“ Parazitizmning hayvonlar olamida tarqalishi ” REJA: 1. Parazitizmning birxujayrali hayvonlar orasida tarqalishi. 2. Parazitizmning turli gelmintlarning tiplari va sinflari orasida tarqalishi. 3. Parazitizmning bo’g’imoyoqlilar orasida tarqalishi. 4. Parazitizmning umurtqali hayvonlar orasida tarqalishi.

Parazitizmning hayvonlar olamida tarqalishi Tabiatda parazitizm hodisasi o’ziga xos munosabat sifatida hayvonlar orasida juda keng tarqalgan. Turli tiplar va guruhlar, shuningdek sinflar orasida simbiozning ushbu shakli har xil raqamlarni tashkil etadi. Bir xujayrali hayvonlar kichik olami 30 mingdan ortiq turni o’z ichiga oladigan bo’lsa, shundan 9 mingga yaqin turi (30%) parazitlik bilan hayot kechiradi. Ushbu raqam bir xujayrali hayvonlar tiplari bo’yicha qo’yidagicha taqsimlanadi, ya’ni 1. Sarkomastigaforalar tipi - 2000 tur. 2. Sporalilar tipi - 4000 tur. 3. Miksosporidiyalar (knidosporidiyalar) tipi - 1000 tur 4. Mikrosporidiyalar tipi - 1000 tur 5. Infuzoriyalar tipi - 1000 tur. Bir xujayrali hayvonlarning tiplaridagi mavjud umumiy turlarga nisbatan parazitlar soniga nazar tashlaydigan bo’lsak, sporalilar ( Sporozoa ), miksosporidiyalar ( Myxosporidia ) va mikrosporidiyalar ( Microsporidia ) tiplari faqat parazit turlardan tashkil topgan. Ular orasidagi turlarning birontasi ham tashqi muhitda erkin hayot kechirish qobiliyatiga ega emas. Ushbu uchchala tip bir xujayralilari turli-tuman umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda, shuningdek odamda parazitlik qilib yashashga moslashgandir. Ayniqsa, koksidiyalar, qon sporalilari, mikrosporidiyalar umurtqali hayvonlar (ovlanadigan baliqlar, uy parrandalari, chorva hayvonlari) va odamlar orasida xavfli kasalliklarni keltirib chiqarishi bilan e’tiborga sazovordir. Sarkomastigaforalar tipining sarkodalilar (soxta oyoqlilar) sinfi 11000 turdan iborat bo’lsa, shundan 500 ga yaqin (4,5%) turi parazitlik bilan yashaydi. Ushbu sinfning amyobalar (Amoebina) turkumida parazit turlar anchaginadir. Xivchinlilar sinfining 9 mingga yaqin turlaridan 1500 turi parazitlar hisoblanadi. Parazitlik bilan hayot kechirish tarzi sinfning zoomastigina kenja

sinfidan kinetoplastidalar ( Kinetoplostida ), gipermastiginalar ( Hypertastigina ), ayniqsa ko’p xivchinlilar ( Polymastigina ) va opalinalar ( Opalina ) turkumlarining turlari orasida keng tarqalgandir. O’simliksimon xivchinlilar kenja sinfidan esa qalqondor xivchinlilar ( Peridinea ) turkumining ham 60 dan ortiq turi parazitlardir. Infuzoriyalar tipining 8000 dan ortiqroq turlaridan 1000 ga yaqin (12,5 %) turi parazitlik bilan hayot kechiradi. Kiprikli infuzoriyalar sinfining spiral kipriklilar ( Spirotricha ) kenja sinfidan har xil kipriklilar ( Heterotricha ), qorin kipriklilar ( Hypotricha ) va kam kipriklilar ( Oligotricha ) turkumlari anchagina parazit turlarni o’z ichiga oladi. Bu parazitlar ignatanlilar ichagida, ba’zilari amfibiyalarda parazitlik qiladi. Sinfning teng kipriklilar kenja sinfidan ( Holotricha ) ixtiofitiriuslar, trixodinalar va balantidiylar guruhlarining parazit turlari e’tiborga sazovordir. Ular baliqlarning ektoparazitlari sifatida, sut emizuvchilar va odamning ovqat hazm qilish sistemasining endoparazitlari sifatida amaliy ahamiyatga egadir. Bulutsimonlar yoki g’ovaktanlilar (Spongia et Porifera ) tipi nuqul erkin yashovchi va passiv (o’troq) hayot kechiruvchi hayvonlardan iboratdir. Kovakchililar ( Coelenterata ) tipining 9000 ga yaqin turlaridan faqatgina 25- 30 turi parazitlik bilan hayot kechiradi. Ushbu tipining Narcomedusae guruhiga mansub bo’lgan Cunina, Cunocantha kabi avlodlarning 20 ga yaqin turlari boshqa meduzalarning gastrovaskulyar sistemasida parazitlik qilishi, shuningdek ayrim baliqlarning tuxumlarida (uvildiriqda) parazitlik qiluvchi Polypodium hydrirforme kabilarni aytib o’tish o’rinlidir. Taroqlilar ( Ctenophora) tipidan esa Gastrodes turi salplarning gavda bo’shlig’ida parazitlik qiladi. Parazitizm hodisasi chuvalchanglarning turli tiplari, guruhlari, sinflari va kenja sinflari orasida keng tarqalgan. Yassi chuvalchanglarning 5-ta sinfidan 4 tasi faqat parazit turlarni o’z ichiga oladi. Ushbu tipning faqat kiprikli chuvalchanglar ( Turbellaria ) sinfining 3500 dan iborat turlaridan 100-ga yaqini parazitlik qilib hayot kechiradi. So’rg’ichlilar sinfi 7000 turdan ortiroq, monogenoidlar sinfi 2500

ga yaqin turdan, lentali chuvalchanglar sinfi 4000 turdan, va nihoyat sestodsimonlar sinfi birnecha o’n turdan iborat bo’lib ularning hammasi faqat parazitlar hisoblanadi. Umuman olganda yassi chuvalchanglarni 17 mingga yaqin turi ma’lum bo’lsa, shunda 13,5 mingdan ko’proq turlari (79,4%) parazitlik bilan yashashga moslashgan. Nemertinalar ( Nemertini) tipining ma’lum bo’lgan 1000 turidan 10 dan ortiqroq turlari parazit hisoblanadi. Ushbu tipga qarama-qarshi ravishda, xartumboshlilar ( Acanthocephales ) tipi hammasi bo’lib 500 turni o’z ichiga oladigan bo’lsa, ularning barchasi parazitlik bilan hayot kechirishga moslashgandir. Ipsimon chuvalchanglar tipiga 30 mingga yaqin tur kiradi. Ushbu tipning nematodalar sinfi qariyib 8 ming parazit turni o’z ichiga oladi. Bu turlar hayvonlarda, turli-tuman o’simliklarda va odamda parazitlik qiladilar. Bular orasida askaridalar, ostrisa va qilboshlar, ankilostoma va nekatorlar, trixina va rishta shuningdek xilma-xil o’simlik nematodalari, (fitogelmintlar), hasharotlarda parazitlik qiluvchi entomogelmintlar shular jumlasidandir. Halqali chuvalchanglar tipi hammasi bo’lib 500 ga yaqin parizit turlarni o’z ichiga oladigan bo’lsa, ularning aksariyati (350 turi) zuluklardan iborat, qolganlarining 100 dan ko’prog’i polixetalar va 50 ga yaqini oligoxetalardan iboratdir. Mollyuskalar tipi 140 mingga yaqin turlardan iborat bo’lsa ham, parazitlik qiluvchi turlari 100 ga yaqindir. Parazit turlari asosan qorinoyoqlilar sinfining vakillaridan iborat. Bug’imoyolilar tipi 1300000 turdan iborat bo’lib, parazit turlar ancha katta raqamni tashkil etadi. Qisqichbaqasimonlar sinfining 20 mingdan ortiqroq turlaridan faqat 2 ming turi parazitlar hisoblanadi. Bu parazit turlar ayniqsa Branchiura, Coperoda, Cirripedia, Isopoda kabi tuban qisqichbaqasimonlar turkumlarining parazit turlaridan tashkil topgan. Urgimchaksimonlar sinfining 40000 ga yaqin turlaridan 4,5 mingdan ortiqrog’i parazitlik qiladi. Ushbu sinfning ayniqsa kanalar ( Acarina ) turkumining

3,5 ming turi hayvonlarda va 800 turi o’simliklarda parazitlik qiladi. Parazitlik bilan hayot kechirish xususiyati hasharotlar sinfi turlari orasida ham ancha keng tarqalgan. Ushbu sinfning ayrim turkumlari, jumladan bitlar, burgalar, tivitxo’rlar va junxo’rlar kabilar nuqul parazit turlardan iboratdir. Shuning bilan birga hasharotlarning boshqa turkumlari orasida ham ma’lum miqdorda parazit turlar uchraydi. Masalan, pardaqanotlilar turkumidagi yaydoqchilarning 40 mingga yaqin turi, shuningdek ushbu turkumning Chrysidoidea, Mutillodea kabi oilalarining 5,5 mingga yaqin turlari parazitlar hisoblanadi. Hasharotlar sinfiga kiruvchi turlarga yana chivinlar, iskaptoparlar, pashshalar, so’nalar, bo’kalar kabi guruhlarni ham qo’shadigan bo’lsak, hozirgi kunga kelib ushbu sinfga 50 mingdan ortiq parazit turlar mansub ekanligini ko’rish mumkin. Ninatanlilar orasida parazit turlar yo’q, lekin ba’zi ofiuralar dengiz kirpiqlarida sinoykiya (ijarachi) sifatida yashashga moslashgan. Umurtqali hayvonlar orasida parazitizm hodisasi deyarli kam uchraydi, balki ularning parazitizmi ko’proq yirtqichlikka o’xshab ketadi. Bunday hayot kechirish tarzi ayniqsa miksinalar va minogalar uchun xosdir. Shuningdek parazitizmga biroz yaqin bo’lgan yirtqichlik ko’rshapalaklarda ham uchraydi. Shunday qilib, hayvonlar olamida turli guruh, tiplar va sinflarga mansub bo’lgan hayvonlar turlari orasida parazitizm hodisasini son jihatidan tahlil qiladigan bo’lsak, bu raqam qariyib 86 ming turni tashkil etmoqda. Agarda yer yuzida hozirgi mavjud bo’lgan hayvonlarni 1,5 mln turdan iborat deb oladigan bo’lsak, ushbu hayvonlarning 5,8% ni parazit turlar tashkil qilishini ko’rish mumkin. Parazitizm hodisasini hayvon guruhlari va tiplari bo’yicha tahlil qiladigan bo’lsak, eng ko’p parazit turlar yassi chuvalchanglarda (75%), yumaloq chuvalchanglarda (27%) va bir hujayrali hayvonlarda (30%) bo’lishi ma’lum bo’ladi. Parazit turlar deyarli aksariyat tiplar orasida uchraydi, lekin uning turli guruh va tiplar orasida tarqalishini sinchiklab tahlil qiladigan bo’lsak, ushbu taqsimlanish ma’lum bir filogenetik qonuniyatlar asosida borganligini sezish mumkin. Birinchi navbatda ikkilamchi og’izlilar bo’limiga mansub bo’lgan 17 ta sinfning birontasida