logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ASOSLARI. INNOVATSION PEDAGOGIKA. TA’LIMNING INTERFAOL METODLARI. O‘YIN TEXNOLOGIYALARI

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ASOSLARI. INNOVATSION PEDAGOGIKA. TA’LIMNING INTERFAOL METODLARI. O‘YIN TEXNOLOGIYALARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

263.5908203125 KB
Ko'chirib olish
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ASOSLARI . INNOVATSION PEDAGOGIKA. TA’LIMNING INTERFAOL METODLARI. O‘YIN TEXNOLOGIYALARI REJA 1. “Pedagogik texnologiya”, “metodika”, “metod” tushunchalari. 2. Pedagogik texnologiyaning mezonlari. 3. Pedagogik texnologiyaning rivojlanish bosqichlari. 4. Pedagogik texnologiyalarning tuzilishi, maqsadi, vazifalari, metodologik asoslari. 5. Ta’lim texnologiyasining darajalari. 6. Ta’lim texnologiyasining turkumlanishi. 7. Taksonomiya tushunchasi. Pedagogik texnologiya tushunchasi va uning mohiyati XXI asr globallashuv, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, ilg‘or pedagogik texnologiyalar hamda barcha sohalarda raqobat asri hisoblanadi. Shu bois, XX asrning oxirlariga qadar pedagog, metodist olimlar kimni, nimani va qanday o‘qitamiz degan savollar doirasida tadqiqot ishlari olib borgan bo‘lsalar, XXI asrdagi shiddatli ijtimoiy-iqtisodiy, fan-texnika taraqqiyoti ta’lim tizimini shaklan va mazmunan modernizasiya qilishni taqozo etdi. Ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishning muhim omili sifatida zamonaviy pedagogik texnologiya hamda axborot-kommunikasiya tenologiyalaridan unumli foydalanishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Darhaqiqat texnologiya- (yunoncha ”techne”- mahorat san’at, “logos”-tushuncha, ta’limot) ishlab chiqarishning biror sohasida xomashyo material, yarim fabrikat va shu kabilarga ishlov berish yoki qayta ishlash ularning holati, xossalari va shaklini o‘zgartirishda qo‘llaniladigan usullar (metodlar) majmui demakdir. i Jumladan, qishloq xo‘jaligi, sanoat ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llash natijasida yuqori sifat va miqdor o‘zgarishida samarali natijaga ega bo‘linadi. Pedagogik texnologiyalar g‘oyasining asoschilari AQShning pedagog, psixolog olimlari B.Blum, L.Larsen, B.Skinner, D.Finn, D.Kratval hisoblanadi. Ularning bu sohaga qo‘shgan ulushlari: o‘quv maqsadlari taksanomiyasi (1956y. B.Blum) audiovizual ta’lim (1946 y. L.Larsen), dasturli o‘qitish tizimi (1954 y . B.Skinner), o‘qitish texnologiyalari (1961y. D.Finn), dasturlashtirilgan ta’lim (LOGO) ,1968y.S.Peypert), tarbiya texnologiyalari (----D.Kratval) ning nazariy asoslarini yaratdilar. 60-70 yillarda pedagogik texnologiyalar sohasidagi turli ilmiy-nazariy g‘oyalarning paydo bo‘lishi, shakllanishi va amaliyotga tadbiq etilishining geografiyasi yanada kengaydi. AQSh, Italiya, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Kanada, Koreya, Rossiya, Vengriya va boshqa mamalakatlarda maxsus pedagogik nashrlar, markazlar, Assosiasiyalar, ilmiy tadqiqot institutlari va ularda bo‘limlar tashkil etildi. 80-yillardan boshlab Rossiyada ham pedagog olimlar tomonidan pedagogik txnologiyalarning ilmiy-nazariy asoslari keng tadqiq etila boshlandi. Jumladan, V.P.Bespalko (Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim) ,V.M.Monaxov (Aksiomatik yondashuv), M.A.Choshanov (Muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasi), V.F.Shatalov (O‘quv materialining belgili modellari asosida ta’limni jadallashtirish texnologiyasi), I.P.Volkov (Rejalashtirilgan o‘qitish), G.K.Selevko (Pedagogik texnologiyalar tasnifi), N.F.Galizina ilmiy pedagogik jixatdan tadqiq qilindi. 90- yillardan boshlab O‘zbekistonda ham pedagogik texnologiyalarga oid dastlabki ilmiy tadqiqot ishlari paydo bo‘ldi. Shundan buyon pedagogik texnologiyalarning ilmiy-nazariy jihatlari N.S.Saidahmedov, J.Yo‘ldoshev, R.Jo‘rayev, U.Nishonaliyev, B.L.Farberman, N.Azizxo‘jayeva, U.Tolipov, A.Abduqodirov, A.Pardayev, R.Ishmuhammedov va boshqalar tomonidan tadqiq etib kelinmoqda. Respublikamizda “Innavasion texnologiyalar markazlari”, “Zamonaviy ta’lim”, “Fan va texnologiyalar” jurnallari tashkil etilgan. Ushbu atamaning mohiyati turli olimar tomonidan turlicha izohlanadi. Lekin u turlicha izohlansada biri ikkinchisini inkor etmaydi, balki bir birini ma’qullaydi, to‘ldiradi, uning yangi- yangi qirralarini asoslaydi. Bespalkoning fikricha pedagogik texnologiya-o‘quv jarayonini amalga oshirishning mazmunli texnikasi. Bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan pedagogik muvaffaqiyatlarini kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash-loyihalashdir. ngdeq Педагогик технология - педагогик мақсадларга эришишда фойдаланиладиган шахсий имкониятлар, жиҳозлар ва методологик воситаларда амалда бўлишнинг тизимли йиғиндиси ва тартибини билдиради. (М.В.Кларин) Педагогик технология - зарур шароит яратиш орқали ўқувчи ва ўқитувчининг ўқув жараёнини лойихалаштириш, ташкил этиш ва ўтказиш бўйича педагогик фаолиятнинг ҳар томонлама ўйлаган моделидир. (В.М.Монахов). Педагогик технология - бу ўқитувчи (тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (талаба)ларга муайян шароитда таъсир кўрсатиш ва акс таъсир маҳсули сифатида уларда олдиндан берилган шахс сифатларини жадал шакллантиришни кафолатлайдиган жараёндир. (Н.Сайидаҳмедов) Педагогик технология - илмийликка асослангани ҳолда, вақти ва маконга нисбатан дастурлаштирилган, олдиндан аниқ белгиланган натижага олиб келувчи, педагогик жараёнларга оид компонентларнинг барчасини бирдек ишга сола олувчи тизимдир. (Р.Жўраев)Педагогик технология- ўзида турли муаллифлар (манбалар)нинг барча таърифлари мазмунини қамраб олган мазмуний умумлашма ҳисобланади. (Г.К.Слевко). Педагогик технология- таълим мақсадларига ва шахснинг ривожланишига қаратилган педагогик фаолиятни муттасил равишда ривожлантириш тизимини лойиҳалашдир. (Н.Азизхўжаева) Pedagogik texnologiya atamasiga berilgan yuqoridagi ta’riflar “YuNESKO” ta’rifidan kelib chiqqan holda shakllantirilgan bo‘lib, barchasining negizida o‘quv va tarbiya jarayonining natijalarini aniq bashorat qilgan holda uni loyihalashtirish va yuqori samaradorlikka erishishning kafolati yotadi. Ta’lim tizimi iste’molida “Pedagogik texnologiyalar”, “Zamonaviy pedagognik texnologiyalar”, “Ilg‘or pedagogik texnologiyalar” kabi atamalardan foydalanilmoqda. Ushbu tushunchalarning maqsad va mazmuni bir xil bo‘lsada, ularning xususiy ishlatilish jarayoni turlicha bo‘lishi mumkin. Pedagogik texnologiyalar ta’limni tashkil etishning an’anaviy shakllariga nisbatan quyidagi konseptul ijtimoiy xarakterdagi imkoniyatlarni yaratilishi bilan xarakterlanadi: - O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida hukumatimiz va davlatimizning ma’naviy, jismoniy kamol topgan, erkin va mustaqil fikrlaydigan, respublikamizni jahon hamjamiyatiga yanada integrasiyalashuviga munosib hissa qo‘shadigan, ilg‘or texnika va texnologiyaga oid bilim, ko‘nikma va malakaga ega bir nechta kasb sirlarini egallagan chet tillarda erkin so‘zlasha oladigan, raqobatbardosh mutaxassislarni tarbiyalash bo‘yicha olib borilayotgan muhim chora- tadbirlar muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. - zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikasiya texnologgiyalaridan foydalangan holda o‘qitishning ilg‘or uslublarini amaliyotga joriy etish uchun shart-sharoit imkoniyatlar yaratiladi; - zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallardan foydalanish zamirida ta’lim-tarbiya jarayoni puxta rejalashtiriladi, bashoratlanadi, loyihalashtiriladi, natija kafolatlanadi; - ta’lim-tarbiya jarayoni subyektlari mavjud ilmiy-nazariy, metodik zaxiralaridanoqilona foydalanadilar, vaqtni unumli sarflaydilar, pedagogik ijodiy faoliyat vujudga keladi, kommunikativ kompetentligi namoyon bo‘ladi; - jamoada iqtisodiy-ma’naviy muhit barqaror bo‘ladi, uni innovasion boshqarishga erishiladi; Педагогик технология - дунё фан-техника тараққиёти талаблари асосида кадрлар тайёрлаш сифат самарадорлигини таъминлаш мақсадида ўқитувчи ва ўқувчининг интеллектуал имкониятлари, маҳорати илғор педагогик тажрибалар, фан ютуқларидан унумли фойдаланган ҳолда ўқув-тарбия жараёнини модернизация қилиш, лойиҳалаштириш, олдиндан режалаштирилган, юқори натижага эришиш кафолатидир. (О.Мусурманова) Педагогик технология - таълим шаклларини такомиллаштириш вазифасини кўзлаган ўқитиш ва бошқаларни ўзлаштиришнинг барча жараёнларини техника ва инсон омилларида, уларнинг биргаликдаги ҳаракатлари воситасида яратиш, татбиқ этиш ва аниқлашнинг изчил методи демакдир . (ЮНЕСКО) - “O‘qituvchi global internet tarmog‘i, multimedia tizimlari va masofadan o‘qitish usullaridan foydalangan holda, zamonaviy innovasion pedagogika, axborot kommunikasiya texnologiyalarini egallash va ularni o‘quv jarayoniga faol tatbiq etish” bo‘yicha o‘z kasb mahoratini, ilmiy-pedagogik faoliyatini doimiy oshirib borishga ma’suliyat bilan yondoshadi. Pedagogik texnologiyani o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: - dars jarayonida beriladigan materiallarning ilmiy-nazariy qimmatga egaligi; - o‘quv tarbiya jarayonini puxta loyihalashtirilishi, dasturlanishi; - o‘qituvchi va o‘quvchida subyekt-subyekt sifatidagi kommunikativ qobiliyatining to‘liq safarbar etilishi; - o‘quv tarbiya jarayonida o‘qituvchi ijodkorligi, kasbiy kompetentligi, tashabbuskorligi, navatorligining yaxlit namoyon etishi yuzasidan umumpedagogiq psixologik hamda o‘quv fani chuqur bilimga, amaliy tayyorgarlik bo‘yicha bilim, ko‘nikma vamalakalarga ega bo‘lishi; - ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga innovasion yondoshuv, AKTdan unumli foydalanish,yangi va zamonaviy ta’lim texnologiyalarning amaliyotda tatbiq etilishi; - ta’lim-tarbiya jarayonini innovasion boshqarish va unga rahbarlik; - ta’lim-tarbiya maqsadiga yetish, yuqori natijani qo‘lga kiritish uchun inson imkoniyatlari bilan texnik quvvatning yakdil xarakatga keltirilishi; - har bir texnologiyaning metodi jihatdan individualligi lekin metodologiyaning ko‘zlagan maqsadning bir xilligi, pedagogik muvaffaqiyatlarning kafolatlanganligi; - “o‘quv tarbiya jarayoni takrorlanuvchanligini ta’minlanishi va tezkor qaytuvchan aloqaning mavjudligi”; - pedagogik faoliyatning qiziqarliligi, sinfning yoppasiga faolligini ta’minlanishi, o‘quvchi bilimini to‘liq namoyon etishga, qobiliyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilganligi, vaqtdan unumli foydalanilishi, har ikkala subyektning o‘z ustida ishlash motivining yuqoriligi; - o‘quvchidagi bilish faoliyatini, o‘zlashtirish darajasini samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilganligi bilan xarakterlanadi. Pedagogik texnologiyalarning negizida o‘quvchi va o‘qituvchining ijodiy pedagogik faoliyati yotadi. Ilmiy - nazariy faoliyat jarayonida o‘qituvchi ilmiy, nazariy, metodik xarakterdagi manbalarni o‘rganadi va o‘z faoliyati jarayonida undan ijodiy foydalanadi. O‘quvchi esa yangi ilmiy- nazariy bilim egallaydi. O‘z tajribalari asosida ilmiy-metodik materiallar (tezis, ma’ruza, maqola, uslubiy qo‘llanma, o‘quv qo‘llanmasi, darslik va b.q) tayyorlashi va chop etilishi mumkin. V.Ye.Pisarev va T.Ye.Pisarevalarning fikricha ilmiy pedagogik faoliyat nazariy va tajriba-sinov ko‘rinishlaridan iboratdir. Pedagogik faoliyatning amaliy jihati esa o‘qituvchining ilmiy-nazariy, metodik bilimni o‘quv-tarbiya jarayonida o‘quvchi bilan bo‘ladigan kommunikativ faoliyatida ijodkorlik va mahorat bilan namoyon etishdir. Har ikkala subyektning ham o‘quv fani bo‘yicha samaradorlikka erishish mezonlari aynan shu bosqichda o‘zini namoyon etadi. Ruhiy- Ижодий фаолият – бу ўқитувчи ва ўқувчидаги аниқ ягона мақсадга қаратилган руҳий, интеллектуал салоҳият, қобилият, маҳоратни бирлаштириш замирида илмийкашфиётлар,ихтиролар яратиш демакдир . Ижодий педагогик фаолият мазмунан 3 та турга бўлинади. Яъни, - илмий-назарий; - амалий; - руҳий-коммуникатив . kommunikativ jarayon o‘qituvchi va o‘quvchining ichki ruhiyati, dunyoqarashi, ma’naviy dunyosi, hatti-xarakati, ongi, tafakkuri bilan bog‘liq. O‘qituvchi ham o‘quvchi ham dars jarayoniga aynan ruhiy-kommunikativ holatda ijodiy yondoshadi. Ya’ni, fanga munosabat, darsga tayyorgarliq unda faollikni namoyon etish, ijodiy yondoshish, izlanish, yangiliklarni ma’qullash, progressiv g‘oyalarni tezkor qabul qilish, ma’suliyatliliq tashabbuskorlik va boshqa pedagogik va psixologik holatlar aynan ruhiy- kommunikativ vaziyat bilan bog‘liqdir.Ijodiy pedagogik faoliyat mazmunan ta’lim berish, tarbiyalash, rivojlantirish, boshqarish natijani analiz va sintez qilish, monitoring olib borish, xulosa va tavsiyalar yaratish va baholash kabi tarkibiy qismlardan iboratdir. Metatexnologiya - mohiyatan ijtimoiy-siyosiy, ta’lim-tarbiyaviy jarayonning geografiyasini kengligi bilan xarakterlanadi. Ya’ni mamalakat, mintaqa, ta’lim muassasi miqyosida tatbiq etiladigan rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasi, mintaqaviy ta’lim sifatini boshqarish texnologiyasi, ta’lim muassasida tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlar texnologiyasi tarzida bo‘lishi mumkin. Makrotexnologiya - ma’lum bir o‘quv tarmog‘i, ta’lim-tarbiya yo‘nalishi, o‘quv fanlariga xos bo‘lgan pedagogik texnologiyalar demakdir. Masalan u yoki bu o‘quv fanini o‘qitish texnologiyasi, to‘ldiruvchi ta’lim texnologiyasi. Mezotexnologiya moduli - lokal texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonini ma’lum bir qismining didaktiq tarbiyaviy, metodik vazifalarini hal etishga yo‘naltiriladi. Masalan, subyekt va obyektning alohida faoliyat turlari, bilimlarni o‘zlashtirish, materiallarini takrorlash, o‘quvchilar bilimini, tarbiyalanganlik darajasini nazorat qilish texnologiyasi. Mikrotexnologiya- kichik hajm,doiradagi tezkor vazifalarni bajarishga subyektlarning individual va o‘zaro maqsadli harakatini samarali tashkil etishga qaratiladi. Masalan, yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish texnologiyasi, shaxsning u yoki bu sifatlarini shakllantirishga qaratilgan texnologiya. Pedagogik texnologiyaning gorizontal tuzilmasi esa mohiyatan bir-biri bilan aloqador uch asosiy jihatdan iboratdir: 1. Ilmiylik - u yoki bu texnologiyaning pedagogika va boshqa turdosh fanlarning ilmiy-nazariy g‘oyalari asosida ifodalanishidir. 2. Rasmiy tavsifiy-texnologiya oldindan bashorat qilingan natijaga erishish uchun maqsad, vazifa mazmun, shakl, metod va vositalar, faoliyat algoritmi, qo‘llanilgan modellar majmuasi ifodalanishidir. 3. Jarayonli faoliyat- ta’lim-tarbiya maqsadiga erishish faoliyat jarayonida amalga oshadi.O‘quvchi va o‘qituvchining kommunikativ munosabatlari, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatni puxta rejalashtirish, tashkil etish, yakuniy xulosa chiqarish. Boshqarish, natijani taxlil etish va baholash aynan amaliy faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, pedagogik texnologiyalarning fanga va ta’lim-tarbiya amaliyotiga kirib kelishi davr talabi, pedagogika va metodika fanlarining rivoji, kadrlar tayyorlash borasida bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning mahsulidir. Pedagogik texnologiyaning qonuniyatlari, tamoyillari va turlari Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos qonuniyatlari ham mavjud bo‘lib, ularga o‘quv-tarbiya jarayonida amal qilinishi zamirida pedagogik faoliyat natijalarida ijobiy sifat o‘zgarishi kafolatlanadi. “Ta’lim qonuniyatlari ta’lim jarayonida ro‘y beradigan xodisalar o‘rtasidagi o‘zaro Педагогик фаолиятни яхлит қамраб олишга қаратилган педагогик технологияни вертикал тузулмасини 4 гуруҳга ажратиш мумкин. (Г.К.Селевко) bog‘lanishlar, ularning mohiyatini ifodalovchi shart-sharoit, asosdir” 1 Pedagogik texnologiyaning qonuniyatlari quyidagilardan iborat: - o‘quv-tarbiya jarayonini puxta loyihalashtirish, bashoratlash, dasturlashtirish zamirida o‘qituvchi va o‘quvchi bilimi, imkoniyatlari, qobiliyatini metodik-texnik vositalar bilan birlashtirgan holda sifat va samaradorlikka erishish; - o‘quv-tarbiya jarayonini jamiyat taraqqiyoti talablari, asosida tashkil etish, vaqtdan unumli foydalanish, natijaning kafolatlanganligi; - o‘quv-tarbiya jarayonida fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan samarali foydalanishda subyekt-subyekt faolligi navatorligi, ijodkorligining ustuvorligi, pedagogik hamkorligi; - ta’lim-tarbiya mazmuni, shakli, metod va vositalarining progressiv xarakterga egaligi; - ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishning innovasion xarakterdaligi; - o‘zlashtirishning puxtaligi, natijaning amaliy xarakterdaligi; - o‘tiladigan mavzu mazmunining mohiyati texnologik vositalar (interfaol metodlar, AKT, texnologiyalar) asosida o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda tanlanishi. Pedagogik texnologiyaning metodologik asosi bo‘lib, umuminsoniy va milliy qadriyatlarda, O‘zbekiston Republikasining yoshlar ta’limi va tarbiyasiga oid qonuniyatlarida, ratifikasiya qilingan xalqaro qonun xujjatlarida, O‘zbekiston Prezidentining ma’ruzalari, asarlari, Farmon, qaror va farmoyishlarida, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining huquqiy-me’yoriy hujjatlarida, Davlat dasturlarida, mamalakatimiz hamda dunyo miqyosida ta’lim texnologiyalariga oid ixtirolar, novatorlik g‘oyalari, mutaxassis olimlarning ushbu soha yuzasidan olg‘a surgan ilmiy-nazariy g‘oyalari, qarashlari, xulosa va tavsiyalari xizmat qiladi. Metodologik asos esa- muayyan nazariya va ta’limotlarning yetarlicha ilmiy asoslanishi, shaxs faoliyatini to‘g‘ri uyutirish uchun asos (negiz) bo‘lib xizmat qiladigan muhim, yetakchi g‘oyalardir. 2 1 Иноятов У.И.ва бошқалар, Педагогика: 1000та саволга 1000та жавоб.-Т.: ТДПУ,2012.-147 бет. 2 Иноятов У.И.ва бошқалар, Педагогика: 1000та саволга 1000та жавоб.-Т.: ТДПУ,2012.-62 бет. Методология (юнонча “”methodos-йўл, усул, “logos”- таълимот)- шахснинг амалий ва назарий фаолиятини тўғри уюштириш, тузиш тўғрисидаги таълимот: илмий билиш ва дидактик тараққиёт моҳиятини ёритувчи устувор ғоя, етакчи тамойил, муҳим қонуниятлар, назарий ҳамда амалий ёндошувлар мажмуидир. Таълим-тарбия жараёнини лойиҳалашга ва уни амалга оширишга, технологик ёндашув бир неча босқичдан иборатдир. I босқич- таълим-тарбия жараёнининг умумий ва хусусий мақсад, вазифаларини белгилаб олиш. II босқич- натижани башоратлаш, педагогик психологик, методик тасхишлаш. III босқич- таълим-тарбия жараёнини лойиҳалаштириш. IV босқич- пухта режа, лойиҳалаштириш асосида ўқув- тарбиявий жараённи ташкил этиш . V босқич - натижани баҳолаш, умумлаштириш, хулосалаш, қарор қабул қилиш, фаолиятнинг келгуси янги йўналишларини белгилаб олиш. Demaq pedagogik texnologiyaning ijtimoiy hayot taraqqiyotiga ta’siri, jamiyat talablari asosida inson kapitalini yaratishdagi o‘rni unga metodologik yondoshuvga bog‘liqdir. Chunki ta’lim muassasalari kadrlar tayyorlashda jamiyat va davlat buyurtmasini bajaradi. Pedagogik texnologiyaning mohiyatini ta’lim-tarbiya jarayonini texnologik yondoshuv ya’ni, qo‘yilgan maqsadni amalga oshirish uchun o‘quv vositalaridan aniq va samarali foydalanish, mavjud texnik hamda metodik imkoniyatlarni to‘liq safarbar etishdan iboratdir. Texnologik yondashuv jarayonni loyihalashning metodik muvaffaqiyati garovidir. Ushbu bosqichlar mantiqan bir - birini davom ettiradi, shaklan va mazmunan to‘ldiradi. Bunday yondashuv ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishda izchillik va sistematiklikni ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya jarayonini texnologik yondashuv asosida loyihalashtirish va uni amaliyotga tatbiq etishda bir qator ta’limiy-tarbiyaviy vzifalar o‘z-o‘zidan hal etiladi. Jumladan, umumiy va xususiy maqsadlar, ta’lim-tarbiya tamoyillari, qonuniyatlari aniqlanadi, jarayon loyihalashtiriladi (shakl, metod, vosita, mazmun, vaqt me’yorlari, bilim, malaka, ko‘nikma mezonlari, ilg‘or tajriba, fan-texnikaning zamonaviy yutuqlari, xalqaro ta’lim-tarbiya natijalariga qo‘yiladigan talablar, pedagogik ijodiy hamkorlik va b.q), tashxislanadi, ta’lim-tarbiyaning mazmunan va tematik yangi yo‘nalishlri belgilanadi, jarayonni boshqarishning innovasion shakli aniqlanadi, natijalar standartlashtiriladi, ta’lim-tarbiya jarayonining ham obyekti ham subyekti hisoblangan o‘qituvchi va o‘quvchining kommunikativ faoliyatining shakli va mazmuni rejalashtiriladi.O‘qituvchi va o‘quvchining ichki va tashqi resurslaridan oqilona foydalaniladi. Ta’lim-tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini kafolatlovchi pedagogik omillardan biri tamoyillar hisoblanadi. “Ta’lim tamoyillari- ta’lim nazariyasining asosiy yetakchi qoidalari bo‘lib, o‘qitish asosidagi ta’lim va uni tashkil etish jarayonini tashkil etish mazmuni, shakli, metodi, vositalari tanlaishini belgilaydigan boshlang‘ich asoslar hisoblanadi” 3 Darhaqiqat, pedagogik texnologyaning umumpedagogik (didaktiq tarbiya, boshqarish) tamoyillari bilan bir qatorda aynan o‘ziga xos bo‘lgan xususiy tamoyillari ham mavjud. (1- shakl). Ta’lim-tarbiya jarayonida foydalaniladigan tamoyillar loyihalashtirilgan dars mavzusining xarakteri, o‘quvchi shaxsi hamda sinf jamoasining o‘quv fanga bo‘lgan qiziqishi, qobiliyati, ehtiyoji, dunyoqarashi, psixologik xususiyatlari, motivasiyasi, faolligi va boshqa xususiyatlariga qarab tanlanadi. Bir o‘quv-tarbiyaviy mashg‘ulot jarayonida bir necha tamoyillardan foydalaniladi. Pedagog olimlarning tasnifiga ko‘ra pedagogik texnologiyalarni mazmun, mohiyat, yo‘nalishiga qarab 12 ta turga ajratiladi. 4 3 Иноятов У.И.ва бошқалар, Педагогика: 1000та саволга 1000та жавоб.-Т.: ТДПУ,2012.-125 бет. 4 Г.К.Селевко, Современн ые образовательные технологии, М.1988. Хусусий тамойиллар - ижодкорлик, ташаббускорлик; - таълим-тарбия жараёнига дастурий муносабат; - ўвув-тарбия жараёнини олдиндан лойиҳалаш; - узвийлик ва узвийсизлик; - технологик ёндашувнинг устуворлиги; - субъект-субъект муносабатларнинг устунлиги; - илмий-техник ютуклар, илғор тажрибалар, педагогик ғоялар яхлитлиги; - қизиқарлилик, фаоллик; - натижанинг устуворлиги, кафолатлилиги; - мотивациянинг юқорилиги. 1. Qo‘llanish darajasi bo‘yicha (umumiy pedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik). 2. Falsafiy asos bo‘yicha (materializm, idealizm, dialektiq metafiziq insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, pragmatizm, ekzistensializm, sionizm). 3. Ruhiy rivojlanishning yetakchi omillari bo‘yicha (biogenli, sosiogenli, psixogenli, idealistik). 4. O‘zlashtirish konsepsiyasi bo‘yicha (assosativ-reflektorli, rivojlantiruvchi, bixevioristiq geshtalttexnologiya, suggestiv, neyrolingivistik). 5. Shaxs tuzilmasiga yo‘naltirilganlik bo‘yicha (informasion, operasion, hayajonli- ahloqiy, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi, evristik va amaliy). 6. Mazmknli va tuzilish xarakteri bo‘yicha (ta’limiy va tarbiyaviy, dunyoviy vadiniy, umumta’lim va kasbga yo‘naltirilgan, gumanitar va texnokartiq turlicha sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda monotexnologiyalar va politexnologiyalar). 7. Tashkiliy shakllar bo‘yicha (sinf-dars, muqobilli, akademiq yakka tartibli, guruhli, jamoa bo‘lib o‘qish usullari, tabaqalashtirilgan ta’lim). 8. Bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish turi bo‘yicha (ma’ruzali klassik o‘qitish; audiovizual texnik vositalar yordamida o‘qish; “maslahatchi tizim”; kitob yordamida o‘qitish; “repetitor” tizimi; “dasturli ta’lim” V.P.Bespalko). 9. Bolaga yondashish bo‘yicha (avtoritar, didaktosentriq shaxsga yo‘nalgan texnologilar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalash texnologiyasi, ezoterik texnologiyalar). 10. Ustuvor metodlar bo‘yicha (reproduktiv, tushuntirish-ko‘rsatish, rivojlantiruvchi ta’lim, muammoli ta’lim, ijodiy; dasturli ta’lim, dialogli, o‘yinli ta’lim, o‘z-o‘zini o‘qitish ta’limi, bilan ishlash informasion ta’lim). 11. Mavjud an’anaviy tizimlarni yangilash yo‘nalishlari bo‘yicha (munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida; bolalar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosida; tashkillashtirish va boshqarish samaradorligi asosida; o‘quv materiallarini metodik va didaktik rekonstruksiyalash asosida; tabiatan monandliq muqobillik texnologiyalari; mualliflik maktabining yagona texnologiyasi). 12. Tahsil oluvchilar toifasi bo‘yicha (ommaviy texnologiya, olg‘a odimlovchi ta’lim, to‘ldirvchi; o‘zlashtirmovchilar bilan ishlash texnologiyalari, iqtidorlilar bilan ishlash texnologiyalari). Innovasion texnologiyalar va interfaol uslublar. Умумпедагогик тамойиллар - илмийлик; - изчиллик; - системалилик; - ижтимоий-ғоявийлик; - кўргазмалилик; - таълим-тарбия бирлиги; - назариянинг амалиёт билан боғлиқлиги; - инсонпарварлик; - таълим-тарбиянинг ўқувчилар ёш психологик хусусиятларига мослиги; - бола шахсини ҳурмат қилиш; - педагогик ҳамкорлик; - коммуникативлик; - фанлараро алоқадорлик; - интерфаол шакл, метод яхлитлиги, устуворлиги. Innovasion texnologiyalar- ta’lim-tarbiya jarayoniga yangilik kiritish zamirida uning sifat samaradorligini ta’minlashga erishish demakdir. Innovasion texnologiyalar interfaol uslublar orqali amalga oshiriladi. Innovasion ta’lim tushunchasi ilk bor 1979 yilda Rim klubida “Ta’lim olishning chegarasi yo‘q” (“Net predelov obucheniyu”) mavzusida o‘qilgan ma’ruzada ilgari surilgan bo‘lib, u ta’lim sohasidagi ilg‘or g‘oyalarni amaliyotga tatbiq etish, rag‘batlantirish, saralash, mukammalligi ta’minlash, ommalashtirish imkonini beradi. Interfaol (“inter” bu o‘zaro, - “akt”- harakat qilmoq)- o‘zaro harakat qilish, o‘zaro kommunikativ aloqa, motavasiya, (ta’lim motivasiyasi, tarbiya motivasiyasi) asosida ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etishning samarali uslubidir. Ushbu jarayonda ta’lim-tarbiya motivasiyasi- ilmiy-nazariy bilim egallash, qonuniyatlarni o‘rganishi hamda o‘rgatish bo‘yicha subyektlar maqsadlari yakdilligi, qiziqishi, ehtiyoji, istak va hohishi muhim ahamiyatga egadir. U ta’lim-tarbiya jarayoni subyektlari o‘rtasidagi ijodiy hamkorliq yakdil qaror qabul qilish, erkin fikrlash,jamoada ma’naviy do‘stona muhit vujudga keltirish, yagona maqsadga qaratilgan kommunikativ hamkorlikni ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya jarayonini interfaol usullar vositasida texnologiyalashtirilishida kommunikativ harakat quyidagi zanjir asosida bo‘lishi mumkin: O‘qituvchi (o‘qituvchi)- o‘quvchi (talaba); o‘quvchi (talaba)- o‘qituvchi (o‘qituvchi); o‘qituvchi (o‘qituvchi); sinf jamoasi (guruh); sinf jamoasi (guruh)- o‘qituvchi (o‘qituvchi); - o‘quvchi (talaba)- ta’lim muassasi jamoasi- o‘qituvchi (talaba); - o‘quvchi (talaba)- o‘quvchi (talaba); - o‘quvchi, o‘qituvchi, sinf jamoasi (talaba, o‘qituvchi, guruh jamoasi)- fuqarolik jamiyati institutlari; - o‘quvchi (talaba); o‘qituvchi (o‘qituvchi) - ota-onalar; ota-onalar- o‘qituvchi (talaba), o‘qituvchi (o‘qituvchi); - maktab (OO‘Yu) jamoasi – keng jamoatchilik; jamoatchilik- maktab (OO‘Yu). Interfaol uslublar xilma-xil bo‘lib, ulardan amaliyotda ko‘p qo‘llaniladigani quyidagilardir: “Ajurli arra”, “Keys-stadi”, “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Zanjir”, “Markazda talaba”, “Markazda murabbiy”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Algoritmlarni qo‘llash”, “Tahlil qilish”, “Taqdimot”, “Blis so‘rov”, “Debat”, “Qora quti”, “Qarorlar shajarasi”, “Zig-zag” va b.q Bizning nazarimizda innovasion pedagogik texnologiyalar atamasi eng zamonaviy, eng samarali, eng natijali, eng ta’sirli noyob imkoniyatlarga ega pedagogik texnologiyalarga nisbatan ishlatiladi. Pedagog olimlarning tasnifig ko‘ra ta’lim-tarbiya amaliyotda pedagogik texnologiyalarning juda ko‘plab turlaridan foydalaniladi. Pedagogik texnologiyalardan ilmiy-texnik resurslar bazasi, o‘quv fani xarakteri, maqsad va vazifalari, mazmuni, didaktik jarayonning mohiyati, subyektlar imkoniyati, motivasiyasi, muhit va sharoit inobatga olinadi. Ularning ba’zilari: - munozara texnologiyasi; - pedagogik o‘yin texnologiyasi; - dasturli ta’lim texnologiyasi; - muammoli o‘qitish texnologiyasi; - kompyuterli- axborot texnologiyasi; - boshqaruv texnologiyasi texnologiyasi; - masofadan o‘qitish texnologiyasi; Инновация- (ингл.innovationas- in- киритиш, novatsiya- янгилик, янгилик киритиш) – илмий-техник ресурслар, педагогика фани ютуқлари, илғор тажрибалардан унумли фойдаланган ҳолда таълим-тарбия жараёнини тизимли, ижодий ташкил этиш натижасидир. - “bumerang” texnologiyasi; - mustaqil ta’lim texnologiyasi; - tabaqalashtirilgan ta’lim texnologiya ; - modulli texnologiya; - “3 4” texnologiyasi; - “muammo” texnologiyasi; - FSMU texnologiyasi; - “Muloqot” texnologiyasi; - “Munosabat” texnologiyasi; - “Tanishuv” texnologiyasi; - “Zinama-zina” texnologiyasi; - “Master klass” texnologiyasi; - “Dasturiy” ta’lim texnologiyasi; - Individual ta’lim texnologiyasi; - Trening texnologiyasi va boshqalardan iboratdir. O‘quv maqsadlarini texnologik loyihalash Ta’lim texnologiyasida o‘quv maqsadlarini loyihalash, uning bosqichlari sifatini ta’minlash, ta’lim subyektlarini kognitiv jarayonga tayyorlash, innovasion didaktik materiallar yaratish, ta’limni tashkil etish va uning samarali natijasini ta’minlash, o‘quvchining chuqur bilim, ko‘nikma va malakasini egallashiga erishishiga alohida e’tibor qaratiladi. Buning uchun esa ta’lim texnologiyasi tarkibiy tuzilmasining izchilligi, muhim ahamiyatga egadir. K.Ishmatovning tasnifiga ko‘ra u quyidagi tarkibiy qirralardan iboratdir. - o‘quv maqsadlarini ketma-ketlik qatorini ishlab chiqish yoki pedagogik maqsadlar taksanomiyasi tizimini yaratish; - o‘quv maqsadlarini nazorat topshiriqlariga aylantirish; - maqsadlarga erishish yo‘llarini qo‘llash; - korreksiya (tuzatish); - natijani baholash; 5 Taksanomiya (grekcha-tartib bilan joylashish) asosan biologiya fanida obyektlarni tabiiy o‘zaro bog‘liqligiga asoslanib, tobora murakkablashib boradigan ketma-ketlikda turkumlash, sistemalashtirish degan ma’noda ishlatilib kelinadi. Aynan shu mazmundan kelib chiqqan holda pedagogika fanlari turkumida ham taksanomiya atamasi ta’lim maqsadlarini turkumlash, sistemalashtirish va ularning ketma-ketligini ta’minlash maqsadida ishlatiladi. Ta’lim maqsadlarini turkumlash muammosi ilk bor AQSh psixolog olimi B.Blum tomonidan 1956 yil “Taksanomiya” ilmiy asarida iste’molga kiritilgan. U o‘quv maqsadlarini kognitiv sohasini trtibli tizimini ilmiy-nazariy asosladi, uning bu tizimi dunyo pedagog va psixolog olimlari shuningdeq YuNESKOtomonidan ham tan olindi. Kognitiv (bilishga oid) soha. Bu o‘qituvchining bilim, ko‘nikma malakani egallashgacha bo‘lgan pedagogik-psixologik talablarni o‘z ichiga oladi. Ya’ni, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, 5 Ишматов К. Илғор педагогик технологиялар.Наманган, 2000 й. 58-бет. 1956 йилда ЮНЕСКО томонидан Б.Блум таксаномиясининг 40 йиллиги ҳалқаро миқиёсда нишонланди. Бутун дунё педагог-психолог олимлари томонидан яна қатор таксаномиялар ишлаб чиқилган бўлиб, амалиётда фвқат Б.Блум таксаномиясидан фойдаланилади. Б.Блум таксаномияси ўқитувчи учун учта соҳада ёрдам беради . 1. Когнитив (билишга оид) соҳа. 2. Аффектив (ҳиссиётли-қадриятли) соҳа. 3. Психомотор (харакатга оид) соҳа. uning mazmun va mohiyatini chuqur anglash, hayotda qo‘llay bilish, turli nazariy g‘oyalarni qiyosiy tahlil etish zamirida xulosalar chiqarish, axborotlarni to‘g‘ri qabul qilish va baholash kabilarni o‘zida namoyon etadi. Bilish falsafiy nuqtai nazardan “ma’naviy-ruhiy hodisa” insonning olamini anglash qobiliyati, saralangan,tartibga solingan, muayyan usul (metod) yordamida olingan, ma’lum mezonarga (me’yorlarga) muvofiq tartibga solingan, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan, odamlar va butun jamiyat tomonidan aynan bilish sifatida tan olinadigan axborot. U amal qilinish darajasiga ko‘ra kundalik yoki odatdagi va maxsus; sohalarga ko‘ra kasbiy va amaliy; shaxsga doir aqliy bilish va hissiy bilish turlariga bo‘linishi mumkin. 6 DTS, darsliklar, dasturlar, o‘quv metodik qo‘llanmalar, ilmiy-nazariy adabiyotlar, AKT yangiliklari, ilg‘or amaliy tajriba natijalari bilish uchun vositadir. Kognitiv maqsadlarga asosan dars jarayonida erishiladi. Affektiv (hissiyotli-qadriyatli)soha. Bunga, ilmiy-nazariy bilimlarni oddiy idrok etish, ularni chuqur o‘zlashtirish va o‘z munosabatlarini bayon etish bosqichlaridan to o‘qitiuvchining atrof-muhitga, bo‘layotgan voqyea-xodisalarga nisbatan hissiy-shaxsiy nuqtai-nazarini shakllantiruvchi maqsadlar majmuasi kiradi. O‘quvchining u yoki bu nuqtai nazarga, voqyea- xodisaga qiziqish, o‘z munosabatini bildirishi, mohiyatan anglab yetishi, xulosa chiqarishi, qaror qabul qilishini shakllantirish kabi maqsadlar shular jumlasidandir. Bu o‘rinda hissiyotni ijobiy natija uchun yo‘naltirish, uni jilovlay bilish, qo‘yilgan maqsadga yetish uchun zamindir. Affektiv maqsadlar shaxsning ichki hissiy holati, rivojlanish darajasi bilan bog‘liq. Bu taksanomiya asosan tarbiya natijasini tashxislashda qo‘llaniladi. Psixomotor (xarakatga oid) soha. Bu o‘qituvchining psixologiq ma’naviy xatti-xarakatini maqsad sari yo‘naltirish bilan bog‘liq holatdir. Ya’ni, unga harakat yo‘nalishini ongli ravishda boshqarish, harakatlarning o‘z o‘rnida, o‘qituvchi-o‘quvchi eteketi doirasida bo‘lishini ta’minlash, chaqqonliq aktyorlik mahoratini namoyon etish, tartibli, estetik harakatni muvofiqlashtirish shakllantirishga oid maqsadlar kiradi. Psixomotor soha o‘quv maqsadlari aniq namoyon bo‘ladigan hatti-xarakatlar bilan xarakterlanadi. B.Blum taksanomiyasining tarkibiy qismlari: bilish,tushunish, qo‘llash, analiz, sintez, baholash kabilardan iboratdir. Bilish- ilmiy-nazariy bilimlarni g‘oyalar, aniq dalillar, xulosa va tavsiyalar, amaliy tajriba asosida xotirada saqlab qolishdan iboratdir. Egallangan bilim takror alash zamirida mustahkamlanadi, darslikdan tashqari uslubiy, o‘quv qo‘llanmalar, OAV, internet materiallari vositasida to‘ldiriladi, boyitiladi. Bilish ma’naviy komillik poydevoridir. B.Blum taksanomiyasi bo‘yicha kognitiv sohada quyidagi talablarga alohida e’tibor berish maqsadga muvofiqdir: - ilmiy-nazariy dalillar, atamalarni bilish; - dalillarni tanlash vaanglash usulini bilish; - voqyea-xodisalarning taraqqiyot dinamikasini bilish; - guruhlash, tabaqalash, turkumlashni bilish; - nazorat qilish, xulosalash, baholash mezonlrini bilish; - qo‘llaniladigan usul va yo‘llarnibilish; - voqyea-xodisalar borishi, natijasi, mohiyatini oldindan bashoratlashni bilish; - egallangan nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda qanday jarayon va holatda qo‘llashni bilish. Tushunish - dars jarayonida o‘rganiladigan nazariy tushunchalarni mazmun va mohiyatini ongli ravishda anglash, ularga nisbatan o‘z munosabatini shakllantirishdir. Shuningdeq o‘quvchi tomonidan egallangan nazariy bilimlarni og‘zaki yoki yozma ravishda tushuntirib berish, bayon etishi, voqyea va xodisalarning borishi natijasi, oqibatini oldindan tasavvuretish, shunga qarab o‘z-o‘zininig faoliyatini algoritmlashtirishdan iboratdir. Qo‘llash - o‘rganilgan materiallarni zarur vaziyat bo‘lgan vaqtda qo‘llashdan iboratdir. Bunga g‘oyalar, tushunchalar, qonun-qoidalar, atamalar, metodlar, qonuniyatlar, tamoyillar, 6 Маънавият: асосий тушунчалар изоҳли луғати.-Т.: Ғофур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2009 й. 79-бет. xulosa va tavsiyalar amalda qo‘llash nazarda tutiladi. Bu o‘quv maqsadlari taksanomiyasining materialini bilish, tushunishga nisbatan materialni yuqori darajada egallanganligini amalda namoyon etuvchi ma’suliyatli bosqich hisoblanadi. Tahlil- Bu materialni yaxlit yoki qismlarga bo‘lib bilishni anglatadi. Bu jarayon mantiqiy tafakkurni talab etadi. O‘quvchining bilim darajasi, materialni mazmun va mohiyatan chuqur anglab yetishi, tushunishi, amaliyotda qo‘llay olishi tahlilni asosli va ishonchli bo‘lishi uchun zamindir. Tahlillar asosida xulosa va tavsiyalar ishlanadi, o‘quv maqsadlarining fan yoki alohida bo‘lim, mavzular bo‘yicha kelgusi faoliyat uchun maqsadlar belgilab olinadi. Sintez- ushbu toifa o‘quv materialini alohida qismlarga ajratilgan tahlillari asosida yaxlit maqsadli natijani ifodalaydi. Baholash- O‘quvchi tomonidan u yoki bu material (badiiy asar, qonuniyat va qonunlar, ilmiy izlanish natijalari, egallangan bilim darajalari) ning o‘zlashtirish natijalarini indeks va indikatorlariga qarab aniq maqsad nuqtai nazaridan baho berishdan, munosabat bildirishdan, o‘lchashdan iboratdir. Baholash jarayoni bilish natijalarini baholash mezonlariga asoslanilanishdan iboratdir. O‘quv maqsadlarini topshiriqlarga aylantirish. O‘quv jarayonini texnologiyalashtirishda o‘quv maqsadlarini aniqlashtirish, uning natijasini belgilovchi nazorat topshiriqlarini ham ishlab chiqishni taqozo etadi. Og‘zaki nazorat - o‘quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda o‘quvchining u yoki bu fan modul, mavzu bo‘yicha o‘zlashtirgan bilimi, ko‘nikmasi, malakasi o‘quvchi-o‘quvchi; o‘qituvchi-sinf jamoasi tarzida savol-javob, jonli kommunikativ muloqot, verbal munosabatlar tarzida baholanadi. Og‘zaki nazoratda o‘quvchi o‘zining bilim saviyasi, tayyorgarlik darajasi, fanga qiziqishi, iqtidorini namoyon qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchiga bergan savol va qo‘shimcha savollar orqali uning ilmiy bilish qobiliyatining psixologik jihatlarini, pedagogik shart-sharoitlarini bilib oladi. Shuning bilan bir qatorda o‘zining mehnati natijalari samaradorligiga baho beradi. Og‘zaki nazoratning kamchiligi vaqtning chegaralanganligi; bitta mavzu bo‘yicha sinfdagi barcha o‘quvchilar bilimini bir vaqtning o‘zida baholash imkonining yo‘qligi; ko‘p mehnat sarflanishi; butun bir jamoaning faolligini ta’minlay olmaslik shular jumlasidandir. Yozma nazorat- o‘quv maqsadini, unda qo‘yilgan vazifalarning o‘zlashtirish darajasini turli shakllardagi yozma nazorat ishlari orqali baholashdan iboratdir.Yozma nazorat turlari bayon, diktant, insho, ijodiy ish, referat, taqdimot, test va boshqalardan iborat bo‘lib, o‘quvchining mavjud o‘zlashtirish darajasi, dunyoqarashi, shaxsiy munosabatlari, nuqtai-nazari Ўқув мақсадлари аниқ белгилангач унга монанд назорат топшириқлари ҳам ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ бўлиб, унинг шакллари хилма-хилдир. Жумладан улар: - оғзаки назорат; - ёзма назорат; - тестназорати. Тестлар фанларнинг характери, мақсаднинг қўйилишига қараб хилма- хилдир. Педагогика фанида эса тестларни 3 гуруҳга ажратиб туркумлаш мумкин: 1. Ў қувчининг интеллектуал ривожланиш даражасини аниқловчи тестлар. 2. Педагогик тестлар. 3. Муайян касбга яроқлиликни аниқловчи тестлар. 4. Мутахассислик фанларида эса: - ёпиқ тест топшириқлари; - очиқ тест топшириқлари; - лаёқатни аниқлаш тестлари; - тўғри кетма-кетликни аниқлаш тестлари кенг қўлланилади . to‘liq ifoda etiladi. Yozma nazorat o‘quvchining bilimi, ko‘nikma va malakalarini haqqoniy, adolatli baholashning samarali usuli hisoblanadi. Lekin, ushbu nazorat shaklida o‘qituvchi va o‘quvchining subyekt-subyekt tarzidagi kommunikativ muloqoti bo‘lmaydi; ba’zi hollarda o‘quvchidagi iqtidor o‘zini namoyon eta olmaydi; yozma nazorat natijalari haqida birdan o‘quvchiga ma’lumot berilmaydi; o‘qituvchidan ko‘p vaqt va mehnat talab etadi; o‘quvchining pedagogik-psixologik xususiyatlari, holati yaqqol jonli namoyon bo‘lmaydi. Test (inglizcha “test” –sinash, tekshirish, o‘rganish) - aniq maqsad asosida muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarda imkon beruvchi sinov vositasi sanaladi. 7 Test ilk bor 1864 yildat Buyuk Britaniyalik psixolog olim J.Fisher tomonidan o‘quvchilar bilim darajasini tekshirish uchun qo‘llanilgan bo‘lib, uning nazariy asoslarini ingliz psixologi F.Gamelton ishlab chiqqan. Psixologik testlar esa ilk martta amerikalik psixologik E.Torndaik tomonidan ishlab chiqilgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida test sinovlari o‘quvchilarning o‘quv-bilimi qobiliyatlarini baholash maqsadida keng foydalanila boshlandi. 1992 yilda O‘zbekiston MDH mamalakatlari ichida birinchi bo‘lib, oliy o‘quv yurtiga kiruvchilar uchun pedagogik testlarni amaliyotga joriy etdi. Yopiq test topshiriqlari bir nechta javoblardan iborat bo‘lib, barcha javoblar to‘g‘riga o‘hshaydi, lekin ulardan bittasi to‘g‘ri bo‘ladi. Yopiq test topshiriqlari javoblari son jihatidan 2-5 tagacha bo‘lishi mumkin. Ikkita javobi bo‘lgan (“to‘g‘ri”, “noto‘g‘ri”) yopiq test shaklidagi topshiriqlar o‘qituvchi tomonidan dastlabki tezkor ma’lumotlarni olish maqsadida foydalaniladi. Ya’ni, o‘quv fani bo‘yicha o‘quvchining dastlabki umumiy tayyorgarligi, qiziqishi, bilim darajasi va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Masalan: 1. Kim sizda ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lishga qiziqish uyg‘otdi? A) Ingliz tili o‘qituvchim B) O‘zimning qiziqishim kuchli. Ochiq test topshiriqlarida o‘quvchining bir-ikki so‘zdan iborat qisqa va aniq javoblari talab etiladi. Test so‘rovnomasida faktlarga asoslangan javob uchun maxsus joy qoldiriladi. Masalan: 1. Pedagogik texnologiya atamasi----------------yilda, ------------lik pedagog olim tomonidan ilk bor fanga kiritilgan. Ochiq testlarda bitta yoki bir nechta so‘z matndan tushib qoldiriladi. O‘quvchilar bilimini baholashda test topshiriqlarining shakllari va mazmuni o‘qituvi tomonidan maqsadning qo‘yilishiga qarab tanlanadi. Pedagog olimlar tomonidan pedagogik test topshiriqlari shakllari ilmiy asoslangan. Ular quyidagicha tasnif etilgan: - birdan-bir to‘g‘ri javobi bo‘lgan yopiq topshiriqlar: - bir necha to‘g‘ri javoblari nazarda tutilgan yopiq topshiriqlar: - bitta so‘z (yoki so‘zlar) tushirib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq topshiriqlar; - to‘g‘ri ketma-ketlikni aniqlash uchun topshiriqlar (ularni bajarishda betartib holdagi so‘zlardan gap tuzish zarur); - o‘zaro bog‘lanishni (muvofiqlikni) aniqlash uchun topshiriqlar; - ayrim fanlar bo‘yicha bilimlarning chuqurligini aniqlash bo‘yicha topshiriqlar; - sonni to‘ldirishga mo‘ljallangan topshiriqlar,bunda sonlar seriyasini topish usulini aniqlash testlari; - masalalar yechishga qaratilgan (matematiq fizik va b.q) topshiriqlar; - chizmalar va sxemalarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar; - olingan axborotni o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun topshiriqlar; - sinonimlar va antonimlarni farqlashga topshiriqlar; - analogiya (aynan o‘xshashlik)ga oid topshiriqlar; - o‘qilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar; 7 У.Иноятов ва б.қ. 157-бет - ko‘rsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar; - bilimdonlikni aniqlashga oid topshiriqlar; - tafakkurni aniqlovchi testlar; - orfografik testlar; - til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar; Test nazoratining boshqa nazorat turlariga nisbatan o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib. Ular quyidagilardan iboratdir: - imtihon biletlari 3 ta savol bilan chegaralanadi, lekin 5 ballik baho tizimidan butun o‘quv fani bo‘yicha foydalaniladi, lekin test yoki bo‘limi mazmuni bo‘yicha bilish o‘quvchi darajani aniqlovchi savollarga javob beriladi; - o‘quvchining bilim darajasi obyektiv, adolatli baholanadi; - vaqtdan unumli foydalaniladi; - barcha o‘quvchilar uchun bir xil sharoit yaratiladi; - test natijalarining baholash mezonlari, beriladigan javoblar oldindan aniqligi; - test nazorati AKT lar vositasida avtomatlashtiriladi; test topshiriqlarining ba’zi kamchiliklari ham mavjud. 1. Test nazoratida o‘quvchining hissiy-emosional holati, qobiliyati, kommunikativ faoliyati namoyon bo‘lmaydi. 2. O‘quvchi tomonidan test javoblarini to‘liq, erkin yozma yoki og‘zaki bayon etish chegaralangan. Reyting tizimi. – muayyan xodisani oldindan belgilaydigan shkala bo‘yicha baholash sanaladi. Reyting tizimi o‘quvchilarning bilim sifatini nazorat qilish turi, metodi va shakli hisoblanadi. 8 Reyting tizimi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iboratdir: - nazoratning uch bosqichliligi ya’ni, joriy, oraliq, yakuniy; - nazorat topshiriqlarining og‘zaki. Yozma, test tarzida doimiyligi, yalpiligi, izchilligi; - nazorat topshiriqlari natijalarini inobatga olishning yaxlitligi; - bilim, ko‘nikma, malakalarni baholashning uzksizligi, haqqoniyligi, xosliligi, adolatliligi; - o‘quvchini doimiy o‘z ustida ishlashga undashi (5 ballik baho mezoni asosida biletli nazoratda o‘quvchi faqat imtihon jarayonida tayyorlanadi); - o‘quvchilarga erkin, mustaqil, ijodiy ishlash, bilimlarni ihtiyoriy o‘zlashtirishlari uchun shart-sharoit yaratilishi; O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari 4 ta o‘zlashtirish darajasiga binoan reyting foizlari mezonlariga asoslanib o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari quyidagicha aniqlanadi: 0-54- qoniqarsiz 55-70- qoniqarli 71-85- yaxshi 86-100- a’lo Ushbu reyting tizimi o‘quv maqsadlari natijasini baholash uchun qo‘llaniladi. Tarbiya natijalari, o‘quvchilarning tarbiyalanganlik natijasini baholashda esa tarbiya texnologiyasi maqsadlaridan kelib chiqqan holda alohida dasturiy mezonlar asosida baholanadi. Te xnologik xarita Darsning muvaffaqiyati uni o‘qituvchi tomonidan puxta rejalashtirishga, loyihalashtirishga bog‘liq. Bunda o‘qituvchidan o‘quv fanining, o‘tiladigan mavzuning xususiyatlaridan, o‘z imkoniyatlaridan, o‘quvchilarning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda har bir darsning texnologik xaritasini yaratishi taqozo etiladi. 8 У.Иноятов. 157-бет. Рейтинг (инглизча “rating”- баҳолаш. Тартибгакелтири ш,даража) Texnologik xarita tuzishda shaklan va mazmunan quyidagi talablar inobatga olinadi: o‘qituvchi o‘tiladigan dars mavzuning o‘quvchi tomonidan puxta o‘zlashtirilishini ta’minlashni qanday samarali tashkil etadi? Maqsadni amalga oshirishda o‘qituvchining o‘z ustida ishlashi, metodik bazaga ega bo‘lishi; o‘quvchilarning bilim darajasi, intellektual salohiyati, fanga bo‘lgan qiziqishi, mavjud muhit; yosh va psixologik xususiyatlari; darsga ajratilgan vaqtni uning bosqichlari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanishi;darsning interfaol usullari, innovasion shakllarini o‘z o‘rnida tanlash; dars mazmunidan kelib chiqqan holda texnologik vositalarni aniqlash; kutiladigan natijani oldindan tashxislash. Darsning texnologik xaritasi rang-barangligi, puxtaligi, qiziqarliligi, o‘quvchilar faolligini ta’minlashi o‘quvchilar bilim,ko‘nikma va malakalarining kafolati omilidir. Texnologik xarita darsning pasporti hisoblanadi. Unda darsga ajratilgan vaqt muddatidan unumli foydalanish, maqsad va vazifaning aniq belgilanishi, natijaning kafolati asosiy mezon hisoblanadi. O‘qituvchi har bir darsning texnologik xaritasini tayyorlashda alohida ijodiy yondoshadi, shuning uchun texnologik faoliyat jarayoni o‘quvchidan ham, o‘qituvchidan ham ijodkorlikni, tashabbuskorlikni, faollikni talab etadi. Masalan, O‘zekiston davlat jahon tillari universiteti magistratura 1-bosqichida o‘tiladigan “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat” fani misolida tuzilgan texnologik xarita quyidagicha bo‘lishi mumkin. Ta’lim samaradorligini oshirishda interfaol usullar va ularga qo‘yiladigan didaktik talablar Mavzuga ajratilgan vaqt – 2 soat Magistrlar soni – 50 O‘quv mashg‘ulotining shakli – ma’ruza - taqdimot O‘quv mashg‘ulotining texnologik tuzilmasi 1. O‘qitiladigan mavzuning mohiyatini dolzarbligini ilmiy-nazariy asoslash 2. Ta’lim samaradorligini oshirishda interfaol usullarning o‘ziga xos ijobiy tomonlari, ularga qo‘yiladigan didaktik talablar haqida magistrlarga ma’luot berish 3. Ma’ruza asosida tayyorlangan tarqatma materiallarni berish 4. Ma’ruzani taqdimot texnologiyasi asosida yoritish 5. Mavzuga oid interfaol usullarni aniqlash 6. Magistrlarni qiziqtirgan savollarga javoblar asosida darsni mustahkamlash 7. Ma’ruzani yakunlash O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Magistrlarni innovasion ta’lim texnologiyasi samaradorligini ta’minlashda interfaol usullarning ahamiyati, turlari va ularga qo‘yiladigan didaktik talablar haqida ilmiy-nazariy bilimlar bilan qurollantirish zamirida ularni innovasion pedagogik jarayonga tayyorlash Pedagogik vazifalar 1.Ta’lim samaradorligini oshirishda interfaol usullarning ahamiyatini ochib berish. 2. Interfaol usullarga qo‘yiladigan didaktik talablar haqida ma’lumot berish. O‘quv faoliyati natijalari 1.Magistrlar ta’lim jarayonining natijasi kafolati interfaol usullar ekanligi anglab yetadilar. 2. Interfaol usullarning ta’limiy, tarbiyaviy ahamiyatini bilib oladilar. 3. Interfaol usullarning dars mazmunini 3. Interfaol usullardan ta’lim jarayonida foydalanishdan kutiladigan natijalar borasida tushuncha berish. 4. “Aqliy hujum”, “Keys-stadi”, “Klaster”, “Video-topishmoq”, “Qora quti”, “Zig-zag”, “Dumaloq stol atrofida”, “Piramida” va boshqa interfaol usullarning tuzilishi va ahamiyatini yoritish. o‘zlashtirishdagi ijobiy roli haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar. 4. Mazkur interfaol usullarning qo‘llanish jarayoni, mazmuni, mohiyati, amaliy ahamiyati haqida yetarlicha xabardor bo‘ladilar. Ta’lim metodi. Ma’ruza, kuzatish, tushuntirish, savol-javob, namoyish, bayon etish, klaster Ta’limni tashkil etish shakli Ma’ruza-taqdimot Didaktik vositalar Mavzuga oid ilmiy-nazariy, metodik adabiyotlar, slayd-taqdimot, ma’ruza matni va tarqatma materiallar Ta’limni tashkil etish uchun sharoit AKT bilan jihozlangan, magistlar bilim olishi uchun barcha sharoitlar mavjud “Pedagogik texnologiya” xonasi Nazorat turi Joriy nazorat Mashg‘ulot bosqichlari va vaqt me’yorlari Faoliyat mazmuni 1 bosqich: Tashkiliy-tayyorgarlik bosqichi (5 daqiqa) O‘qituvchi faoliyati Magistr faoliyati Ma’ruzaga magistrlarning tayyorgarligi, auditoriyaning, AKTning tayyorgarligi, o‘quv jihozlarining mavjudligini nazorat qiladi. Ma’ruza mavzusi e’lon qilinadigan maqsad va vazifalar, kutiladigan natija bayon etiladi. Ma’ruzaga zarur bo‘lgan barcha texnik jihozlarni tayyorlaydi, muhit yaratadi, diqqatni jamlaydi. Ma’ruza mavzusi rejasida kutiladigan ilmiy-nazariy g‘oyalarni o‘zlashtirishga o‘zini psixologik- pedagogik tayyorlaydi. II bosqich: Asosiy - yangi bilimlarni bayon etish va o‘zlashtirish bosqichi (60 diqiqa) Magistrlar taqdimot vositasida o‘quv materiali bilan izchil, sistemali ravishda tanishtiriladi. Ularga ilmiy-nazariy bilim beriladi. Taqdimotdan foydalanadi. Magistrlar faolligini ta’minlaydi. Magistrlar bilan kommunikativ hamkorlik asosida yangi materialni yaxlit o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Taqdimotda keltirilgan ilmiy- nazariy bilimlarni o‘zlashtiradilar. Asosiy tushuncha va ma’lumotlarni yozib oladilar. Taqdimot materialari bo‘yicha o‘z fikr- mulohazalarini bayon etadilar. Slaydlar bilan tanishadilar. O‘zlarini qiziqtirgan savollarni tayyorlaydilar. III-bos qich Bilimlarni mustahkamlash, fikrlar korreksiyasi bosqichi (10 daqiqa) Yangi material bayoni asosida magistrlar bilan ijodiy fikr almashadi. “Klaster” ususlidan foydalanib, yangi darsni mustahkamlaydi. Savollarga javob beradi. Hamkorlikda muammolar yechimini topadi. IV -bosqich Yakuniy, xulosalash, kelgusi rejalarni aniqlash bosqichi (5 daqiqa) Magistrlarning o‘quv mashg‘ulotiga ishtirokini joriy baholaydi, xulosalaydi, uyga topshiriq beradi. Darsning tashkiliy, ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchiliq magistrlarning faolligi yuzasidan umumiy xulosalar chiqaradi. Har bir magistr o‘quv mashg‘uloti bo‘yicha o‘z-o‘zini baholaydi. Uyga berilgan topshiriqlarni yozib oladi. Shunday qilib, texnologik xarita o‘qituvchi faoliyatini loyihalash, samarali tashkil etish uchun metodik poydevor hisoblansa, o‘quvchi uchun esa chuqur bilim egallashida zamin yaratadi. INNOVASION PEDAGOGIKA VA TA’LIM INNOVASIYALARI. TA’LIM INNOVASIYALARINING TURLARI Ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat hayotining barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi. Insoniyatning davlat va jamiyat qurilishiga doir asriy tajribalari ijtimoiy munosabatlarni yangicha yondashuvlar asosida tartibga solish borasidagi ilg‘or yondashuvlarning qaror toptirilishiga olib keldi. Mazkur yondashuvlarning mohiyati so‘nggi yillarda umumiy tarzda “modernizasiyalash” tushunchasi yordamida ifodalanib kelinmoqda. Xo‘sh, “modernizasiya” tushunchasi lug‘aviy jihatdan qanday ma’noni anglatadi? Ushbu tushuncha negizida qanday holat tavsiflanadi? Modernizasiya (ingl. “modern” – zamonaviy, ilg‘or, yangilangan) – obyektning yangi talablar va me’yorlar, texnik ko‘rsatmalar, sifat ko‘rsatkichlariga mos ravishda yangilanishi sanaladi. Ta’lim tizimining modernizasiyalashda quyidagi ustuvor vazifalar hal qilinadi: - har bir shaxsning to‘laqonli ta’lim olishida boshqalar bilan teng huquqliligi va ta’lim olishning ochiqligini ta’minlash; - uzluksiz ta’lim tizimida yangi sifat ko‘rsatkichlariga erishish; - yangi ta’lim resurslarini jalb qilish va ulardan samarali foydalanish asosida uzluksiz ta’lim tizimida samarali me’yoriy-huquqiy va tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarni shakllantirish; - davlat va jamiyatning qo‘llab-quvvatlashi negizida ta’lim tizimi xodimlarining ijtimoiy maqomi va kasbiy kompetentligini rivojlantirish; - ta’lim tizimining davlat va jamoatchilik boshqaruviga asoslanganlik tamoyiliga muvofiq ta’lim jarayoni ishtirokchilari – talabalar, pedagoglar, ota-onalar va ta’lim muassasalarining rolini oshirishdan iborat. Ta’limni modernizasiyalash jarayoni o‘z-o‘zidan innovasiyalarga bog‘liq bo‘ladi. “Innovasiya ... ta’limda “miqdor”ning “sifat”ga o‘zgarishi ya’ni kuchli darajadagi sifat bu-sinfda o‘zaro interfaol harakatlar, fikrni ifodalash uchun imkoniyatlar yaratish, hayotiy tajribalarni o‘rganish kabi yangi va samarali yondoshuv va strategiyalar orqali ifodalanadigan atamalarning jamlanmasidir” 9 ( Aleks Muur. 40-bet). Pedagogik innovasiyalar tegishli sohada ijobiy o‘zgarishlarni sodir etish, sifat jihatdan yuqori natijalarga erishish maqsadida qo‘llaniladi. Bu turdagi innovasiyalarni asoslash muayyan bosqichlarda amalga oshadi. Ular quyidagilar: Pedagogik innovasiyalar o‘z xususiyatiga ko‘ra quyidagi tarkibiy tuzilishga ega bo‘ladi: 1.Sohada namoyon bo‘layotgan yangilikni ajratib ko‘rsatuvchi blok (unda pedagogikadagi yangi g‘oyalar, pedagogik yangiliklarning tasnifi, ularni asoslashga xizmat qiladigan shart- sharoitlar, yangilik darajasini belgilovchi me’yorlar, pedagoglarning yangiliklarni o‘zlashtirish va undan amaliyotda samarali foydalanishga tayyorliklari, an’analar va novatorlik tashabbuslari, sohada yangiliklarni yaratish bosqichlari aks etadi). 2. Pedagoglar tomonidan yangilikning idrok qilinishi, o‘zlashtirilishi va baholanishi ifodalovchi blok (unda pedagogik jamoalar tomonidan yangiliklarning baholanishi va o‘zlashtirilishi – turli innovasion jarayonlar, konservatorlik va novatorliq innovasiya muhiti, pedagogik jamoalarning yangilikni idrok etish va baholashga tayyorliklari aks etadi. 3. Yangilikdan foydalanish va uni joriy etish bloki (unda yangilikni amaliyotga tadbiq etish va ulardan samarali foydalanish hodisasi ro‘y beradi). Novasiya (yangilanish). Novasiya va innovasiyaning farqli jihatlari Lug‘aviy jihatdan “innovasiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi. “Innovasiya” tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”da ko‘rsatilishicha, innovasiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega: “Innovasiya (ingl. “innovationas” – kiritilgan yangiliq ixtiro) – 1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag‘lar; 2) ilmiy-texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdeq ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo‘llanishi” 10 . A.I.Prigojinning fikriga ko‘ra, innovasiya maqsadga muvofiq ravishda muayyan ijtimoiy birlik – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan munosabatga yangicha yondashish, bu 9 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 40-бет. 10 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 11 том.1-босқич. Янги ғоянинг туғилиши, (кашфиёт босқичи) 2-босқич. Янги ғояга таянган ҳолда янгиликни асосланиши 3-босқич. Асосланган янгиликнинг амалиётда қўлланилиши 4-босқич. Янгиликнинг ёйилиши ва кенг кўламда амалиётга тадбиқ этилиши 5-босқич. Янгиликнинг тегишли соҳада ҳукмронлик қилиши 6-босқич. Муқобиллик Инновация – муайян тизимнинг ички тузилишини ўзгартиришга қаратилган фаолият munosabatni bir qadar turg‘un elementlar bilan boyitib borish tushunilishi lozim. Bu o‘rinda anglanadiki, muallifning qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga nisbatan innovasion yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir shaxs fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar jarayonining ishtirokchisi sifatida o‘ziga xos innovatsion faoliyatni tashkil etadi. Amerikalik psixolog E.Rodjers o‘z tadqiqotlarida innovasion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik jihatlari, ijtimoiy munosabatlarga yangilik kiritish, bu jarayonda ishtirok etuvchi shaxslarning toifalari, ularning yangilikka bo‘lgan munosabatlari, yangilikni qabul qilish, mohiyatini anglashga bo‘lgan tayyorlik darajasi hamda muayyan shaxslar toifalari o‘rtasidagi innovasion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning tasnifi masalalarini o‘rgangan. Innovasion ta’lim (ingl. “innovation” – yangilik kiritish, ixtiro) – ta’lim oluvchida yangi g‘oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim. “Innovasion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan. Innovasion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovasion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovasiyalari deb nomlanadi. Innovasiyalar turli ko‘rinishga ega. Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovasiyalarni qo‘llashda sarflangan mablag‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi ko‘zlanadi. Innovasiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega bo‘lishi zarur. Mohiyatiga ko‘ra innovasiyalar munosabat yoki jarayonga yangilik kiritishning dinamik tizimi sanaladi. O‘z- o‘zidan tizim sifatida yangilik kiritirish munosabat yoki jarayonning, birinchidan, ichki mantig‘ini, ikkinchidan, kiritilayotgan yangilikning muayyan vaqt oralig‘ida izchil rivojlanishi va atrof- muhitga ko‘rsatadigan o‘zaro ta’sirini ifodalaydi. Ta’lim innovasiyalari bir necha turga ajratiladi. Ular: Таълим инновациялари – таълим соҳаси ёки ўқув жараёнида мавжуд муаммони янгича ёндашув асосида ечиш мақсадида қўлланилиб, аввалгидан анча самарали натижани кафолатлай оладиган шакл, метод ва технологиялар Инновацияларнинг асосий кўринишлари : - янги ғоялар; -тизим ёки фаолият йўналишини ўзгатиришга қаратилган аниқ мақсадлар; - ноанъанавий ёндашувлар; - одатий бўлмаган ташаббуслар; - илғор иш услублари ; Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novasiya”, “innovasiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Ilmiy adabiyotlarda “novasiya” (yangilanish, yangilik) hamda “innovasiya” (yangilik kiritish) tushunchalarining bir-biridan farqlanishiga alohida e’tibor qaratiladi. Misol uchun, V.I. Zagvyazinskiyning e’tirof etishicha, “yangi”, “yangilik” tushunchasi nafaqat muayyan g‘oyani, balki hali amaliyotda foydalanilmagan yondashuv, metod hamda texnologiyalarni ifodalaydi. Ammo bunda jarayon elementlari yaxlit yoki alohida olingan elementlaran iborat bo‘lib, o‘zgarib turuvchi sharoit va vaziyatda ta’lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etish g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi. Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod, metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Mohiyatiga ko‘ra novasiya va innovasiya o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Ular quyidagilardir : Novasiya InnovasiyaАсосий турлари Фаолият йўналишига кўра Педагогик жараёнда қўлланиладиган инновациялар Таълим тизимини бошқаришда қўлланиладиган инновациялар Киритилган ўзгаришларнинг тавсифига кўра Радикал инновациялар Комбинацияланган инновациялар Модификацияланган инновациялар Ўзгаришларнинг кўламига кўра Тармоқ (локаль) инновациялар Модул инновациялар Тизим инновациялари Келиб чиқиш манбаига кўра Жамоа томонидан бевосита яратилган инновациялар Ўзлаштирилган инновацияларБорди-ю, фаолият маълум концептуал ёндашув асосида амалга оширилиб, унинг натижаси муайян тизимнинг ривожланишига ёки уни тубдан ўзгартиришга хизмат қилса, у инновация (янгилик киритиш) деб аталади.Агар фаолият қисқа муддатли, яхлит тизим хусусиятига эга бўлиб, фақатгина тизимдаги айрим элементларни ўзгартиришга хизмат қилса у новация (янгиланиш) деб юритилади 1) amaldagi nazariya doirasida qo‘llaniladi; 2) ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi; 3) metodlar yangilanadi; 4) natija avvalgi tizimni takomillashtiradi 1) tizimli, yaxlit va davomli bo‘ladi; 2) ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi; 3) subyektlarning faoliyati to‘la yangilanadi; 4) yangi texnologiyalar yaratiladi; 5) faoliyatda yangi sifat natijalariga erishiladi; 6) amaliyotning o‘zi ham yangilanadi I.P.Podlas ы yning fikriga ko‘ra, ta’lim innovasionlari quyidagi o‘zgarishlar ga olib keladi: - pedagogik tizimning tamomila o‘zgarishi; - o‘quv jarayonining o‘zgarishi; - pedagogik nazariyaning o‘zgarishi; - o‘qituvchi faoliyatining o‘zgarishi; - talaba faoliyatining yangilanishi; - pedagogik texnologiyaning o‘zgarishi; - ta’lim mazmunining yangilanishi; - o‘qitish shakl, metod va vositalarining o‘zgarishi; - ta’lim tizimi boshqaruvning o‘zgarishi; - ta’lim maqsadi va natijalarning o‘zgarishi 11 Bu o‘rinda M.M.Potashnik tomonidan e’tirof etilgan innovasiya jarayonlar mohiyatini ifodalovchi talqin alohida ahamiyatli ekanligini ko‘rsatish o‘tish maqsadga muvofiqdir. Mazkur talqinga ko‘ra innovasion jarayon quyidagi tuzilmalarga ega: Innovasiya jarayoni tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘lish bilan birga muayyan qonuniyatlarga ham bo‘ysunadi. Mazkur jarayon uchun quyidagi to‘rtta qonuniyat xarakterli sanaladi. 11 И.П.Подласый. Мотив – мақсад – вазифа – мазмун – шакл – методлар – методика компонентлари йиғиндиси Фаолият тузилмаси Инновацион жараёнда иштирок э тувчи субъектларСубъектив тузилма. Инновацион фаолият субъектларининг халқаро, минтақавий, туман, шаҳар ва б. даражалари Даражали тузилмаси Ўқув жараёни, маънавий-маърифий ишлар, бошқарув ва ҳ.к.да янгиликнинг пайдо бўлиши Ғоявий тузилма Янгиликнинг пайдо бўлиши – жадал ривожланиши – камолот чўққиси – ўзлаштириш – диффузия – янги ғоялар билан бойитилиши Даврийлик тузилмаси Бошқарув жараёни (режалаштириш – ташкил этиш – раҳбарлик қилиш – назорат) элементларининг ўзаро алоқаси Бошқарув тузилмаси Диагностик, прогностик, ташкилий, амалий, умумлаштирувчи ва татбиқ этувчи инновациялар Ташкилий тузилмаси. 1- qonuniyat. Pedagogik innovasion muhitining keskin beqarorlik 2-qonuniyat. Amalga oshish 3-qonuniyat. Qoliplashtirish 4-qonuniyat . (stereotiplashtirish) Pedagogik innovasiyalarning davriy takrorlanishi Keskin beqarorlik qonuniyatiga ko‘ra pedagogik jarayon va hodisalar to‘g‘risidagi yaxlit tasavvurlar o‘zgaradi, shakllangan pedagogik yangilik baholanadi va bu yangilikning ahamiyati, qiymati e’tirof etiladi. Amalga oshish qonuniyati yangilikning hayotiyligini ifodalaydi, unga ko‘ra yangi pedagogik innovasiyalar stixiyali yoki ongli ravishda o‘ta tezkor yoki tezkor ravisha amaliyotga tatbiq etilai. Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuniyati aksariyat pedagoglarda yangicha tafakkurning qaror topganligini va ularning innovasiyalarni amaliyotga tatbiq etish yo‘lida faollik ko‘rsatishlarini tavsiflaydi. Bu jarayonda dastlab innovasion xarakter kasb etgan g‘oyalar yanada ilg‘or yangiliklarni amalga oshirishsh yo‘lida to‘siq bo‘la boshlaydi. Pedagogik innovasiyalarning davriy takrorlanishi va qaytarilishi qonuniyati yangiliklarning yangi, yanada qulay sharoitlarda qayta tiklanishini ifodalaydi. Odatda pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiq etilishi ikki xil kechadi: 1. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi stixiyali kechadi, ya’ni, innovasion jarayonda pedagogik yangiliklarga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, ularni amaliyotga tatbiq etishda mavjud shart-sharoitlar, usul va yo‘llariga ongli munosabat bildirilmaydi. 2. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi tizimli kechadi, ya’ni, pedagogik yangiliklar innovasion jarayonda ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsuli sifatida amaliyotga joriy etiladi. Innovasion faoliyat mazmuni. Pedagogning innovasion faoliyati Pedagogik innovasion jarayon mohiyati. Zamonaviy ta’limga xos muhim jihatlardan biri – pedagog faoliyatining innovasion xarakter kasb etishiga erishish sanaladi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovasion xarakter kasb etishiga erishish masalasi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy o‘rganila boshlagan. Xususan, X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M. Maylz, A.Xeyvloq D.Chen, R.Edem, F.N. Gonobolin, S.M. Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kaliq N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan ishlarda innovasion faoliyat, pedagogik faoliyatga innovasion yondashish, innovasion g‘oyalarni asoslash va ularni amaliyotga samarali tadbiq etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada yaratilgan pedagogik innovasiyalardan xabaror bilish orqali pedagog faoliyatida ulardan faol foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmunini yoritilgan. Har qanday innovasiyada “yangi”, “yangilik” tushunchalari muhim ahamiyatga ega. Turli munosabat va jarayonlarga kiritilayotgan yangilik mazmunan xususiy, subyektiv, mahalliy va shartli g‘oyalar tarzida namoyon bo‘ladi. Xususiy yangilik munosabat, obyekt yoki jarayonga tegishli elementlardan birini o‘zgartirish, yangilashni nazarida tutadi. Subyektiv yangilik ma’lum obyektning o‘zini yangilash zaruriyatni ifodalaydi. Mahalliy yangilik alohida olingan obyekt uchun kiritilayotgan yangilikning amaliy ahamiyatini tavsiflash uchun xizmat qiladi. В.А.Сластенин инновацияни янгилик яратиш, кенг ёйиш ва фойдаланишга қаратилган мақсадга мувофиқ, йўналтирилган жараёни мажмуи деб билади. Муаллифнинг фикрига кўра ҳар қандай инновация янги воситалар ёрдамида ижтимоий субъектларнинг эҳтиёжини қондириш ва интилишларини рағбатлантириш мақсадини кўзлайди. Shartli yangilik esa munosabat, obyekt yoki jarayonda murakkab, progressiv yangilanishning sodir etilishini ta’minlovchi ma’lum elementlarning yig‘indisini yoritishga xizmat qiladi. Rossiyalik olimlar – A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, N.P.Stepanov va b. esa innovasion jarayon hamda uning tarkibiy qismlarini o‘rganishga e’tiborni qaratgan. Bu o‘rinda ular innovasion jarayonning tashkil etilishiga nisbatan quyidagi ikki yondashuv mavjud ekanligini e’tirof etadi: 1) yangilikning individual mikro darajasi (unga ko‘ra qandaydir yangi g‘oya amaliyotga joriy etiladi); 2) alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’sirini ifodalovchi makro daraja (bu o‘rinda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’sirlanishi, birligi, raqobati va birining o‘rnini ikkinchisi tomonidan egallanishi ahamiyatli sanaladi). A.I.Prigojin, B.V.Sazonov va V.S.Tolstoylar o‘z tadqiqotlarida yangilik kiritishning tizimli konsepsiyani asoslashga uringan. Bu o‘rinda mualliflar innovasion jarayonlarning quyidagi ikki muhim bosqichini bir-biridan ajratib ko‘rsatishadi: 1. Yangilik sifatida namoyon bo‘ladigan g‘oyalarni ishlab chiqish (m: korxona, tashkilot tomonidan muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqishning rejalashtirilishi). 2. Yangilik (muayyan mahsulot)ni kengko‘lamda ishlab chiqish. Oliy ta’lim muassasalarida innovasion jarayonlarni tashkil etishda o‘ziga xos yondashuvlar kuzatila d i. Ular: « Innovasion faoliyat – bu yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi, yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorining mavjud me’yor bilan to‘qnashuvi natijasida vujudga kelgan muammolarni yechishga qaratilgan faoliyatdir»,-deb ta’kidlaydi V.I.Slobadchikov 12 . 12 В.И.Слобадчиков. Учитель и инновации. Москва. 2006. 215 ст. 1. Гностик-динамик ёндашув (унга кўра педагоглар педагогик инновациялар, уларнинг турлари, яратилиши, амалиётга татбиқ этилиши, хориж мамлакатларида яратилган илғор педагогик (таълимий) инновациялар ва уларни ўрганиш, маҳаллий шарт-шароитларни инобатга олган ҳолда амалиётда улардан фойдаланишга доир билим, кўникма, малакаларни изчил ўзлаштирадилар, ўз фаолиятларида педагогик инновацияларни фаол қўллаш борасидаги тажрибаларни ўзлаштирадилар). 2. Индивидуал фаолиятли ёндашув (бунда педагоглар ўзларининг индивиуал имкониятлари, қобилиятлари, тажрибаларига таянган ҳола амалиё фаолиятда педагогик инновацияларни қўллашда муайян изчилликка эришадилар). 3. Кўп субъектли (диалогик) ёндашув (мазкур ёндашув педагогик жараёнда инновацияларни ҳамкасбларнинг ўзаро, хусусан, кўп йиллик иш тажрибаси, касбий маҳорат ва тажрибага эга педагогларнинг фаолиятлари билан танишиш, уларнинг таълим инновацияларини самарали, мақсадли ва узлуксиз қўллашга доир тавсия 4. Инсонпарварлик ёндашуви (ушбу ёндашув педагогик жараёнда инновацияларни қўллашда таълим олувчиларнинг имкониятлари, хоҳиш-истаклари, қизиқишлари, билим, кўникма ва малакалари даражасини инобатга олиш мақсадга мувофиқлигини ёритишга хизмат қилади). 5. Индивидуал-ижодий ёндашув (унга кўра ҳар бир педагог фаолиятини ўрганилаётган мавзу, ўқув материалининг моҳияти, шунингдек, ўз имкониятлари, салоҳияти, маҳорати, иш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда таълим ва тарбия жараёнларини ижодий ишланмалар асосида ташкил этади). Inson faoliyati o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Masalan, ijodiy faoliyat, ilmiy faoliyat, pedagogik faoliyat, tadbirkorlik faoliyati, o‘quv-biluv faoliyati, boshqaruv faoliyati va innovasion faoliyat kabilar. Faoliyatning mazmuni, shart-sharoitlari, vositalari o‘zgarib borishi natijasida insonning ahloqiy madaniyati takomillashib boradi. «Pedagogik faoliyat - jamiyatning ta’lim-tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida umuminsoniy sifatlar va milliy fazilatlarni shakllantirishni ilmiy asoslangan reja- dasturga muvofiq amalga oshirish, ya’ni yosh avlodni hayotga tayyorlaydigan ijtimoiy zarur faoliyat»,-deya ta’riflaydi B.Ziyomuhammedov 13 . Bugungi kunda pedagogika sohasida yangi ilmiy yo‘nalish - pedagogik innovasiya va ta’lim jarayonini yangilash g‘oyalarining paydo bo‘lishi natijasida o‘qituvchining pedagogik faoliyatida ham yangi yo‘nalish «o‘qituvchining innovasion faoliyati» tushunchasi paydo bo‘ldi. Ta’lim tizimidagi innovasiyalar, ularni amaliyotga kiritish, innovasion jarayonlarni boshqarishni tahlil qilish orqali innovasion faoliyat tushunchasini ta’riflash imkoniyati paydo bo‘ldi. Innovasion faoliyat - pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuchdir. Innovasion faoliyat bu amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo‘lib, ijtimoiy-madaniy obyekt sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy subyektlarning harakat tizimi bo‘lib, u ma’lum doiradagi muammolarni yechish qobiliyatigina emas, balki har qanday vaziyatdagi muammolarni yechish uchun motivasion tayyorgarlikka ega bo‘lishdir. O‘qituvchi innovasion faoliyatining markaziy masalasi o‘quv jarayonini samarali tashkil etishdan iborat. “Barcha amaliyotdagi o‘qituvchilar bilganideq o‘qituvchining eng asosiy vazifasi o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqi pasayganda uni ko‘tarish va mavjud bo‘lgan motivasiyani o‘qitishning o‘zi orqali (masalan, tanqidiy qarash o‘qituvchi tomonidan beriladigan vazifa va materiallarga) zaiflashtirmaslik yoki buzmaslikdan iborat” 14 . Innovasion faoliyatni ma’lum bir ijtimoiy amaliyot maydonida ko‘rib chiqish zarur. Bu amaliyotning konkret subyekt nuqtai nazaridan, amaldagi an’anaga nisbatan jiddiy o‘zgarishlarga olib keladigan yangi faoliyatni innovasion deb hisoblash mumkin. Innovasion faoliyatning infratuzilmasini innovasion faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan xizmatlarni innovasion faoliyat subyektlariga taklif etuvchi tashkilotlar tashkil etadi. Demaq malaka oshirish institutlari, tuman (shahar) metodika kengashlari, maktab metod birlashmalari o‘qituvchilar innovasion faoliyat yuritishlari uchun zarur bo‘ladigan xizmatlarni tashkil etishlari kerak. Shunga ko‘ra «innovasion o‘zgarishlarni sezish, anglash har qanday o‘qituvchiga ham xos bo‘lavermaydi,-deb yozadi U.Nishonaliyev,- bu yerda eng asosiysi o‘qituvchining o‘zi yangilikni sezishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishidir». Innovasion faoliyat -uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovasion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagog olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovasion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblash mumkin: 13 14 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 25-бет O‘qituvchilarni innovasion faoliyatga tayyorlash muammosiga murojaat etish jamiyatda innovasion jarayonlar dinamikasining o‘sib borayotganligini tushunish natijasida vujudga keldi. Uning tahlili faqat fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishni o‘z ichiga olmasdan, balki yangiliklarni izlash, yaratish, moslashtirish, tatbiq etish va olingan natijalarni qayta tekshirish kabi jarayonlarni ham qamrab oladi. Innovasion faoliyatning tuzilishini o‘rganib chiqqan olimlardan biri V.Slastenin uni quyidagicha tuzilishga ega deb ko‘rsatib o‘tadi: «Innovasion faoliyatning tuzilishi-ijodiy yondashuv, ijodiy faolliq yangilikni kiritishga texnologik va metodologik tayyorgarliq yangicha fikrlash, muomala madaniyati. Innovasion faoliyatning darajalari: reproduktiv, evristiq kreativ bo‘lishi mumkin». Innovasion faoliyat davrida yangiliklar, innovasiyalar, tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi. Innovasion faoliyatga tayyorlashdan maqsad-o‘qituvchining yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. «Innovasion faoliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatidan qoniqmasligidan kelib chiqadi. U o‘qituvchi tomonidan u yoki bu pedagogik vazifani hal qilishda qandaydir to‘siqqa duch kelinib, uni muvaffaqiyatli hal etishga intilish asosida yuzaga keladi». Innovasion faoliyat yangi g‘oyani izlashdan boshlanadi. Pedagogik innovasiya ta’lim- tarbiya jarayonidagi muhim va murakkab masala yechimiga yo‘nalitirilganligi sababli o‘qituvchidan yangicha yondashuvni talab qiladi. O‘qituvchini innovasion faoliyatga tayyorlashda bir qator psixologik to‘siqlar mavjud. Bularning birinchisi o‘qituvchining o‘zi ko‘nikkan faoliyat chegarasidan tashqariga chiqishi juda qiyinligi, ya’ni o‘qituvchilarda ijodkorlikning yetarli emasligi bo‘lsa, yana bir sabab yangi va noma’lum narsalar har doim odamlarda cho‘chish va xavfsirashni keltirib chiqarishidir. A.M. Xon o‘qituvchilarda innovasion faoliyatni shakllantirishda uchraydigan psixologik to‘siqlarning ikki turini ajratadi: kognitiv psixologik to‘siqlar va muntazam paydo bo‘ladigan to‘siqlar. Kognitiv psixologik to‘siqlar yangilik haqidagi bilimlarning yetishmasligi, yangilikni his qilmaslik va nofaol xatti-harakatlar hisoblansa, muntazam psixologik to‘siqlar yangilikka nisbatan ishonchsizliq rahbariyatga ishonmasliq tashabbuskorlarni qo‘llab-quvvatlamaslik va odatda yangilik kirituvchilarga qarshi kurashish kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. - ижодий фаолият фалсафасини эгаллашга интилиш; -педагогик тадқиқот методларини эгаллаш; -муаллифлик концепцияларини яратиш қобилияти; -тажриба-синов ишларини режалаштириш ва амалга ошира олиш;-ўзидан бошқа тадқиқотчи- педагоглар тажрибаларини қўллай олиш; -ҳамкасблар билан ҳамкорлик; -фикр алмашиш ва методик ёрдам кўрсата олишлик; -зиддиятларнинг олдини олиш ва бартараф этиш; -янгиликларни излаб топиш ва уларни ўз шароитига мослаштириб бориш Ta’lim innovasiyalarini pedagogik jarayonga tatbiq etish bosqichlari Odatda pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiq etilishi ikki xil kechadi: 1. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi stixiyali kechadi, ya’ni, innovasion jarayonda pedagogik yangiliklarga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, ularni amaliyotga tatbiq etishda mavjud shart-sharoitlar, usul va yo‘llariga ongli munosabat bildirilmaydi. 2. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi stixiyali kechadi, ya’ni, pedagogik yangiliklar innovasion jarayonda ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsuli sifatida amaliyotga joriy etiladi Ta’lim innovasiyalarini pedagogik jarayonga tatbiq etish bir necha bosqichlarda kechadi.Ular quyidagilardir: Bugungi kunda pedagoglarning innovasion faoliyat ko‘nikma, malakalariga ega bo‘lishlari muhim ahamiyatga ega. Pedagoglar tomonidan innofasion faoliyat ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtira olishlarida ularning innovasion yondashuvga ega bo‘lishlari talab etiladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra pedagoglar tomonidan innovasion faoliyat ko‘nikma, malakalarining o‘zlashtirilishi ularda innovasion yondashuvni qaror topishi asosida kechadi. Pedagoglarda innovasion yondashuvning qaror topishi ham murakkab jarayon bo‘lib, u bir necha bosqichda kechadi Demaq ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiyaning rivojlanishi ta’lim tizimida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi. Ta’lim tizimining modernizasiyasi davlat va jamiyat malakali kadrlarga, shaxsning esa sifatli ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ro‘y beradi. Ta’lim amaliyotida pedagogik texnologiyalarning qo‘llanilishi ta’lim tizimi modernizasiyasining tarkibiy elementi hisoblanadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim-tarbiya jarayonlarini texnologiyalashtirish kam kuch va vaqt sarflagan holda kutilayotgan natijani qo‘lga kiritishga imkon beradi, o‘qitish sifatini yaxshilab, samaradorligini oshiradi. Pedagogik innovasiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovasiyalarning didaktik imkoniyatlariga ko‘ra ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi. O‘qituvchining innovasion faoliyati pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg‘a undovchi, bunyodkorlikka rag‘batlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lib, ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. Shu sababli har bir o‘qituvchi innovasiyalarning mohiyatini to‘la tushungan holda o‘z faoliyatiga izchil tatbiq eta olishi zarur. O‘qituvchi innovasion faoliyatining mezonlari va uni shakllanish bosqichlari. Innovasion faoliyat o‘qituvchining hamma muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy faoliyat bo‘lib, u shaxsning kasbiy, metodik mahoratini sifatli qayta qurish demakdir. O‘qituvchilarning innovasion faoliyatga tayyorgarligini tahlil qilishni 3 bosqichda amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1. Yangilikni pedagogik faoliyatda qo‘llashdan oldingi davrdagi o‘qituvchi faoliyatini tahlil qilish. 2. Innovasion faoliyatning faol shakllanish davrini tahlil qilish.1-босқич. Муаммони таҳлил асосида аниқлаш 2-босқич. Мўлжалланаётган таълим тизимини лойиҳалаш 3-босқич. Ўзгаришлар ва янгиликларни режалаштириш 4-босқич. Ўзгаришларни амалга ошириш 3. Pedagogik jarayonga yangilik kiritilib bo‘lgandan keyingi davrdagi faoliyatni tahlil qilish. Ma’lumki, shaxsning xislat va fazilatlari faoliyat ko‘rsatish jarayonida shakllanadi va faoliyatning natijasi hisoblanadi. Shu sababli o‘qituvchilarda yangilikka intiluvchanlik va mustaqil mutolaa qilishga doimo zaruriyat sezish psixologiyasini singdirish lozim. Chunki yangilik - insonga ulug‘vorlikdan ko‘ra ko‘proq zavq bag‘ishlaydi. Innovasion faoliyatning asl mazmuni amalda yangi texnologiyani paydo bo‘lishi demakdir. O‘qituvchi innovasion faoliyatining shakllanish bosqichlari quyidagilar: Skinnerning g‘oyalariga ko‘ra bugungi kunda ijtimoiy, ta’lim olishning o‘zaro tabiatida o‘quvchilarga faqat qabul qilishdan ko‘ra ko‘proq tajriba orqali bilim berishni ishlab chiqish kerakligiga e’tibor qaratish lozim 15 . Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlar, innovasion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashga bo‘lgan e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Buning sabablaridan biri shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalar ular egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga,hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi va bilim olish orkali tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan birga boshqaruvchilik va yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Innovasion texnologiyalarning asosiy negizi-bu o‘qituvchi va o‘quvchining belgilangan maqsaddan kafolatgan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun oldindan ta’lim jarayonini loyihalashdir. Demaq innovasiya o‘quv jarayoniga yangilik olib kirish, o‘quv jarayonini o‘quvchi ehtiyoji, hohoshi va istaklariga moslashtirish, o‘quvchini mustaqil mutolaaga o‘rgatish, bilimlarni tayyor holda berish emas, o‘quvchilarning bilim olish malakalarini shakllantirishga harakat qilish demakdir Ta’lim tizimidagi islohotlarning taqdiri DTS ishlab chiqilib, yangi darsliklar avlodi yaratilgan, dastur va metodik qo‘llanmalar, tavsiyalar ishlab chiqilgan bugungi kunda asosan o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Chunki o‘qituvchi faoliyati yangilanmasa ta’limda samaradorlikka erishib bo‘lmaydi. 15 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 5-бет.1-босқич. 2-босқич. 3-босқич. 4-босқич. Биринчи босқич- тайёр методик тавсияномалар аниқ қилиб кўчирилади. Иккинчи босқич-мавжуд тизимга айрим янги мосламалар (модификациялар), методик усуллар киритилади. Учинчи босқич- янги ғояни амалга ошириш мазмуни, методлари, шакли тўла ишлаб чиқилади. Тўртинчи босқич- ўқитувчи ўқитиш ва тарбиялашнинг ўз концепциясини ишлаб чиқади (янги технология яратилади). Ma’lumki pedagogik faoliyat tug‘ma talant emas, yoki nasldan-naslga o‘tuvchi xususiyat emas, balki uning asosida izlanish, ijodiy mehnat yotadi. Ta’lim-tarbiya jarayonidagi innovasiyalar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar, yangiliklar, dars o‘tishning interfaol usullari o‘z-o‘zidan yoki yuqoridan buyruq, kursatma bilan ta’lim jarayoniga kirib kelmaydi, bu o‘qituvchi faoliyati va uning motivasiyasiga bog‘liq bo‘lgan jarayondir. «Innovasion faoliyat» bu –ma’lum doiradagi muammolarni yechish uchun yangilikni kiritishga yo‘naltirilgan harakatgina emas, balki har qanday vaziyatdagi muammolarni yechish uchun motivasion tayyorgarlikka ega bo‘lish hamdir”. “Motivasiyaning turli xil qo‘shimcha mukammalligida Skot Barmen 4 ta asosiy kategoriyani aniqlaydi: 1. Faoliyatning o‘zidagi qiziqishdan kelib chiqadigan xolat– ichki motivasiya. 2. Boshqa odamlarni hursand qiladigan xolat yoki vazifa – ijtimoiy motivasiya. 3. Yutuq motivasiyasi – bunda boshqalar bilan raqobatlashish maqsadida vazifalarni yaxshi bajarish. 4. Ko‘makchi motivasiya – bunda motivasiya rag‘batlantirish yoki jazolash orqali paydo qilinadi” 16 . O‘qituvchilarni innovasion faoliyatga tayyorlash bir necha bosqichda, uzluksiz malaka oshirish orqali amalga oshiriladi. Dastlab o‘qituvchilarni innovasion faoliyatga psixologik jihatdan tayyorligini shakllantirish kerak. Bunda o‘qituvchi yetakchi didaktik prinsiplardan quyidagilarni bilishi kerak: pedagogik ko‘nikmalarni egallashga ehtiyoj bilan o‘z faoliyatini o‘zgartirishga ehtiyoj o‘rtasidagi mutanosibliq pedagogik jarayonda subyek va obyektning birgalikdagi ijodiyoti, yangi, shu davrgacha ma’lum bo‘lmagan vaziyatlardan chiqib keta olishlik prinsiplari. Ikkinchi bosqichda psixologik-pedagogik bilimlar va pedagogik mahorat shakllantiriladi. Demaq ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiyaning rivojlanishi ta’lim tizimida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi. Ta’lim tizimining modernizasiyasi davlat va jamiyat malakali kadrlarga, shaxsning esa sifatli ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ro‘y beradi. Ta’lim amaliyotida pedagogik texnologiyalarning qo‘llanilishi ta’lim tizimi modernizasiyasining tarkibiy elementi hisoblanadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim-tarbiya jarayonlarini texnologiyalashtirish kam kuch va vaqt sarflagan holda kutilayotgan natijani qo‘lga kiritishga imkon beradi, o‘qitish sifatini yaxshilab, samaradorligini oshiradi. Pedagogik innovasiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovasiyalarning didaktik imkoniyatlariga ko‘ra ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi. O‘qituvchining innovasion faoliyati pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg‘a undovchi, bunyodkorlikka rag‘batlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lib, ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. Shu sababli har bir o‘qituvchi innovasiyalarning mohiyatini to‘la tushungan holda o‘z faoliyatiga izchil tatbiq eta olishi zarur. 16 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 26-бет Adabiyotlar 1. Aleks Muur. Ta’lim berish va ta’lim olish: pedagogika, ta’lim dasturi va tarbiya. Ikkinchi nashr. - Rutledj. 2012. 202-bet. 2. Azizxulayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: 2020y. 183 bet. 3. Begmatova D.M. O‘zbek oilalarida yoshlarning kasbiy ijtimoiylashuvi. Моnografiya. – Samarqand, 2020. -142 bet. 4. Daminova N.K., Jamalova N.U. Та’limni tashkil etish shakllari mоdulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish. – Samarqand, 2021. – 116 bet. 5 . Mavl o nova R. A. va boshqalar. Umumiy pedagogika.- T.: 2010 y. “Fan va texnologiya” nashriyoti. 6. Махmudova М.М. Оila tarbiyasi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 2021. - 183 бет. 7. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M. umumiy tahriri ostida. –T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati. 2010 y. 8. Begmatova D.M., Daminova N.K. Pedagogik ta’limotlar. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand, 2022. i

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA ASOSLARI . INNOVATSION PEDAGOGIKA. TA’LIMNING INTERFAOL METODLARI. O‘YIN TEXNOLOGIYALARI REJA 1. “Pedagogik texnologiya”, “metodika”, “metod” tushunchalari. 2. Pedagogik texnologiyaning mezonlari. 3. Pedagogik texnologiyaning rivojlanish bosqichlari. 4. Pedagogik texnologiyalarning tuzilishi, maqsadi, vazifalari, metodologik asoslari. 5. Ta’lim texnologiyasining darajalari. 6. Ta’lim texnologiyasining turkumlanishi. 7. Taksonomiya tushunchasi.

Pedagogik texnologiya tushunchasi va uning mohiyati XXI asr globallashuv, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, ilg‘or pedagogik texnologiyalar hamda barcha sohalarda raqobat asri hisoblanadi. Shu bois, XX asrning oxirlariga qadar pedagog, metodist olimlar kimni, nimani va qanday o‘qitamiz degan savollar doirasida tadqiqot ishlari olib borgan bo‘lsalar, XXI asrdagi shiddatli ijtimoiy-iqtisodiy, fan-texnika taraqqiyoti ta’lim tizimini shaklan va mazmunan modernizasiya qilishni taqozo etdi. Ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishning muhim omili sifatida zamonaviy pedagogik texnologiya hamda axborot-kommunikasiya tenologiyalaridan unumli foydalanishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Darhaqiqat texnologiya- (yunoncha ”techne”- mahorat san’at, “logos”-tushuncha, ta’limot) ishlab chiqarishning biror sohasida xomashyo material, yarim fabrikat va shu kabilarga ishlov berish yoki qayta ishlash ularning holati, xossalari va shaklini o‘zgartirishda qo‘llaniladigan usullar (metodlar) majmui demakdir. i Jumladan, qishloq xo‘jaligi, sanoat ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llash natijasida yuqori sifat va miqdor o‘zgarishida samarali natijaga ega bo‘linadi. Pedagogik texnologiyalar g‘oyasining asoschilari AQShning pedagog, psixolog olimlari B.Blum, L.Larsen, B.Skinner, D.Finn, D.Kratval hisoblanadi. Ularning bu sohaga qo‘shgan ulushlari: o‘quv maqsadlari taksanomiyasi (1956y. B.Blum) audiovizual ta’lim (1946 y. L.Larsen), dasturli o‘qitish tizimi (1954 y . B.Skinner), o‘qitish texnologiyalari (1961y. D.Finn), dasturlashtirilgan ta’lim (LOGO) ,1968y.S.Peypert), tarbiya texnologiyalari (----D.Kratval) ning nazariy asoslarini yaratdilar. 60-70 yillarda pedagogik texnologiyalar sohasidagi turli ilmiy-nazariy g‘oyalarning paydo bo‘lishi, shakllanishi va amaliyotga tadbiq etilishining geografiyasi yanada kengaydi. AQSh, Italiya, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Kanada, Koreya, Rossiya, Vengriya va boshqa mamalakatlarda maxsus pedagogik nashrlar, markazlar, Assosiasiyalar, ilmiy tadqiqot institutlari va ularda bo‘limlar tashkil etildi. 80-yillardan boshlab Rossiyada ham pedagog olimlar tomonidan pedagogik txnologiyalarning ilmiy-nazariy asoslari keng tadqiq etila boshlandi. Jumladan, V.P.Bespalko (Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim) ,V.M.Monaxov (Aksiomatik yondashuv), M.A.Choshanov (Muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasi), V.F.Shatalov (O‘quv materialining belgili modellari asosida ta’limni jadallashtirish texnologiyasi), I.P.Volkov (Rejalashtirilgan o‘qitish), G.K.Selevko (Pedagogik texnologiyalar tasnifi), N.F.Galizina ilmiy pedagogik jixatdan tadqiq qilindi. 90- yillardan boshlab O‘zbekistonda ham pedagogik texnologiyalarga oid dastlabki ilmiy tadqiqot ishlari paydo bo‘ldi. Shundan buyon pedagogik texnologiyalarning ilmiy-nazariy jihatlari N.S.Saidahmedov, J.Yo‘ldoshev, R.Jo‘rayev, U.Nishonaliyev, B.L.Farberman, N.Azizxo‘jayeva, U.Tolipov, A.Abduqodirov, A.Pardayev, R.Ishmuhammedov va boshqalar tomonidan tadqiq etib kelinmoqda. Respublikamizda “Innavasion texnologiyalar markazlari”, “Zamonaviy ta’lim”, “Fan va texnologiyalar” jurnallari tashkil etilgan. Ushbu atamaning mohiyati turli olimar tomonidan turlicha izohlanadi. Lekin u turlicha izohlansada biri ikkinchisini inkor etmaydi, balki bir birini ma’qullaydi, to‘ldiradi, uning yangi- yangi qirralarini asoslaydi. Bespalkoning fikricha pedagogik texnologiya-o‘quv jarayonini amalga oshirishning mazmunli texnikasi. Bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan pedagogik muvaffaqiyatlarini kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash-loyihalashdir.

ngdeq Педагогик технология - педагогик мақсадларга эришишда фойдаланиладиган шахсий имкониятлар, жиҳозлар ва методологик воситаларда амалда бўлишнинг тизимли йиғиндиси ва тартибини билдиради. (М.В.Кларин) Педагогик технология - зарур шароит яратиш орқали ўқувчи ва ўқитувчининг ўқув жараёнини лойихалаштириш, ташкил этиш ва ўтказиш бўйича педагогик фаолиятнинг ҳар томонлама ўйлаган моделидир. (В.М.Монахов). Педагогик технология - бу ўқитувчи (тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (талаба)ларга муайян шароитда таъсир кўрсатиш ва акс таъсир маҳсули сифатида уларда олдиндан берилган шахс сифатларини жадал шакллантиришни кафолатлайдиган жараёндир. (Н.Сайидаҳмедов) Педагогик технология - илмийликка асослангани ҳолда, вақти ва маконга нисбатан дастурлаштирилган, олдиндан аниқ белгиланган натижага олиб келувчи, педагогик жараёнларга оид компонентларнинг барчасини бирдек ишга сола олувчи тизимдир. (Р.Жўраев)Педагогик технология- ўзида турли муаллифлар (манбалар)нинг барча таърифлари мазмунини қамраб олган мазмуний умумлашма ҳисобланади. (Г.К.Слевко). Педагогик технология- таълим мақсадларига ва шахснинг ривожланишига қаратилган педагогик фаолиятни муттасил равишда ривожлантириш тизимини лойиҳалашдир. (Н.Азизхўжаева)

Pedagogik texnologiya atamasiga berilgan yuqoridagi ta’riflar “YuNESKO” ta’rifidan kelib chiqqan holda shakllantirilgan bo‘lib, barchasining negizida o‘quv va tarbiya jarayonining natijalarini aniq bashorat qilgan holda uni loyihalashtirish va yuqori samaradorlikka erishishning kafolati yotadi. Ta’lim tizimi iste’molida “Pedagogik texnologiyalar”, “Zamonaviy pedagognik texnologiyalar”, “Ilg‘or pedagogik texnologiyalar” kabi atamalardan foydalanilmoqda. Ushbu tushunchalarning maqsad va mazmuni bir xil bo‘lsada, ularning xususiy ishlatilish jarayoni turlicha bo‘lishi mumkin. Pedagogik texnologiyalar ta’limni tashkil etishning an’anaviy shakllariga nisbatan quyidagi konseptul ijtimoiy xarakterdagi imkoniyatlarni yaratilishi bilan xarakterlanadi: - O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida hukumatimiz va davlatimizning ma’naviy, jismoniy kamol topgan, erkin va mustaqil fikrlaydigan, respublikamizni jahon hamjamiyatiga yanada integrasiyalashuviga munosib hissa qo‘shadigan, ilg‘or texnika va texnologiyaga oid bilim, ko‘nikma va malakaga ega bir nechta kasb sirlarini egallagan chet tillarda erkin so‘zlasha oladigan, raqobatbardosh mutaxassislarni tarbiyalash bo‘yicha olib borilayotgan muhim chora- tadbirlar muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. - zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikasiya texnologgiyalaridan foydalangan holda o‘qitishning ilg‘or uslublarini amaliyotga joriy etish uchun shart-sharoit imkoniyatlar yaratiladi; - zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallardan foydalanish zamirida ta’lim-tarbiya jarayoni puxta rejalashtiriladi, bashoratlanadi, loyihalashtiriladi, natija kafolatlanadi; - ta’lim-tarbiya jarayoni subyektlari mavjud ilmiy-nazariy, metodik zaxiralaridanoqilona foydalanadilar, vaqtni unumli sarflaydilar, pedagogik ijodiy faoliyat vujudga keladi, kommunikativ kompetentligi namoyon bo‘ladi; - jamoada iqtisodiy-ma’naviy muhit barqaror bo‘ladi, uni innovasion boshqarishga erishiladi; Педагогик технология - дунё фан-техника тараққиёти талаблари асосида кадрлар тайёрлаш сифат самарадорлигини таъминлаш мақсадида ўқитувчи ва ўқувчининг интеллектуал имкониятлари, маҳорати илғор педагогик тажрибалар, фан ютуқларидан унумли фойдаланган ҳолда ўқув-тарбия жараёнини модернизация қилиш, лойиҳалаштириш, олдиндан режалаштирилган, юқори натижага эришиш кафолатидир. (О.Мусурманова) Педагогик технология - таълим шаклларини такомиллаштириш вазифасини кўзлаган ўқитиш ва бошқаларни ўзлаштиришнинг барча жараёнларини техника ва инсон омилларида, уларнинг биргаликдаги ҳаракатлари воситасида яратиш, татбиқ этиш ва аниқлашнинг изчил методи демакдир . (ЮНЕСКО)

- “O‘qituvchi global internet tarmog‘i, multimedia tizimlari va masofadan o‘qitish usullaridan foydalangan holda, zamonaviy innovasion pedagogika, axborot kommunikasiya texnologiyalarini egallash va ularni o‘quv jarayoniga faol tatbiq etish” bo‘yicha o‘z kasb mahoratini, ilmiy-pedagogik faoliyatini doimiy oshirib borishga ma’suliyat bilan yondoshadi. Pedagogik texnologiyani o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: - dars jarayonida beriladigan materiallarning ilmiy-nazariy qimmatga egaligi; - o‘quv tarbiya jarayonini puxta loyihalashtirilishi, dasturlanishi; - o‘qituvchi va o‘quvchida subyekt-subyekt sifatidagi kommunikativ qobiliyatining to‘liq safarbar etilishi; - o‘quv tarbiya jarayonida o‘qituvchi ijodkorligi, kasbiy kompetentligi, tashabbuskorligi, navatorligining yaxlit namoyon etishi yuzasidan umumpedagogiq psixologik hamda o‘quv fani chuqur bilimga, amaliy tayyorgarlik bo‘yicha bilim, ko‘nikma vamalakalarga ega bo‘lishi; - ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga innovasion yondoshuv, AKTdan unumli foydalanish,yangi va zamonaviy ta’lim texnologiyalarning amaliyotda tatbiq etilishi; - ta’lim-tarbiya jarayonini innovasion boshqarish va unga rahbarlik; - ta’lim-tarbiya maqsadiga yetish, yuqori natijani qo‘lga kiritish uchun inson imkoniyatlari bilan texnik quvvatning yakdil xarakatga keltirilishi; - har bir texnologiyaning metodi jihatdan individualligi lekin metodologiyaning ko‘zlagan maqsadning bir xilligi, pedagogik muvaffaqiyatlarning kafolatlanganligi; - “o‘quv tarbiya jarayoni takrorlanuvchanligini ta’minlanishi va tezkor qaytuvchan aloqaning mavjudligi”; - pedagogik faoliyatning qiziqarliligi, sinfning yoppasiga faolligini ta’minlanishi, o‘quvchi bilimini to‘liq namoyon etishga, qobiliyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilganligi, vaqtdan unumli foydalanilishi, har ikkala subyektning o‘z ustida ishlash motivining yuqoriligi; - o‘quvchidagi bilish faoliyatini, o‘zlashtirish darajasini samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilganligi bilan xarakterlanadi. Pedagogik texnologiyalarning negizida o‘quvchi va o‘qituvchining ijodiy pedagogik faoliyati yotadi. Ilmiy - nazariy faoliyat jarayonida o‘qituvchi ilmiy, nazariy, metodik xarakterdagi manbalarni o‘rganadi va o‘z faoliyati jarayonida undan ijodiy foydalanadi. O‘quvchi esa yangi ilmiy- nazariy bilim egallaydi. O‘z tajribalari asosida ilmiy-metodik materiallar (tezis, ma’ruza, maqola, uslubiy qo‘llanma, o‘quv qo‘llanmasi, darslik va b.q) tayyorlashi va chop etilishi mumkin. V.Ye.Pisarev va T.Ye.Pisarevalarning fikricha ilmiy pedagogik faoliyat nazariy va tajriba-sinov ko‘rinishlaridan iboratdir. Pedagogik faoliyatning amaliy jihati esa o‘qituvchining ilmiy-nazariy, metodik bilimni o‘quv-tarbiya jarayonida o‘quvchi bilan bo‘ladigan kommunikativ faoliyatida ijodkorlik va mahorat bilan namoyon etishdir. Har ikkala subyektning ham o‘quv fani bo‘yicha samaradorlikka erishish mezonlari aynan shu bosqichda o‘zini namoyon etadi. Ruhiy- Ижодий фаолият – бу ўқитувчи ва ўқувчидаги аниқ ягона мақсадга қаратилган руҳий, интеллектуал салоҳият, қобилият, маҳоратни бирлаштириш замирида илмийкашфиётлар,ихтиролар яратиш демакдир . Ижодий педагогик фаолият мазмунан 3 та турга бўлинади. Яъни, - илмий-назарий; - амалий; - руҳий-коммуникатив .

O'xshashlar

Ta’limning interfaol metodlari
TA'LIMNING INTERFAOL METODLARI
Interfaol ta’lim metodlari
Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish.
Ta’limning innovasion shakllari interfaol ta’lim