Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

17.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.6396484375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati
Reja
1. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati
2. Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi
3. Orxon-Enesay yozuvlari: mazmuni, tili va madaniy ahamiyati
4. Qadimgi turkiy tillarning genetik aloqalari va ularning rivojlanish bosqichlari
5. Qadimgi turkiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy tizimlar va jamiyat tuzilmasi
6. Qadimgi turkiy manbalarda aks etgan din va e`tiqodlar
7. Qadimgi turkiy manbalarning zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik
uchun ahamiyati

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning
ahamiyati
Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati
turkiy filologiyasi va tarixi uchun beqiyos ahamiyatga egadir. Ushbu
yodgorliklar orqali biz qadimgi turkiy xalqlarning madaniyati, tili, dinlari,
ijtimoiy tuzilmasi va tarixi haqida qimmatli ma'lumotlarga ega bo'lamiz.
Yozma yodgorliklarning xronologiyasini aniqlash esa, bu ma'lumotlarni vaqt
oqimida joylashtirish va ularning o'zaro aloqasini tushunish uchun juda
muhimdir. Eng qadimgi turkiy yozma yodgorliklar orasida milodiy V-VI
asrlarga oid Orxon-Enesay yozuvlari alohida o'rin tutadi. Bu yodgorliklar
qadimgi turkiy yozuvlarning eng muhim namunalaridan biri bo'lib, ularning tili
va yozuv tizimi haqida muhim ma'lumotlar beradi. Yozuvlarning tilshunoslik
tahlili turkiy tillarning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida chuqur tushuncha
beradi. Orxon-Enesay yozuvlari shuningdek, turkiy xalqlarning siyosiy tarixi,
ijtimoiy tuzilmasi va diniy e'tiqodi haqida ham qimmatli ma'lumotlarni o'z
ichiga oladi. Masalan, Kutlug' va Bilge kabi kadimlar haqidagi yozuvlar,
ularning davrining siyosiy voqealari va ijtimoiy munosabatlari haqida batafsil
ma'lumot beradi. VII-VIII asrlarga oid Kül Tegin va Bilge Kagan yodgorliklari
esa Orxon-Enesay yozuvlarining davomini va rivojlanishini aks ettiradi. Ushbu
yozuvlarda ham siyosiy tarix, harbiy yutuqlar, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning turli
jihatlari haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. Ularning tili va uslubi Orxon-
Enesay yozuvlariga qaraganda yanada boy va murakkab bo'lib, turkiy tilining
o'sha davrdagi rivojlanish darajasini ko'rsatadi. Bundan tashqari, ushbu
yodgorliklar orqali turkiy xalqlarning tenglik, adolat, vatanga sadoqat kabi
qadriyatlari haqida ham tushuncha hosil qilish mumkin. IX-X asrlarga oid
boshqa yozma yodgorliklar, xususan, qadimgi turkiy xalqlarning o'sha davrdagi
madaniyati va hayoti haqida yangi ma'lumotlar beradi. Bu davr yozuvlari
ko'pincha turkiy xalqlarning o'sha davrda boshdan kechirgan siyosiy voqealar,

harbiy yurishlar, iqtisodiy rivojlanish va madaniy yutuqlari haqida hikoya
qiladi. Ularning mazmuni va tili davrning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi.
XI-XII asrlarga oid yozma manbalar esa, turkiy tillarning va madaniyatining
keyingi rivojlanishi haqida ma'lumot beradi. Ular turkiy xalqlarning yangi
davlatlar va imperiyalar qurishdagi roli, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayoti haqida qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu davr yozuvlari
ko'pincha adabiy asarlar, diniy risolalar va boshqa turdagi yozuvlar shaklida
saqlanib qolgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning ahamiyati shundan
iboratki, ular qadimgi turkiy xalqlarning tarixi, madaniyati va tili haqida
beqiyos ma'lumotlar beradi. Ushbu yodgorliklar orqali biz qadimgi turkiy
xalqlarning ijtimoiy tuzilmasi, e'tiqodi, urf-odatlari va kundalik hayoti haqida
tasavvur hosil qilamiz. Bundan tashqari, ushbu yozuvlar turkiy tillarni
o'rganish, ularning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida chuqur tushunchaga ega
bo'lish uchun muhim manba hisoblanadi. Ushbu yodgorliklarning o'rganilishi
turkiy xalqlarning tarixiy xotirasini saqlash, ularning madaniy merosini boyitish
va turkiy dunyosi o'rtasidagi aloqani mustahkamlash uchun muhim ahamiyatga
egadir. Zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik usullarining rivojlanishi bilan
birga, qadimgi turkiy yozma yodgorliklarni o'rganish davom etmoqda va ular
haqidagi bilimlarimiz doimo boyib bormoqda. Har bir yangi kashfiyot va
tadqiqot natijalari qadimgi turkiy xalqlarning tarixi va madaniyati haqida yangi
va qimmatli ma'lumotlarni oshkor etadi. Shuning uchun, qadimgi turkiy yozma
yodgorliklarni chuqur o'rganish va ularni kelajak avlodlarga yetkazish turkiy
dunyosi uchun muhim vazifa hisoblanadi. Ushbu yodgorliklar bizga nafaqat
o'tmish haqida ma'lumot bermasdan, balki kelajak avlodlarimizga ham o'z
tarixini, madaniyatini va tilini bilishga yordam beradi. Shu sababli, ushbu boy
merosimizni asrash va o'rganish barchamizning burchimizdir.
Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi

Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi Runik yozuvi qadimgi
german xalqlari tomonidan ishlatilgan alifbo bo`lib, uning kelib chiqishi va
rivojlanishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Ushbu yozuvning o`ziga xos
xususiyatlari, shuningdek, uning o`rganilish tarixi va zamonaviy tadqiqotlar
natijalari haqida batafsil ma`lumot berish maqsadida ushbu maqola yozildi.
Runik yozuvning kelib chiqishi haqida aniq ma`lumotlar yo`q, ammo ko`pchilik
olimlar uning kelib chiqishini milodiy II asrga bog`laydilar. Ushbu davrda
Germaniya hududida yashovchi xalqlarning yozuvga bo`lgan ehtiyoji ortib
borgan va shu bois lotin alifbosidan kelib chiqqan yangi yozuv tizimi yaratilgan
deb taxmin qilinadi. Ayrim tadqiqotchilar runik yozuvning kelib chiqishida
etrusk, yunon yoki hatto ibroniy yozuv tizimlarining ta`siri bo`lganiga ishora
qiladilar. Ammo bu nazariyalar hali ham bahsli bo`lib qolmoqda. Runik
yozuvning asosiy xususiyatlaridan biri uning soddaligi hisoblanadi. Uning
alifbosi nisbatan kam harflarga ega bo`lib, ular odatda to`g`ri chiziqlardan
tashkil topgan. Bu yozuv asosan yog`och, tosh yoki suyak ustida o`yib
yozilgan. Harflarning shakli va o`lchamlari har xil bo`lib, ular yozuvchining
mahorati va materiallarga bog`liq edi. Runik yozuvda harflarning o`ziga xos
nomlari ham mavjud bo`lib, bu nomlar ko`pincha ularning shakliga yoki
ma`nosiga bog`liq edi. Masalan, "F" harfi "fehu" – mollar degan ma`noni
anglatadi. Runik yozuv turli xil shakllarda mavjud bo`lgan. Eng keng
tarqalganlari Futhark deb ataladigan uchinchi asrdan boshlanib keng
qo`llanilgan eski runik yozuv tizimi va unga nisbatan soddalashtirilgan yangi
runik yozuv hisoblanadi. Futhark alifbosi 24 ta harfdan iborat bo`lib, ularning
aksariyati tovushlarni ifodalaydi. Ammo ba`zi harflar qo`shimcha ma`nolarni
ham anglatishi mumkin edi. Yangicha runik alifbo esa Futharkka nisbatan
kamroq harflarga ega edi va uning o`rganilish davri ham keyinchalik bo`lgan.
Runik yozuvning tarqalish geografikasi juda keng bo`lib, Skandinaviya
mamlakatlari, Britaniya orollari, Germaniya va Sharqiy Yevropaning bir qismi
qamrab olingan. Ushbu hududlarda runik yozuvda yozilgan turli xil yozuvlar

topilgan. Ular orasida qabriston toshlaridagi yozuvlar, sehrli amulotlar, tangalar
va boshqa turdagi buyumlar ustidagi yozuvlar bor. Bu yozuvlarning maqsadi
ham xilma-xil edi: ba`zilari odamlar haqida ma`lumot berish uchun, ba`zilari
diniy yoki sehrli marosimlar bilan bog`liq edi. Runik yozuvning o`rganilish
tarixi XVII asrdan boshlanadi. O`sha paytlarda Skandinaviya mamlakatlarida
runik yozuvda yozilgan ko`plab buyumlar topila boshladi va olimlar ushbu
yozuvning sirlarini ochishga harakat qildilar. Ushbu tadqiqotlarning dastlabki
bosqichlarida ko`plab qiyinchiliklar bo`ldi, chunki runik yozuvning o`ziga xos
xususiyatlari va o`sha davrdagi yozma manbalarning kamligi tadqiqotchilar
uchun katta qiyinchiliklar yaratdi. XIX asrda runik yozuvni o`rganish tezlashdi
va bir qancha muhim kashfiyotlar qilindi. Olimlar runik yozuvning turli xil
turlarini aniqladilar, ularning kelib chiqishi va rivojlanish tarixini o`rganishdi.
Ushbu davrda runik yozuvning lug`ati ham tuzildi va uning grammatikasi
o`rganildi. XX asrda runik yozuvni o`rganish yangi bosqichga ko`tarildi.
Zamonaviy texnologiyalar va ilmiy usullarning yordamida olimlar runik yozuv
haqida ko`proq ma`lumotlarga ega bo`lishdi. Kompyuter texnologiyalari va
raqamli tasvirlarni qayta ishlash usullaridan foydalanish yozuvlarni aniqlash va
tahlil qilishni osonlashtirdi. Hozirgi kunda runik yozuv haqidagi tadqiqotlar
davom etmoqda. Olimlar runik yozuvning kelib chiqishi, rivojlanishi va
qo`llanilishi haqida yangi ma`lumotlarni topishga harakat qilmoqdalar. Ular
shuningdek, runik yozuvning turli xil shakllarini va uning lug`atini yanada
aniqlashtirishga harakat qilmoqdalar. Runik yozuvning o`rganilishida
arxeologiya, tilshunoslik va tarix kabi fanlarning birgalikda qo`llanilishi juda
muhimdir. Bu fanlarning hamkorligi tufayli olimlar runik yozuv haqida
ko`proq ma`lumotlarga ega bo`lishmoqda va uning sirlarini ochishga
yaqinlashmoqdalar. Shuningdek, zamonaviy genetik tadqiqotlar ham qadimgi
german xalqlarining ko`chishi va madaniyati haqidagi ma`lumotlarni runik
yozuvlar bilan bog`lash orqali qo`shimcha ma`lumotlar bermoqda.

Orxon-Enesay yozuvlari: mazmuni, tili va madaniy ahamiyati
Orxon-Enesay yozuvlari turkiy xalqlarning qadimgi yozma yodgorliklari
orasida alohida o'rin egallaydi. Ularning mazmuni, tili va madaniy ahamiyati
o'rganishga loyiq boy tarixiy manba hisoblanadi. Bu yozuvlar VII-VIII asrlarga
mansub bo'lib, qadimgi turkiy davlatlarning siyosiy, ijtimoiy va madaniy
hayotiga oid qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Orxon-Enesay
yozuvlarining mazmuni asosan epik xarakterga ega bo'lib, qahramonlik haqida
hikoya qiladi. Yozuvlarda turkiy xalqlarning tarixiy voqealari, podshoh va
sarkardalarning jasorati, davlatning qudrati, urushlar va g'alabalar, shuningdek,
xalqning e'tiqodi va an'analari tasvirlangan. Misol uchun, Bilge Kagan
yozuvida uning otasi Kulyuk Kaganning davlatni qurishdagi harakatlari, o'zi
boshqargan davrning muvaffaqiyatlari va qiyinchiliklari batafsil bayon qilingan.
Kultegin yozuvida esa, uning harbiy yutuqlari, davlatga xizmati va xalqqa
bo'lgan muhabbati ta'kidlangan. Yozuvlarda o'z davrining siyosiy-ijtimoiy
hayoti, urf-odatlari, e'tiqodlari haqida ham ma'lumotlar mavjud. Ularning
ba'zilarida diniy marosimlar, qabristonlar, daholar va boshqa turli odatlar
tavsiflangan. Orxon-Enesay yozuvlari qadimgi turkiy tilining muhim
yodgorliklaridan hisoblanadi. Yozuvlarning tili eski turkiy lahjalarning biri
bo'lib, hozirgi turkiy tillarning rivojlanishida muhim rol o'ynagan. Tilning
lug'aviy tarkibi, grammatik tuzilishi va fonetik xususiyatlari hozirgi turkiy
tillarning kelib chiqishi va rivojlanishini o'rganishda muhim ahamiyatga ega.
Yozuvlarda ishlatilgan so'zlarning aksariyati hozirgi turkiy tillarda ham
uchraydi, bu esa tillar orasidagi yaqin aloqani ko'rsatadi. Shuningdek,
yozuvlarda eski turkiy tilining turli xil xususiyatlari, masalan, so'z yasash
usullari, qo'shimchalarning ishlatilishi va boshqa grammatik xususiyatlari aks
ettirilgan. Tilning boyligi va murakkabligi Orxon-Enesay yozuvlarining ilmiy
ahamiyatini yanada oshiradi. Orxon-Enesay yozuvlarining madaniy ahamiyati
beqiyosdir. Ular turkiy xalqlarning o'ziga xos madaniyatini, tarixini va tilini

saqlab qolishda muhim rol o'ynagan. Bu yozuvlar orqali biz qadimgi turkiy
xalqlarning dunyoqarashi, qadriyatlari, e'tiqodlari va hayotiy uslublari haqida
bilib olamiz. Yozuvlarda aks etgan qahramonlik, jasorat va vatanparvarlik
tuyg'ulari kelajak avlodlar uchun o'rnak bo'ladi. Shuningdek, yozuvlarda
tasvirlangan san'at asarlari, haykallar, binolar va boshqa madaniy ob'ektlar o'sha
davrning badiiy va me'moriy uslublari haqida ma'lumot beradi. Orxon-Enesay
yozuvlari turkiy xalqlarning milliy g'ururini uyg'otadi va ularning tarixiy ongiga
katta hissa qo'shadi. Ular bugungi kunda ham turkiy tillarni o'rganuvchilar va
tadqiqotchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda,
Orxon-Enesay yozuvlari qadimgi turkiy xalqlarning tarixi, madaniyati va tili
haqida qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga olgan noyob yodgorlikdir. Ularning
mazmuni, tili va madaniy ahamiyati o'rganishga loyiq bo'lib, turkiy xalqlarning
tarixiy xotirasini saqlash va o'rganishda muhim rol o'ynaydi. Bu yozuvlar
nafaqat tarixchilar, tilshunoslar va madaniyatshunoslar, balki barcha turkiy
xalqlar uchun katta qadrga ega bo'lgan boy tarixiy meros hisoblanadi. Ularning
o'rganilishi va saqlanishi kelajak avlodlar uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Yozuvlarda aks etgan xalqimizning buyuk tarixi, madaniyati va tili bizni
o'zligimizni anglashga, milliy g'ururimizni mustahkamlashga va kelajakka
ishonch bilan qadam bosishga yordam beradi. Shu sababli, Orxon-Enesay
yozuvlari nafaqat tarixiy yodgorlik, balki milliy boyligimizning ajralmas qismi
hisoblanadi.
Qadimgi turkiy tillarning genetik aloqalari va ularning rivojlanish
bosqichlari
Qadimgi turkiy tillarning genetik aloqalari va ularning rivojlanish bosqichlari
murakkab va ko'p qirrali mavzu bo'lib, tilshunoslikning uzoq yillar davom etgan
tadqiqotlari natijasida asta-sekin oydinlashib bormoqda. Bu tillar oilasining
kelib chiqishi va tarqalishi haqidagi nazariyalar turlicha bo'lib, ularning ba'zilari
hali ham munozarali hisoblanadi. Ammo, zamonaviy tilshunoslikning

yutuqlari, xususan, taqqoslash usullari va genetik tahlil natijalari qadimgi turkiy
tillarning o'zaro bog'liqligi va rivojlanish bosqichlarini aniqlashga yordam
bermoqda. Qadimgi turkiy tillarning umumiy ajdod tili Proto-turkiy tili deb
hisoblanadi. Uning mavjud bo'lgan davri va geografik joylashuvi hali aniq
belgilanmagan bo'lsa-da, tilshunoslarning aksariyati uni miloddan avvalgi
birinchi ming yillikda Janubi-Sharqiy Sibir yoki Mo'g'uliston hududlarida paydo
bo'lgan deb taxmin qilishadi. Proto-turkiy tildan turli xil turkiy tillar paydo
bo'lib, ular geografik tarqalish va vaqt o'tishi bilan o'zaro farqlanishgan. Bu
rivojlanish jarayonida tillar o'zaro ta'sirlarga uchrab, boshqa tillardan so'zlar va
grammatik tuzilmalarni o'zlashtirgan. Masalan, qadimgi turkiy tillarning
ba'zilari, xususan, qadimgi uyg'ur va xazar tillari, fors, arab va yunon tillari
bilan yaqin aloqada bo'lib, bu tillarning ta'siri ularning lug'at fondi va
grammatik tuzilmalarida sezilarli darajada aks etgan. Bunga qo'shimcha
ravishda, turkiy tillar o'zaro ta'sirlashuvi ham ularning rivojlanishida muhim rol
o'ynagan. Yaqin geografik joylashuvga ega bo'lgan tillar o'rtasida leksik va
fonetik o'xshashliklar kuzatiladi, bu esa ularning o'zaro ta'sirlashuvi va o'zaro
ta'sir natijalarini ko'rsatadi. Qadimgi turkiy tillarning geografik tarqalishi
ularning rivojlanishida muhim omil bo'lgan. Proto-turkiy tildan ajralib chiqqan
tillar turli yo'nalishlarga tarqalib, turli xil geografik va madaniy sharoitlarga
moslashishgan. Bu moslashuv jarayonida tillar o'zgarishga uchrab, o'ziga xos
xususiyatlarni rivojlantirgan. Masalan, O'rta Osiyo hududida rivojlangan
qadimgi uyg'ur tili, janubi-sharqiy Sibirda rivojlangan qadimgi yakut tilidan
sezilarli darajada farq qiladi. Bu farqlar nafaqat fonetik va leksik darajada,
balki grammatik tuzilmalar darajasida ham kuzatiladi. Qadimgi turkiy tillarning
rivojlanish bosqichlarini aniqlash uchun tilshunoslar yozma manbalar va tilning
tarixiy evolyutsiyasi bo'yicha tadqiqotlardan foydalanadilar. Qadimgi turkiy
yozma yodgorliklar, masalan, Orxon-Yenisey yozuvlari, qadimgi uyg'ur
yozuvlari va boshqalar, tilning rivojlanishini kuzatish uchun muhim manba
bo'lib xizmat qiladi. Bu yozma manbalar orqali qadimgi turkiy tillarning

fonetik tizimi, grammatik tuzilmalari va lug'at fondi haqida ma'lumot olish
mumkin. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tillarning rivojlanishini o'rganishda
tilning geografik tarqalishi va madaniy sharoiti ham muhim rol o'ynaydi. Turli
geografik mintaqalarda rivojlangan turkiy tillarning bir-biridan farqlanishi,
ularning turli xil madaniy ta'sirlarga duch kelishini ko'rsatadi. Masalan,
qipchoq tillari, o'rta asrlarda Yevropa cho'llarida rivojlangan bo'lib, ularning
lug'at fondida ko'plab turkiy bo'lmagan so'zlarni uchratish mumkin. Bu
so'zlarning kelib chiqishi tilning madaniy va tarixiy sharoitlariga bog'liqdir.
Qadimgi turkiy tillarning genetik aloqalarini o'rganishda tilshunoslar taqqoslash
usulini qo'llaydilar. Bu usul orqali turli xil turkiy tillardagi so'zlar va grammatik
elementlarning o'xshashliklari va farqlarini o'rganish mumkin. Taqqoslash
natijalari turkiy tillarning o'zaro munosabatlarini aniqlash va ularning umumiy
ajdodidan ajralib chiqish tartibini belgilashga yordam beradi. Shu bilan birga,
taqqoslash usulini qo'llashda tilning tarixiy rivojlanishi va uning turli xil
ta'sirlarga uchrashi hisobga olinishi kerak. Xulosa qilib aytganda, qadimgi
turkiy tillarning genetik aloqalari va ularning rivojlanish bosqichlarini o'rganish
murakkab va uzoq muddatli jarayon bo'lib, bu jarayonda tilshunoslarning
tadqiqotlari davom etmoqda. Yozma manbalar, taqqoslash usullari va genetik
tahlil natijalari qadimgi turkiy tillarning kelib chiqishi, tarqalishi va
rivojlanishini tushunishga yordam bermoqda. Ammo, hali ham ko'plab savollar
javobsiz qolmoqda va kelajakda ushbu sohada yangi tadqiqotlar o'tkazish zarur.
Qadimgi turkiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy tizimlar va jamiyat tuzilmasi
Qadimgi turkiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy tizimlar va jamiyat tuzilmasi
o'rganilganda, turli davr va mintaqalardagi o'ziga xos xususiyatlarni hisobga
olish zarurdir. Umuman olganda, qadimgi turkiy jamiyatlari patriarxal tuzumga
asoslangan bo'lib, qabilaviy tuzilma asosiy ijtimoiy birlikni tashkil etgan.
Qabila ichida oila, urug' va qarindoshlik munosabatlari muhim rol o'ynagan.
Katta yoshdagi odamlar, ayniqsa, qabilani boshqaradigan urug' boshliqlari katta

obro'ga ega bo'lgan. Ularning qarorlari qabila a'zolari uchun qonun kuchiga ega
bo'lgan. Ijtimoiy iyerarxiya qat'iy belgilangan bo'lib, yuqori tabaqada urug'
boshliqlari, ruhoniylar va jangovorlar turgan. O'rta tabaqani hunarmandlar,
dehqonlar va chorvadorlar tashkil qilgan. Eng past tabaqani esa qullar tashkil
etgan. Ijtimoiy maqom odatda tug'ilish huquqi bilan belgilangan bo'lsa-da, ba'zi
hollarda jasorat, boylik yoki mahorat orqali ijtimoiy narvonni ko'tarish mumkin
bo'lgan. Siyosiy tizim asosan qabila boshqaruvi shaklida bo'lgan. Kichik
qabilalar birlashib, yirik qabilalar ittifoqlarini tashkil qilgan. Bunday
ittifoqlarni boshqarish uchun umumiy qabilalar kengashi yoki boshliq
tanlangan. Boshliqning hokimiyati chegaralangan bo'lib, u qabilalar
kengashining qarorlariga rioya qilishi shart bo'lgan. Ba'zi hollarda, qudratli
boshliqlar o'z hokimiyatini mustahkamlab, monarxik hukmronlikni o'rnatishga
harakat qilganlar. Ammo, bu jarayon uzoq va murakkab bo'lib, ko'pincha ichki
ziddiyatlar va qabilalar o'rtasidagi kurash bilan bog'liq bo'lgan. Turkiy
xalqlarning iqtisodiy hayoti asosan dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikka asoslangan. Dehqonchilik unumdor yerlarda rivojlangan
bo'lib, suv xo'jaligi inshootlari qurilishiga alohida ahamiyat berilgan.
Chorvachilik ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi turmush tarzida muhim rol
o'ynagan. Hunarmandchilik ham rivojlangan bo'lib, metall ishlash,
to'qimachilik, kulolchilik kabi sohalar yaxshi rivojlangan. Savdo aloqalari ham
mavjud bo'lib, turli mintaqalar o'rtasida tovar almashinuvi amalga oshirilgan.
Buyuk Ipak yo'li qadimgi turkiy xalqlarning iqtisodiy hayotida muhim rol
o'ynagan. Qadimgi turkiy jamiyatlarida diniy e'tiqodlar ham muhim o'rin
egallagan. Ular tabiat hodisalari va ota-bobolar ruhini sig'inishgan. Samoviy
jismlar, olov, suv, shamol kabi tabiat kuchlariga sig'inish keng tarqalgan
bo'lgan. Totemizm va animizm kabi diniy e'tiqodlar ham mavjud bo'lgan.
Keyinchalik, turkiy xalqlar orasida tengri e'tiqodi keng tarqalgan bo'lib, bu
e'tiqodga ko'ra, dunyoni yaratuvchi va hukmronlik qiluvchi yuksak kuch
mavjud. Bu e'tiqod ko'p xudolarga sig'inishdan bir xudoga sig'inishga o'tishning

dastlabki bosqichi deb qaralishi mumkin. Shuningdek, turkiy jamiyatlarda
sehrgarlik va falchilik kabi marosimlar ham keng tarqalgan bo'lgan. Qadimgi
turkiy yodgorliklari - yozuvlar, arxeologik topilmalar va adabiy manbalar orqali
o'rganiladigan ma'lumotlar, ularning ijtimoiy-siyosiy tizimlari va jamiyat
tuzilmalari haqida qimmatli ma'lumotlar beradi. Bu manbalarni tahlil qilish
orqali biz qadimgi turkiy xalqlarning hayoti, urf-odatlari va madaniyati haqida
chuqurroq tushunchaga ega bo'lamiz. Shu bilan birga, ushbu manbalarni
o'rganishda ehtiyotkorlik va ob'ektivlikni saqlash muhim ahamiyatga ega,
chunki ma'lumotlarning to'liqligi va ishonchliligi har doim ham
kafolatlanmaydi. Turli manbalarni taqqoslash va ular orasidagi ziddiyatlarni
tahlil qilish orqali biz yanada ishonchli xulosalarga kelishimiz mumkin.
Qadimgi turkiy manbalarni o'rganish orqali biz nafaqat o'tmish tariximizni,
balki hozirgi zamon jamiyatimizni shakllantirishda muhim rol o'ynagan
madaniy-tarixiy merosni ham chuqur anglaymiz. Bu o'rganish bizning milliy
ongimizni mustahkamlash va kelajak avlodlar uchun boy tarixiy merosimizni
saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Qadimgi turkiy manbalarda aks etgan din va e`tiqodlar
Qadimgi turkiy manbalarda aks etgan din va e`tiqodlar turkiy xalqlarning
qadimgi dunyoqarashi, ma`naviy madaniyati va tarixini tushunishda muhim
ahamiyatga egadir. Ushbu manbalar orasida yozma yodgorliklar, arxeologik
topilmalar, shuningdek, keyinchalik yozilgan tarixiy asarlar va rivoyatlar
muhim o`rin tutadi. Qadimgi turkiy davlatlarning diniy hayotini o`rganishda
bizni asosiy manbalar qatoriga Orxon-Enesei yozuvlari, Ko`hna turkiy runik
yozuvlari, shuningdek, Xitoy, arab va fors manbalarida uchraydigan
ma`lumotlar kiradi. Orxon-Enesei yozuvlari orqali biz qadimgi turklarning
Tengriizmga sig`inganligini aniqlaymiz. Tengri turkiy mifologiyasida oliy
xudo, osmon xudosi hisoblanadi. Uning tasviri ko`pincha quyosh yoki oy bilan
bog`lanadi va tabiat kuchlarini ifodalaydi. Yozuvlarda Tengri buyuk kuch,

adolat va hukmronlik ramzi sifatida tasvirlangan. Uning nomidan qasam ichish,
unga ibodat qilish qadimgi turklar uchun muhim marosimlar hisoblangan.
Tengridan tashqari, turklar Yer, Quyosh, Oy, Yulduzlar kabi tabiat hodisalari va
kuchlarini ham muqaddas deb bilganlar. Ularga qurbonliklar keltirilgan va
ularning xushnudligini qozonishga harakat qilingan. Bundan tashqari, qadimgi
turkiy manbalarda ruhoniylar sinfi haqida ma`lumotlar mavjud. Ular din
amallarini bajarish, qurbonliklarni keltirish, bashorat aytish kabi vazifalarni
bajarganlar. Ularning jamiyatdagi mavqei yuqori bo`lgan va ularning fikri
odamlar uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Ruhoniylar o`z bilimlarini
avloddan avlodga o`tkazganlar va bu bilimlar ularning diniy e`tiqodlarini
shakllantirishda muhim rol o`ynagan. Ko`hna turkiy runik yozuvlari ham diniy
e`tiqodlar haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. Ushbu yozuvlarda Tengri
ismiga qator boshqa xudolar va ruhlarning ismlari ham uchraydi. Masalan,
Umay ona – unumdorlik va tug`ish xudosi, Erlik xudosi – urush va jasorat
xudosi kabi. Ushbu xudolarga sig`inish va ularni ulug`lash qadimgi turklarning
hayotida muhim o`rin tutgan. Runik yozuvlar orqali biz qadimgi turklarning o`z
xudolariga bo`lgan hurmati va ularning hayotlaridagi ta`sirini kuzatamiz.
Arxeologik topilmalar, jumladan, qabristonlar va maqbaralardagi topilmalar
ham qadimgi turklarning diniy e`tiqodlari haqida ma`lumot beradi. Bu
topilmalar orasida turli xil haykalchalar, qurbonlik buyumlari va turli
metallardan yasalgan taqinchoqlar mavjud. Ularning ko`pchiligi tabiat
hodisalari yoki diniy mavzularda ishlangan bo`lib, turklarning tabiatga bo`lgan
hurmatini va diniy e`tiqodlarining murakkabligini ko`rsatadi. Qabrlarning o`zi
ham diniy marosimlar bilan bog`liq bo`lib, ularning qurilishi va bezatilishi
o`sha davr e`tiqodlarini aks ettiradi. Xitoy, arab va fors manbalarida
uchraydigan ma`lumotlar qadimgi turklarning diniy hayotini o`rganishda
qo`shimcha manbalar hisoblanadi. Ushbu manbalar qadimgi turkiy xalqlarning
hayotiga oid tafsilotlarni, shuningdek, ularning boshqa xalqlar bilan bo`lgan
munosabatlarini aks ettiradi. Ular orqali biz turkiy xalqlarning diniy

e`tiqodlarining rivojlanishi va boshqa madaniyatlar bilan o`zaro ta`siri haqida
ma`lumot olamiz. Shu bilan birga, ushbu manbalarning mualliflari o`zlarining
madaniy nuqtai nazarlaridan yozganliklarini ham hisobga olish zarur. Xulosa
qilib aytganda, qadimgi turkiy manbalarda aks etgan din va e`tiqodlar murakkab
va ko`p qirralidir. Tengriizm markaziy o`rinda tursa-da, boshqa xudolar va
ruhlarga sig`inish ham keng tarqalgan edi. Tabiat hodisalari muqaddas
hisoblangan va ularga qurbonliklar keltirilgan. Ruhoniylar jamiyatda muhim rol
o`ynagan va ularning bilimi avloddan avlodga o`tkazilgan. Yozma
yodgorliklar, arxeologik topilmalar va boshqa manbalar birgalikda qadimgi
turklarning diniy dunyoqarashi va ma`naviy madaniyatini o`rganishga imkon
beradi. Shu bilan birga, ushbu manbalarning cheklanganligi va turli
talqinlarning mavjudligini hisobga olish zarur. Ilmiy tadqiqotlar davom etar
ekan, qadimgi turklarning din va e`tiqodlari haqidagi bilimlarimiz yanada boyib
boradi.
Qadimgi turkiy manbalarning zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik
uchun ahamiyati
Qadimgi turkiy manbalar zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik uchun
beqiyos ahamiyatga egadir Ular turkiy tillarning tarixiy rivojlanishi haqida
noyob ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtiribgina qolmay balki turkiy
xalqlarning o’tmishdagi turmush tarzi ijtimoiy tuzilmasi madaniyati va
dunyoqarashi to’g’risida ham qimmatli dalillarni taqdim etadi Qadimgi yozma
yodgorliklar orasida run yozuvlari orxon enisey yozuvlari va turkiy turkumdagi
boshqa yozuvlar alohida ahamiyat kasb etadi Run yozuvlari milodiy VII-VIII
asrlarga mansub bo’lib turkiy tillarning qadimgi davrlarga oid yozma
namunalaridan biri hisoblanadi Bu yozuvlar orqali turkiy xalqlarning siyosiy
tarixi harbiy yutuqlari va ijtimoiy hayoti haqida ma’lumot olish mumkin Run
yozuvlari yordamida tilshunoslar turkiy tillarning genetik aloqalarini o’rganib
ularning bir-biriga yaqinligi yoki uzoqligini aniqlash imkoniga ega bo’ladilar

Shu bilan birga run yozuvlari orqali turkiy so’zlarning etimologiyasi leksik
tarkibi grammatik tuzilishi kabi muhim tilshunoslik masalalari ham o’rganiladi
Orxon Enesei yozuvlari esa run yozuvlaridan ancha kengroq va murakkabroq
bo’lib ular turkiy tilining turli lahjalarini aks ettiradi Bu yozuvlar orqali VII-IX
asrlarda yashagan turkiy xalqlarning siyosiy tarixi harbiy yutuqlari ijtimoiy
tuzilishi va dunyoqarashi haqida kengroq ma’lumot olish mumkin Orxon Enesei
yozuvlari turkiy xalqlarining siyosiy va ma’naviy madaniyatini chuqurroq
tushunishga yordam beradi Ular orqali Qadimgi Turk xoqonligining davlat
tuzilishi qonun hujjatlari va ijtimoiy munosabatlarini o’rganish mumkin
Qadimgi turkiy manbalar faqat yozma yodgorliklardan iborat emas balki
arxeologik topilmalar etnografik ma’lumotlar va og’zaki an’analar ham muhim
ahamiyatga egadir Arxeologik qazishmalar natijasida topilgan turli asbob
uskunalar qurollar zargarlik buyumlari va boshqa buyumlar turkiy xalqlarning
turmush tarzi hunarmandchiligi va madaniyati to’g’risida qimmatli ma’lumotlar
beradi Etnografik ma’lumotlar esa turkiy xalqlarning an’anaviy urf odatlari
marosimlari va e’tiqodlari to’g’risida batafsil ma’lumotlarni o’zida
mujassamlashtiradi Og’zaki an’analar esa turkiy xalqlarning afsona rivoyatlar
doston va qo’shiqlaridan iborat bo’lib ular orqali turkiy xalqlarning tarixi
madaniyati va dunyoqarashi haqida qimmatli ma’lumotlar olish mumkin
Zamonaviy tilshunoslik uchun qadimgi turkiy manbalar juda muhim ahamiyatga
ega chunki ular turkiy tillarning genetik aloqalarini aniqlash va ularning
rivojlanish tarixini o’rganish uchun asosiy manba hisoblanadi Ushbu manbalar
orqali turkiy tillarning fonetikasi morfologiyasi sintaksisi leksikasi va
semantikasi kabi asosiy tilshunoslik masalalari o’rganiladi Qadimgi turkiy
matnlarni tahlil qilish orqali tilshunoslar turkiy tillarning o’zaro aloqalarini
aniqlash va ularning rivojlanish qonuniyatlarini tushunish imkoniyatiga ega
bo’ladilar Bundan tashqari qadimgi turkiy manbalar orqali turkiy tillarning
boshqa tillar bilan bo’lgan aloqalari va o’zaro ta’siri o’rganiladi Zamonaviy
tarixshunoslik uchun qadimgi turkiy manbalar ham beqiyos ahamiyatga ega

Ular turkiy xalqlarning qadimgi davrlardagi tarixi siyosiy tuzilishi ijtimoiy
munosabatlari madaniyati va dunyoqarashi haqida noyob ma’lumotlarni o’zida
mujassamlashtiradi Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar orqali turkiy
xalqlarning turli davlatlar bilan bo’lgan munosabatlari urushlari va diplomatik
aloqalari haqida ma’lumot olish mumkin Arxeologik topilmalar esa turkiy
xalqlarning turmush tarzi hunarmandchiligi va madaniyati to’g’risida batafsil
ma’lumotlar beradi Etnografik va og’zaki manbalar esa turkiy xalqlarning
an’anaviy urf odatlari marosimlari va e’tiqodlari haqida qimmatli ma’lumotlarni
taqdim etadi Xulosa qilib aytganda qadimgi turkiy manbalar zamonaviy
tilshunoslik va tarixshunoslik uchun juda muhim ahamiyatga ega bo’lib ular
turkiy tillarning genetik aloqalarini aniqlash va ularning rivojlanish tarixini
o’rganish shuningdek turkiy xalqlarning qadimgi davrlardagi tarixi madaniyati
va dunyoqarashi haqida noyob ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtiradi Ushbu
manbalarni chuqur o’rganish turkiy xalqlarining o’tmishini yanada to’liq va
aniqroq tushunishga yordam beradi va turkiy xalqlarning kelajakdagi
rivojlanishi uchun mustahkam poydevor yaratadi Ularning tahlili va talqini
orqali nafaqat tillarning kelib chiqishi va rivojlanishi balki turkiy xalqlarning
tarixiy jarayonlardagi o’rni va ta’siri haqida ham chuqur tushunchalarga ega
bo’lish mumkin Bu esa turkiy dunyosining madaniy merosi va uning global
miqyosdagi ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi

Adabiyotlar
1. Бартольд В.В. Сочинения. - М., 1963-1977.
2. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. - СПб., 1893-1911.
3. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. - М.,Л., 1951.
4. Кляшторный С.Г. Древнетюркская руника. - М., 1982.
5. Пищулина К.А. Культура древних тюрков. - Новосибирск, 1989.

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati Reja 1. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati 2. Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi 3. Orxon-Enesay yozuvlari: mazmuni, tili va madaniy ahamiyati 4. Qadimgi turkiy tillarning genetik aloqalari va ularning rivojlanish bosqichlari 5. Qadimgi turkiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy tizimlar va jamiyat tuzilmasi 6. Qadimgi turkiy manbalarda aks etgan din va e`tiqodlar 7. Qadimgi turkiy manbalarning zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik uchun ahamiyati

Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning xronologiyasi va ularning ahamiyati turkiy filologiyasi va tarixi uchun beqiyos ahamiyatga egadir. Ushbu yodgorliklar orqali biz qadimgi turkiy xalqlarning madaniyati, tili, dinlari, ijtimoiy tuzilmasi va tarixi haqida qimmatli ma'lumotlarga ega bo'lamiz. Yozma yodgorliklarning xronologiyasini aniqlash esa, bu ma'lumotlarni vaqt oqimida joylashtirish va ularning o'zaro aloqasini tushunish uchun juda muhimdir. Eng qadimgi turkiy yozma yodgorliklar orasida milodiy V-VI asrlarga oid Orxon-Enesay yozuvlari alohida o'rin tutadi. Bu yodgorliklar qadimgi turkiy yozuvlarning eng muhim namunalaridan biri bo'lib, ularning tili va yozuv tizimi haqida muhim ma'lumotlar beradi. Yozuvlarning tilshunoslik tahlili turkiy tillarning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida chuqur tushuncha beradi. Orxon-Enesay yozuvlari shuningdek, turkiy xalqlarning siyosiy tarixi, ijtimoiy tuzilmasi va diniy e'tiqodi haqida ham qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan, Kutlug' va Bilge kabi kadimlar haqidagi yozuvlar, ularning davrining siyosiy voqealari va ijtimoiy munosabatlari haqida batafsil ma'lumot beradi. VII-VIII asrlarga oid Kül Tegin va Bilge Kagan yodgorliklari esa Orxon-Enesay yozuvlarining davomini va rivojlanishini aks ettiradi. Ushbu yozuvlarda ham siyosiy tarix, harbiy yutuqlar, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning turli jihatlari haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. Ularning tili va uslubi Orxon- Enesay yozuvlariga qaraganda yanada boy va murakkab bo'lib, turkiy tilining o'sha davrdagi rivojlanish darajasini ko'rsatadi. Bundan tashqari, ushbu yodgorliklar orqali turkiy xalqlarning tenglik, adolat, vatanga sadoqat kabi qadriyatlari haqida ham tushuncha hosil qilish mumkin. IX-X asrlarga oid boshqa yozma yodgorliklar, xususan, qadimgi turkiy xalqlarning o'sha davrdagi madaniyati va hayoti haqida yangi ma'lumotlar beradi. Bu davr yozuvlari ko'pincha turkiy xalqlarning o'sha davrda boshdan kechirgan siyosiy voqealar,

harbiy yurishlar, iqtisodiy rivojlanish va madaniy yutuqlari haqida hikoya qiladi. Ularning mazmuni va tili davrning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. XI-XII asrlarga oid yozma manbalar esa, turkiy tillarning va madaniyatining keyingi rivojlanishi haqida ma'lumot beradi. Ular turkiy xalqlarning yangi davlatlar va imperiyalar qurishdagi roli, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti haqida qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu davr yozuvlari ko'pincha adabiy asarlar, diniy risolalar va boshqa turdagi yozuvlar shaklida saqlanib qolgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning ahamiyati shundan iboratki, ular qadimgi turkiy xalqlarning tarixi, madaniyati va tili haqida beqiyos ma'lumotlar beradi. Ushbu yodgorliklar orqali biz qadimgi turkiy xalqlarning ijtimoiy tuzilmasi, e'tiqodi, urf-odatlari va kundalik hayoti haqida tasavvur hosil qilamiz. Bundan tashqari, ushbu yozuvlar turkiy tillarni o'rganish, ularning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida chuqur tushunchaga ega bo'lish uchun muhim manba hisoblanadi. Ushbu yodgorliklarning o'rganilishi turkiy xalqlarning tarixiy xotirasini saqlash, ularning madaniy merosini boyitish va turkiy dunyosi o'rtasidagi aloqani mustahkamlash uchun muhim ahamiyatga egadir. Zamonaviy tilshunoslik va tarixshunoslik usullarining rivojlanishi bilan birga, qadimgi turkiy yozma yodgorliklarni o'rganish davom etmoqda va ular haqidagi bilimlarimiz doimo boyib bormoqda. Har bir yangi kashfiyot va tadqiqot natijalari qadimgi turkiy xalqlarning tarixi va madaniyati haqida yangi va qimmatli ma'lumotlarni oshkor etadi. Shuning uchun, qadimgi turkiy yozma yodgorliklarni chuqur o'rganish va ularni kelajak avlodlarga yetkazish turkiy dunyosi uchun muhim vazifa hisoblanadi. Ushbu yodgorliklar bizga nafaqat o'tmish haqida ma'lumot bermasdan, balki kelajak avlodlarimizga ham o'z tarixini, madaniyatini va tilini bilishga yordam beradi. Shu sababli, ushbu boy merosimizni asrash va o'rganish barchamizning burchimizdir. Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi

Runik yozuvi va uning xususiyatlari, o`rganish tarixi Runik yozuvi qadimgi german xalqlari tomonidan ishlatilgan alifbo bo`lib, uning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Ushbu yozuvning o`ziga xos xususiyatlari, shuningdek, uning o`rganilish tarixi va zamonaviy tadqiqotlar natijalari haqida batafsil ma`lumot berish maqsadida ushbu maqola yozildi. Runik yozuvning kelib chiqishi haqida aniq ma`lumotlar yo`q, ammo ko`pchilik olimlar uning kelib chiqishini milodiy II asrga bog`laydilar. Ushbu davrda Germaniya hududida yashovchi xalqlarning yozuvga bo`lgan ehtiyoji ortib borgan va shu bois lotin alifbosidan kelib chiqqan yangi yozuv tizimi yaratilgan deb taxmin qilinadi. Ayrim tadqiqotchilar runik yozuvning kelib chiqishida etrusk, yunon yoki hatto ibroniy yozuv tizimlarining ta`siri bo`lganiga ishora qiladilar. Ammo bu nazariyalar hali ham bahsli bo`lib qolmoqda. Runik yozuvning asosiy xususiyatlaridan biri uning soddaligi hisoblanadi. Uning alifbosi nisbatan kam harflarga ega bo`lib, ular odatda to`g`ri chiziqlardan tashkil topgan. Bu yozuv asosan yog`och, tosh yoki suyak ustida o`yib yozilgan. Harflarning shakli va o`lchamlari har xil bo`lib, ular yozuvchining mahorati va materiallarga bog`liq edi. Runik yozuvda harflarning o`ziga xos nomlari ham mavjud bo`lib, bu nomlar ko`pincha ularning shakliga yoki ma`nosiga bog`liq edi. Masalan, "F" harfi "fehu" – mollar degan ma`noni anglatadi. Runik yozuv turli xil shakllarda mavjud bo`lgan. Eng keng tarqalganlari Futhark deb ataladigan uchinchi asrdan boshlanib keng qo`llanilgan eski runik yozuv tizimi va unga nisbatan soddalashtirilgan yangi runik yozuv hisoblanadi. Futhark alifbosi 24 ta harfdan iborat bo`lib, ularning aksariyati tovushlarni ifodalaydi. Ammo ba`zi harflar qo`shimcha ma`nolarni ham anglatishi mumkin edi. Yangicha runik alifbo esa Futharkka nisbatan kamroq harflarga ega edi va uning o`rganilish davri ham keyinchalik bo`lgan. Runik yozuvning tarqalish geografikasi juda keng bo`lib, Skandinaviya mamlakatlari, Britaniya orollari, Germaniya va Sharqiy Yevropaning bir qismi qamrab olingan. Ushbu hududlarda runik yozuvda yozilgan turli xil yozuvlar

topilgan. Ular orasida qabriston toshlaridagi yozuvlar, sehrli amulotlar, tangalar va boshqa turdagi buyumlar ustidagi yozuvlar bor. Bu yozuvlarning maqsadi ham xilma-xil edi: ba`zilari odamlar haqida ma`lumot berish uchun, ba`zilari diniy yoki sehrli marosimlar bilan bog`liq edi. Runik yozuvning o`rganilish tarixi XVII asrdan boshlanadi. O`sha paytlarda Skandinaviya mamlakatlarida runik yozuvda yozilgan ko`plab buyumlar topila boshladi va olimlar ushbu yozuvning sirlarini ochishga harakat qildilar. Ushbu tadqiqotlarning dastlabki bosqichlarida ko`plab qiyinchiliklar bo`ldi, chunki runik yozuvning o`ziga xos xususiyatlari va o`sha davrdagi yozma manbalarning kamligi tadqiqotchilar uchun katta qiyinchiliklar yaratdi. XIX asrda runik yozuvni o`rganish tezlashdi va bir qancha muhim kashfiyotlar qilindi. Olimlar runik yozuvning turli xil turlarini aniqladilar, ularning kelib chiqishi va rivojlanish tarixini o`rganishdi. Ushbu davrda runik yozuvning lug`ati ham tuzildi va uning grammatikasi o`rganildi. XX asrda runik yozuvni o`rganish yangi bosqichga ko`tarildi. Zamonaviy texnologiyalar va ilmiy usullarning yordamida olimlar runik yozuv haqida ko`proq ma`lumotlarga ega bo`lishdi. Kompyuter texnologiyalari va raqamli tasvirlarni qayta ishlash usullaridan foydalanish yozuvlarni aniqlash va tahlil qilishni osonlashtirdi. Hozirgi kunda runik yozuv haqidagi tadqiqotlar davom etmoqda. Olimlar runik yozuvning kelib chiqishi, rivojlanishi va qo`llanilishi haqida yangi ma`lumotlarni topishga harakat qilmoqdalar. Ular shuningdek, runik yozuvning turli xil shakllarini va uning lug`atini yanada aniqlashtirishga harakat qilmoqdalar. Runik yozuvning o`rganilishida arxeologiya, tilshunoslik va tarix kabi fanlarning birgalikda qo`llanilishi juda muhimdir. Bu fanlarning hamkorligi tufayli olimlar runik yozuv haqida ko`proq ma`lumotlarga ega bo`lishmoqda va uning sirlarini ochishga yaqinlashmoqdalar. Shuningdek, zamonaviy genetik tadqiqotlar ham qadimgi german xalqlarining ko`chishi va madaniyati haqidagi ma`lumotlarni runik yozuvlar bilan bog`lash orqali qo`shimcha ma`lumotlar bermoqda.

O'xshashlar

Eng qadimgi yozma yodgorliklar

Gipofiz gormonlari va ularning ahamiyati

Estetik qadriyatlar ularning tiklanishi va ahamiyati

Pedagogik paradigmalar va ularning ijtimoiy taraqqiyotidagi ahamiyati