Mavzu: Plastmassalar Reja: 1. Plastmassalar haqida. 2. Plastik materiallar   yoki   plastmassalar.   3. Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash. 4. Plastmassalarning afzalliklari va kamchiliklari.

Plastmassalar haqida asosiy ma’lumot. Plastmassa - plastik (yunon. qayishqoq) va massa (lot. Yumaloq fangan narsa) so‘zlarining birikmasidan tashkil topgan. Albatta, bu so‘z shartli tushunchaga ega. Birinchi kashf qilingan plastmassalar bostm va qizdirish natijasida muayyan shaklga aylanib, sovigandan keyin tashqi muhit ta’sirida ilgarigi holatiga qaylolmas edi. Keyinchalik issiqlik ta’sirida qayta ishlanadigan plastmassalar ham ixtiro qilingan. Jahonda birinchi bo‘lib plastmassa - selluloidni 1856- yili ingliz kimyogari Aleksandr Parkes ixtiro qilgan. Plastmassalar shaklini qayta tiklanishi bo‘yicha termoplast va reaktoplast turlariga bo‘linadi. Termoplast plastmassalarning (masalan, polietilen, polivinilxlorid, polistirollarning) molekulalari bo‘ylama joylashganligi sababli issiqlik ta’sirida shaklini o‘zgartiradi. Ya’ni ulardan qilingan buyumlar chiqindilarini qayta ishlash mumkin. Reaktoplastlarning (masaian, aminoplast va ftoroplastlarning) molekulalari to‘rsimon joylashganligi sababli ularni qayta ishlab bo‘lmaydi. Plastmassalar arzonligi va ba’zi xususiyatlari bo‘yicha boshqa materiaUardan qolishmasligi sababli, ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan materiallarning 20%ini plastmassa tashkil qiladi. Lekin ular parchalanmasligi tufayli atrof-imihitni ifloslaydi, o‘simliklartomirlarini oziqlanishiga to‘sqinlik qiladi va gidrofobligi (suv shimmasligi) uchun organizmga zarari bor. Jizzax viloyatida Italiya bilan hamkorlikda qurilgan «O‘zitalplast» turli xil xalq iste’mol mollari ishlab chiqarmoqda. Plastmassalar olinishi bo‘yicha uch guruhga bo‘linadi: polimerizatsion hamda polikondensatsion qatronlar va tabiiy polimerlar asosida olinadigan plastmassalar. Plastik materiallar yoki plastmassalar — sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida o zʻ shaklini o zgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish ʻ qobiliyatiga ega.

Plastmassalar , plastik massalar, plastiklar — tabiiy yoki sintetik yuqori molekulali birikmalar asosida olinadigan materiallar. Issiqdik yoki bosim ta siridaʼ qoliplanadi va qoliplangan shaklini mus-tahkam saklaydi. Plastmassalardan yasalgan mahsulotlar yengilligi, elektr tokini, issiqsovuqni o tkazmasligi, ʻ atmosfera ta sirlariga chidamliligi, yemiruvchi muhitga, haroratning keskin ʼ o zgarishiga bardoshliligi, mexanik mustaxkamliligi yuqoriligi va murakkab ʻ shaklli buyumlar yasash mumkinligi bilan boshqa materiallardan ajralib turadi. Plastmassalar polimerlarning turiga ko ra, termoplastlar va reaktoplastlarga bo li- ʻ ʻ nadi. Termoplastlar tarkibida chiziqsimon yuqori molekulali birikmalar yoki sopolimerlar (polietilen, polistirol, polivinilxlorid va boshqalar) bor. Chiziqsimon polimerlar asosiga qurilgan Plastmassalar tarkibida plastifikatorlar, bo yagichlar ʻ ham bo ladi. Plastifikatorlar yuqori temperaturada Plastmassalarning plastikliligini ʻ oshiradi va qoliplangan mahsulotni qayishqoq hamda sovuqqa chidamli qiladi. Termoplastlar sovuqqa chidamsiz, 60—100° dan yuqori temperaturada mustahkamligini tez yo qotadi. Lekin ko pchilik termoplastlar zarbga chidamliligi, ʻ ʻ dielektrik tavsiflarining yuqoriligi, optik shaffofligi, ulardan murakkab shaklli buyumlar qoliplash osonligi bilan reaktoplastlardan farq qiladi. Termoplastlar o rtacha kuch va 60—100° temperaturada ishlaydigan (umumiy maqsadlarga ʻ mo ljallangan) asbob kismlari (etrollar, viniplast, polistirol), shuningdek, elektr va ʻ radiotexnika buyumlari (polistirol, polietilen, polipropilen, ftoroplast) tayyorlashda qo llanadi. Termoplastlardan ishlangan buyumlar kimyoviy ta sirlarga o ta ʻ ʼ ʻ chidamli (fotoplastlar, polistirol, polietilen, vinilplast), yeyilmaydigan (poliamidlar, polietilente-reftalat), optik shaffof (polimetil -metakrilat, polistirol) bo ladi. ʻ Reaktoplastl ar tarkibida isitilganda yoki katalizatorlar (fenolformaldegid va karbamid smolalar) hamda qotirgichlar (epoksid smolalari, polisiloksanlar, to yinmagan poliefirlar) ta sirida to rsimon tu-zilishga ega bo lgan polimerlar hosil ʻ ʼ ʻ ʻ qilib qotadigan polimerlar bo ladi. Reaktoplastlardan tayyorlangan buyumlar ʻ qotganidan keyin issiqlik ta sirida buzilmagunicha o zining shishasimon holatini ʼ ʻ saklaydi. Reaktoplastlarning tarkibida to ldirgichlar, chiziqsimon polimerlar: ʻ

qotish jarayonini rostlagichlar, bo yagichlar, termostabilizator, antiseptiklarʻ bo ladi. Reaktoplastlar to ldirgichlar turiga ko ra, kukunli (yogoch u ni, asbest ʻ ʻ ʻ kukuni, kvars uni va h.k.), tolali (ip-gazlama, asbest tolasi, shisha tolasi), listli (qog oz, ip-gazlama, shisha to qimasi, yogoch shpon) xillarga bo linadi. Qo- ʻ ʻ ʻ tirilgan Plastmassalardan tayyorlangan buyumlar 100—350°da kuchning uzok, muddatli ta siriga bardosh beradi (polimer va to ldirgich turiga qarab). ʼ ʻ Reaktoplastlar yuqori kuchda ishlaydigan, issiqqa uzoq chidaydigan, keskin atmosfera ta siriga bardosh beradigan va yaxshi dielektrik xossali bo lgan ʼ ʻ mahsulotlar ishlab chiqarishda qo llaniladi. ʻ Tabiiy smolalar (kanifol, shellak, bitum va boshqalar) asosida olinadigan Plastmassalar qadimdan ma lum. Sun iy polimer — nitrotsellyuloza (sellyuloza ʼ ʼ nitrati)dan tayyorlangan eng dastlabki P. selluloid bo lib, u 1872 yilda AQSH da ʻ ishlab chiqarila boshlagan. 1906—10 yillarda Rossiya va Germaniyada tajriba sanoa-tida 1-reaktoplastlar — fenol-formaldegid smolalar asosida olinadigan materiallar ishlab chiqarish yo lga qo yildi. 30-yillarda sobiq SSSR, AQSH, ʻ ʻ Germaniya va boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda termoplastlar, polivinilxlorid, polimetilmetakrilat, poliamid, polistirollar ishlab chiqarishi tashkil etildi. Lekin Plastmassalar sanoati 2-jaxrn urushidan keyingi-na rivojlandi, 20-asr 50-yillarida ko pchilik mamlakatlarda polietilen Plastmassalar ko plab ishlab ʻ ʻ chiqarila boshladi. O zbekistonda 10 ga yaqin korxona Plastmassalarni qayta ishlaydi. Shulardan ʻ Toshkent plastmassa zavodi, Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab chiqarish zavodi ixtisoslashgan korxonalardir. Qurilishda Plastmassalar pollarga qoplashda va boshqa pardoz ishlarida, binolarni germetiklash, gidro- va termoizo-lyasiyalash, quvurlar, sanitariya-texnika uskunalari ishlab chiqarishda, yopmalar, dera-za, eshik, sayyohlar uychasi, yozlik pavilonlar tayyorlashda kullaniladi. Mashinasozlik materiallari ichida Plastmassalar yetakchi o rinni egallaydi. Plastmassalar mahsulotlar tannarxini ʻ arzonlashti-radi, mashinalarning muhim texnik iqtisodiy parametrlari, massasi kamayadi, puxtaligi, ishonchliligi va h.k. oshadi. Plastmassalardan tishli

g ildiraklar, podshipniklar, roliklar, stanok yo naltirgichlari, quvurlar, boltlar,ʻ ʻ gaykalar va boshqa ishlab chiqariladi. Plastmassalarning aviatsiyasozlikda keng qo llanilishiga sabab ularning yengilligi va texnik xossalarini o zgartirish ʻ ʻ imkoniya-tiga egaligidir. Raketa va kosmik kemalar ishlab chiqarishda ham Plastmassalar muhim ahamiyat kasb etdi. Reaktoplastlardan foydalanib reaktiv dvigatellar, samolyotlarning kuch agregatlari, raketa korpuslari, g ildiraklar, shassi ʻ ustunlari, verto-lyotlarning parraklari, issiqlik saqlash elementlari, osma yonilg i ʻ baklari tayyorlanadi. Termoplastlar oyna elementlari, antenna suyurmalari va h.k. ishlab chiqarishda kullaniladi. Plastmassalar kemasozlikda kemalarning korpusi va korpusli konstruksiyalar (asosan, shishaplastlar), kema mexa-nizmlarining detallarini tayyorlashda, kema xonalarini pardozlash, ularni issiq, tovush va gidroizolyasiyalashda ishlatiladi. Avtomobil sozl i kda Plastmassalardan avtomobil kabinalari, kuzovlari va ularning yirik gabaritli qismlari, dvigatel, transmissiya shassi detallari tayyorlanadi. Qishloq xo jaligida Plastmassalar sug orish inshootlari qurishda, tuproqni ʻ ʻ mul chlasht, urug larni dorilash va qishloq xo jaligi mahsulotlarini saqlashda ʼ ʻ ʻ ishlatiladi. Tibbiyot sanoatida Plastmassalardan ko plab asboblar, maxsus idishlar ishlab ʻ chikariladi. Jarroxlikda plastmassadan tayyorlangan yurak klapanlari, qo l-oyoq ʻ protezlari, ortopedik qo yilmalar, ko z soqqasi va boshqa ishlatiladi ʻ ʻ Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash. Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida olingan materiallar bo‘lib, ularni olish yoki qayta ishlashning ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka ega bo‘ladi. Plastik massalar oddiy va murakkab xillarga ajratiladi. Oddiy plastik massalar yolg‘iz polimerlardan iborat bo‘lib, ularga polietilen, polistirol, kapron, organik shisha va boshqalar kiradi. Murakkab plastik massalarda bog‘lovchi polimerlardan tashqari toldiruvchilar, plastifikatorlar, stabilizatorlar, katalizatorlar, moylovchi va bo‘yovchi moddalar ham bo‘ladi. Ba’zan bog‘lovchilar sifatida polimerlar o‘rniga