmaslik.  Shuning  natijasida  shaxs 	
mag‗lubiyatga  uchraganda,  o‗zida  nochorlik,  uquvsizliklarni  sezganda  buning  sababi  o‗zgalarda 
deb biladi va shunga o‗zini ishontiradi.	 	
 	
    	37	 	
2.3. Kasbiy dezadaptatsiyaning oldini olish aspektida o„smirlik davri	dagi stressogen 	
vaziyatlarni o„rganish	 	
 Stressli  vaziyat  murakkab    ko‗p  bosqichli  va  ko‗p  komponentli  fenomen  sifatida  ko‗rib 	
chiqilgan.  Stressli    ta‘sirlarning  besh  darajali    tasnifi  keltirilgan.  Xodim  tanlovchi  mutaxassislar 
o‗z ishlari vaqtida duch kela	digan kasbiy qiyin vaziyatlar, shuningdek, «qiyin (og‗ir)» nomzodlar 	
tiplari aniqlangan. Negativ  kechinmalar bilan  kuzatiluvchi, professional qiyinchiliklarni  yengib 
o‗tish  qobiliyatining    yo‗qligi,  psixik  kuyib    ketishga  («emotsional  holsizlanish, 
mador	sizlanishga»)  olib  kelishi  ko‗rsatilgan.  Bu  esa    professional    dezadaptatsiya  namoyon 	
bo‗lishi hisoblanadi.	 	
Psixik  adaptatsiya individiumga  dolzarb   ehtiyojlarni qondirishga  va ular bilan  bog‗liq  	
ahamiyatli    maqsadlarni  (bunda  psixik  (ruhiy)  va  jismoni	y  salomatlikni  saqlagan  holda)  amalga  	
oshirishga  yordam  beradigan,  insonning  o‗z  faoliyatini    yuritishidagi  atrof  muhit  va  shaxsning 
optimal    munosibligini  o‗rnatuvchi  jarayon    sifatida  aniqlanadi.  Shu  bilan  birga,  ushbu  jarayon 
inson  psixik  faoliyati  va 	uning  xulqi  muhit  talablariga    mos    kelishini  ham  ta‘minlaydi.  Psixik 	
adaptatsiya  tushunchasi  individ  va  uni  qurshab  turgan    muhitning    o‗zaro  ta‘siriga  gomeostatik 
vazminlik  tamoyili    (prinsipi)ning  ekstrapoyatsiyasi  hisoblanadi  (Berezin  F.B.,  1988).  Mehn	at 	
psixologiyasida  M.A.  Dmitrieva  ta‘kidlaganidek,  professional  adaptatsiya  deyilganda,  <mehnat 
sub‘ekti 	– professional  muhit>  tizimida  dinamik  muvozanatning  barpo  bo‗lishi  (va  qayta 	
tiklanishi)  jarayoni  tushuniladi.  Hozirgi  vaqtda,  professional  faoliyatni	 psixologik  ta‘minlash  	
vazifalarini  hal  qilishda,  professional  stress  va  adaptatsiyalarni  boshqarishga  yondashish 
keragicha  ishlab  chiqilmagan  hisoblanadi.  Stressli  holatlarni  va  adaptatsion  imkoniyatlar 
zo‗riqishini keltirib chiqaradigan  og‗ir professio	nal situatsiya (vaziyat)lar kam holatlarda ko‗rib 	
chiqish  ob‘ekti  hisoblanayotgan  bir  vaqtda,  asosiy  e‘tibor  professional    faoliyat  talablariga  
mehnat  sub‘ektining  muhim  professional    sifatlari  mos    kelishini  belgilashga  qaratilmoqda. 
Murakab  professional	  vaziyatlarni  mehnat  sub‘ekti  va  professional  muhitning  o‗zaro  ta‘sirini 	
tahlil qilish birligi sifatida ko‗rib chiqish kerak.	 	
Psixologiyada  ko‗p  vaqt  davomida,  sitauatsiya  (vaziyat)  deyilganda,  sub‘ekt  faolligini 	
uyg‗atuvchi    va  determinatsiyalovchi,  sub‘	ektga  nisbatan  tashqi  sharoitlar  tizimi  tushunilgan.  S. 	
A. Trifonova tomonidan vaziyatga nisbatan to‗rtta nuqtai nazar ajratilgan:	 	
- 	vaziyat  sub‘ekt  faolligi  va  vaziyatni    amalga  oshirishning  joy	-vaqt  chegaralarini  	
belgilovchi    sharoitlarni  keltirib  chiqaru	vchi    sub‘ektga  nisbatan  tashqi  sharoitlar  tizimi 	
sifatida;vaziyat  inson  faolligini  bog‗lovchi  sharoitlar  kompleksi  sifatida;vaziyat  shaxs  va 
muhitning o‗zaro  ta‘sirining mahsuli va natijasi sifatida;vaziyat noaniqlik sharoitida sub‘ektning 
holati sifatid	a.   	38	 	
Ilmiy  adabiyotlarda  stressli  vaziyatlar    muammosi  bo‗yicha  <stressli  epizod>,  <stressli 	
vaziyatlar>,  <stressli  stimullar>  va  shu  kabi  tushunchalar  o‗rtasida  aniq  chegaralar  yo‗q.  Shu 
sababli  terminologik    chalkashlik,  chigallik  kuzatilmoqda.  Bizning  fik	rimizcha,  stressli 	
ta‘sirlarning besh darajali tasnifi, sermahsul hisoblanadi.	 	
Stressli stimullar 	– alohida  ob‘ektlar yoki  harakatlar.	 	
Stressli voqea	-hodisalar 	– sabab va oqibatga ega o‗ta muhim hayotiy epizodlar.	 	
Stressli  vaziyatlar   	- tashqi  sharoitlar	 bilan  aniqlanuvchi  jismoniy  vaqt  bilan  bog‗liq  va 	
psixologik  parametrlar. Vaziyatni qabul  qilish  va interpretatsiyalash, vaziyat  stressogenligini 
sub‘ektiv baholashni belgilaydi:	 	
Stressli  qurshov 	– 	stressli  vaziyatlar  tiplarini  xarakterlovchi,  tushunchasi	ni 	
umumlashtiruvchi.	 	
Stressli  muhit 	– jismoniy  va  ijtimoiy    tashqi  dunyo  (olam)  stressogen  o‗zgaruvchilarning 	
yig‗indisi (majmuasi, to‗plami). 	 	
Shunday qilib, stressli vaziyat ko‗p bosqichli va ko‗p komponentli murakkab fenomen. 	
Uni  tushunish    uchun  stress	li  vaziyatlarning  detalli  (birma	-bir,  izchil)  tahlili  zarur  bo‗ladi. 	
(Burlachuk  L.F.,  Korjova  Ye.Yu.  1998).    Stressli  vaziyat  sifatida  professional  qiyin  vaziyatning  
strukturaviy  va  mazmunli  parametrlarini    ajratib  o‗tish  mumkin.  R.  Lazarus  stressli 
vaziy	atlarning uchta tipini keltirgan.	 	
Birinchi  tipi 	– yo‗qotish  vaziyati.  Katta  shaxsiy  ahamiyatga    ega  bo‗lgan,  psixikani 	
jarohatlovchi narsa yoki insonni yo‗qotish (masalan, ishni yo‗qotish). 	 	
Ikkinchi  tip 	– xavf	-xatar  vaziyati.  Insondan  katta  koping	-tirishq	oqlikni  adaptatsion 	
imkoniyatlarini faollashtirishni talab qiladi. 	 	
Uchinchi  tip 	– biror  narsaga  qarshi  chiqish  vaziyati.  Adaptatsiya  uchun  yengib 	
o‗tishning murakkab va  potensial xavfli strategiyalarini talab qiladi.  Strukturaviy  parametrlarga: 
valentlik 	– vaziyatning  stressogenligini  qabul  qilishga  ta‘sir    ko‗rsatuvchi,  uning  individual 	
shartlangan  sub‘ektiv  ahamiyati;  nazorat  qilinuvchanli 	– stressli  vaziyatni  nazorat  qilishda  	
shaxsiy qobiliyatiga sub‘ektiv baho berish; o‗zgaruvchanlik 	– stressli vaziya	t mustaqil, sub‘ektiv 	
ishtirokisiz  o‗zgarishiga  sub‘ektiv  baho  berish;  noaniqlik 	– vaziyatning  noaniqligi  va 	
mujmalligini  sub‘ektiv  baholash;  qaytaruvchanlik 	– stressli  vaziyatning  qaytaruvchanligini 	
sub‘ektiv  baholash;  xabardorlilik 	– shunga  o‗xshagan  vaz	iyatlarni  kechirish  (boshdan  o‗tkazish) 	
bo‗yicha shaxsiy tajribaning darajasi (Ababkov V.A., Perre M., SPb., 2004).	 	
Tadqiqotimizning  vazifalaridan  biri,  xodimlar  tanlovchi  mutaxassislar  o‗z  ishlari 	
vaqtida  duch  keladigan  professional  qiyin  vaziyatlar  tipla	rini  aniqlash,  shuningdek,  <qiyin> 	
nomzodlar  tiplarini  topish  hisoblanadi.  Ushbu  vazifani  yechishga  kerak  bo‗lgan  ma‘lumotlarni 
olishga  yordam  beruvchi  savollar  kiritilgan  anketalar  tuzildi.  Anketa  ma‘lumotlarini  kontent	-  	39	 	
tahlil  qilish  natijasida,  responden	tlar    tomomnidan  stressli  vaziyat  sifatida  qabul  qilinadigan 	
professional  qiyin vaziyatlarning (P+V) 9 ta tipi avniqlandi.  Tadqiq	otdan olingan  ma‘lumotlar 	
1-jadvalda keltirilgan.	 	
1-jadval.	 	
Professional qiyin vaziyat	 	
Vaziyatlarning umumiy soni orasida fo	iz (protsent) nisbati (%)	 	
1. 	Nomzodning agressiv (tajovuzkor) xulqi 26,8.	 	
2. 	Ochilmaganlik, muloqotga istakning yo‗qligi, to‗liqsiz javoblar 16,3.	 	
3. 	Nomzodning muloqot vaqtidagi takabburligi (manmanligi) 16,3.	 	
4. 	Qo‗pol javoblar 10,1.	 	
5. 	Nomzod suhbatga <mast (alkogol i	chib)> holatda 10,1.	 	
6. 	O‗z nomzodini zo‗rlab kiritish 5,2.	 	
7. 	Nomzodlarning kechikishi 5,2.	 	
8. 	Nomzod  tomonidan  avvalgi  ish  beruvchilarga    (rahbarlarga)  nisbatan  insofsizlik 
(vijdonsizlik) 5,2.	 	
9. 	Barcha hayotiy omadsizliklar ustidan  <yig‗lash> 5,2 .	 	
Shuni  ko‗rish  m	umkinki,  ko‗p  uchraydigan  professional  qiyin  vaziyatlar   	- agressiv 	
vaziyati (26,8 %),  manmanlik (16,6 %) va suhbatdagi (16, 6 %) nomzodlarning ochilmaganligi. 
+o‗pol,  odobsiz  muloqot  va  <mast>  holatdagi  vaziyatlar  kamroq  uchraydi.  Bundan  tashqari, 
nomzod	 o‗zini  <	 zo‗rlab  kiritish	>,  avvalgi  rahbarlariga  nisbatan  insofsizlik  qilishi,  uchrashuvga 	
kechikib  kelishi,  bunga  hech  qanday  zarurat  bo‗lmasa	-da,  xodimlar  tanlovchi  mutaxassisga 	
barcha  hayotiy  muammolari  ustidan  <yig‗lash>  uchun  ob‘ektni  ko‗rishi  kabila	r  professional 	
muloqotning qiyinchiliklarini yuzaga keltiruvchi vaziyatlar hisoblanadi. 	 	
Xodimlar  tanlan  bo‗yicha  mutaxassislar  javoblarining  kontent	-tahlili  <qiyin> 	
nomzodlarning  tipini  aniqlashga  yordam  berdi.  Bu  javoblar  bo‗yicha  ma‘lumotlar  2	-jadvalda 	
keltirilgan. <qiyin> nomzod tipi.	 	
1. 	Ochilmaganlar, atrofdagilar uchun «yopiq»lar 41,6.	 	
2. 	Agressivlar, emotsional beqarorlar 29,1.	 	
3. 	Takabburlar (manman, kekgayganlar) 16,6.	 	
4. 	Biror fikrga kelolmaganlar 8,3.	 	
5. 	Chetga 	<ketuvchilar	> 4,3.	 	
Yuqoridagilardan  shu  ma‘lum  bo‗	ladiki,  xodim  tanlash  bo‗yicha  mutaxassislar 	
ochilmagan,  atrofdagilar  uchun  «yopiq»lar  (41,6  %)  va  agressiv  (29,1  %)  nomzodlar  bilan  
muloqotda ko‗proq qiyinchiliklar sezadilar. Bulardan tashqari, manmanlar (16,6 %), biror fikrga    	40	 	
kela  olmaganlar  (8,3)  va 	suhbat  predmetidan  chetga    <ketuvchilar>  qiyinchiliklar  keltirib 	
chiqarishadi.	 	
Ikki  jadval  taqqoslanganda,  shuni  ko‗rish  mumkinki,  ko‗pincha  professional 	
qiyinchiliklar  agressiya,  «yopiqlik»,  ochilmaganlik,    kekkayganlik  bilan  bog‗liq  vaziyatlarda 
uchraydi	. 
Mutaxassislar dezadaptatsiyasi alomatlari  sifatida quyidagi kechinmalar  aniqlandi. Ish  	
(mehnat)  haftasining  oxiriga  kelib  70  foiz  mutaxassislar  keskin  emotsional    va  jismoniy  holdan 
toyishni  (charchashni)  sezadilar,  his  qiladilar.    Aksariyat  hollarda 	kechinmalar  astenik    hislarga 	
tegishli   	-  	yordamga  muhtojlik,  holsizlik,  kuchsizlik,  sarosimaga  tushish  (parokandalik), 	
emotsional bushlik. Kechinmalar chastotasi bo‗yicha ikkinchi o‗rinni melonxolik hislar egallaydi 
– pasaygan  emotsional    fon,  apatiya  hi	ssi,  hayotiy  qiziqishlarni  yo‗qotish. 	Mutaxassislarning 	
kam qismigina  ish haftasining oxiriga emotsional kechinmalar barqarorligini saqlab qoladi. 	 	
Tadqiqotimizning  ikkinchi  bosqichida,  professional  faoliyat  jarayonida  negativ 	
kechinmalari  katta  chastotag	a  ega  shaxslar,  professional  dezadaptatsiya  ko‗rinishi  sifatida 	
<emotsional  madorsizlanish>  faktori  bo‗yicha  psixik  kuyib  ketishga  ko‗proq  moyil 
(Vodopyanova N.Ye., Starchenkova Ye.S., 2005) .	 	
Shunday  qilib,  mutaxassislar  professional    dezadaptatsiyaning  o	ldini  olish,  negativ 	
kechinmalar va kuyib ketish sindromini  kamaytirish maqsadida ularni qiyin nomzodlarning turli 
tiplari  bilan  samarali  o‗zaro  ta‘sir  ko‗rsatish  texnikalariga,  suhbatdan  so‗ng  psixik  zo‗riqishni 
pasaytirish  texnikalariga    va  asabiy	-ruhiy	 barqarorlikni  faol  qayta  tiklash  usullariga  o‗rgatish 	
kerak.	 	
 
 	
   	41	 	
3.BOB. O„quv faoliyati davrid stress xolatlarini yuzaga kelishi va uni bartaraf etish 	
usullari	 	
3.1. O„smirlar o„quv faoliyatidagi  stress va xissiy zo„riqishlarning kelib chiqishini 	
eksperim	ental o„rganish	 	
Ta‘lim  ertangi  dunyoni  shakllantiradi.  Ertangi  kun  esa  biz  ta‘lim	- tarbiya  berayotgan  barkamol 	
shaxsga bog‗liq. Bugungi  kunda ―komillik‖, ―barkamollik‖ haqida so‗z  yuritilar ekan, ular bilan 
bevosita  bog‗liq    bo‗lgan  yana  bir  tushuncha  mavj	ud  bo‗lib,  bu  ―ruhan  sog‗lomlik‖  tushunchasi 	
ma‘nosida ham tushunilishi mumkin. Ruhan sog‗lomlik zamirida psixik jihatdan savodxonlik va 
bu savodxonlikni o‗z hayoti va faoliyati davomida	 	
qo‗llay  olish  ko‗nikmasi  hamda  malakalariga  nisbatan  ishlatish  mumkin	.  Ruhan  sog‗lomlik 	
deganda, ―emotsional (hissiy) zo‗riqish‖ yoki stress haqida	 	
so‗z  yuritilayotganligini  anglash  mumkin.  Darhaqiqat  ruhan  sog‗lom  shaxsda  fikrlash,  o‗zaro 
muloqot,  faoliyat  natijalari  ijobiy  bo‗ladi.  Aksincha,  ruhiyatda  qandaydir  zo‗riqish,	 toliqish 	
vujudga kelsa bu inson salomatligi	 	
hamda faoliyatiga ham salbiy ta‘sir qiladi. Ayniqsa ta‘lim	-tarbiya jarayoni ishtirokchilarida ya‘ni 	
pedagog,  murabbiy  yoki  ta‘lim  muassasasi  rahbarlarida  ruhiy  sog‗lomlik  yuqori  darajada 
bo‗lmasa,  bu  o‗quvchilar	 va  pedagogik  jamoa  bilan  muloqotda  bo‗lishlariga  salbiy  ta‘sir  etadi. 	
Shaxs  ruhiyatida  kechadigan  ―hissiyot  (lotincha  so‗z  bo‗lib,  emotsiya  deb  ham  yuritiladi)‖ 
tushunchasiga  izoh  berib  o‗tmoqchimiz,  hissiyot  shaxsning  voqelikka  bo‗lgan  o‗z  munosabatini 
his  qilishdan  kelib  chiqadigan,  uning  ehtiyoj  va  qiziqishlari  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  yoqimli  yoki 
yoqimsiz kechinmalardir. Insonning ichki dunyosi juda ham boy va turlichadir, psixolog olimlar 
hissiyotning ikki kategoriya bo‗yicha tavsiflaydilar ya‘ni:	 	
· Ijo	biy  hissiyot	-ob‘ektiv  voqelikka  bo‗lgan  va  o‗zaro  munosabatdan  kelib  chiqadigan  yoqimli 	
kechinmalar  masalan:    mamnuniyat,  xursandchilik,  hurmat,  lazzat.  Ijobiy  xissiyot  insonning 
hayotiy ehtiyojlarini qondirilishi bilan bog‗liq va 1ijtimoiy va shaxsiy hayo	tidan qoniqish hissini 	
beradigan	 	
holatdir.	 	
· 	Salbiy  hissiyot	-insonning  hayotiy  ehtiyojlardan  qoniqmasligidan  kelib  chiqadi.  Shaxsda 	
kechadigan hissiyot oddiy va murakkab turlarga bo‗linishi	 	
mumkin,  ya‘ni 	oddiy  hislar	-jahl,  qo‗rqinch,  xursandlik,  g‗amginlik	,  g‗azab,  rashk, 	murakkab 	
hislar	- ma‘naviy hislar, estetik his, vatanparvarlik hissi.	 	
Psixolog  olimlar  hissiyot  tushunchasini  uzoq  yillar  tadqiq  qildilar.  Nemis  psixologi  I.D.Gerbart 
tomonidan  hissiyot  zaruriy  psixologik  tasavvur  yoki  tushuncha  deb  ta‘rifl	anadi. 	Olimning 	
fikricha  hissiyot  tushuncha  va  tasavvurlar  bilan  uzviy  bog‗liqlikda  namoyon  bo‗ladi.  Hissiyot 
turli  shakllarda  kechishi  mumkin.  Masalan 	hissiy  ton	-sezgi  yoki  idrok  jarayonida  shaxsning   	42	 	
idrok  qilinayotgan  narsaga,  hodisaga  munosabatini  ifoda	lovchi  maxsus  emotsional  bo‗yoq, 	
yoqimli yoki yoqimsiz kechinma, bevosita sezgi yoki idrok bilan bog‗langan hissiyot. Hissiy ton 
insonlarda  qiziqarli  kitob  o‗qiganda,  maroqli  suhbatlashganda,  quvnoq  komediya  tomosha 
qilganda, o‗zi yoqtirgan mashg‗ulot bila	n shug‗ullanganda yuzaga keladi.	 	
Kayfiyat 	ham  hissiy  kechinmalardan  biri  bo‗lib,  shaxsning  kuchsiz  yoki  o‗rtacha  kuchga  ega 	
bo‗lgan  nisbatan  barqaror  umumiy  holati.  Kayfiyat  uni  keltirib  chiqargan  sabab  yoki  shaxsning 
xarakter  xislatiga  qarab,  kunlab  oylab	 davom  etishi  mumkin.  Hissiyot  faoliyat  jarayonida  ijobiy 	
yoki salbiy holatlardan kelib chiqib, yuzaga keladi.	 	
Shaxsdagi hissiy kechinmalar turli darajada namoyon bo‗ladi.	 	
1. 	Affektiv	-hissiy  sezuvchanlik	-tez  va  kuchli  paydo  bo‗lib,  shiddat  bilan  o‗tadigan 	qisqa 	
muddatli  emotsional  holatlar  qo‗rqinch,  g‗azab,  hayajonlanish.  Bunda  ichki  organlar  faoliyati 
o‗zgaradi. Keskin ifodali harakatlar paydo bo‗ladi, kishining ong doirasi torayadi, xulqni nazorat 
qilish  qobiliyati  yo‗qoladi.  Asab  tizimi  zararlanadi  yoki	 iroda  bo‗shashishidan  iborat 	
psixopatologik holat.	 	
2. 	Intellektual, estetik, ijtimoiy	-shaxsning olamga, voqea va hodisalarga bo‗lgan hissiyoti.	 	
3. 	Dunyoqarash	-shaxsning  dunyoga  va  insonning  undagi  o‗rniga,  o‗z  atrofidagi  voqelikka  va 	
o‗z	-o‗ziga  munosabati	ga  bo‗lgan  umumiy  qarashlar  tizimi,  shuningdek,  bu  qarashlarga 	
asoslangan  e‘tiqodlari,  ideallari,  bilish  va  faoliyat  tamoyillarida  namoyon  bo‗ladigan  hissiyot 
hisoblanadi. A.R.Fonarev shaxsning turmush tarzi ham uning ruhiyatiga ta‘sir etishini ta‘kidlaydi	 	
va uni 3 ta modusga ajratadi (modus	-o‗lchov, namuna,usul, yo‗l, yo‗sin).	 	
1.  Xizmat  modusi	-asosiy  hayotiy  munosabatlar  ya‘ni  shaxsning  boshqa  odamlarga  mehr	-	
muhabbati, zaruriy imkoniyatlari. 	 	
2.  Ijtimoiy  muvaffaqiyat  modusi	-shaxsning  hayotiy  munosabatlarda	gi  raqobat  ta‘sirida 	
havotirlanish  va  o‗ziga  nisbatan  ishonchsizlikni  keltirib  chiqaradi.  Bu  esa  samarali  kasbiy 
faoliyatiga to‗sqinlik qiladi.	 	
3. Molik (egalik qila olmaslik) bo„la olmaslik modusi	- 	
shaxsning  o‗z  maqsad  va  yutuqlarini,  haqiqiy  kasbiy  faoli	yatini  namoyon  eta  olmasligi. 	
Yuqoridagi moduslar asosida shaxning ruhiyatida zo‗riqish, ruhiy tushkinlik, kasbiy faoliyatidagi 
muvaffaqiyatsizlik,  atrofidagilar  tomonidan  uning  tan  olinmasligini  his  qilish  ro‗y  beradi. 
Bundan tashqari shaxsning emotsional	 zo‗riqishlariga quyidagi uchta omil ham ta‘sir qiladi ular:	 	
1. 	Ijtimoiy omil	 	
2. 	Shaxsiy hayotidagi muammolar	 	
3. 	Atrof	-muhit yoki ish joyidagi muhit	. 	
Quyida  ijtimoiy  omillar  ta‘sirida  pedagog  ruhiyatida  yuz  beradigan  o‗zgarishlarga  to‗xtalib 
o‗tamiz: 	   	43	 	
 	 Ped	agogning haqiqiy xizmatlarini tan olinmasligi;	 	
 	 Uning rahbariyat tomonidan huquq va erkinligini	 	
 	chegaralanganligi;	 	
 	 Ish joyidagi axloqiy	-etik talablarning real voqelikka	 	
 	to‗g‗ri kelmasligi;	 	
 	Ilg‗or zamonaviy texnologiyalarning amalga oshirishidagi	 	
 	to‗siqlar	ga duch kelishi, faolligi, ilg‗or g‗oya va	 	
 	qarashlarini rad etilishi;	 	
 	 Oilaviy muammolar.	 	
T.V.Farmanyuk o‗z tadqiqotida shaxsdagi emotsional zo‗riqish	 	
simptomlarining quyidagi variantlarini aniqladi:	 	
 	 Emotsional zo‗riqishning his qilish;	 	
 	Asab tizimining iz	dan chiqishi;	 	
 	 Xolsizlanish, tinkasi qurish;	 	
 	 Insonparvarlikning rad etilishi;	 	
 	 Shaxsning tan olinmasligi;	 	
 	 Atrofdagilarning yuzaki muloqoti.	 	
Yuqoridagi  fikrlardan kelib chiqib quyidagi  xulosaga kelish mumkin,  shaxsdagi  charchoq,  ruhiy 
tushkinlik,  asab  tiz	imining  buzilishi,  psixosomatik  muammolar,  uyqusizlik,  atrofdagilarga 	
loqayd qarash, bajarilayotgan faoliyatga salbiy munosabatda bo‗lishlik, jahldorlik, o‗ziga	 	
nisbatan  yomon  munosabatda  bo‗lish  yoki  ishonchsizlik,  havotirlanish  holatlari,  pessimist 
bo‗li	sh,  bo‗layotgan  voqealarga  befarqlik,  aybdorlik  hissi  shaxsda  ruhiy  zo‗riqishni  kelib 	
chiqishiga  sabab  bo‗ladi.  Bularni  bartaraf  etish  uchun  esa  psixologik  xizmatni  yanada 
takomillashtirish  lozim.  Psixologik  xizmatning  maqsadi	-shaxsning  har  tomonlama  mukam	mal 	
psixologik  taraqqiyotini  ta‘minlovchi  oqilona,  zarur  shart	-sharoitlar,  omillar,  qulay  vaziyat  va 	
muhit yaratishdan iboratdir. 	 	
Ma‘lumki  umumta‘lim  va  o‗rta  maxsus  ta‘lim  tizimida  psixologik  xizmat  yo‗lga 	
qo‗yilgan  shu  bilan  birga  ta‘lim  tizimida  faoliy	at  yuritayotgan	 pedagog  va  rahbar  xodimlarning 	
malaka  oshirish  kurslari  jarayonida  ham  psixologik  yordam  ko‗rsatish  ular  faoliyatini  yanada 
mazmunli  va  samaralibo‗lishiga  turtki  bo‗ladi.  Agarda  pedagog  kadrlarning  malakasini  oshirish 
va  qayta  tayyorlash  ti	zimida  ham  psixologik  xizmat  yo‗lga  qo‗yilsa,  pedagog  kadr  va 	
rahbarlarning  shaxsiy  va  kasbiy  faoliyatidagi  muammolar  hal  etiladi.  Bu  esa  barqaror 
taraqqiyotga erishishga asosiy omil bo‗lib xizmat qiladi	 	
O‗smirlarning  o‗quv  faoliyatidagi  hissiy  zo‗riqishla	rini  o‗rganish  maqsadida  o‗smirlari   	44	 	
bilan  Yu.  V.  Shcherbatixning  ―O‗quv  faoliyati  bilan  bog‗liq  stresslarni  o‗rganish‖  testi  va  S. 
Kouxen  va  G.  Vilyamsonlarning  ―Hissiy  zo‗riqishlarga  chidamlilikni  baholash‖  testi  o‗tkazildi. 
Unda 60 nafar o‗smirlar ishtir	ok etishdi. O‗smirlarda hissiy zo‗riqishlarni paydo bo‗lishiga sabab 	
bo‗luvchi  muammolar  10  ballik  shkala  bo‗yicha  baholandi  va  uning  natijasi  quyidagi  jadvalda 
keltirilgan:	 	
№	 	Zo„riqishga sabab bo„lgan holat va muammolar	 	Ball	 	
1 	Qattiqqo‗l talabchan o‗qitu	vchi	 	5,P	 	
O 	Katta hajmdagi o‗quv topshiriqlari	 	5,P	 	
P 	Darsliklar yetishmasligi	 	4,S	 	
Q 	Zerikarli, tushunarsiz darsliklar	 	5,O	 	
R 	Ota	Jonadan uzoqdagi hayot	 	4,S	 	
S 	Cheklangan miqdordagi mablag‗dan unumli foydalanish	 	3,U	 	
T 	Kun tartibini to‗g‗ri tashkil qila ol	maslik	 	3,Q	 	
U 	Noto‗g‗ri ovqatlanish	 	3,T	 	
V 	Boshqa o‗smirlar bilan birga yashash bilan bog‗liq muammolar	 	3,P	 	
10	 	Guruhdagi nizolar	 	4,O	 	
11	 	O‗qishda bo‗lgan ortiqcha, jiddiy muammolar	 	3,M	 	
12	 	O‗qishni, bu kasbni hohlamaslik	 	2,S	 	
13	 	Tortinchoqlik, uyatchanlik	 	3,V	 	
14	 	Kelajakdan xavotirlanish	 	4,R	 	
15	 	Shaxsiy hayotdagi muammolar	 	4,V	 	
Jadvaldan  ko‗rinib  turibdiki,  o‗smirlar  uchun  hissiy  zo‗riqishlarni  keltirib  chiqaruvchi 	
sabab  sifatida  o‗qituvchilarning  qattiqqo‗lligi,  talabchanligi  (5,3  foiz),  o‗quv  topshiriqla	ri  va 	
hajmining  ko‗pligi  (5,3  foiz),  darsliklar  yetishmasligi  (5,2  foiz),  shaxsiy  hayotidagi  muammolar 
(4,9 foiz) va boshqalar ko‗rsatib o‗tilgan.	 	
―O‗quv  faoliyatidagi  hissiy  zo‗riqishlaringiz  qanday  namoyon  bo‗lishini  10  balli  shkala 	
bo‗yicha  baholang‖  de	gan  savolga  olingan  javoblarning  o‗rtacha  ko‗rsatkichlari  quyidagi 	
jadvalda keltirilgan:	 	
№	 	Hissiy zo„riqishlarning namoyon bo„lish shakllari	 	Ball	 	
1 	O‗zini ojiz, muammolarni yechimini topa olmaydigandek his qilish	 	3,O	 	
O 	Begona fikrlardan qutulish imkoniya	tining yo‗qligi	 	3,R	 	
P 	Diqqatning tez chalg‗ishi, to‗planishini qiyinlashuvi	 	4,T	 	
Q 	Ta‘sirlanuvchanlik, tez xafa bo‗lish	 	5,P	 	
R 	Yomon kayfiyat, tushkunlik	 	4,Q	   	45	 	
6 	Qo‗rquv, xavotirlik	 	4,M	 	
T 	O‗ziga ishonchning yo‗qolishi, o‗z	Jo‗ziga bahoning pasayishi	 	2,U	 	
U 	Muntazam vaqt yetishmasligidan shoshilish	 	3,R	 	
V 	Uyquning buzilishi	 	3,M	 	
10	 	Muomaladagi qiyinchiliklar, ijtimoiy aloqalarning buzilishi	 	4,S	 	
11	 	Yurak urishining tezlashishi, yurak sohasida og‗riq	 	3,M	 	
12	 	Nafas olishning qiyinlashuvi	 	1,U	 	
13	 	Oshqozon	Jichak	 faoliyatining buzilishi	 	3,P	 	
14	 	Mushaklarning zo‗riqishi, titrashi	 	2,V	 	
15	 	Bosh og‗rishi	 	4,Q	 	
16	 	Ish qobiliyatining pasayishi, kuchli toliqish	 	4,R	 	
Olingan  ma‘lumotlar  shuni  ko‗rsatadiki,  o‗smirlar  o‗rtasida  hissiy  zo‗riqish  diqqatning 	
tez  chalg‗ishi,  uni	ng  biror  ob‘ekt  ustida  to‗plashning  qiyinligida  (4,7),  ta‘sirlanuvchanlik,  tez 	
xafa  bo‗lishda  (5,3),  muomaladagi  qiyinchiliklar,  ijtimoiy  aloqalarning  buzilishida  (4,6),  bosh 
og‗rishi  (4,4),  yomon  kayfiyat,  tushkunlik  (4,4),  ish  qobiliyatining  pasayishi  (4	,5),  qo‗rquv  va 	
xavotirlik (4,0) shaklida ko‗proq namoyon bo‗ladi.	 	
―Zo‗riqishlarni yengib o‗tishda qanday usul va vositalardan foydalanasiz?‖ degan savolga 	
olingan javoblar tahlili navbatdagi jadvalda aks ettirilgan.	   	46	 	
 	
№	 	Zo„riqishlarni bartaraf etish usull	ari va vositalari 	 	Foiz 	 	
1 	Televizor ko‗rish 	 	11 %	 	
O 	Mazali taom 	 	4,4 B	 	
P 	O‗qish yoki ishdagi tanaffus	 	 	
Q 	Uyqu 	 	15 %	 	
R 	Yoqtirgan kishisi yoki do‗stlari bilan muloqot	 	22 %	 	
S 	Ota	Jonalar yoki do‗stlarning qo‗llab	Jquvvatlashi	 	8 B	 	
T 	Toza havoda sayr qili	sh	 	24 %	 	
U 	Xobbi (qiziqqan faoliyat turi bilan shug‗ullanish)	 	13 %	 	
V 	Jismoniy faollik 	 	4,4 B	 	
10	 	Boshqalar 	 	26 %	 	
Har  bir  kishi  turli  salbiy  kechinma  va  holatlardan  chiqib  ketishda  o‗ziga  xos  usul  va 	
vositalardan  foydalanadi.  Tadqiqot  natijalarining  ko‗rs	atishicha,  ko‗pchilik  (24  %)  hissiy 	
zo‗riqish  paytida  toza  havoda  sayr  qilishni  ma‘qul  ko‗radi,  ba‘zilar  o‗ziga  yoqqan  kishilar  yoki 
do‗stlari  bilan  muloqot  orqali  bunday  holatdan  chiqib  ketishga  harakat  qiladilar  (22  %),  ayrim 
o‗smirlar  uchun  (15  %)  uyqu 	ham  zo‗riqishlardan  qutulishning  eng  yaxshi  usuli  hisoblanadi.  26 	
%  tekshiriluvchilar  esa  biz  tavsiya  etgan  usullardan  boshqa,  o‗ziga  xos  usul  va  vositalardan 
foydalanishlarini ko‗rsatib o‗tishgan.	 	
S.  Kouxen  va  G.  Vilyamsonlarning  ―Hissiy  zo‗riqishlarga  ch	idamliligini  baholash  testi‖ 	
o‗tkazilganda  o‗smirlarning  o‗rtacha  ko‗rsatkichi  24,8  ballni  tashkil  etdi.  Bu  Ya.  Vorobeychik 
tomonidan  aniqlangan  o‗rtacha  ko‗rsatkichga  ko‗ra  o‗smirlarning  zo‗riqishlarga  chidamlilik 
darajasi ―yomon‖ ko‗rsatkichga (24,2) ega	 ekanligidan dalolat beradi. 	 	
Zo„riqishlarga 
chidamlilik bahosi	 	
Yosh	 	
16	-29	 	30	-44	 	45	-54	 	56	-64	 	
A‘lo	 	4,R	 	2,M	 	1,U	 	1,P	 	
Yaxshi 	 	6,U	 	6,M	 	5,T	 	5,O	 	
Qoniqarli	 	14,2	 	13,0	 	12,6	 	11,9	 	
Yomon 	 	24,2	 	23,3	 	22,6	 	21,9	 	
Juda yomon	 	34,2	 	33	 	23,3	 	31,8	 	
O‗tkazilgan  tajriba  nat	ijalaridan  shunday  xulosa  qilish  mumkin.  O‗smirlarning  o‗quv 	
faoliyatiga xos hissiy zo‗riqishlar turli shakllarda namoyon bo‗ladi, turli	-tuman sabablar ta‘sirida 	
yuzaga keladi va o‗ziga xos usullar yordamida bartaraf etiladi. 	 	
Psixoemotsional  zo‗riqishlarn	i  korreksiya  qilishning  ko‗plab  metodlari  mavjud  bo‗lib,   	47	 	
ularni  tanlashda  eng  avvalo,  alohida  olingan  kishilarning  individual  xususiyatlari  va  mazkur 
sharoitga  mos  keluvchi  usullarga  e‘tibor  qaratish  lozim.  K.V.  Sudakov  o‗zining  ―Hissiy 
stresslarga  individ	ual  barqarorlik‖  kitobida  zo‗riqishlarga  qarshi  tadbirlarning  bir  nechtasini 	
sanab o‗tgan. Ular: 	 	
- 	autogen mashqlar;	 	
- 	turli	-tuman relaksatsiya usullari;	 	
- 	biologik qayta aloqa tizimi;	 	
- 	nafas olish gimnastikasi;	 	
- 	inson hayotiga ijobiy his	-tuyg‗ularni kiritilishi;	 	
- 	musiqa;	 	
- 	jismoniy mashqlar;	 	
- 	psixoterapiya;	 	
- 	fizioterapevtik tadbirlar (uqalash, sauna, elektr uyqu);	 	
- 	igna sanchish va boshqalar.	 	
Korreksiya  qilishning  u  yoki  bu  metodini  tanlash  uchun  mazkur  organizmdagi 	
ko‗rsatkichlarning  me‘yoriy  qiymatdan  qanchaga  farq  q	ilishiga  e‘tibor  beriladi.  Bu  yerda  bir 	
guruh kishilar uchun xos bo‗lgan o‗rtacha arifmetik qiymat emas, har bir kishi uchun xos bo‗lgan 
o‗rtacha ko‗rsatkich hisobga olinadi. 	 	
Hissiy  zo‗riqishlarni  bartaraf  etish  uchun  psixologlar  tomonidan  ishlab  chiqilga	n 	
metodlardan  tashqari  an‘anaviy  foydalaniladigan  vositalarni  qo‗llash  mumkin.  Hissiy 
zo‗riqishlarni  oldini  olishga  bag‗ishlangan  seminar	-trening  mashg‗ulotlaridan  birida  uning 	
ishtirokchilari  tomonidan  quyidagi  usullarni  sanab  o‗tishgan:  tabiat  bilan  mulo	qot,  musiqa, 	
ichimliklar,  uyqu,  uy  hayvonlariga  qarash,  do‗stlar  bilan  muloqot,  qiziqarli  mashg‗ulot  bilan 
shug‗ullanish,  dush  qabul  qilish,  yaxshi  kinofilm  ko‗rish,  kitob  o‗qish,  sport  bilan  shug‗ullanish 
va boshqalar.	 	
Bu  hayotiy  usullar  bilan  bir  qatorda	 ―psixologik‖  deb  atalgan  yana  bir  necha  metodlar 	
ko‗rsatib o‗tilgan:	 	
- 	o‗zini ish bilan shunday band qilish kerakki, kechinmalar uchun vaqt qolmasin;	 	
- 	vaziyatga munosabatni o‗zgartirish;	 	
- 	bundan ham yomon holatga tushgan kishilar haqida o‗ylash;	 	
- 	qalbidagi kec	hinmalarni do‗sti yoki dugonasiga to‗kib solish;	 	
- 	vaziyatga yumor hissi bilan qarash zarur;	 	
- 	shu  sohaga  oid  bilim,  tajribaga  ega  bo‗lgan  kishining  maslahatlariga  rioya  qilish 
lozim. 	 	
Bu  misoldan  ko‗rinib  turibdiki,  odamlar  hissiy  zo‗riqishlardan  qutulish  uch	un  zarur   	48	 	
bo‗lgan  ayrim  bilimlarga  ega  bo‗lganlari  holda  baribir  hayotda  stress  va  hissiy  zo‗riqishlarga 
duch  kelaveradilar.  Buning  sababi  shuki,  ko‗p  hollarda  mazkur  usullardan  betartib 
foydalanilganligi uchun yuqori natija bermasligi mumkin. 	 	
Psixologik	-hissiy  zo‗riqishlarni  pasaytirish  uchun  qo‗llaniladigan  metodlarni  u  yoki  bu 	
belgisiga ko‗ra tartibga keltirish mumkin. Birinchi klassifikatsiya quyidagicha ko‗rinishga ega:	 	
- 	psixologik usullar 	– autotrening, meditatsiya, ratsional terapiya va boshqalar;	 	
- 	fiz	iologik usullar 	– uqalash, jismoniy mashqlar;	 	
- 	bioximik  usullar 	– hammom  yoki  dush  suvlari  muolajalari,  yorug‗lik  ta‘siri  va 	
boshqalar;	 	
- 	fizik (jismoniy) 	– farmakologik terapiya, ichimliklar, fitoterapiya va boshqalar.	 	
Ikkinchi  klassifikatsiya.  Hissiy  zo‗riq	ishlarni  mustaqil  ravishda  boshqalar  yordamida 	
yoki turli texnika vositalaridan foydalanib boshqarish mumkin.	 	
Amaliyotda  aniqlanishicha,  hissiy  zo‗riqishlar  darajasini  boshqarishning  eng  samarali 	
usuli 	– psixolog yordamidan foydalanishdir. 	 	
Ikkinchi guruh 	usullarni quyidagicha tasniflash mumkin:	 	
- 	o‗z	-o‗ziga yordam vositalari: autotrening, nafas olish texnikasi, meditatsiya, jismoniy 	
mashqlar, sauna va boshqalar;	 	
- 	texnika  vositalari:  magnitofon, 	CD  yozuvlari,  o‗qitishdan  kompyuter  texnologiyalari, 	
biologik qay	ta aloqa metodlari;	 	
- 	boshqa shaxslar aralashuvini talab qiladigan metodlar:	 	
- 	psixoterapiya, do‗stona suhbat, guruhiy o‗yinlar, sport va boshqalar.	 	
Ba‘zan  yuqoridagi  usullardan foydalanish imkoniyati mutaxassis  yo‗qligi  yoki  begonalar 	
bilan  o‗z  muammolarini  o	‗rtoqlashish  ehtiyojining  bo‗lmasligi  tufayli  yo‗qolishi  mumkin. 	
Bundan  pastda  o‗z	-o‗ziga  yordam  berishdan  turli	-tuman  psixologik  metodlar 	– autogen 	
mashqlar,  meditatsiya,  nafas  olish  texnikasi,  maxsus  psixologik  mashqlardan  foydalanish 
mumkin.	 
Hissiy  zo‗r	iqishlarni  darajasini  boshqarish  uchun  turli  texnika  vositalaridan  ham 	
foydalanish yaxshi samara beradi: 	 	
- 	autogen mashqlar yozilgan magnitofon yozuvlari;	 	
- 	tabiat manzaralarini qayta tiklash uchun videomagnitofon;	 	
- 	relaksatsiya uchun kompyuter dasturlari;	 	
- 	bio	logik qayta aloqaning turli	-tuman qurilmalari.	 	
Ishlab  chiqarish  jarayonida  stressga  qarshi  usullarni  tashkiliy  va  psixoprofilaktik 	
usullarga bo‗lish mumkin.	 	
Tashkiliy  usullar  ta‘sir  etayotgan  omillar  ta‘sirini  kamaytirish,  ishlab  chiqarish  muhitini   	49	 	
yaxshil	ashga  qaratilgan.  Bunday  yondoshuv  mehnat  psixologiyasi,  muhandislik  psixologiyasi, 	
ergonomikada keng foydalaniladi. Uning asosiy yo‗nalishlari: 	 	
- 	Mehnat  algoritmlarining  eng  samarali  yo‗llarini  ishlab  chiqish  orqali  mehnat 
jarayonini optimallashtirish.	 	
- 	Ins	onning  psixofiziologik  imkoniyatlarini  e‘tiborga  olgan  holda  mehnat  qurollari  va 	
vositalarini takomillashtirish.	 	
- 	Mehnat rejimi va dam olish tartibini to‗g‗ri ishlab chiqish.	 	
- 	Ish joyini to‗g‗ri tashkil etish.	 	
- 	Jamoadagi ijtimoiy	-psixologik muhitni yaxshilash	. 	
- 	Mehnat natijasidan moddiy va ma‘naviy manfaatdorligini oshirish.	 	
- 	Psixoprofilaktik  metod  ishchi	-xodimlarning  psixikasi  va  funksional  holatiga  ta‘sir 	
etishga qaratilgan bo‗lib, ular quyidagilardan iborat:	 	
- 	gullar va funksional musiqa orqali ta‘sir etish;	 	
- 	biologik faol nuqtalarga ta‘sir etish;	 	
- 	sog‗lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar;	 	
- 	e‘tiqod va ishontirish;	 	
- 	o‗z	-o‗zini ishontirish va autotrening;	 	
- 	nafas olish gimnastikasi;	 	
- 	meditatsiya.	 	
Psixologik  zo‗riqishlarni bartaraf  etishning  yani  ikki  yo‗nalishini farqlash  m	umkin,  ya‘ni 	
– profilaktik va terapevtik.	 	
Birinchisi  organizmning  himoya  kuchlarini  rivojlantirishga,  psixologik  zarba  beruvchi 	
omilga munosabatni o‗zgartirishga, ijodiy tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan. 	 	
Ikkinchisi,  paydo  bo‗lgan  zo‗riqishni  zararsi	zlantirish,  uning  inson  tanasidagi  va 	
emotsional sohadagi o‗ziga xos ko‗rinishlariga ta‘sir etish.	 	
Albatta,  bu  ikki  yo‗nalish  o‗rtasida  chegara  mavjud  emas.  Masalan,  aynan  bir  xil  autotrening 
profilaktik  va  terapevtik  maqsadlarda  qo‗llanilishi  mumkin.  Zo‗r	iqishlar  haddan  ziyod  kuchayib 	
ketganda  nafaqat  mushaklar  relaksatsiyasi  yoki  jismoniy  mashqlar  orqali  tanaga  ta‘sir  etish 
kerak, shu bilan birga kishining his	-tuyg‗u va fikrlariga ham ta‘sir etish zarurati paydo bo‗ladi. 	   	50	 	
Metod №2	 	
O‗quvchilarning tashqi 	ta‘sirlarga beriluvchanligini aniqlash usuli.	 	
                                   	«Stressni o‗lchash» testi.	 	
Bu tajribada tekshiriluvchi bir xafta davomida xar kungi xolati, tashqi ta‘sirlar darajasiga ko‗ra 
berilgan vaziyatlarni qanday xolatda bo‗lishi haq	ida ma‘lumot beradi.	 	
 
T/B	 	
№	 	
Xavf	Jxatar faktorlariK	 	Du	 	
shan	 	
ba	 	
Sesh	 	
an	 	
ba	 	
Chor	 	
shan	 	
ba	 	
Pay	 	
shan	 	
ba	 	
Juma	 	Shanba	 	Yak shan	 	
ba	 	
 	
N 	Uyqu yetarli emas.	 	H 	 	 	 	 	 	 	
O 	Uyga yoki ishga keti 
shdagi kayfiyatning 
buzilishi.	 	
 	H 	 	 	 	 	 	
P 	Ishdagi Kayfiyat ning 
buzilishi	 	
 	H 	 	 	 	 	 	
Q 	Yokimsiz ishK	 	 	 	H 	 	 	 	 	
R 	Xaddan ziyod shov	qin 	 	 	 	 	H 	 	 	 	
S 	Uch piyoladan orti	q 	
achchi	q kof‘e.	 	
 	 	 	 	 	 	 	
T 	Oshi	qcha sigaretga ruju 	
qo‗	yishK	 	
 	 	 	 	 	 	 	
U 	Spirtli ichimlikni orti	qcha 	
ko‗p ichish	 	
 	 	 	 	 	 	 	
V 	Jismoniy faollik ni p	astligi	 	 	 	 	 	H 	H 	 	
10	 	Orti	qcha k	o‗p ovkat	 	
ist‘emol qilish	  	
H 	 	H 	H 	 	H 	H 	
11	 	Shaxsiy muammo larni 
ko‗pligi	 	
 	 	 	 	 	H 	H 	
12	 	Xizmat va	qtidan tashkarigi 	
ish	 	
 	 	 	 	H 	 	H 	
13	 	Uydagi kayfiyat ning 
buzilishi.	 	
H 	 	 	H 	 	 	 	
14	 	o‗zidan 	o‗zini 	
qoni	qmasligi.	 	
 	 	 	H 	H 	 	   	51	 	
Tajriba  xafta  yakunida  taxlil  qilinadi  .Xafta  davomida  tekshiriluvchida  qanday  vaziyatlarning 
ta‘siri kuchli,va o‗zini qanday tutishi aniqlanadi.	 	
Metod №2	 	
Ushbu  m	etod  orkali  tekshiriluvchilarning  «Stress  xolati»  ga  tushib 	qolish  sabablari  ani	qlanadi.	 	
Ko‗rsatma:  Berilgan topshiriqdagi   vaziyatlarni o‗qib   stresssga olib kelish jarayonini ko‗rsating  
tajribani  to‗g‗ri  va  aniq  bajarishga  xarakat  qiling,    birrinchi  kal	langizga  kelgan  fikrni 	
yozing.Sizningcha	 	
Stress kuyidagi xolatlarda ruy berishi mumkinmi	? 	
               	Vaziyatlar	 	           	«xa»	 	    	«yuk»	 	
Kuchli k	o‗rqishning miyaga ta‘siri	 	H 	 	
Kuchli xayajonlanish	 	H 	 	
qatti	q xafa b	o‗lishK	 	 	H 	
Organizmning faoliyatini	 buzilishi.	 	 	H 	
TushkunlikK	 	H 	 	
o‗ziga ishnchsizlik.	 	H 	 	
Nafsoniyatga tegish xolatlari	 	H 	 	
Oilaviy muammolar.	 	 	H 	
Shaxsiy muammolar	 	 	H 	
Topshiri	qni bajarishda 	o‗	zingizga mos kelgan javoblarni belgilang.	 	
Tajriba natijasi «xa» 	-3 ball,» «y	o‗q	»-2 ball	 bilan b	elgilanadi.	 	
18 	-27	-ballgacha	----	kuchli stress xolatinig paydo b	o‗lishi extimoli	 bor	.Bu xolatlarda inson 	o‗zini 	
bilmay 	qolishi, gapira olmay 	qolishi, shol b	o‗lib 	qolish xolatlari paydo b	o‗	ladi.	 Uzoq muddat 	
davom etadi.	 	
 9-17	-ballgacha	-----	 Vaqtinchalik stre	ss .Bu vaziyatda shaxsning bir muncha vaqt o‗zini bilmay 	
qolish xolatalari ro‗y beradi Ma‘lum vaqtdan so‗ng o‗z xolati tiklanadi.	 	
1—	8-Ballgacha	----	qisqa	 muddatli stress xolati. Tez 	o‗tib ketadi. Tash	qi ta‘sirning   kuchidan tez 	
qutiladi . 	 	
 
 	
15	 	Kuchli bosh ogrigi.	 	 	+ 	+ 	+ 	+ 	+ 	+ 	
16	 	yurak ziafligi.	 	 	 	 	 	 	 	 	
17	 	qatiq xayajonlan	ish	 	 	+ 	 	 	 	 	 	
18	 	qatti	q qo‗	rqish.	 	 	 	 	 	 	 	 	
19	 	Organizmdagi kuchli 
og‗riq. 	
 	+ 	 	 	 	 	   	52	 
Xulosa	 	
Muammon	i  o‗rganishga  bag‗ishlangan  adabiyotlar  tahlili  o‗tkazilgan  sinov	-tajriba  ishlari 	
natijalarining miqdoriy va sifat tahlili asosida quyidagi xulosalarni shakllantirish mumkin:	 	
1.Har  qanday  faoliyat  (o‗yin,  ta‘lim  va  mehnat)  davomida  u  yoki  bu  darajadagi  zo‗	riqishlar 	
bo‗lishi mumkin.	 	
2.Hissiy  zo‗riqishlar 	– stress  (jiddiylik),  bezovtalanish,  qo‗rquv,  hayajon,  xavotirlik  shaklida 	
namoyon bo‗ladi. 	 	
3.O‗quv faoliyatiga xos hissiy zo‗riqishlar ob‘ektiv (tashqi) va sub‘ektiv (ichki) omillar ta‘sirida 
yuzaga keladi	. 	
4.O‗smirlarning  o‗quv  faoliyatidagi  hissiy  zo‗riqishlar  uning  samaradorligiga  ijobiy  va  salbiy 
ta‘sir etishi mumkin.	 	
5.O‗quv faoliyatiga xos zo‗riqishlar barcha o‗smirlar tomonidan bir xil jadallik va davomiylikda 
ichdan kechirilmaydi. 	 	
6.Hissiy  zo‗riqis	hlar  o‗quv  faoliyati  motivatsiyasi,  qiziqishlar  va  o‗smirlarning  psixologik 	
tayyorgarligiga ko‗ra namoyon bo‗ladi. Qanchalik ta‘lim motivatsiyasi kuchli bo‗lsa, shunchalik 
hissiy zo‗riqishlar kam bo‗lishi kuzatiladi. 	 	
Xulosa  o‗rnida  shuni  aytish  mumkinki, 	inson  o‗zida  hayotga  muhabbatni,  o‗z	-o‗ziga 	
ishonchni,  o‗z  individualligini  ro‗yobga  chiqarishni,  o‗z	-o‗ziga  bahoning  realligini,  shaxslararo 	
munosabatlarda  murosayu	-madorani  va  eng  muhimi  insonlar  psixologiyasini  bilishi  lozim.  U 	
o‗zi  va  o‗zgalar  psixolog	iyasini  qanchalik  chuqur  bilsa  uning  uchun  stress  holatini  yengish 	
shunchalik oson bo‗ladi.	 	
   	53	 	
Tavsiyalar	 	
O‗smirlarga  o‗quv  faoliyati  bilan  bog‗liq  hissiy  zo‗riqishlarni  oldini  olish  maqsadida 	
quyidagicha tavsiya berish mumkin:	 	
1.Hissiy zo‗riqishlarni kucha	ytirmaslik uchun o‗quv topshiriqlarini o‗z muddatida bajarish kerak.	 	
2.Har  bir  muammoli  vaziyatning  yechimi  mavjudligini,  uni  albatta  bartaraf  etish  mumkinligini 
unutmang.	 	
3.Kun tartibiga qat‘iy rioya qiling.	 	
4.Turli hayotiy vaziyatlarda o‗zingizni qo‗lga 	ola biling.	 	
5.Unutmang,  inson  nafaqat  o‗z  tanasini,  hatto  ruhiyatini  boshqarish  imkoniyatiga  ega.  Agar 
qattiq  ishonch,  kuchli  iroda,  buyuk  maqsad,  aqliy  safarbarlik  mavjud  bo‗lsa,  har  qanday 
muammoni yechish mumkin.	 	
6.Hissiy  zo‗riqishlarsiz  yashash  mumkin 	bo‗lmasada,  ularni  kamaytirish,  ta‘siridan  holi  bo‗lish 	
har bir kishining qo‗lidan keladi. 	 	
7  Stress  xolati  barchada  mavjud  bo‗lgan  jarayon  lekin  uni  depressiyaga  aylanishiga  yo‗l 
qo‗ymaslik kerak.	   	54	 	
Foydalanilgan adabiyotlar:	 	
1. I.Karimov. Yuksak ma‘naviyat 	– yengilmas kuch. 	–T., ―O‗zbekiston‖, 2008.	 	
2. Ta‘lim to‗g‗risida‖gi Qonun.	 ―Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi‖. 	–T., 1997.	 	
3. I.Karimov.	―Barkamol avlod orzusi‖. 	–T., 2000.	 	
4. Karimov I.A. O‗zbekiston XX1 asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari 
va taraqqiyot kafolatlari	-T.: O‗zbekiston, 1997	 	
5. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi 	– xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir 	- T.: 	
O‗zbekiston, 2000	 	
6. I.A.Karimov  ―Milliy  istiqlol  mafkurasi	-xalq  e‘tiqodi  va  buyuk  kelajak  ishonchidir‖ 	
Toshkent  O‗zbek	siton 2000 yil	 	
7. I.A.Karimov ―Kuch bilim va tafakkurda‖ Toshkent 2002 yil.	 	
8. Yung K. Analiticheskaya psixologiya: 	-  SPb: Kentavr. 	1994.	-136s. 	 	
9. Z.T.Nishanova. Bolalar psixodiagnostikasi. 	Toshkent, 1998,   87	-bet.	 	
10.	 Z.T.Nishanova. Psixik tarakkiet diagnostikasi. 	T., 2004, 134	-b 	
11.	 T.M.Adizova. Psixokorreksiya. Uchebnoe posobie. T., 2005, 70	-b. 	
V.M	.Karimova	., F.A.Akramova	. Psixologiya	. Ma‘ruzalar matni. T., 2000, 138	-bet.	 	
12.	 Karimov  I.A.  O‗zbek  xalqi  hech  qachon,  hech  kimga  qaram  bo‗lmaydi.	-T.:  O‗zbekiston, 	
2005	- 160 b.	 	
13.	 Vilyunas I.K. Psixologiya emotsionaln	yx yavleniy. 	–M., 1976.	 	
14.	 G. Sele. Stress bez distressa. 	–M., 1998.	 	
15.	 Davaetshin M.G., To‗ychieva S.M. Umumiy  psixologiya, Toshkent  2002. 	 	
16.	 Davaetshin M.G. Zamonaviy maktab 	-O‗qituvchisi psixologiyasi. 	-Toshkent 1998.6. 	 	
17.	 Psixologiya. 	qisqacha izo	g‗li lu	g‗at  .Toshkent, 1998.	 	
18.	 Yosh va pedagogik psixologiyadan praktikum. 	T.1991.	 	
19.	 M.G. Davaetshin, Sh.Do‗stmu	sh	amedova, M.Mavlanov, S.To‗ychieva. «Yosh va 	
pedagogik psixologiya» o‗quv metodik qo‗llanma Toshkent 2004 yil	 	
20.	  V.Karimova.	Psixologiya Toshkent.2002y. 	 	
21.	 Psixologiyadan  ma‘r	uzalar matni. Toshkent.1999y.	 	
22.	 M.V.Voxidov Umumiy psixologiya. 	Toshkent 1992 yil.  	 	
23.	 Psixologiyadan ma‘ruzalar matni toshkent.1999y.	 	
24.	 Tigranyan R.A. Stress i yego znachenie dlya organizma. 	–M., 1998.	 	
25.	 SH	erba	kov 	 Yu.V. Psixologiya stressa i metod	y yego korreksii. 	–P., 2006	 	
26.	 SH	erbakov A.I.  Yosh  psixologiyasi va pedagogika  psixologiyadan praktikum. 	
Toshkent, 1991. 	 	
27.	 G‗oziev E..G‗. Psixologiya. Toshkent, 1994.	   	55	 	
28.	 G‗oziev E. Umumiy psixologiya. 	–T., 2003	 	
29.	 Xaydarov F., Jo	‗raev N. Stress yoki ruhiy muvozanatni saqlash osonmi? 	–T., 1997.	 	
30.	 Gamezo M.V.,Domashenko I.A. Atlas po psixologii. 	M., 2002	 	
Internet saytlari	 	
 	
1. www.ziyo.uz	 	
2. www.psihol.ru	 	
3. www	.flagiston	.ru	 	
4. www	.psiholog	.uz	 	
 
   	56	 	
Ilovalar.	 	
O„quv faoliyati bilan bog„liq stress (zo„riqish)ni o„rganish testi 	 	
(Yu.V. Shcherbatix testi)	 	
I.  Sizdagi  hissiy  zo„riqishlarga  sabab  bo„luvchi	 muammolaringizni  10  ballik  shkala 	
bo„yicha baholang.	 	
1. Qattiqqo‗l, talabchan o‗qituvchi.	 	
2. Katta hajmdagi o‗quv topshiriqlari.	 	
3. Darsliklar yetishmasligi.	 	
4. Zerikarli, tushunarsiz darsliklar.	 	
5. Ota	-onadan uzoqdagi hayot.	 	
6. Cheklangan miqdordagi mablag‗dan unumli foyd	alanish.	 	
7. Kun tartibini to‗g‗ri tashkil qila olmaslik.	 	
8. Noto‗g‗ri ovqatlanish.	 	
9. Boshqa o‗smirlar bilan birga yashash bilan bog‗liq muammolar.	 	
10.	 Guruhdagi nizolar.	 	
11.	 O‗qishga bo‗lgan ortiqcha jiddiy munosabat.	 	
12.	 O‗qishni, bu kasbni egallashni hohlamaslik. 	 	
13.	 Tortincho	qlik, uyatchanlik.	 	
14.	 Kelajakdan xavotirlanish.	 	
15.	 Shaxsiy hayotdagi muammolar.	 	
16.	 Va boshqalar (yozib qo‗ying).	 	
II. So„nggi uch oy mobaynida sizdagi zo„riqishlar qanday o„zgardi?	 	
1. Sezilarli kamaydi.	 	
2. Sezilarsiz kamaydi.	 	
3. O‗zgarmadi. 	 	
4. Sezilarsiz ortdi.	 	
5. Sezilarli ortdi	. 	
(mos keladiganini belgilang)	 	
 
III.  O„quv  faoliyati  bilan  bog„liq  hissiy  zo„riqishlaringiz  qanday  namoyon  bo„ladi? 	
(10 ballik shkala bo„yicha baholang)	 	
1. O‗zini ojiz, muammolarni yechimini topa olmaydigandek his qilish.	 	
2. Begona fikrlardan qutulish imkoniyati	ning yo‗qligi.	 	
3. Diqqatning tez chalg‗ishi, to‗planishining qiyinlashuvi.	 	
4. Ta‘sirlanuvchanlik, tez xafa bo‗lish.	   	57	 	
5. Yomon kayfiyat, tushkunlik.	 	
6. Qo‗rquv, xavotirlik.	 	
7. O‗ziga ishonchning yo‗qolishi. O‗z	-o‗ziga bahoning pasayishi.	 	
8. Muntazam vaqt yetishmasligidan shos	hilish.	 	
9. Uyquning buzilishi.	 	
10.	 Muomaladagi qiyinchiliklar, ijtimoiy aloqalarning buzilishi.	 	
11.	 Yurak urishining tezlashishi, yurak sohasida og‗riq.	 	
12.	 Nafas olishning qiyinlashuvi.	 	
13.	 Oshqozon	-ichak faoliyatining buzilishi.	 	
14.	 Mushaklarning zo‗riqishi, titrashi.	 	
15.	 Bosh og‗	rishi.	 	
16.	 Ish qobiliyatining pasayishi, kuchli toliqish.	 	
17.	 Yana nimalar (yozib qo‗ying).	 	
IV. Zo„riqishlarni yengib o„tishda qanday usullar va vositalardan foydalanasiz?	 	
1. Televizor ko‗rish.	 	
2. Mazali taom.	 	
3. O‗qish yoki ishdagi tanaffus.	 	
4. Uyqu.	 	
5. Yoqtirgan kishisi yoki d	o‗stlari bilan muloqot.	 	
6. Ota	-onalar yoki do‗stlarning qo‗llab	-quvvatlashi.	 	
7. Toza havoda sayr qilish.	 	
8. Xobbi (qiziqqan faoliyat turi bilan shug‗ullanish).	 	
9. Jismoniy faollik.	 	
10.	 Va boshqalar.	 	
V.  Imtihon	-sinovlar  oldidan  qay  darajada  hayajonl	anasiz?  (10  ballik  tizim	da 	
baholang)	 	
 
VI. O„zingizda imtihon bilan bog„liq zo„riqishlarning qanday belgilarini his qilasiz?	 	
1. Yurak urishining tezlashishi.	 	
2. Og‗izning qurib qolishi.	 	
3. Nafas olishning qiyinlashuvi.	 	
4. Mushaklarning titrashi.	 	
5. Bosh og‗rig‗i.	 	
6. Va boshqalar.	 	
   	58	 	
VII. Imtihon payt	idagi zo„riqishni qanday yo„qotasiz? (Yozib qo„ying)	 	
1. _________________________________________________________	 	
2. _________________________________________________________	 	
3. _________________________________________________________	 	
 
O„zingiz haqingizda qisqacha	 ma‟lumot bering.	 	
F.I.O. _______________________________________________________	 	
Jinsingiz ____________ Yoshingiz ________________Kurs __________	   	59	 	
                                             	Metod №1	 	
O‗quvchilarning tashqi ta‘sirlarga beriluvchanligini an	iqlash usuli.	 	
                                   	«Stressni o‗lchash» testi.	 	
Bu tajribada tekshiriluvchi bir xafta davomida xar kungi xolati, tashqi ta‘sirlar darajasiga ko‗ra 
berilgan vaziyatlarni qanday xolatda bo‗lishi haqida ma‘lumot beradi.	 	
 
Tajriba  xafta  yakunida  taxlil 	qilinadi  .Xafta  davomida  tekshiriluvchida 	qanday  vaziyatlarning 	
ta‘siri kuchli,va 	o‗zini 	qanday tutishi ani	qlanadi.	 	
                       	Metod	 №2	 	
Ushbu metod orkali tekshiriluvchilarning «Stress xolati» ga tushib 	qolish sabablari ani	qlanadi.	 	
T/B	 	
№	 	
Xavf	Jxatar faktorlariK	 	Du	 	
shan	 	
ba	 	
Sesh	 	
an	 	
ba	 	
Chor	 	
shan	 	
ba	 	
Pay	 	
shan	 	
ba	 	
Juma	 	Shanba	 	Yak shan	 	
ba	 	
 	
N 	Uyqu yetarli emas.	 	 	 	 	 	 	 	 	
O 	Uyga yoki ishga keti 
shdagi kayfiyatning 
buzilishi.	 	
 	 	 	 	 	 	 	
P 	Ishdagi Kayfiyat ning 
buzilishi	 	
 	 	 	 	 	 	 	
Q 	Yokimsiz ishK	 	 	 	 	 	 	 	 	
R 	Xadda	n ziyod shov	qin 	 	 	 	 	 	 	 	 	
S 	Uch piyoladan orti	q 	
achchi	q kof‘e.	 	
 	 	 	 	 	 	 	
T 	Oshi	qcha sigaretga 	
ruju 	qo‗	yishK	 	
 	 	 	 	 	 	 	
U 	Spirtli ichimlikni 
orti	qcha k	o‗p ichish	 	
 	 	 	 	 	 	 	
V 	Jismoniy faollik ni 
pastligi	 	
 	 	 	 	 	 	 	
10	 	Orti	qcha k	o‗p ovkat	 	
ist‘emol qilish	  	
 	 	 	 	 	 	 	
11	 	Sha	xsiy muammo larni 	
ko‗pligi	 	
 	 	 	 	 	 	 	
12	 	Xizmat va	qtidan 	
tashkarigi ish	 	
 	 	 	 	 	 	 	
13	 	Uydagi kayfiyat ning 
buzilishi.	 	
 	 	 	 	 	 	 	
14	 	o‗zidan 	o‗zini 	
qoni	qmasligi.	 	
 	 	 	 	 	 	 	
15	 	Kuchli bosh ogrigiK	 	 	 	 	 	 	 	 	
16	 	yurak ziafligiK	 	 	 	 	 	 	 	 	
17	 	qati	q xayajonlanK	ish	 	 	 	 	 	 	 	 	
18	 	qattiq qo‗	rqish.	 	 	 	 	 	 	 	 	
19	 	Organizmdagi kuchli 
og‗riqK 	
 	 	 	 	 	 	   	60	 	
Ko‗rsatma:  Berilgan topshiri	qdagi   vaziyatlarni 	o‗q	ib   stresssga olib kelish jarayonini k	o‗rsating  	
tajribani  t	o‗g‗	ri  va  ani	q bajarishga  xarakat 	qiling	,  	birrinchi  kallangizga  kelgan  fikrni 	
yozing.Sizningcha	 	
Stress kuyidagi xolatlarda ruy berishi mumkinmi	? 	
 
               	Vaziyatlar	 	           	«xa»	 	    	«yuk»	 	
Kuchli k	o‗rqishning miyaga ta‘siri	 	 	 	
Kuchli xayajonlanish	 	 	 	
qatti	q xafa b	o‗lishK	 	 	 	
Organizmning fa	oliyatini buzilishi.	 	 	 	
TushkunlikK	 	 	 	
o‗ziga ishnchsizlik.	 	 	 	
Nafsoniyatga tegish xolatlari	 	 	 	
Oilaviy muammolar.	 	 	 	
Shaxsiy muammolar	 	 	 	
 
Topshiri	qni bajarishda 	o‗	zingizga mos kelgan javoblarni belgilang.	 	
Tajriba natijasi «xa» 	-3 ball,» «y	o‗q	»-2 ball	 bil	an belgilanadi.	 	
 
18 	-27	-ballgacha	----	kuchli stress xolatinig paydo b	o‗lishi extimoli	 bor	.Bu xolatlarda inson 	o‗zini 	
bilmay 	qolishi, gapira olmay 	qolishi, shol b	o‗lib 	qolish xolatlari paydo b	o‗	ladi.	 Uzoq muddat 	
davom etadi.	 	
  
9-17	-ballgacha	-----	 Vaqtinchali	k stress .Bu vaziyatda shaxsning bir muncha vaqt o‗zini bilmay 	
qolish xolatalari ro‗y beradi Ma‘lum vaqtdan so‗ng o‗z xolati tiklanadi.	 	
 
1—	8-Ballgacha	----	qisqa	 muddatli stress xolati. Tez 	o‗tib ketadi. Tash	qi ta‘sirning   kuchidan tez 	
qutiladi .

1 O„ zbekiston respublikasi Oliy va o„ rta maxsus kasb xunar ta‟limi bosh q armasi Andijon davlat universiteti Pedagogika fakulteti Psixologiya kafedrasi Pedagogika –psixologiya ta‟lim yo„nalishi 4 -bosqich talabasi Siddiqova Nasibaxon ning MAVZU: O„s mirlik yoshida ctress holatlarini oldini olishning psixologik xususiyatlari lmiy raxbar: p.f.n.M .Mamajonov ANDIJON -2013

2 MAVZU: O„SMIRLIK YoShIDA STRESS HOLATLARINI OLDINI OLIShNING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI. REJA . Kirish. 1.BOB. O„smir shaxsining psixologik xususiyatlarini ijtimoiy psixologik muammo sifatida tadqiq etilishi. 1.1. Xorij psixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllanishi muammosining tadqiq qilinishi 1.1. Xorij psixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllan ishi muammosining tadqiq qilinishi 1.2.Psixik holatlar muammosining ilmiy adabiyotlarda o„rganilganligi 1.3.Hissiy zo„riqishlarni keltirib chiqaruvchi sabablar va ularning namoyon bo„lishi 1.4. O„smirlik yoshi davrining o„ziga xos o„zgarishlari va psixo -fiziologik xususiyatlari 2.BOB. O„smirlik davrida stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 2.1. O‟smirlik davrining psixologik muammolarining muqobil yechimlari. 2.2. Stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 2.3. K asbiy dezadaptatsiyaning oldini olish aspektida o„smirlik davridagi stressogen vaziyatlarni o„rganish 3BOB. O„quv faoliyati davrid stress xolatlarini yuzaga kelishi va uni bartaraf etish usullari 3.1. O„smirlar o„quv faoliyatidagi stress va xissiy zo„riq ishlarning kelib chiqishini eksperimental o„rganish Xulosa. Tavsiya. Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar.

3 M U N D A R I J A Kirish. I BOB O„smir shaxsining psixologik xususiyatlarini ijtimoiy psixologik muammo sifatida tadqiq etilishiK 1.N Xorij p sixologlari tadqiqotlarida shaxs shakllanishi muammosining tadqiq qilinishi 1.2. Psixik holatlar muammosining ilmiy adabiyotlarda o„rganilganligi 1.3. Hissiy zo„riqishlarni keltirib chiqaruvchi sabablar va ularning namoyon bo„lishi 1.4. O„smirlik yos hi davrining o„ziga xos o„zgarishlari va psixo - fiziologik xususiyatlari II BOB O„smirlik davrida stress holati va uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 2.1. O‟smirlik davrining psixologik muammolarining muqobil yechimlariK 2.2 Stress holati v a uni bartaraf etishning psixologik jihatlari 2.3. Kasbiy dezadaptatsiyaning oldini olish aspektida o„smirlik davridagi stressogen vaziyatlarni o„rganish 3-BOB . O„quv faoliyati davrid stress xolatlarini yuzaga kelishi va uni bartaraf etish usullari 3.1 . 3.1. O„smirlar o„quv faoliyatidagi stress va xissiy zo„riqishlarning kelib chiqishini eksperimental o„rganish Xulosa. Tavsiya. Foydalanilgan adabiyotlar Ilovalar.

4 Mavzuning dolzarbligi. O‗zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishg ach barcha sohalarda bo‗lgani kabi ta‘lim sohasida ham tub islohotlar amalga oshirilmoqda. O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi Qonuni va ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ zamon talablariga javob beradigan pedagogik xodimlar tayyorlashni b osh vazifa qilib qo‗ydi. Prezidentimiz Islom Abdug‗anievich Karimov ta‘kidlaganlaridek: ―Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‗ -e‘tibori avvalambor farzandlarimizning unib - o‗sib, ulg‗ayib qanday inson bo‗lib hayotga kirib borishiga bog‗liqdir. Biz bunday o‗tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak‖. Nazariy bilimlar hamda amaliy malakalarga ega bo‗lgan va yangi zamonaviy muammolarni muvaffaqiyatli hal qila oladigan mutaxassislar tayyorlash bilan bog‗liq ishlar bugun yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Respublikamizning rivoji, ravnaqi oliy maktablarda tayyorlanayotgan mutaxassislarga bog‗liq ekan, ularni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash kerak. O‗qituvchi bilan o‗smirning hamkorlikd agi faoliyatini to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish bo‗lajak mutaxassislar kasbiy tayyorgarligining asosiy omillaridan biridir. Psixologik bilimlarni inson tomonidan o‗rganilishi shuning uchun ham muhimki odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro‗y berayotgan ob‘ektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo‗lish bilan, balki hayotda munosib o‗rin egallash, o‗z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo‗lish, o ‗ziga va o‗zgalarga ta‘sir ko‗rsatishning usul va vositalarini bilish va ulardan o‗z o‗rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Kundalik hayotning tobora shiddatli tus olayotgani insonga bo‗layotgan axborot xurujining ko‗pligi, ijtimoiy muammolarning ha ddan ziyod zidlashuvi natijasida asablarning taranglashishi juda ko‗p insonlarni stress holatiga duchor etmoqda. Shu nuqtai nazardan bizning tanlagan mavzuimiz o‗smirlik yoshi davridagi o‗ziga xos psixik zo‗riqishlar asosiad stress holatlarning yuzaga keli shi va uni bartaraf etish jihatlarini nazariy va amaliyo yoritishga asoslanganligi bilan axamiyatga egadir. Mavzuning o„rganilganlik darajasi : Psixik holatlarni izchil o‗rganish eramizdan 2 -3 ming yil avval Hindistonda boshlangan edi. Qadimgi yunon faylasu flari ham psixik holatlar muammosi bilan shug‗ullanib ko‗rganlar. ‖Holat‖ tushunchasi falsafiy tushuncha sifatida Kant va Gegel ishlarida ham keltirilgan. Psixik holatlarni izchil o‗rganish U. Djemsdan boshlanadi. Bu sohadagi eng birinchi ilmiy ish O. A. C hernikovaning 1937 yilda bosilib chiqqan maqolasi bo‗lib, u sportchining startdan oldingi hissiy holatlarini o‗rganishga bag‗ishlangan edi. Shundan so‗ng sport psixologiyasida psixik holatlar A. S. Puni, F. S. Yegorov, V. V. Vasilev, Ya.B. Lextman, K. M. S mirnov, V. F. Spiridonov, A. N. Krestovnikov va boshqalarning ishlarida

5 o‗rganildi. V. A. Ganzenning fikricha, 1964 yilda N. D. Levitovning ―Odamning psixik holatlari haqida‖ nomli kitobi nashr etilishi bilan bu muammoni o‗rganish tarixida yangi davr boshl andi. Shundan so‗ng psixologiya psixik holatlar, xususiyatlar, jarayonlar haqidagi fanga aylandi. N. D. Levitov, B. G. Anan‘ev, V. N. Myasishev, A. G. Kovalyov, K. K. Platonov, V. S. Merlin va boshqalar o‗smirlik yoshi davrida ro‗y berishi mumkin bo‗lgan hissiy zo‗riqishlar va stress holatlarini psixologik xususiyatlarini atroflicha tadqiq etishga xarakat qilganlar. A. O. Proxorov, B. G. Anan‘ev, F. Ye. Vasilyuklarning izlanishlari natijasida stressning shaxs faolligiga salbiy ta‘sir etishini asoslab be riladi. Psixologiya bilan bir qatorda psixik holatlarva ularning ta‘sirlanish jarayonida yuzaga keladigan stress muammosi bilan boshqa turdosh fanlar ham shug‗ullana boshladi. Tadqiqotlarchilardan P. S. Kupalov,V. I. Myasishev, B. F. Lomovlarning yoshga xos bo‗lgan psixologik xususiyatlarning shakllanish davrida tashqi ta‘sirlar natijasida yuzaga keladigan xissiy zo‗riqishlar funksional va emotsional o‗zgarishlarga olib keladi. ng tavsificha ularning sub‘ekt tomonining anglanganlik darajasiga bog‗liq. P . K. Anoxinning fikricha, mazkur xususiyatlar ichida eng muhimi insonning munosabatlaridir. O‗smirlik yoshi davridagi xissiy zo‗riqishlar va ular natijasida yuzaga keladigan stress va depressiya hoalari hali ham psixolog, tibbiyot, fiziolog olimlar tadqiqo t ob‘ekti sifatida o‗rganilib kelinmoqdaki, uning o‗z yechimini topishga karatilgan ko‗plab tomonlari va jihatlari xali ham mavjud. Tadqiqot maqsadi: O‗smirlik yoshida stress holatini kelib chiqish sabablari va uni bartaraf etishning psixologik xususiyatla rini nazariy va amaliy taxlil etish usullarini o‗rganish. Tadqiqot farazini isbotlash uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Muammoning o‗rganilganlik darajasini aniqlash. 2. Mavzuga oid psixologik adabiyotlarni tahlil qilish. 3. Tadqiqot metodi va metodikalarini tanlash. 4. Metodikalarni moslashtirish. 5. Tajriba -sinov ishlarini o‗tkazish. 6. Natijalarni miqdoriy va sifat tahlil qilish asosida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. 7. O‗smirlik yoshi davrining hissiy zo‗riqishlarini yuzaga keltiruvchi individual ta‘sirlanish v a tashqi ta‘sirlarni bartaraf etish yo‗llarini aniqlash. Tadqiqot predmeti: hissiy zo‗riqishlar asosida yuzaga keladigan o‗smirlik yoshidagi stress holatlarini tadqiq etish . Tadqiqot ob‟ekti: O‗smirlik yoshidagi affekt va stress holatlari . Tadqiqot faraz i: O‗smirlik yoshida eng ko‗p uchraydigan hissiy zo‗riqish – stress bo‗lishi, uning kechishi, shaxsning individual -psixologik xususiyatlari ham taraqqiyot motivatsiyasiga bog‗liq bo‗lishi mumkin. Taraqqiyot motivatsiyasi qanchalik yuqori bo‗lsa,